Verschijnt tenminste éénmaal per kwartaal Redactie: Otto van Gelreweg 16, 6703 AE Wageningen MAANDAG 18 FEBRUARI 1991 AANVANG 20

19e jrg. - nr.5 - februari 1991

OUD WAGENINGEN

M E D E D E L I N G E N v a n de H I S T O R I S C H E VERENIGING "OUD-WAGENINGEN"

Verschijnt tenminste éénmaal per kwartaal Redactie: Otto v a n Gelreweg 16, 6703 AE Wa g e n i n g e n

Bijeenkomst MAANDAG

18 FEBRUARI 1991

A A N V A N G 20.00 U U R IN "DE WERELD",

G E N .FO U L K E S W E G 1, W A G E N I N G E N

(lezing met dia's) *

OUDE GELDERSE

KE R K E N

door H . v a n H e i n i n g e n te Tiel

i. Gezicht op het dorp Etten naar een tekening van A. L. Koster. Het dorpssilhouet wordt beheersd door de middeleeuwse Hervormde kerk en rechts daarvan het torentje van de R.K. Waterstaatskerk.

LEZING H VAN HEININGEN: OUDE GELDERSE KERKEN Het gewest Gelre had rond 1550, vóór de Tachtigjarige Oorlog dus, 213 kerspels, die alle hun eigen kerk hadden. Daa r v a n lagen er 127 in het Kwartier van Nijm e g e n en de naar ruwe schatting 60.000 inwoners van dit "Gelders Rivierengebied" onderhielden samen rond 140 kerken en kapellen. We vi n d e n die getekend op de kaarten van Jacob van Deventer en Christiaan 'sGrooten. Dat kerkgebouw was er voor de eredienst. M e n rouwde en trouwde in de kerk en vierde daarin samen de kerkelijke feesten. Da a r e n b o v e n had het gebouw ook, wat we tegenwoordig zouden noemen een civiele funktie. De kersp e l g e n o t e n oftewel de geërfden kw a m e n in het schip (de buyck) v a n de kerk bi j e e n om er te b e r a a d s l a g e n over verhoging van dijken, graven v a n weteringen, onderhoud v a n w e g e n e.d. Als de landsheer v a n het kerspel een bijdrage in de kosten van het bestuur (een bede) vr o e g werd de klok geluid en kwamen de burgers in de kerk bij e e n om te h o r e n wat v a n hen verwacht werd. Daarin werden ook de gemene lasten ho o f d e l i j k omgeslagen. In de kerk werden de buurmeesters gekozen en in de steden soms een nieuwe magistraat. Ve r k o p i n g e n en r e c h t szittingen w e r d e n in de kerk aangekondigd en v i a het luiden v a n de torenklok w e r d e n de weerbare ma n n e n bijee n g e r o e p e n als er dijk d o o r b r a a k dreigde, brand was of een v i j a n d e l i j k leger naderde. In de toren maakte men ook een gevangenis. Over deze burgerlijke funkties v a n het k e r k g e b o u w en over de p r o ­ blematiek rond het instandhouden v a n deze cultuurmo n u m e n t e n gaat het in de lezing van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Het v e r ­ haal wordt verteld aan de hand van een groot aantal dia's en de heer Van Heiningen is gaarne bereid in te gaan op v r a g e n vanuit zijn gehoor.

"VOORSPOED" - W A T ZEGT DE DIKKE VAN DALE? Het is een gunstige gang v a n zaken, omstandigheden, w a a r i n de zaken goed gaan. Die v o o r spoed wenst de redaktie u allen toe. Die wens geldt ook onze h i s t o rische vereniging, bestuur en leden. We hopen op goed verzorgde en bezochte vergaderingen, een v e r e n i ­ gingsblad waarover u tevreden bent. Een groeiend aantal leden e n . .. heeft u al eens ëén n i e u w lid aangebracht? Namens de redaktie: F.van der Have. VAN DE BESTUURSTAFEL Mag ik beginnen met u allen nog de beste we n s e n te doen toekomen voor het al weer een aantal w e k e n oud zijnde nieuwe jaar? Terugziend op de bijeenkomst v a n 19 november ku n n e n wij stellen dat het een heel goede avond is geweest. Ondanks het slechte weer was de opkomst heel redelijk (ca 80 personen). Ook v e r l i e p e n het 2

huishoudelijke en het meer informatieve deel geheel naar wens. Er waren geen tegenkandidaten ingebracht. De verkie z i n g en in­ stallatie v a n de nieuwe b e s t u u r s l e d e n n a m dan ook we i n i g tijd in beslag en na ongeveer tien m i n u t e n kon de nieuwe voorzitter, de heer G.P.Termohlen onder dank aan zijn aftredende voorganger, de heer W . J . P .Steenbergen, de vo o r z i t t e r s h a m e r v a n h e m overnemen. De hierop volgende lezing v a n de heer A . C . v a n Grootheest over de Kraats en het Binnenveld was boeiend en v o o r z i e n v a n een aantal duidelijke en informatieve dia's. Thuisblijvers he b b e n dan ook veel gemist. Uit de verslagperiode valt verder te vermelden, dat het bestuur overgegaan is tot het aanzo e k e n v a n een commissie v a n advies. Voorlopig hebben h i e r i n zitting de leden: M w . H . v a n der LeeRijsbergen en de heren A . B o s m a n en Q.J.Munters. De commissie zal het bestuur bij bel e i d s z a k e n v a n advies dienen. Zowel gevraagd als ongevraagd. De eerste zaak waarmee deze commissie zich bezighield was de bestudering v a n het door het bestuur verspr e i d e (eerste) concept van een beleidsplan. Rekening houdend met haar op m e r k i n g e n en met die welke v a n de zijde van de v e r e n i g i n g zijn ingebracht, zal het bestuur b i n n e n ­ kort met een voorstel k o m e n van een tweede concept beleidsplan. Ook zal een ontwerp w o r d e n gemaakt v a n een geactualiseerde versie van het huis h o u d e l i j k reglement v a n 24.11.1986. Ten aanzien van het gemeentelijke besluit om de vleugels v a n het vroegere ho o f d g e b o u w v a n de LU af te v o e r e n van de Gemeentelijke Monumentenlijst, zij ver m e l d dat het bestuur op 24 oktober een beroepschrift heeft ingediend bij de Raad van State. Ook heeft het bestuur bij de Gedeputeerde Staten van Gelderland op die datum een bezwaarschrift ingediend tegen het ter visie gelegen hebbende sta d s v e r n i e u w i n g s p l a n van de Belgische architect Van den Hove, dat op 17 sept. 1990 door onze gemeenteraad is aangenomen. Op verzoek v a n de h e r e n H.Dobbe en A . G . S t e e n b e r g e n ondersteunde het bestuur h u n wens om de molen r o m p van de m o l e n "de Eendracht" te doen b e h o u d e n door het zenden v a n een brief aan B&W met het verzoek de romp op de gemeentelijke m o n u m entenlijst te plaatsen. Bij diverse g e l e g enheden werd vernomen, dat er behoefte bestaat aan een meer gecentraliseerd beheer v a n de dia's, prenten, b o e ­ ken, tijdschriften en ander m a t e r i a a l v a n de vereni g i n g dan tot op heden het geval is. M e n heeft als ideaal te komen tot een soort Infocentrum, w a a r i n ieder gem a k k e l i j k zich kan oriënt e r e n op wat reeds aan m a t e r i a a l over W a g e n i n g e n en zijn geschiedenis aanwezig is. Samenwerking met het Museum, de VVV en b i j v o orbeeld de Openbare Leeszaal is hiertoe noodzakelijk. Laatstgenoemde instantie maakte hiertoe reeds een k l e i n begin door de inrichting v a n een i n f o r m a t i e b o e k met mater i a a l uit onze 3

bibliotheek en uit eigen bezit. Er bestaan plannen om op korte termijn te komen tot de publikatie van enkele artikelen in ons blad over het theekoepeltje aan de gracht. Naar het zich laat aanzien zijn er reeds een tweetal auteurs voor gevonden. Een daarvan zal schrijven over de historie ervan en de ander over de herstelactiviteiten, die he b b e n p l a a t s ­ gevonden. Ook heeft het bestuur het v o o r n e m e n het u i t e r l i j k v a n de p u b l i c a ­ tie over 125 jaar g e z o n dheidszorg in W a g e n i n g e n zodanig aan te passen, dat het boekje gaat passen in het kader van de "His t o r i ­ sche Reeks". Tenslotte wordt meegedeeld, dat het bestuur onder meer v e r t e g e n ­ woordigd was bij de lustrumviering van de Historische Vereniging "Oud Veenendaal" en dat het acte de prësence gaf bij de opening van de Tentoonstelling Kunst Kij k e n (4), bij de vo l t o o i i n g v a n de restauratie van de kasteelmuur en aanwezig was op de n i e u w j a a r s ­ recepties van het Gemeentebestuur en het M u s e u m de Casteelse Poort. Bij de laatstgenoemde receptie n a m het bestuur afscheid v a n de oud-voorzitter v a n de Stichting en maakte het kennis met de nieuwe voorzitter ervan, de heer L.Ra z o u x Schultz. De Secretaris.

HOUTEN FUNDAMENTEN VAN DE W A G E NINGSE STADSMUUR: Een eind 16de / begin 17de eeuwse datering v a n de introductie v a n de Zwarte Populier in Nederland. , _ „ r A.C.Zeven Inleiding. In 1978 werd een gedeelte van de fundamenten v a n de stadsmuur, daar waar nu Matser Meubels ëén v a n haar toonzalen heeft, in opdracht van de gemeente W a g e n i n g e n door een sloper verwijderd. Dit gebeurde zonder enig voo r a f g a a n d onder z o e k en dat was jammer. Tijdens het sloopwerk bleek dat de muur op enkele p l a a t s e n op houten steunpalen gebouwd was. Een grote paal was zonder meer afkomstig v a n een eik. Deze werd afgevoerd om bewaard te worden. Resten van kleinere palen w e r d e n en w o r d e n door mij bewaard. In die tijd heb ik ondermeer aangevoerd dat niet al het oude bewaard kan worden, maar dat, alvorens iets weg te halen, eerst deskundigen geraadpleegd moe t e n worden. Dit wordt nu opn i e u w bevestigd. Determinatie en datering Een schijf, gezaagd uit de kleinere paal werd in 1978 naar Dr.W.G. M o o k van het L a b o r a t o r i u m voor Algemene Na t u u r k u n d e van de Rijksuniversiteit v a n Groningen gestuurd. Dr. M o o k d e t e r m i ­ neerde de paal als afkomstig van de Zwarte Populier (Populus 4

nigra L . ) en dateerde h e m als omstreeks 1500 (1). Recente h e r w aardering v a n deze gegevens gaven betere resultaten. Of de stammetjes k o m e n uit de periode 1500-1525 of uit 1580-1625 (2). Alhoewel de stadsvesten voo r t d u r e n d w e r d e n gerepareerd werd in 1624 het tweede grachten-stelsel v e r v a n g e n door één brede gracht met de bolwerken. Deze datering klopt met de bovengenoemde tweede datering. Unieke vondst Achteraf blijkt dat deze vondst voor Nederland uniek is. Immers Weeda (3) vermeldt dat de Zwarte Populier in het Midd e l l a n d s e Zeegebied en ten oosten ervan voorkomt en dat m e n niet weet w a n ­ neer de Zwarte Populier in Nederland terecht is gekomen. Groeide deze boom al duize n d e n jaren hier, of is het een recente intro­ ductie? Weeda (3) licht het h o o f d s t u k Zwarte Populier toe met "door de vondst van peppelhout te W a g e n i n g e n en v a n enige p l a a t s ­ aanduidingen in het IJsseldal is vastgesteld, dat de Zwarte P o p u ­ lier in de 16e eeuw in het N e d e rlandse rivierengebied aanwezig was." Nu een wellicht betere datering v a n het "peppelhout" bekend is kunnen wij concluderen, dat de Zwarte Populier b e g i n 17de eeuw in W a g e ningen en wellicht elders in Neder l a n d voorkwam. Uit bovenstaande blijkt dat de Wageni n g s e pep p e l h o u t e n paal u n i e k is en mede als bewijs wordt aangevoerd, dat zo'n 350-400 jaar geleden de Zwarte Populier tenminste in de buurt van W a g e n i n g e n groeide. Bronnen (1) (Zeven, A.C.). 1978. Oude paal gedateerd. W a g e n w e g e n 6:31. (2) J.van der Plicht, Cen t r u m voor Isotopen Onderzoek, R i j k s ­ universiteit Groningen. Persoonlijke mededeling, 1990. (3) Weeda, E.J., R.Westra, C h r . Westra & T.Westra. 1989. N e d e r ­ landse oecologische flora. Wilde planten - hun relaties, dl. I. Hilversum/Haarlem. 304 p.

DE PLAATS VAN DE OUDE M A R K T EN DE OUDE W A A G IN W A G E N I N G E N A.C.Zeven De overheid heeft al in de m i d d e l e e u w e n ingezien dat enige con­ trole nodig was op de gewichten en inhouden v a n te v e r h a n d e l e n Produkten. Immers slechts w e i n i g k o o p l i e d e n ko n d e n zich een eigen weegapparaat als een w e e g s c h a a l permitteren. Net als nu zullen toen ook sommigen geneigd zijn geweest om met de g e w i c h t e n en inhoudsmaten te knoeien. Omdat m e n v a a k per gewicht of per in­ houdsmaat kocht, moest m e n deze k u n n e n vaststellen. D a a r o m bevond zich nabij de markt - de plaats w a a r vro e g e r de koophandel plaatsvond - een ge b o u w met een waag, dwz. met een weegtoestel. Een gebouw met een w a a g werd De Waag genoemd en v a n vele plaa t s e n 5

in Nederland is het w a a g g e b o u w nog aanwezig (1). De bekendste zal die van Oudewater zijn. De waag stond dus ten dienste v a n de marktkooplieden en hun klanten; daarom stond hij op of nabij de markt (2). De Waag van Wageningen Ook de Waag van W a g e n i n g e n stond dicht bij de markt. Immers op de hoek van de Dr.Niemeijerstraat en de Waagst r a a t bevindt zich de Waag van Wageningen. Momen t e e l is de straatnaam Waagstraat het enige dat ons aan de Wageni n g s e W a a g herinnert. Over de oudere geschiedenis van de Wageni n g s e Waag is w e i n i g bekend. Het huidige gebouw stamt uit 1847 (3). Het werd gebouwd op de plaats waar al eerder een waag stond. Dit wordt bevestigd door een plattegrond van de stad W a g e n i n g e n uit 1832, waarop het woord Stadswaag staat op de plaats v a n de huidige waag. Wan n e e r deze waag aldaar werd gebouwd is mij niet bekend. In een document v a n 1647 wordt ge­ sproken over een gebouw De Waege (4), maar niet aangeg e v e n is waar die stond. De Waag nabij de Hoogstraat Ca 1728 wordt gemeld dat de Erven Gerrit Schaats en de Erven Cornelis van Amero n g e n w o o n d e n op de plaats w a a r vroe g e r De Wage stond (5). Wij dienen dus uit te zoeken w a a r de erfgen a m e n van Gerrit Schaats en Cornelis v a n A m e r o n g e n in 1728 woonden? Uit ongepuliceerd onderzoek (6) blijkt dat zij w o o n d e n in de huizen, die in 1832 genummerd w e r d e n met 244 (Gerrit Schaats) en 247 (Cornelis van Amerongen) (fig.1).

detail van een kaart van sectie I genaamd de Stad3 Weijers. Gemeente Wageningen3 c.1832. GA Wageningen. 6

door H.

Tussen 244 en 247, staan de hu i z e n 245 en 246. In 1647 w o o n d e n in deze vier huizen: Jan Robbert Schaets, schoenmaker (244), Lieutenant Stuart, het huis is eigen d o m v a n Guert v a n Ommeren (245), Kerst den Backer (dit huis was een bakkerij, 246) en wed. W i l h e m Cornelissen (247). Bij huis 246 bevond zich in 1649 een Ratelput (7). Misschien werd de laatste zo genoemd vanwege het ratelen van de stalen ketting tijdens het neerl a t e n en ophalen v a n de emmer. Hoewel in deze zelfde lijst (4) wel De W a e g e wordt vermeld, is deze niet terug te v i n d e n in de bovengenoemde volgorde. Daa r o m neem ik aan dat voor 1647 de W a a g nabij de Hoogstraat v e r l a t e n is, en de nieuwe W a a g nabij de huidige Markt gebouwd was. De plaats van de "Oude Markt" Boven is al aangegeven dat de plaats v a n het w a a g g e b o u w en die van de markt dicht bij elkaar m o e t e n liggen. Wan n e e r wij de plaats van de huidige Markt (voor het Stadhuis) b e s c h o u w e n t.o.v. de Waag aan de Hoogstraat, dan liggen beide niet al te ver v a n el­ kaar. De handel a r e n m o e s t e n dan langs de k e r k naar de huidige Markt. Maar echt handig was dit niet. Zou dan de markt misschien, voordat hij voor het huidige stadhuis lag, eerst op een andere plaats en wel nabij het kruispunt Hoogstraa t - K a p e l s t r a a t he b b e n gelegen Zou de oude Markt gelegen he b b e n waar de oude Waag stond? Zo ja, dan w e r d e n de hu i z e n 239 tot en met 247 (fig.1) op de plaats van de oude markt gebouwd, en werd de oude W a a g of afgebroken of tot woon h u i s verbouwd. Dit moet dan voor 1647 h e b ­ ben plaatsgevonden.

Detail van een Vogelvluchtkaart van Be stadt Wageningen, door Niaolaes van Geelk.evck.ens 1653. RA Gelderland Pl. nr.88, Aanwinst 1958. 7

De plaats van de markt in 1476 In een document uit 1476 (8) wordt over de markt gesproken. We vinden een opsomming als volgt: steeg - huizen aan de Cruijsstraet - huizen aan de Markt - stenen kamer nabij de St.Nicolaaskapel. De Kruisstraat was vroeger van de huidige Hoogstraat het gedeelte kruispunt Kapel s t r a a t / J u n u s s t r a a t - Bergpoort. De stenen kamer is Hunestein (353, fig.1), dat tegenover de St.Nicolaaskapel (250) lag (zie ook fig.2). Wan n e e r wij dan weer de volg o r d e bekijken, dan zal de steeg de Nieuwstraat zijn. Vervolgens k r i j ­ gen wij één of twee h u i z e n aan de Kruisstraat (Ho o g s t r a a t ) , ca 3 huizen aan de Markt en v e r v olgens Hunestein. Op de v o g e l v l u c h t kaart uit 1650 heb ik de hu i z e n waar m o g e l i j k de markt was, w e g ­ gelakt. Het huis dat de Waag kan zijn geweest heb ik laten staan. De ratelput zou dan ten dienste geweest zijn van de marktgangers en hun dieren. School-weeshuis-gasthuis Op fig.2 staan de school, het weeshuis en het gasthuis afgebeeld. Deze stonden aan wat nu het st r a a t j e - z o n d e r - n a a m heet. Deze straat heeft ook wel eens de Gasthuisstraat geheten (9). In 1610 werden zij afgebeeld (fig.3). Het heeft mij altijd verbaasd, dat deze voor een stad toch belangrijke gebouwen aan een o n a a n z i e n ­ lijk straatje heb b e n gestaan. Maar achteraf gezien stonden zij aan de markt en had m e n er goed zicht op.

't School, Wees- en Gasthuys te coyie door Jacobus Stellingwerf Arnhem GM 9881.

Wageningen, 16113 18de eeuwse naar J.Berkhuis, Gemeentemuseum

Bronnen 1.

2.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Berrevoets, L. 1990. Een h i s t o r i s c h overzicht van w a a g g e ­ bouwen, p. 45-80 in C.H.de Siegte & N.Herweijer. Het w a a g ­ stuk. W e g e n en w a a g g e b o u w e n in Nederland. Amsterdam. 128 p. Noordegraaf, L. 1985. N e d e r landse marktsteden. UtrechtAntwerpen- Amsterdam. 224 p., idem. 1990. Internal trade and internal trade conflicts in the N o r t h e r n Netherlands: aut o n o ­ my, centralism, and state formation in the p r e i n dustrial era. Britain and the Ne t h e r l a n d 10: in druk. Steenbergen, A.G. Vroeger drukte rond voorma l i g e waag. Veluwepost 10-02-1778, en Berrevoets (zie noot 1). GA Wageningen, Oud-Archief inv. 913. 't Quoier v a n de huy s e n binnen de stadt v a n W a g e n i n g e n gelegen, --- 1647. GA Wageningen, Oud-Archief inv. 928. M a a n c e d u l l e n der v e r p o n ­ ding v a n Wageningen, c. 1728. Zeven, A.C. H i s t o r i s c h kadas t e r v a n de binnen s t a d v a n W a g e ­ ningen. Ongepubliceerd onderzoek. RA Gelderland, Recht. A r c h i e v e n W a g e n i n g e n 173 f. 4, 24-041649. GA Wageningen, Archief v a n de Vier Gilden, Gemeente- a r c h i v a ris C.D.Gast wees mij op dit document. Hiervoor m i j n dank. Zeven, A.C. 1985. De Gasthuysstraat te Wageningen. Oud-Wageningen 13: 30-31.

EEN VERRA D E R UIT N O O D W E E R GEDOOD EN DE M O O R D OP D O K T E R BOES F .van der Have In het dagboek v a n de politie lezen we: 5 mei 1943. 20.00 uur. Door de Sichterheitsdienst zijn a a n g e houden en o v e r g e ­ bracht naar Arnhem: 1. Gabriël Smit, gebo r e n 04.01.07; 2. Mar i n u s J.Hovestad, geb o r e n 09.05.25; 3. Johannes Sachteleben, geboren 15.01.16; 4. Johannes Post, geboren 18.05.94; 5. H e n d r i k Jan Timmer, geboren 02.02.03; 6. Johannes Folmer, geboren 18.10.18. Deze Wageningers w a r e n allen lid v a n de Ordedienst, m e e s t a l O.D. genoemd. Bij de oprichting gingen de leden v a n de staf zeer v o o r ­ zichtig te werk. Als vaste regel gold dat m e n we r k t e met groepjes van ± 5 leden met een commandant. Cornelis Iprenburg wist zich in te dri n g e n in deze groep. Toen had hij al contacten met de Sicherheitsdienst in Arnhem. Hij gaf de namen door v a n zijn groep en de m a n n e n w e r d e n gearresteerd. 9

Veel kon men hen niet ten laste leggen. Toch w e r d e n ze v e r o o r ­ deeld en overgebracht naar een concentratiekamp in Duitsland. Helaas zijn de leden Smit en Post daar omgekomen. Iprenburg ging wat later naar Drac h t e n en meldde zich daar als onderduiker bij een lid van de Landel i j k e Organisatie tot hulp aan onderduikers, kortweg de L.0. Een van de leiders v a n het pla a t s e l i j k verzet n a m h e m gastvrij op. Na enige tijd werd deze m a n met enkele me d e w e r k e r s g e a r r e s ­ teerd door de S.D. Het kostte deze m a n zijn leven. Alles wees erop dat Iprenburg de verr a d e r was. Deze ging via L e e u w a r d e n naar Franeker. Af en toe k w a m hij thuis. Via de L.0. k w a m het ver h a a l uit D r a c h ­ ten bij de staf van de O.D. terecht. Wat moest er nu gebeuren? M e n volgde h e m en hij k w a m op Duitse adressen in Ar n h e m en Amersfoort. Steeds duidelijker b l e e k dat hij een collaborateur was. Wel stond vast dat hij nog meer wist en dat hij doorging met zijn verraderswerk. Soms hoorde je v a n wilde illegale groepjes die zonder meer Duitse soldaten en N.S.B.-ers doodschoten. In de top v a n de illegaliteit dacht men hier anders over. Slechts uit noodweer mocht men tot executie v a n een verr a d e r overgaan. Dat mocht alleen als m e n niet kon wachten tot de bevrijding. Er m o e s t e n m e n s e nlevens op het spel staan of er wa r e n soms al slachtoffers gevallen. Een van de K.P.'s zat met zo'n geval. Het werd in de staf b e s p r o ­ ken en men gaf de verr a d e r een advocaat, die voor h e m pleitte. In Wageningen w erd besl o t e n dat Iprenburg onsc h a d e l i j k gemaakt moest worden. Ir H.Sijnja was commandant v a n de gearresteerde groep. M e n had nog geen idee wat er m o e s t gebeuren. Maar de maat was vol. Mijn vroegere buurman, Jan Kleyn, was lid v a n de O.D. en hij was op de hoogte met het geval Iprenburg. In het politierapport lezen we "Verklaring van Iprenburg, a f g e ­ legd in het ziekenhuis": "Donderdag 21 oktober ± 10.00 uur te voet in de Kapelstraat gaande, zag ik de mij bekende controleur van het Burgerlijk A r m b estuur K l e y n op 2 meter afstand op de fiets, hij had een pistool in zijn hand en schoot op me." Kleyn ging snel naar huis, gaf het wa p e n aan zijn v r o u w en v e r ­ dween. Hij dook onder in Nijmegen. Mw.Kleyn gaf het w a p e n bij mij af en diezelfde dag werd het in een stuk land achter de hu i z e n aan de Diedenweg begraven. M w.Kleyn en haar zuster w e r d e n gearresteerd. Zij k w a m in kamp Vught terecht en bleef daar tot de bevrijding v a n Brabant. 21 januari werd daar haar dochtertje geboren. Het me i s j e w e r d v e r ­ noemd naar de kamparts, die haar hielp. Op 27 oktober verklaart Iprenburg in het ziekenhuis: "Een mij onbekend persoon met bloe m e n heeft op mij geschoten. Het was Kleyn niet". Sijnja en zijn makkers overlegden wat h u n te doen stond nadat Iprenburg uit het ziekenhuis zou w o r d e n ontslagen. De hele situatie veranderde toen bleek dat Dr Boes in n a u w con­ 10

tact stond met de heer Doekes, de milit a i r e commandant v a n de O.D.. Boes adviseerde de liquidatie niet uit te stellen tot na het ontslag v a n Iprenburg uit het ziekenhuis. Boes koos zelfs een geschikte avond uit, wa a r o p het m e r e n d e e l van het personeel niet aanwezig was en maakte een schetsje v a n de kamer, waar Iprenburg verbleef. Toen de directrice h e m de raad had gegeven Iprenburg door te sturen naar Utrecht had hij dit geweigerd. Er was we i n i g tijd om een grondige v o o r b e r e i d i n g te treffen. Er moest w o r d e n geïmproviseerd. Sijnja voelde zich het meest b e t r o k k e n bij de zaak omdat zijn hele groep in het concentratiekamp zat en hij nam de taak op zich om de voor h e m o n v e r kwikkelijke taak uit te v o e ­ ren. Henk Sijnja en Bob Meb i u s kwa m e n samen in het huis v a n Doekes op de Lawickse Allee. Sijnja had een eenvoudige vermomming: een lange zwarte jas, rijlaarzen, een armband met hakenkruis en een zwarte pet. Verder droeg hij een simpel m e t a l e n brilletje, uit militaire dienst overgehouden. Hij had een klein pistool, een Walther 6.35. "Toen ik met Mebius op pad zou gaan," vertelt Sijnja, "stopte iemand me een bos b l o e m e n in de hand." Bob Mebius had een fiets klaarstaan op korte afstand v a n de hoofdingang. Sijnja passeert de portier en gaat de trap op naar de eerste verdieping. Zou het kaliber van het pistool niet te licht zijn? Hij gaat de kamer binnen en dan moet hij een niet te be s c h r i j v e n innerlijke w e e r ­ stand overwinnen. Hoe effectief is zo'n klein pistool? Het schot gaat gepaard met een luide knal, nog verst e r k t door de kleine ruimte. Het slachtoffer schreeuwt luidkeels. Daar komen twee verpleegsters toegesneld. In de deur staande wilde Sijnja nog een tweede keer schieten m a a r de af g e s c h o t e n huls klemde tegen de vuurpin. Sijnja vertelt dan: "Nu moest ik weg! Snel langs de portier en v e r d w i j n e n in het duister. Ik liep harder en smakte neer toen ik in een b l o e m e n p e r k terecht kwam. Overeind gekomen kon ik me niet meer oriënteren. Als een gekooid dier liep ik h e e n en weer langs het hek. Een voorbijganger lichtte me bij met een knijpkat en wees de uitgang. Mebius wachtte op me met een fiets en we reden naar Doekes in de Law. Allee. Daar bleef ik maar kort en na een kop koffie met een scheut cognac ben ik op de fiets naar Veenen d a a l gegaan waar ik overnachtte bij familie en de volg e n d e dag reed ik door naar Zeist. De Telegraaf was vri j w e l de enige krant, die nog bleef v e r s c h i j ­ nen en in het blad van de volg e n d e dag, dat ik in ha n d e n kreeg, stond op de voorpagina: "Moordenaar brengt bloemen!". Toen wist ik pas dat Iprenburg de aanval niet had overleefd." Dagboek v a n de politie: 28 oktober 1943. "Mevrouw J.Boes geeft telefonisch te ke n n e n dat haar echtgenoot, Dr J.Boes even tevoren in de omgeving v a n zijn woning bij de 11

garage is doodgeschoten. Beambten v a n de Sichterheitsdienst uit Arnhem, die ten p o l i t ieburele aanwezig waren, h e b b e n in samen­ werking met de gemeentepolitie een o n d e rzoek ingesteld, evenwel zonder resultaat." In augustus '43 was door Rauter een s l u i p m o o r d -organisatie in het leven geroepen onder de n a a m " S i l b e r t a n n e " . Wan n e e r er b e l a n g ­ rijke N.S.B.-ers of Duitsers w e r d e n gedood ging deze organisatie w raak nemen door willekeurige, liefst b e l a ngrijke m e n s e n te v e r ­ moorden. De schrijver A.M.de Jong was een van de eersten. Thomsen, H a u p t sturmführer bij de S.D. in Arnhem, gaf Obersturmführer Huhn een lijstje met 3 namen: Dr Boes, een professor en een onbekende. Twee "Hollandse" S.S.-ers m o e s t e n de aanslag u i t ­ voeren. Huhn nam de S.S.-ers Adolf de M a n en Gerrit Jan Koo p m a n mee naar Wa g e n i n g e n en ze stelden zich op in het v e r b orgene op de Hesselink van Suchtelenweg. Dr Boes was op het p o l i t iebureau ontboden om daar "verhoord" te worden. Hij ondertekende het v e r ­ slag en de chirurg ging naar huis. Twintig m i n u t e n later k w a m het telefoontje v a n m e v r o u w Boes. H u h n n a m nog een andere S.D.-man mee van het bureau naar het huis v a n mevr. Boes. De chauffeur moest doorrijden met de auto v a n H u h n en onderweg de beide S.S.ers oppikken.Huhn bracht later ver s l a g uit aan Tho m s e n en stelde voor het hierbij te laten. Wie weet wat de illegaliteit zou doen! De nummers twee en drie van het lijstje h e b b e n nooit gewe t e n wat h u n b o v e n het hoofd hing. De S.D.-ers k r e g e n na de oorlog h u n verdiende straf. Sijnja schrijft dan: "Nog h e d e n ten dage heb ik geen vrede met het gebeuren. Ik ben de oorzaak geweest v a n de vroe g t i j d i g e dood v an deze v e r z e tsstrijder en chirurg. Ik kan dit niet vergeten. Het was een veel te hoge prijs." Niemand heeft dit ku n n e n voorzien. Wel staat o n o m s t o t e l i j k vast dat Dr Boes geheel op de hoogte was, meewerkte en zelfs a a n g e ­ drongen had op de aanslag in "Ziekenzorg". Thomsen werd na de oorlog gevangen genomen en hing zich op. Huhn werd tot levenslang veroordeeld. De M a n kreeg levenslang en K o o p ­ man overleed in die tijd. 26 januari 1946 werd de n a a m Berglaan v e r a nderd in Dr B o e s l a a n en om ondoorgrondelijke redenen werd de n a a m v a n deze laan v e r a n d e r d in Boeslaan. Tot hoe lang nog?

Literatuur: 1.

Het uitvoerige ver s l a g v a n Ir S.Maso over de W a g e n i n g s e H o g e ­ school en het verzet in de periode 1940-1945. Hi e r i n vertelt Ir Sijnja over deze liquidatie.

2.

De kleine Kron i e k v a n het verzet in W a g e n i n g e n riode 1940-1945, F.v.d.Have, blz. 108-111.

12

over de p e ­

DE "KADASTRALE ATLAS W A G E N I N G E N 11 V E R S C H I J N T KOMEND V O O R J A A R Reservering aanbevolen. Het is zover. De Stichting Werkg r o e p Kadast r a l e Atlas Gelderland (S.W.K.A.G.) brengt in het voor j a a r van 1991 de "Kadastrale Atlas Wageningen" uit. De prijs bedraagt bij r e s e r vering voor 1 april 1991 ƒ 80,- incl. verzendkosten. Na 1 april is de prijs f 90,- inclusief v e r z e n d ­ kosten. Een reserveringskaart, met afbeelding v a n het mi n u u t p l a n van de Stad W a g e n i n g e n uit 1832 vindt u in dit nummer van "OudWageningen". Wat is een kadastrale atlas? Het is een historische uitgave die gebaseerd is op gegevens van het eerste Nederlandse Kada s t e r uit 1832. Bij het samenstellen van de atlas wordt u i t g e g a a n v a n originele, kadast r a l e a r c h i e f ­ stukken zoals de historische, kadastrale kaar t e n (minuutplans) en de Oorspronkelijke Aa n w i j z e n d e Tafel ( O A T ) . Waaruit bestaat de "Kadastrale Atlas Wageningen"? In een stevige, donkerblauwe portefeuille met g o u d opdruk bevi n d e n zich: * 21 minuutplans * 1 v e r z a melplan * 2 boekjes. Toegevoegd is een kaart v a n de omgrachte stad, waarop de h u u r ­ waarde van de pan d e n is weergegeven. Deze kaart is een bijlage bij de b e s c h rijving v a n de kadastrale gemeente W a g e n i n g e n door C •D •Gas t . De plans (kaarten) . Voor deze uitgave zijn de plans, die in origineel het formaat hebben van 70 x 100 cm, v e r k l e i n d naar het A3-formaat. Omdat een directe v e r k leining de p e r c e elsnummers en de namen v a n w e g e n en b oerderijen op de kaa r t e n onleesbaar zou maken, zijn de m i n u u t ­ plans overgetekend. Een bijko m e n d voor d e e l v a n het o v e r t e k e n e n is dat u nu kunt b e s c h i k k e n over smetteloze kaarten. De o o r s p r o n k e ­ lijke kaarten zijn door het gebr u i k bij het Kadaster, het was "werkmateriaal", in de loop v a n de tijd ten minste smoezelig geworden. Heel bijzonder is b o v e n d i e n dat de atlas alle perce e l s kaarten v a n W a g e n i n g e n bevat ofsc h o o n tijdens de Tweede W e r e l d ­ oorlog een aantal plans v e r l o r e n is gegaan. De S.W.K.A.G. stelt zich namelijk o.m. ten doel geheel of g e d e e ltelijk v e r l o r e n gegane minuutplans, voor zover dat m o g e l i j k is, te reconstrueren. Dit tijdrovende, g e d u l dswerk wordt door vrijw i l l i g e r s zeer zorg­ vuldig uitgevoerd. Zij m a k e n daarbij gebruik v a n zogenaamde hulpkaarten: authentieke kadast r a l e kaartjes die in het v e r l e d e n zijn 13

gemaakt wanneer een perceel een v e r a n d e r i n g onderging. De boekjes (oblong A4-formaat) In het boekje "Wageningen Kadast r a l e gegevens" is een same n v a t ­ ting van de gegevens uit de OAT op overzichtelijke wijze b i j e e n ­ gebracht. Deze informatie wordt v o o r a f g e g a a n door de "Tarieflijst voor de heffing v a n de grondbelasting", waaruit in een oogopslag blijkt dat bijvoorbeeld het beste bouwland in W a g e n i n g e n is ge­ waardeerd op ƒ 30,- per hectare en het slechtste op ƒ 5,- of dat het hoogste tarief voor een huis in 1832 ƒ 450,- en het laagste ƒ 3,- bedraagt. Ook blijkt uit deze lijst dat in W a g e n i n g e n het tabaksland afzonderlijk is gewaardeerd tegen een hoger tarief dan op het bouwland is toegepast en omdat in de OAT alle tabakslanden apart zijn geregistreerd, kunt u deze percelen nu nog op de minuutplans van W a g e n i n g e n terugvinden. Een "Alfabetische lijst van grondeigenaren, vruchtg e b r u i k e r s enz." vermeldt alle toenmalige grondbezitters in W a g e n i n g e n met opgave v a n de totale oppervlakte van hun bezit, hun beroep en woonpl a a t s en het artikelnummer waaronder zij in de Kadast r a l e Legger, een register door het Kadaster op eigenaar samengesteld ten behoeve v a n de registratie voor de grondbelasting, zijn opgenomen. De Kadast r a l e Legger maakt verder geen deel uit v a n de "Kadastrale Atlas" m a a r de vermelding v a n het artikelnummer biedt een houvast bij (familie) onderzoek in de kadastrale archieven. Het boekje "Wageningen Tekst" bevat naast het "Woord vooraf" door de b urgemeester en een "Inleiding" door de vo o r z i t t e r v a n het bestuur v a n de Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland over het w a a r o m en hoe v a n het w e r k v a n deze stichting, een hoofdstuk over de geschiedenis en wer k i n g v a n het Kada s t e r door J.van Eek. Maar de hoofdmoot v a n dit boekje is de uitvoerige en interessante beschrijving van de kadastrale gemeente W a g e n i n g e n omstreeks 1832 door C.D.Gast, de g e m e e n t e - a r c h i v a r i s . De tekst wordt door mi d d e l van diagrammen, tabellen, een literatuurlijst enz. maar ook door veel foto's aangevuld en toegelicht. Voor wie is deze uitgave interessant? Iedereen die, professioneel of uit liefhebberij, g e ï n t eresseerd is in de geschiedenis, de kartografie of het h i s t o rische landschap van W a g e n i n g e n zal voor deze atlas b e l a n g s t e l l i n g hebben. Op handzame en overzichtelijke wijze w o r d e n essentiële historisch-kadastrale gegevens en kaa r t e n ter b e s c h ikking gesteld, waardoor inzicht v e r k r e g e n kan w o r d e n in o.a. de v r o e g n e g e n t i e n de-eeuwse bezitsverh o u d i n g e n en het g r o n d gebruik in Wageningen. Bovendien is de atlas een aantr e k k e l i j k bezit voor hen die b e h o ­ ren tot die Wageningse families die reeds in 1832 in deze g e m e e n ­ te wonen en er onroerend goed bezitten. Het bezit v a n onroerend goed was (en is) de n o r m om in de kadastrale administratie te 14

r

worden opgenomen. Bekende Wageningse f a m i lienamen die reeds in de "Kadastrale Atlas Wageningen" voorkomen, zijn bijvoorbeeld: Bongers, Van Brakel, Van den Brink, Buis, Caspers, Daniels, Elsenaar, Van Rennes, Van Grootheest, Van Harn, Jacobs, Van Laar, Van M(a)anen, Van Meurs, Van de Peppel, Van Roekel, Vermeer, Viets, Wessels en vele a n d e ­ ren. Uit de kadastrale atlas blijkt we l k e h u i z e n en landerijen hun eigendom zijn ( g e w e e s t ) . Zo ontstaat een overzicht van v o o r ­ ouderlijk grond- en h u i z enbezit in Wageningen. Maar niet alleen bekende familienamen uit W a g e n i n g e n komt u in de atlas tegen, ook de regio is r u i m vertegenwoordigd. Uit Benn e k o m zijn dat o.a.: Bakker, V a n Beek, Derksen, Van Dijk, V a n Eek, Gerritsen, Haalboom, V a n Hal, Mekking, Rooseboom, Van Schuppen en Steenbergen. Ook inwoners uit Ede, Renkum, Arnhem, Rozendaal, Lunteren, Barneveld, Veenendaal, Rhenen, Hemmen, Opheusden, Zet­ ten, Kesteren, Lie n d e n enz. b e z i t t e n in 1832 ontroerend goed in Wageningen. Hun f a m i lienamen zijn eveneens in de "Kadastrale Atlas Wageningen" vermeld. Kortom, het is een bel a n g r i j k e uitgave die, om u i t e e nlopende redenen, voor v e l e n v a n belang is. De oplage De S.W.K.A.G. is geen commerciële uitgeverij maar een v r i j w i l l i ­ gersorganisatie die met zeer beperkte financiële m i d d e l e n werkt. Omdat het aanhouden v a n een grote v o o r r a a d te kostbaar is, is de oplage van iedere uitgave klein. Elke deel uit de serie "Kadas­ trale Atlas Gelderland 1832" kan dus als "zeldzaam" w o r d e n b e ­ schouwd. Dit geldt zeker voor de atlas v a n W a g e n i n g e n w a a r v a n door de Gemeente W a g e n i n g e n een a a n z i e n l i j k aantal op voorh a n d is besteld. Voor dit gemeentelijke initiatief, dat de uitgave v a n de "Kadastrale Atlas W a g e n ingen" m o g e l i j k maakt, is de S.W.K.A.G. zeer erkentelijk. Een kleiner aantal atlassen v a n W a g e n i n g e n wordt door vaste a f n e ­ mers aangeschaft. Zo blijft voor de vrije verkoop in en buiten Wageningen slechts een vrij beperkt aantal exempl a r e n over. D a a r ­ om wordt hierbij de leden v a n de v e r e n i g i n g "Oud-Wageningen" de gelegenheid geboden v o o r zich een exemplaar v a n de "Kadastrale Atlas v a n Wageningen" te laten reserveren. Als u v a n deze m o g e ­ lijkheid gebruik wilt maken, zendt u de kaart dan voor 1 april in. Hebt u geen reserveringskaart, dan kunt u ook per briefkaart een atlas bestellen. Het adres is: Stichting Werkg r o e p Kadastrale Atlas Gelderland, L o v i n k l a a n 1, 6821 H X Arnhem. Het d a t u m stempel v an de PTT is bepa l e n d voor de toekenning v a n de v o o r i n t e k e n prijs. Een "Lijst v a n intekenaren" zal in de atlas v a n W a g e n i n g e n worden opgenomen. Wageningen/Arnhem, wi n t e r 1991 A.D.M. V e l d h o r s t 15

NIEUWS UIT "DE CASTEELSE POORT" Is er echt nieuws? Jazeker: zaal II is geheel vernieuwd. Het lijkt haast wel een wasmiddelreclame, maar ook 500 jaar g e l e ­ den horen we al over de wekeli j k s e was; er is zelfs een ve r b o d om wasgoed in de gracht uit te spoelen. Niet zo'n fris idee o v e r i ­ gens dat uitspoelen, als we verder lezen dat alle huisvuil en slachtafval toch ook al in de gracht terecht komt. In de nieuwe opzet v a n zaal II k o m e n we veel te w e t e n over het dagelijkse leven v a n de burgers v a n Wageningen, de n e d e rzetting die in 1263 stadsrechten kreeg. W a g e n i n g e n ligt op een strate­ gische plaats, aan de Rijn op de grens v a n Utrecht en Gelre. Wel gunstig voor handel en verkeer, maar tevens een p l e k waar elkaar bestrijdende machthebbers hun hevige twisten uitvochten. Het voorrecht v a n een stad was dat er m u r e n en v e r d e d i g i n g s w e r k e n mochten wo r d e n gebouwd. Hertog Karei laat er een kasteel v e r r i j ­ zen, waarin een garnizoen gehuisvest kan worden. Iets w a a r men hier niet zo blij mee was, want soldaten die geen soldij krijgen slaan aan het plunderen. Op de opeenvolgende pan e l e n v a n zaal II zien we niet alleen veel over de stadsrechten, het stadsbestuur en over enkele a f z o n d e r ­ lijke burgers, maar v o o r a l ook veel over de ves t i n g en het kasteel. Een nieuwe maquette laat zien hoe het kasteel er in 1722 uitzag. Het (gereconstrueerde) Torckse Poortje bij het m u s e u m staat er ook op. Daarnaast is er ook aandacht voor m i l i e u en gezondheid, zelfs voor ziekenzorg. Als we de prachtige prent zien v a n de patiënt die in een tobbe gezeten de operatie afwacht, omge v e n door b i d ­ dende familieleden, d a n zijn we blij dat we in deze eeuw leven. Uit rekeningposten v a n het G a s t h u i s b o e k - ook in het m u s e u m te zien - blijkt dat in 1600 in W a g e n i n g e n een b e e n a m p u t a t i e uiteraard zonder verdoving! - plaatsvond. In zaal II zien we daarnaast ook waarmee de bevol k i n g zich in leven heeft gehouden. Vanaf 1650 neemt de tabaksteelt een b e l a n g ­ rijke plaats in. Er worden ook allerlei v o o r w e r p e n uit het dagelijks leven ge­ toond. In vitrines vindt de bezoeker drinkkannen, een originele Wageningse pispot en rookgerei, bijna alles uit W a g e n i n g s e bodem, of tenminste uit de directe omgeving afkomstig. In een originele boomstamwaterput liggen nog de v o o r w e r p e n die de midd e l e e u w s e Wageninger daarin achteloos deponeerde: slachtafval, schoeisel en aardewerk. Dankzij het vele w e r k v a n de heer C.Gast, Gemeen t e - A r c h i v a r i s alhier, en de technische commissie van het m u s e u m - de Heren Bouw, Buiskool, Heijers, V a n K e u l e n en V a n M o t m a n - is zaal II een boeiend verhaal geworden. Een subsidie v a n de Provincie G e l ­ derland maakte de inrichting v a n de zaal financieel mogelijk.

H.Hellinga-van der Werf 16

december 1990.

V O O R U GELEZEN. A.G.Steenbergen 1. Ter gelegenheid v a n de Landelijke Open M o n u m e n t e n d a g 1990 v erscheen een bijzonder aardige gids "Kijken tussen de dijken". In dit fraai geïllustreerd werkje staan 14 mo n u m e n t e n r o u t e s door de Betuwe uitgestippeld. Er zijn zowel wandel-, fiets- als a u t o ­ routes uitgezet. Het werd samengesteld onder a u s p ici ën v a n de Stichting Tabula Batavorum en v e r s c h e e n als themanummer v a n Tabula Batavorum. Leden van de a a n g e sloten h i s t o rische v e r e n i g i n g e n ontvi n g e n de aflevering thuis. Trouwe gebruikers v a n onze leeskoffer vi n d e n het boekje t.z.t. dus in de koffer. Verder is een beperkte oplage in de handel gebracht. De inhoud is geen zwaarwichtige lectuur, maar interessante infor­ matie over de vele m o n u m e n t e n die de Betuwe rijk is. E i g e n l i j k een boekje om jaloers op te zijn! Het is zeker m o g e l i j k dat voor Wageningen iets dergelijks samengesteld kan worden. Als lid van de p l a a t selijke Commissie Open M o n u m e n t e n d a g heb ik via een brief op de in oktober j.1. gehouden ve r g a d e r i n g een pleidooi gehouden voor m e e r informatie over de Wageni n g s e m o n u ­ m enten in brochurevorm. De a a n g e ko ndigde Gids over de Betuwe is een goed voorbeeld. De uitgave v a n "Kijken tussen de dijken" is onder andere m o g e l i j k gemaakt door het Anjerfonds Gelderland, R a b o b a n k e n in de W e s t Betuwe, zes gemeenten in de Betuwe, Stichting Fonds A.H.Martens van Sevenhoven en de M.A.O.C. Gr a v i n v a n B y l a n d t - S t i c h t i n g . Eén van de auteurs v a n de Gids is ons lid, de heer C.Troost uit Andelst. 2. Wielen naar Wageningen; "Bello", de s t o o mtram v a n W a g e n i n g e n naar Ede, 1882 - 1937 — 1968; door W.J.P.Steenbergen. Uitgeverij Pirola, Schoorl, 1990. 108 blz. Afb. en lit.opgn. Aan het ontstaan v a n "Wielen naar Wag e n i n g e n " gaat een kleine geschiedenis vooraf. Toen auteur Wie g e r St. omstreeks 1974 met schrijver dezes in contact kwam, was één van zijn v r a g e n of ik iets meer kon v e r t e l l e n over de tram v a n W a g e n i n g e n naar Ede. Ik gaf h e m mijn ver h a a l "Trammen in en om Wageningen", dat v e r s c h e e n in het Tram-nummer van N e d e r landse H i s t o r i ë n v a n 1971. En ik gaf hem het advies zelf eens in de archi e v e n te duiken, met name in het g e m e e n t e - a r c h i e f . Het resultaat v a n zijn speurtocht kunt u vinden in het aantrekkelijke boekje "Wielen naar Wa g e n i n g e n " dat in de boekhandel te koop is. Het boek is geschreven èn voor de tram- en treinliefhebbers, die velen in aantal zijn. Het is gelukkig meer dan een b o e k met anecdotes geworden. De stof is gekruid met vele technische gegevens en cijfermateriaal. De v e l e foto's onde r s t e u n e n het ver h a a l goed, hoewel verw i j z i n g e n in de tekst naar de foto's beter zou zijn geweest. De plaatsing v a n de foto's lijkt willekeurig. Zo vind ik 17

op blz. 31 een foto v a n een tramongeluk in de bocht Stations­ straat/Bergstraat tussen de tekst v a n de tram W a g e n i n g e n - E d e . M isschien had overleg met de auteur over de plaat s i n g en keuze van de foto's een evenwichtiger v e r d e l i n g gegeven. "Bronnen en literatuur" kan v e r v a n g e n wo r d e n door "bronnen" al­ leen. Ik heb altijd moeite met de ve r m e l d i n g "diverse jaargangen" en tijdschriften. W a a r o m niet even de jaren v e r m e l d ? E n wat moet ik b.v. met "Gemeentearchief Wageningen"? Graag "Nieuw Archief" met de voornaamste inventarisnummers. De foto's en ander i l l u s tratiemateriaal wo r d e n verantwoord. De gewassen tekeningen "Tram gereed voor v e r t r e k in Ede" v a n P.Holleman, geplaatst aan de binnenzijde v a n de omslag, doen het goed. Het boek is aangeschaft voor de b i b l i o t h e e k v a n onze vereniging. Als ik u was, zou ik het kopen. De moeite waard!

RE S T A URATIE THEEKOEPEL WA G E N I N G E N R.Douw e n g a Enkele gegevens: V ermoedelijk ± 190 jaar oud. Gebouwd op restanten v a n de stadsmuur. D a k en plafond w a r e n door verval m o e i l i j k te reconstrueren. De "binnenkoepel" is g r o t e n ­ deels gehandhaafd en aan de binnenzijde afgetimmerd. De "buitenkoepel" is geheel vervangen. Bij de reconstructie v a n de goot is gebruik gemaakt v a n publikaties over koepels aan de Vecht, daterend uit dezelfde tijd. Het dak is bekleed met z.g. 35 ponds lood met een gez a m e n l i j k gewicht v a n ruim 2000 kg. Door de te grote overspanning v a n de toegen in de onderbouw traden v e r z a k k i n g e n op. Deze overspanning is teruggebracht door iets terugliggend gepleisterd metselwerk. In de onderbouw is de ventil a t i e verbeterd en zijn de m u r e n b e ­ handeld tegen optreding v a n vocht. De v e n t ilatie v a n de k o e p e l ­ ruimte vindt plaats via de pinakels op het dak. De trap is aangepast aan de nieuwe situaties (uitbreiding sport­ school) . Zie de afbeelding v a n vroeger. De trap- en de b o r d e shekken zijn in v o r m aangepast m a a r ze zijn gemaakt van eigentijds materiaal. Op de koepel is een b l i k s emafleider aangebracht. Bij de r e s t a u r a ­ tie is geprobeerd zoveel m o g e l i j k v a n de oorspronkelijke koepel te bewaren. De totale restauratie heeft ongeveer ƒ 150.000,- gekost.

Vorden, 18

11— 01— '91.

foto van de koepel ± 50 jaar geleden A r c h itect Douw e n g a zond naast de gegevens over het koepeltje een plankje dat afkomstig is uit deze koepel en bij het restau r a t i e w e r k te v o o r s c h i j n kwam. Duide l i j k kon je in potloodschrift lezen: 18 Juny 1869 12 uur. Wie schetst m i j n v e r b a z i n g over de ontdekking bij Drukkerij de Goede. Aa n de achterzijde, nauwelijks leesbaar, maar na het schoonmaken toch te ontcijferen: "Wie het geluk heeft hier te Breeken die zoekt want er zit veel geld achter verborgen." We h a d d e n dat best kunnen gebruiken. De heer D o u w e n g a raamt de k o s t e n op ƒ 150.000,-. We h e b b e n al vaker dergelijke "grappenmakers" meegemaakt, die hun a a n w i jzingen over geld en s chatten op wanden, behang enz. schreven. F.v.d.Have

19

A D R E S S E N O M TE W E T E N Naam

Functie

Adres, postcode,

B ESTUUR: G.P.Termohlen* T .K o u w e n h o v e n * F.Bruinsel* mw. J. Hof m a n *

voorzitter secretaris penningmeester lid

J.M.van Staveren P.Holleman*

lid lid

A.L.N.Rietveld*

P a p e n p a d 28, 6 7 0 5 CP, 1 5 9 9 8 N u d e s t r a a t 14, 6701 CE, 1 2553 S l e e d o o r n p l a n t s .12, 6 7 0 6 CC, t e l . 1 0 628 S c h a a p s d r i f t 30, 6871 X B R e n k u m , tel.08373-12025 G e n . F o u l k e s w e g 77, 6 7 0 3 BP, t e l . 1 2 2 8 8 M o l e n b e e k s t r a a t 33, 6871 W X R e n k u m , tel.08373-15090 T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB, t e l . 15477

REDACTIE "OUD-WAGENINGEN" F.v.d.Have* hoofd-redacteur A . C .Z e v e n A.L.N.Rietveld*

O t t o v . G e l r e w e g 16, 6 7 0 3 AE, t e l . 1 3468 D a s s e n b o s l a a n 6, 6 7 0 5 BT, t e l . 1 0156 T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB, t e l . 15477

B I B L I O T H E E K EN D O C U M E N T A T I E A.G.Steenbergen*

A b e r s o n l a a n 1 3 2 , 6 7 0 3 GD,

WERKGROEP MOLENS H.Dobbe

H a r n j e s w e g 56, 6 7 0 6 AT,

WERKGROEP ARCHEOLOGIE W.G.Sombroek

G r i n t w e g 305,

FOTO EN PRENTENKABINET A.L.N.Rietveld*

T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB, t e l . 15477

telefoonnununer

6 7 0 4 AR,

t e l . 1 6675

t e l . 18120 t e l . 1 1486

STICHTING HISTORISCH MUSE U M "De Casteelse Poort"* B o w l e s p a r k la, 6701 DN, t e l . 2 1 4 3 6 Contactpersoon vanuit "Oud-Wageningen" J.M.van Staveren

G e n . F o u l k e s w e g 77, 6 7 0 3 BP,

t e l . 12288

VERENIGING "VRIENDEN VAN HET WAGENINGS MUSEUM" P o s t b u s 298, 6 7 0 0 A G c o n t r i b u t i e enz. GUS. nr. 9 4 . 0 6 . 2 1 . 4 9 5 N.B. O u d e n u m m e r s v a n h e t V e r e n i g i n g s b l a d " O u d - W a g e n i n g e n " z ijn, v o o r z o v e r v o o r ­ r a d i g v e r k r i j g b a a r bij h e t l e d e n s e c r e t a r i a a t , m w . H o f m a n te R e n k u m . B O E K E N E N P L A T E N : De b o e k e n e n p l a t e n o v e r o n z e g e m e e n t e W a g e n i n g e n z i j n v e r ­ k r i j g b a a r bij de m e t e e n * g e m e r k t e a d r e s s e n . Giro p e n n i n g m e e s t e r " O u d - W a g e n i n g e n " , C o n t r i b u t i e 1990:

F . B r u i n s e l te W a g e n i n g e n , n u m m e r 29 46 125

i n d i v i d u e e l lid ƒ 1 5 , — echtparen - 17,50

(min i m a a l ) (min i m a a l )

Volgende vergadering: A l g e m e n e j a a r v e r g a d e r i n g m a a n d a g 15 a p r i l 1991 Spreker: d h r . E . G . J a n s e n W A G E N I N G E N IN O U D E P R E N T B R I E F K A A R T E N

K O P I J I N L E V E R E N U I T E R L I J K 11 M A A R T U w k o p i j s t e l l e n w e z e e r op prijs!

20

19e jrg. - nr.2 - maart 1991

OUD WAGENINGEN

M E D E D E L I N G E N v a n de HIS T O R I S C H E . V E R E N I G I N G "OUD-WAGENINGEN"

Verschijnt tenminste éénmaal per kwartaal Redactie: Otto v a n Gelreweg 16, 6703 AE W a g e n i n g e n

Bijeenkomst MAANDAG

15 A P R I L 1991

AANV A N G 20.00 U U R IN "DE WERELD",

G E N .FO U L K E S W E G 1, W A G E N I N G E N

*

W A G E N I N G E N IN OUDE A N S I C H T E N (lezing met dia's) door E.J.Ja n s e n te W a g e n i n g e n

ansicht v a n de Markt

WAGENINGEN IN OUDE A N S I CHTEN Veel straten en gebouwen zijn in W a g e n i n g e n verdwenen, v a n som­ mige buurten is helemaal niets meer te zien. De bekende uitgever Fa.Nauta uit Ve l s e n en de bekende Wageningse boekhandels Nordholt, Elberg en Ophorst he b b e n gelukkig zeer veel ansichtkaarten uitgegeven. In de periode 1900-1940 zijn h o n d e r d e n a n s i c htkaarten v a n onze plaats gemaakt. Elke kaart heeft z'n eigen verhaal, ook al omdat de meeste uit mijn v e r z a meling b e s c h r e v e n zijn. Uit de verh a l e n die er op staan blijkt dat W a g e n i n g e n als toeris­ tenplaats het redelijk deed. K r e t e n als "mijn gezondheid gaat goed vooruit" en "de boslucht doet me goed", komen regelmatig voor. Het zandgat, de Holleweg en de Hoogstraat zijn wel de meest gefotografeerde plaatsen. Bij de samenstelling v a n de te v e r t o n e n ansichten is getracht u een beeld te geven v a n bekende pu n t e n in W a g e n i n g e n die er nu toch heel anders uitzien. _ T T E.J.Jansen AGENDA V O O R DE J A A R V ERGADERING VAN 15.04.91 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Opening Notulen j a a r v ergadering 23.04.1990 *) B e s t u ursmededelingen Jaarversla gen secretaris **) p e n n i ngmeester *) Verslag kascontrolecommissie Benoeming n i e u w lid kascontrolecommissie Herziening Statuten *) Herziening H u i s h o u d e l i j k Reglement *) Bestuursverkiezing **) Rondvraag

PAUZE

11. Lezing C.J.Jansen: W a g e n i n g e n in oude ansichten **) 12. Sluiting. *) Los bij gevoegd in "Oud-Wageningen" **) Opgenomen.

BESTUURSVERKIEZING In verband met punt 9 v a n de agenda wordt m e e g e d e e l d dat de heren P.Holleman, T . K o u wenhoven en J.M.van Staveren statutair gerech­ tigd zijn hun bestuursfunctie ter b e s c h ikking te stellen. Aangezien de h e r e n H o l l e m a n en Ko u w e n h o v e n bereid zijn een nieuwe benoeming te aanvaarden, stelt het bestuur voor h e n opnieuw te benoemen en de heer V a n Staveren eervol ontslag te verlenen. Meegedeeld wordt verder, dat ingevolge a r t . 3.3. van het h u i s h o u ­ 22

delijk reglement (van 24.11.1986) tot en met 8 april schriftelijk eventuele tegenkandidaten ku n n e n w o r d e n gesteld. Deze kandidaatstelling dient door tenminste 10 leden te zijn ondertekend en vergezeld te gaan v a n een v e r k l a r i n g v a n de kandida(a)t(en), dat hij/zij ber e i d is/zijn een eventuele b e n o e m i n g te aanvaarden. JAARVERSLAG 1990 De kans is groot, dat veel v a n h e t g e e n in dit j a a r v erslag is weergegeven reeds eerder werd v e r m e l d in de rubriek "van de b e ­ stuurstafel", die in elke afleve r i n g v a n dit blad wordt opge­ nomen. 1. Verenigingsavonden In het verslagjaar 1990 (alweer het achttiende in successie) werden 5 v e r e n i g i n g s a v o n d e n belegd, t.w. 4 als gebr u i k e l i j k met lezingen en 1 extra vergadering. De spits daarvan werd afgebeten op de vo r i g e ja a r v e r g a d e r i n g (23 april 1990), waar behalve enkele h u i s h o u d e l i j k e zaken vo o r a l de goed gedocumenteerde lezing v a n de heer A . G . S t e e n b e r g e n de a a n ­ dacht vroegen. Zijn lezing was getiteld "Van Kas t e e l tot Museum" en handelde over de v e r s c h i l l e n d e eigen a r e n en vo o r a l bewoners van het kasteel. Andere lezingen in dit v e r s l a g j a a r h a n d e l d e n over: - bewoners- en bewoning s g e s c h i e d e n i s v a n de H e r e nstraat en de daarop uitkomende straten en stegen (A.C.Zeven) - Kraats en Binnenveld (A.C.van Grootheest) en - Oude Gelderse K e r k e n (H.van Heiningen). De belangstelling voor de lezingen was in het a l g e m e e n zeer b e ­ vredigend. De opkomst bedroeg mee s t a l zo'n 70-90 personen. 2. Extra v e r g a dering De extra l e d e n vergadering had plaats op 17 m e i 1990 en was u i t ­ geschreven n.a.v. het sta d s v e r n i e u w i n g s p l a n H e r e n straat in het algemeen en de dreigende sloop v a n de vleu g e l s v a n het v o o r malige hoofdgebouw v a n de LU in het bijzonder. Het bestuur had deze vergadering b i j e e n geroepen op v e r z o e k v a n een groot aantal leden tijdens de ja a r v e r g a d e r i n g v a n 23 april. V a n de ca 600 leden, die schriftelijk w a r e n uitgenodigd, v e r s c h e n e n er inclusief het b e ­ stuur slechts een kleine 30! Ter inleiding w a r e n een 3-tal sprekers uitgenodigd, t.w. - de heer Zeven (lid v a n de gemeent elijke m o n u m e n t e n c o m m i s s i e en persoonlijk v o o r s t a n d e r van de sloop v a n de vleugels) - de heer Knoop (ex-lid v a n de m o n u m e n t e n c o m m i s s i e en bekend voorstander v a n het be h o u d v a n het ensemble hoofdgebouw, v l e u ­ gels en tuin) en - de heer Hoornstra (gemeenteambtenaar en deskundige op het ge­ bied van wett elijke inspraakprocedures). 23

Omdat de heer Knoop v e r h i n d e r d was, werd hij v e r v a n g e n door zijn geestverwant architect Roza. In de op deze inleidingen volgende discussie liepen emotionele reacties, rationele aanbevelingen, historische informatie, b e ­ stuurlijke m o g e l i j k h e d e n en technische oplossingen sterk door elkaar heen, totdat aan het eind v a n de v e r g adering b e s l o t e n werd a. een bezwaarschrift in te dienen tegen het afvoeren v a n de vleugels v a n de gemeentelijke monumentenlijst; b. voorlopig nog af te w a c h t e n of het doorlopen v a n de gehele bezwarenprocedure tegen het s t a d s - v e r n ieuwingsplan v a n AGS zinvol is en c. het bestuur mandaat te geven om te besli s s e n tot hoe ver de vereniging door zou mo e t e n gaan met het indienen v a n bezwaren. (NB. Uitvoerige n o t u l e n v a n deze v e r g a dering zijn tegen k o p i e e r ­ kosten nog steeds ver k r i j g b a a r bij de secretaris). 3. Bestuurssamenstelling Eindigde het vorige j a a r verslag nogal in mineur voor wat betreft de bestuurssamenstelling, gelukkig kan ditmaal gemeld worden, dat de v o o r z ittersvacature inmiddels v e r v u l d is door de verkiezing van de heer G.P.Termohlen, terwijl in de versla g p e r i o d e tevens de heren A.Hofman en A . L . N . R i e t v e l d tot het bestuur toetraden. El­ ders in dit blad stellen zij zich kort even voor. Statutair zijn in april 1991 aftredend de h e r e n J.M.van Staveren, P.Holleman en T.Kouwenhoven. Beide laatstge noemden stellen zich echter herkiesbaar, zodat het er naar uitziet, dat indien de v e r e n i g i n g met h u n aanblijven instemt, het bestuur m.i.v. april '91 weer 7 leden telt. (Zie voor de in april te h o u d e n best u u r s v e r k i e z i n g in de a g e n d a ) . 4. Excursie Als belangrijke gebeurtenis uit de v e r s l agperiode valt v e r d e r te melden de uitstekend geslaagde excursie op 6 oktober van een 40tal leden naar Huis Bergh, H o c h e l t e n en Montferland. De he r e n Alofs en Hed e r i k v e r d i e n e n veel d ank v a n de vereniging voor hun leiding en inzet bij de v o o r b e r e i d i n g v a n deze tocht. Samen met een bestuurslid w i l l e n zij ook een volge n d e excursie h e l p e n voor te bereiden. 5. Hoofdgebouw en stadsvernieuwing Wat betreft het afvoeren van de vleugels v a n het vroe g e r e h o o f d ­ gebouw van de gemeentelijke monumen t e n l i j s t en de dreigende sloop ervan, kan meegedeeld worden, dat het bestuur bij de Raad van State daartegen een A R O B - procedure aanhangig heeft gemaakt. Ons bezwaar betreft vooral de door de Gemeente gevolgde procedure. Om de sloop v a n de vleugels te v o o r k o m e n diende het bes t u u r b o ­ vendien bij het minist e r i e v a n W.V.C. het ver z o e k in het gehele hoofdgebouw op de Rijksmonumentenlijst te plaatsen. Ook heeft het bestuur bij Gedeputeerde Staten bezwaar aangetekend tegen enkele aspecten van het s t a d s v e r n ieuwingsplan v a n het Belgische archi­ tectenbureau Vandenhove. 24

Bij de verhuizing van het h o o f d g e b o u w naar Duivendaal, kreeg ook de Zaaier daar een nieuwe standplaats. Tenslotte is belang r i j k te memoreren, dat het bestuur ook de plaatselijke actie voor het beh o u d v a n de m o l e n "de Eendracht" ondersteunt en daartoe B&W heeft verz o c h t de molenromp op de gemeentelijke m o n u m entenlijst te plaatsen. 6. Het Verenigingsblad "Oud-Wageningen" v e r s c h e e n in het ver s l a g j a a r als gebruikelijk viermaal en wel eenmaal met een omvang v a n 24 en driemaal met een omvang v a n 20 pagina's. Ook al kon een enkele maal niet alle kopij wo r d e n opgenomen, toch verzoekt de redactie de leden door te gaan met het inzenden v a n nieuwe pennevruchten. 7. Historische Reeks Ter gelegenheid v a n de tentoonstelling "Tussen de Wereld en het Veer" v e r s c h e e n onder dezelfde titel nu m m e r 5 v a n de Historische Reeks. Het bestuur besloot voorts het u i t e r l i j k v a n de publicatie over 125 jaar g e z o n dheidszorg in W a g e n i n g e n zodanig aan te p a s ­ sen, dat het boekje gaat pas s e n in deze reeks. Tenslotte zijn er pla n n e n om ter g e l e genheid v a n een eventuele tweede tentoonstelling over de Rijn, ook dan een aflevering in deze reeks te doen verschijnen. 8. Commissie v a n Advies Uit de v e r s l agperiode valt ve r d e r te vermelden, dat het bestuur een Commissie v a n Advies heeft ingesteld. Zitting daarin he b b e n de leden M w . H . B . J . v a n der L e e - R i j s b e r g e n en de h e r e n A . B o s m a n en Q.J.Munters. De commissie zal het bestuur bij b e l e i d s z a k e n v a n advies dienen, zowel gevraagd als ongevraagd. Een van de eerste zaken, waar deze commissie zich mee bezig hield, was de b e s t u dering en bec o m m e n t a r i ë r i n g v a n het door het bestuur verspreide (eerste) concept v a n een beleidsplan. 9. Herziening H u i s h o u d e l i j k Reglement en Statuten Uit de werkzaamheden, verband houdend met de opstelling v a n ge­ noemd beleidsplan, vloeide voort dat ook nagedacht werd over de vraag in hoev e r r e in de statuten en in het h u i s h o u d e l i j k re g l e ­ ment reeds aanze t t e n aanwezig zijn voor een te v o e r e n beleid. De opstellers v a n het b e l e i d s p l a n constateerden, dat dit in deze stukken maar zeer ten dele het geval is. B o v e n d i e n werd de b e ­ hoefte gevoeld ze te a c t u a liseren en ze tekstueel te m o d e r n i s e ­ ren. De statuten (december 1987) en het h u i s h o u d e l i j k reglement (november 1986) b l e k e n elkaar b o v e n d i e n op bepaalde punten tegen te spreken. Om deze red e n e n werd b e s l o t e n eerst de stat u t e n en het huishoudelijk reglement te herzien, om daarna pas een b e ­ leidsplan op te stellen. 10. ledental Het ledental bleef in draagt momenteel 851.

het ver s l a g j a a r

ongeveer constant

en b e ­

T.Kouwenhoven, secretaris. 25

VAN DE VOORZITTER G.P.Termohlen In 1924 in D e n Haag geboren. Gestudeerd aan de Landbouw-hogeschool, richting tuinbouw met plantenziekten als specialisatie. Sinds 1951 in diverse funkties w e r k z a a m geweest bij overheid en bedrijfsleven, l a a t s telijk als directeur van het Rijksproefstation voor Zaadonderzoek. In 1989 gepensioneerd. V a n 1950-'55 en v a n 1970 tot heden in Wa g e n i n g e n woonachtig. Sinds 1980 lid van de Vereniging. Tal v a n a k t i v iteiten in en om het huis. B e l a n gstelling voor natuur, genealogie en historie.

EEN NIEUW "OUD" GEZICHT IN HET BESTUUR Ad Rietveld Na een onderbreking v a n enkele jaren is Ad Rietveld weer toegetreden tot het bestuur. Sinds de oprichting (1973) al een aktief lid van onze vereniging, w a a r v a n vele ja r e n als bestuurslid. Hij beheert het foto- en pre n t e n ­ kabinet, is al jaren lid v a n de redactie van dit blad en is b e t r o k k e n bij het organiseren van tentoonstellingen van de vereniging. Verder houdt hij zich bezig met "Industriële Archeologie" en is betrokken bij het v e r z a m e l e n v a n Veldnamen. Af en toe publiceert hij wat en hij kan aardig met de tekenpen overweg. K o r t o m hij draagt de v e r e niging een zeer w a r m hart toe.

MEDEDELING VAN HET LEDENSECR E T A R I A A T Door onvoorziene o m s t andigheden konden voór de v e r z ending v a n het februari-nummer v a n ons blad niet alle wij z i g i n g e n in het leden­ bestand wo r d e n verwerkt. De leden die daarvan nadeel h e b b e n on­ dervonden, bieden wij daarvoor onze v e r o n t s c h u l d i g i n g e n aan. Alle mutaties zijn nu inmiddels verwerkt. Daar regelmatig bladen als onbestelbaar terugkomen, v e r z o e k e n wij u met klem a d r e s wijzigingen tijdig aan het ledensecretariaat door te geven. Hetzelfde geldt voor het geval de adressering om andere reden onjuist is. Dit blijkt soms achteraf al jaren het geval te zijn. Helpt u mee de verenigings a d m i n i s t r a t i e in orde te houden door de adressering op de envelop op juistheid te controleren en zo nodig een verbetering door te geven? De ledensecretaris zal er u dankbaar voor zijn! 26

DE H E S S E L I N K VAN SUCHTELEN - RAMEN Deze titel zou ik graag w i l l e n gebru i k e n voor m i j n v e r h a a l dat gaat over de twee ramen die ooit een plaats h a d d e n in het stad­ huis van Wageningen. Allereerst wil ik iets v e r t e l l e n over de n a a m "Hesselink van Suchtelen", een n a a m w a a r v a n ik denk dat die bij de meeste inwo­ ners van W a g e n i n g e n bekend in de oren zal klinken, al zou dat enkel en alleen maar zijn van w e g e het straatnaambord waarop de naam Hesselink v a n Suchtelen ver m e l d staat en dat in W a g e n i n g e n bij de Westbergweg te v i n d e n is. Voor hen die thans op hoge leef­ tijd zijn, zal niet al l e e n de naam, maar ook de figuur daarachter een goede herinnering zijn uit de tijd dat zij jong waren. Toch zijn er nog maar w e i n i g tastbare h e r i n n e r i n g e n aanwezig aan de mens "Hesselink v a n Suchtelen", die zich ooit eerste burger v a n Wageningen mocht noemen. Hij werd geboren op 11 oktober 1852 te Gorssel als zoon v a n Gerrit Hesselink en He l e n a M a r i a v a n Suchtelen. Bij K o n i n k l i j k Be­ sluit werd h e m in 1873 ve r g u n n i n g v e r l e e n d de n a a m v a n zijn m o e ­ der, Van Suchtelen, bij de zijne te voegen. Al héél jong, op 25jarige leeftijd, werd hij b e n o e m d tot bur g e m e e s t e r v a n Groenlo. Later zou blijken dat hij dit ambt v o o r het grootste deel van zijn leven zou blijven bekleden. Bij zijn benoeming in 1893 tot b u r g e m e e s t e r v a n W a g e n i n g e n had hij in zijn vorige gemeente een a m b t s periode v a n v i j f t i e n jaar vol gemaakt. Toen in W a g e n i n g e n bekend werd wie de eerste ingeze­ tene zou worden, sprak m e n v a n een "mannetjesputter". K e n n e l i j k was men toen reeds goed geïnformeerd. Op 17 april 1893 werd hij geïnstalleerd tot b u r g e meester v a n Wageningen. Al spoedig was te m e r k e n dat de b e n a m i n g " m a n n etjesputter" zeker op h e m van toepassing was. Voor W a g e n i n g e n is hij zeker v a n grote betekenis geweest; een harde w e r k e r die niet schroomde de a v o n d ­ uren en zelfs een deel van zijn nacht r u s t op te offeren om het doel te bere i k e n dat h e m voor ogen stond. Zo wist hij te b e w e r k ­ stelligen dat de Wa g e n i n g s e Rijksl a n d b o u w s c h o o l in 1918 v e r h e v e n werd tot "Landbouwhogeschool". Bij zijn afscheid als bur g e m e e s t e r in 1923, ku n n e n we in de toespraak, g e p u b liceerd in de W a g e n i n g sche Courant v a n w o e n s d a g 3 januari o.a. lezen: "U hebt Uwe nachtrust dikwijls geofferd en niet gerust voor dat deze w o o r d e n in het Staatsblad verschenen: Er zal zijn eene L a n d b o u w h o g e s c h o o l te Wageningen." We mo g e n wel s tellen dat dit voor h e m een b e k r o n i n g was op zijn werk en ook voor de stad Wageningen. In hetze l f d e jaar, 1918, waarin dit besluit geno m e n werd, vierde H e s s e l i n k v a n Suchtelen zijn 25-jarig j u b i l e u m als b u r g e meester v a n Wageningen. Bij die gelegenheid werd h e m door de raad een tegeltableau met emblemen aangeboden, terwijl hij v a n de burgerij een plaquette (voorlopige schets) als geschenk kreeg; deze werd v e r v a a r d i g d door de W a g e ­ ningse beeldhouwer August Falise. De beide g e s c h e n k e n zijn "ge­ lukkig nog" aanwezig in het gemeentehuis en te zien b o v e n in de 27

gang en beneden aan de wand. Eervol ontslag Tijdens de r a a d s vergadering v a n 21 juli 1922 deelde b u r g emeester Hesselink van Suchtelen mede, dat hij om gezon d h e i d s r e d e n e n met ingang v a n 1 januari 1923 aan H.M. de K o n i n g i n zijn ontslag had aangevraagd. Voor de W a g e n i n g s e burgerij, die het bericht in de Wageningsche Courant las, moet dit een donderslag bij heldere hemel geweest zijn. Tijdens de r a a d s vergadering v a n vri j d a g 29 december 1922 n a m hij, na bijna dertig jaar zijn ambt in Wageningen te hebben vervuld, afscheid v a n een stad die h e m dierbaar was. Dat dit niet onopgemerkt voorbij zou gaan, was duidelijk. Een huldigings comité door de raad speciaal hiervoor samengesteld, bood h e m als afsc h e i d s g e s c h e n k namens de burgerij, twee gedenk­ ramen voor de gerenoveerde raadzaal aan; het ene zijn familie­ w apen dragend, het andere v e r m e l d e n d tijd en duur v a n zijn b u r g e ­ meesterschap in Wageningen. Het geheel wordt omlijst met een oorkonde, die de n a m e n der comitéleden vermeldt. De beide ramen w a r e n v e r v a a r d i g d door de heer F.H.Jacobs, direc­ teur van de Nij v e r h e i d s s c h o o l die ook de oorkonde tekende. Uit de gehouden toespraak door w e t h o u d e r J.van Gijtenbeek, citeer ik nog het volgende: "Nu bij het einde v a n Uw bijna 30-jarig b u r g e m e e s ­ terschap he b b e n de ingezetenen in al hunne geledi n g e n U een h u l ­ deblijk willen v o o r b e r e i d e n dat in lengte v a n jaren tot het n a g e ­ slacht zal spreken". Op 30 december 1922 v e r t r o k hij naar M e r a n in Tirol om v e r v o l ­ gens, na een verblijf v a n bijna twee jaar, op 2 november 1924 in Wageningen terug te keren. Hij bleef in de M a r k t straat 12, thans Niemeijerstraat 8, wonen. Bijna tien jaar zou hij nog v a n zijn rust m o g e n genieten. Op Hemelvaartsdag, 10 mei 1934, overleed hij op 81-jarige leeftijd. Op maandag 14 mei d a a r o pvolgend w e r d hij op de Nieuwe Alge m e n e Begraafplaats te W a g e n i n g e n begraven. Gedenkramen De ramen die in lood gevat zijn, sierden 32 jaar lang de raadzaal van het gemeentehuis ter h e r i n nering aan M r . H e r m a n François H e s ­ selink van Suchtelen, die niet alleen in het ambte l i j k leven, maar ook in de persoonlijke omgang een b e m i n nelijk figuur was, vol belangstelling voor alles en iedereen. In 1955 bij een in­ grijpende verbou w i n g v a n de raadzaal we r d e n op advies v a n de bouwkundige Ir.Van der Steur de ramen verwijderd. Het motief luidde: dat de glas in loodramen niet meer bij de nieuwe stijl zouden passen en lichtbenemend zouden zijn. De ramen k o n d e n zon­ der meer een plaats kri j g e n in het voorm a l i g Gem e e n t e l i j k H i s t o ­ risch M u s e u m in de Stationsstraat om op verantwoorde w i j z e te worden bewaard en deze t.z.t. eventueel in een n i e u w gemeentehuis weer een passende plaats te geven, zo bedacht m e n toen. Gelukkig zijn de ramen met de b i j b ehorende oorkonde bewaard gebleven en ze staan veilig opgeborgen in het museumdepôt te Zutphen. De h i s t o ­ rische vereniging O u d - W ageningen vindt dat de door de burgerij 28

geschonken ramen, daar niet m o e t e n blijven, maar dat ze opnieuw een plaats mo e t e n krij g e n in het stadhuis als blij v e n d eerbetoon aan deze burgemeester. Maar ook als b e s c h e i d e n hulde aan de Wageningse bugerij v a n toen, die well i c h t met dubbeltjes en kwartjes het nodige bedrag bij e e n wist te garen om h e m h u n dankbaarheid te tonen. Laten we h o p e n dat deze wens v a n O u d - W a g e n i n g e n bin n e n afzienbare tijd in vervulling moge gaan. Bronnen: 1. Gemeente-archief Wageningen: - Wageningsche Courant 1893, 1918, 1921-1923 - Nieuwe W a g e ningsche Courant 12 mei, 1934 - Dossier nr. 1122-2: -2.07.354.1 Gemeentehuis (verbouwing 1955 algemeen) - Dossier nr. 1122-4: -2.07.354.1 Gemeentehuis (verbouwing 1955: raadzaal en kamer B & W c.a.; registratuur; tele f o o n ­ centrale; verwarmingsinstallatie; trap) - Dossier nr. 2856-1: -1.852.13 G emeente-museum, 1947/1980 2. N.J.van Suchtelen, "De N a a m Van Suchtelen op straat", N e d e r ­ lands Archievenblad 85 (1981) 59-65 3. Foto's: - Portret Hesse l i n k v a n Suchtelen. Collectie A . G . S t e e n b e r g e n - Herdenkingsramen. Collectie Hist. Ver. Oud-Wageningen.

De h e r d e n k i n g s r a m e n die vanaf 1923 tot 1955 het Wagen i n g s stadhuis sierden. 29

DE THEE- OF TUINKOEPEL IN HET VERLEDEN A.G.Steenbergen Langs het Wallenpad, tussen de zuidelijke stadsmuur en de stads­ gracht, staat ter hoogte v a n de Niemeijerstraat 23-27 de in 1989/90 fraai gerestaureerde theekoepel. (1) Van de verschil lende aardige tuinhuisjes die tot in de jaren dertig achter in de tuinen aan de stadswallen stonden (2), is slechts èn gelukkig dit 18de-eeuwse exemplaar bewaard gebleven. In de literatuur wordt het tuinhuis uit de 18de eeuw gewoonlijk "theekoepel" genoemd. Het meer algemene woord "tuinhuis of tuinkoepel" is juister, omdat er reeds tuinhuizen in de 16de eeuw bestonden, voordat de thee in de 18de eeuw een alge m e e n gebruikte drank werd. Natuur l i j k w e r d er toen thee in het tuinhuis gedron­ ken, maar ook andere dranken w e r d e n geserveerd.

Afb.1. Kadastraal m i n u u t p l a n Stad W a g e n i n g e n 1818, detail. (Tekening P.Holleman) Zoals algemeen in de 18de eeuw, is ook het Wageningse tuinhuis van steen gebouwd. De grondvorm is achthoekig en het gebouwtje is gedekt met een koepelvormig dak. Het werd op een voorma l i g e v e s ­ tingtoren, (afb.1), die zich bevond in de hoek waar de zuidelijke 30

stadsmuur en de n o o r d elijke muur v a n het Ri j n b o l w e r k bij elkaar kwamen. Om in de koepel te ku n n e n komen, werd de v e s t i n g t o r e n voorzien v a n een bordes met aan w e e r s z i j d e n een trap. In het midden werd een deur aangebracht, die toegang gaf naar de ruimte onder de tuinkoepel. M i s s c h i e n werd deze ruimte ooit gebruikt als botenhuis. De gracht om te spelevaren is vlakbij. Vanuit deze koepel heeft m e n nog altijd een schitterend uitzicht over de Grebbedijk en de uiterwaarden.

Afb.2. De tuinkoepel op de tekening v a n Hoogers, links v a n 't grote huis. (Foto v a n de tekening collectie A.C.Zeven) De koepel vinden we terug op de hierbij geplaatste tekening "Wageningen ten s u i j t oosten geteekend" door Hen d r i k Hoogers in 1786. (4). Zie op afbeelding 2 links in het m i d d e n v a n de b o m e n p a r t i j . Het is in v e r s c h i l l e n d e opzic h t e n een interessante prent. B l i k ­ vanger is in het m i d d e n het grote vierk a n t e huis. Dit was in opdracht van L.A. b a r o n Torck in 1741 gebouwde dubbele herenhuis aan de Wal in de h o e k Ach t e r - en Boterstraat. (5) Als Huize Torck (6) is het in 1972 in v l a m m e n opgegaan. Zoals de reeds door h e m in 1739 gebouwde 5 h u i z e n in de Ach t e r s t r a a t (7) 31

kwamen ook deze twee h u i z e n in de verhuur. De tekening geeft de indruk dat het tuinhuis op de v e s t i n g t o r e n en stadsmuur met de tuin links van de dwarsmuur bij het grote huis hoorde. 't Is haast zeker dat dit niet het geval is geweest. De b o e d e lscheiding v an 1764 (8) noemt bij de 9 grote hu i z e n (een b l o k van 5 en een blok van 4) wel de "stallinge, coetshuysen, torfhoeken en hofjens". Het blok v a n 2 h u i z e n uit 1741 wordt zonder v e r m e l d i n g van bijgebouwen en dus ook v a n een tuinhuis, genoemd. Gesteld tenmin­ ste dat de tuinkoepel er in 1764 al stond. Het is nog niet bekend wanneer bij benade r i n g het tuinhuis gebouwd werd ën wie de eerste eigenaar/bouwer was. De b e s c h rijving op de Rijkslijst v a n 1967 vermeldt dat het omstreeks 1800 gebouwd is; architect Douwenga zegt "vermoedelijk ± 190 jaar oud". (9) In ieder geval stond het tuinhuis er in 1786. Het telt reeds 205 jaren! 19de eeuw Uit vroeg 19de-eeuwse gegevens blijkt dat de tuin tussen de Wal en de gracht eigendom was v a n de stad. Deze grond werd in erf­ pacht gegeven. Dit gold ook voor het hoekje grond "aan den opgang der wal" (10). Deze opgang v i n d e n we nog tussen de in 1969 in stijl gebouwde garage en het vroegere koetshuis v a n Huize Torck (thans a r c h i tectenbureau R o z a ) . In 1832 (11) - invoering v a n het kadaster - was Otto Jacobus v a n Gr i e t h u y z e n erfpachter van deze tuin, die 20 roeden en 40 el groot was. Deze oppervlaktematen staan voor 20 aren en 40 m 2 . Van G r i e thuyzen was toen ook eige­ naar van het tuinhuis en pachter v a n de ondergrond en de grond direct er omheen. De stad was ook h i e r v a n eigenares. De grootte bedroeg 36 el d.i. 3 6 m 2 . De grootte v a n het terrein vóór de k o e ­ pel bedraagt thans 167 m 2 . O.J.van Griethuyzen was v a n 1816-1844 predikant v a n de Hervormde gemeente v a n Wageningen. Hij woonde in de pastorie in de Boterstraat A 246. Via de stadswal achter zijn woonhuis kon hij naar z'n tuinhuis in de h o e k bij het Ri j n b o l w e r k w a n d e l e n om er te genieten van het uitzicht en de rust. Een uitgel e z e n plaats voor het maken van z'n zondags preek! Na z'n emeritaat (in 1844) verhu i s d e hij met zijn gezin naar Hoogstraat A 69. Hij overleed op 30 juli 1850, 75 jaar oud. (12) Een familie Van Gri e t h u y z e n woonde in de 17de eeuw al in Rhenen. Vandaar kwamen ze in W a g e n i n g e n terecht. Na 2 generaties trok de familie westwaarts. E e n aantal werd predikant. De Van Griethuyzens waren rijk gezegend met aardse goederen, die onder andere in Wageningen gelegen waren. (13) Na het overli jden van Otto J . v a n G r i e t huyzen in 1850 v e r k o c h t e n de erfgenamen het tuinhuis aan de erven v a n Henriëtte J.M . v a n Laar, huisv r o u w v a n J.G.Veltman, die predikant te Dordrecht was. De ondergrond en de grond er omheen was en bleef v a n de stad. Aan genoemde familie had kort daarvoor de stad de tuin tussen de Wal en de gracht verkocht! Pachtster in W a g e n i n g e n was J.A.Hachenberg, weduwe v a n Gerrit Ockerse, dijkgraaf te Wageningen. Snel daarna wisse l d e n tuinhuis èn tuin weer v a n eigenaar. Jacob Marcus 32

Rosenik, een zeer rijke en enorme g r o o t - g r o n d b e z i t t e r , was de gelukkige. Hij woonde in Huize Torck, dat zijn e i g e n d o m was, met als buren zijn dochter M a r i a die gehuwd was met Johannes Wertheim. Zo kwamen tuinhuis ën tuin toch bij het in 1741 gebouwde blok huizen.

De tuinkoepel in 1964. Pe n t e kening naar een foto door G.Schut. (Collectie A.G.Steen­ bergen)

Rosenik overleed in 1853. Bij de b o e d e l s c h e i d i n g kw a m e n onder andere tuinhuis en tuin in bezit v a n A b r a h a m Wertheim, die gehuwd was met de tweede dochter van Rosenik, Johanna Sara. A b r a h a m was commissionair èn een broer v a n Johannes W. Deze Werth e i m s woo n d e n in Amsterdam. Ca 1869 we r d e n het tuinhuis en de tuin verkocht aan J.G.J.A. gravin van Rechteren, de echtgenote v a n M r . W . F . H . b a r o n van W a s s e ­ naar. De ondergrond werd nog steeds gepacht v a n de stad. De gra­ vin was een oudere zuster van Emma v a n Rechteren van Ahnem, de vr o u w van W i l l e m Anne b a r o n de Constant Rebecque v a n Huize Belmonte. Baron van W a s s e n a a r was lid v a n de Provinciale Staten van Gelderland, Kamerheer i.b.d. (14). Hij was een broer v a n baron Van Wassenaar, die op kasteel H o e k e l u m in Benn e k o m woonde. Ca 1883 wisselde het tuinhuis weer v a n eigenaar. Het werd Dirk Beek, directeur-eigenaar van de p a n n e n f a b r i e k in de Nude. Hij werd in 1844 in W a g e n i n g e n geboren en overleed er in 1893. Sinds 1872 was hij gehuwd met Sara S.A.Wunder, die in U i t h o o r n werd 33

geboren. Zij overleed in 1915. D i r k Beek woonde in de M a r k t ­ straat, nu Niemeijerstraat 25-27; hier woont nu de familie Monachimoff (15). Na het overlijden v a n D i r k Beek in 1893 v o n d de b oedelscheiding plaats. De echtgenote w e r d voor 5/8 deel en de 3 kinderen voor elk 1/8 eigenares/ e i g e n a r e n v a n het tuinhuis. Tot zover de 19de eeuwse gegevens. Noten; (1) R.Douwenga. Restauratie theekoepel Wageningen, in: Oud-Wageningen, 19 (1991) 5, b l z . 18-19. (2) Zie T.P.Bijhouwer. N e d e r landsche tuinen en buitenplaatsen; 3de dr.Amsterdam, 1946. B l z . 141, fig.66. Tekening v a n een Walkoepel te Wageningen. Ook H.Ramaer, leraar natu u r t e k e n e n LH maakte ca 1930 een tekening v a n één der Wa g e n i n g s e tuin­ huisjes. (3) Kadastraal m i n u u t p l a n W a g e n i n g e n 1818. (4) J.A.B.M.de Jong. Hend r i k Hoogers, patriot en kunstenaar 1747-1814. Zaltbommel, 1969. B l z . 246, afb.23. (5) Rechterlijk Archief Wageningen I n v . n o . 180, f 37-39. Boedelscheiding... Torck - V a n Hoorn, 1764. (6) In de jaren dertig v a n deze eeuw bewoond door D.Klay, leraar geschiedenis HBS en secretaris v a n de Oudheidkamer. Hij gaf het de n a a m Huize Torck. (7) Zie 5. (8) Zie 5. (9) Zie 1. (10) N A W . I n v . n o . 4. N o t u l e n v a n de Raad 3 mei 1825. (11) Zie voor de opeen volg e n d e eigenaren Inventaris v a n de k a d a ­ strale leggers der Gemeente Wageningen. Inv.nrs.1-3, 5, 7 en 12. Sectie I 188 en 189. (12) NAW Inv.nr.2224, folio 82. De Grote of Johannes de D o p e r k e r k te Wageningen, 1989, Blz. 22-24. Lijst v a n predikanten. (13) A.C.Zeven. Van Griethuyzen, in: Veluwse geslachten 5 (1980) 2, mei b l z . 116. (14) Nieuw N e d e rlandsch Biografisch woordenboek. Leiden, 1912. Dl 2, kolom 1537. A a n t ekeningen Belmonte-De Constant Rebecque. Collectie A.G. Steenbergen. (15) I.C.Rauws. Verslag betreffende de v e r z a meling W a g e ningse dakpannen over de jaren 1982 en 1983, in O u d - W a g e n i n g e n 13 (1985) 4, b l z . 69. Mijn hartelijke dank aan de heren A.D.Benjamins (Gemeentearchief) en A.C.Zeven. N.B. Graag verwijs ik nog naar het artikel: Is de laatste tuinkoepel in Wageni n g e n het beho u d e n waard? Door C.Oldenburger, in: Oud-Wageningen 10 (1982) 3, augustus, b l z . 38-39. 34

BIBLIOTHEEK/DOCUMENTATIE "De Bibliotheek van O u d - W a g e n i n g e n in 1990" Het lijkt mij zeer in 1990 te geven.

zinvol een kort v e r s l a g van onze Bi b l i o t h e e k

1. De 3 leeskoffers deden tweemaal de ronde. De totale inhoud bestond maar liefst uit 144 publikaties, te weten: a f l e v e r i n ­ gen v a n tijdschriften, boeken/boekjes, ove r d r u k k e n en ma p p e n met knipsels. Het bestuur (7 pers.), de redaktie (3 pers.) en 19 ledenlezers m a a k t e n v a n de leeskoffer gebruik. 2. In 1990 leenden 9 p e r s o n e n voor korte of lange tijd 46 p u b l i ­ katies, v o o r n a m e l i j k over Wageningen. 3. Er konden 4 nieuwe bo e k e n gekocht worden; we kr e g e n 10 p u b l i ­ katies ten geschenke. Zie hierover de diverse nummers v a n OudWageningen in 1990. Jammer was het dat va n u i t de gebruikers v a n de leeskoffer nauwelijks een suggestie voor de aanschaf v a n een bepaalde publikatie kwam! 4. Graag hebben we in november 1990 meegew e r k t aan de inrichting van de buite n v i t r i n e - S t a t i o n s s t r a a t v a n de Openbare B i b l i o ­ theek met boeken en documentatie uit ons bezit. Het initiatief hiertoe was genomen door m w . M . v a n de Kooy v a n de Openbare Bibliotheek. Uitgangspunt was de W a g e n i n g e n - c o l l e c t i e v a n deze bibliotheek. Eveneens w e r k t e n het Gemeentearchief en het H i s ­ torisch M u s e u m aan de inrichting v a n de vitrine mee. Het is zeer zeker voor herha l i n g vatbaar. Wellicht ku n n e n de d e e l ­ nemers v a n tevoren eens v a n gedac h t e n w i s s e l e n over de inhoud enz. 5. In 1990 heb ik, v o o r zover ik er tijd voor vrij kon maken, gewerkt aan de b e s c h rijving (en evt. opschonen) v a n de d o c u ­ mentatie over W a g e n i n g e n in onze bibliotheek. Onder d o c u m e n t a ­ tie kan m e n alles v e r s t a a n wat geen b o e k of tijdschrift is. Leden van onze v e r e n i g i n g ku n n e n gebruik m a k e n v a n de b i b l i o ­ theek. Ons telefoonnummer is 16675. A.G.Steenbergen, beheerder.

NIEUWE AANWINSTEN B I B L I O T H E E K OUD-W A G E N I N G E N 1. Blommestein, J.C.T. van. De Grebbelinie; v a n m i l i t a i r v e r d e ­ digingswerk tot cultu u r - h i s t o r i s c h erfgoed en natuurmonument; 2de dr. Alkmaar, 1979. 36 blz. Met afbn. 2. Beleidsplan stadsve r n i e u w i n g 1992-1995; concept. Uitgave Gemeente Wageningen, 1991. 30 blz. 3. Benjamins, A.D. Inventaris v a n het Archief v a n de Collegiën 35

4. 5.

6. 7.

8.

9. 10.

der exonererende landen (1498) 1714-1948 (1949). Gemee n t e ­ archief Wageningen, 1990. 79 blz. L a g e r w i j , V. en G. Plekkringa. Ede 1940-1945. Barneveld, uitgave BDU b.v., 1990. 335 blz. Rhenen; themanummer van de Mededelingen; officieel orgaan van de afdeling Va l l e i en Eemland v a n de A.W.N. 15 (1991) 1, januari, b l z . 8-26. A r t i k e l e n over archeologische v o n d s t e n in Rhenen. Straatman, W. W.A.V.V.; 1925-1990. Wageningen, 1990. 60 blz. Het Veen; de v e e n r a d e n en het Veenraadschap; de historische wortels v a n de gemeente Veenendaal, toegelicht aan de hand v an oude teksten 1546-1847; door R.Bisschop e.a. Veenendaal Historische Vereni g i n g Oud-Veenendaal, 1990. 152 blz. Vervloet, Jelier A.J. Einige B e m e r kungen zur angewandten Historischen Geographie in den Niederlanden; mit Besonderer Berücksichtigung Wageningens, der Stadt und ihres Umlandes. Overdr. Bonn, 1989. Vries, J.E.de. Hoe en waarom; v a n Slaperdijk en Grebbelinie. Uitgave Oud-Renswoude, 1990, 21 blz. Bewerkte lezing. Woude, Johan v a n der. Arnhem, betwiste stad. Amsterdam, 1945. 77 blz.

Nrs. 4, 6 en 9 gekocht. De overige schenkingen! A.G.Steenbergen, beheerder. WERKGROEP VELDNAMEN In ons blad Oud-W a g e n i n g e n v a n november 1989 berichtte de secre­ taris in "Van de b e s t uurstafel" dat het de bedoeling was een Werkgroep V e l d namen in het leven te roepen. Op donderdag 29 maart 1990 kwam o.l.v. mw.A. D . M . V e l d h o r s t de nieuwe werkgroep v o o r het eerst bij elkaar voor een oriënterend gesprek. Voorlopig bestaat de groep uit de eerder genoemde mw.Veldhorst, A.Rietveld en on­ dergetekende. Zij gaan zich bezig h o u d e n met veldna m e n i n v e n t a r i satie d.w.z. het v e r z a m e l e n (optekenen, registreren) v a n v e l d ­ namen. Wat is een veldnaam? L e t t e r l i j k genomen de n a a m v a n een stuk grond (weiland, bouwland, bos enz.), maar in de prak t i j k evenzeer de naam v a n een moeras, sloot, weg, boerderij enz. De veld n a a m dienen we dus "breed" te zien. De werkgroep maakt in eerste instantie gebruik van v e r k o o p - en verpachting s a d v e r t e n t i e s die te vinden zijn in de Wag e n i n g s c h e Courant v a n 1855 (in het Gemeentearchief a a n w e z i g ) . De daarin gevonden v e l d n a m e n - v a a k in combinatie met kadastrale nummers - w o r d e n met allerlei b e l a n g ­ rijke gegevens ingevuld op inventarisatiekaartjes of -fiches. Deze gegevens vor m e n de basis voor de veldnamenkaart v a n W a g e n i n ­ gen. Het veldw e r k wordt in stilte gedaan. Wel zijn we, na de startdatum 5 keer bij elkaar geweest v o o r het u i t w i s s e l e n van ervaringen. Namens de Werkg r o e p Veldnamen, A.G.Steenbergen. 36

K O S T S C H O O L D I R K VO G E L E N Z A N G Ingezonden door A . G.Ste e n b e r g e n 1836 Opregte Haarlemsche Courant v a n 23 J u n i j . Wageningen den 7den Junij 1836. H e d e n had alhier in t e g e n woordig­ heid van eene aanzienlijke ve r g a d e r i n g het j a a r l i j k s c h Examen plaats van de leerlingen v a n het Instituut des He e r e n D . V o g e l e n ­ zang. Het onderzoek bepaalde zich tot de Fransche, Engelsche, Hoog- en Nederduitsche Talen, Aardrijkskunde, Algemeene en Bij­ zondere Geschiedenis, Rekenen, W i s - en Stelkunde, in welke v a k k e n zij de beste bewi j z e n v a n hunne vorderingen, in het afgelo o p e n schooljaar ha d d e n gegeven. Hierop w e r d e n h u n b o e k g e s c h e n k e n u i t ­ gereikt, waarvoor W . H . A . R o y e n v a n Utrecht in de H o o g d u i t s c h e , H. Chevalier van W a g e n i n g e n in de Engelsche, J.W.Pril Bernelot Moens van Nijmegen in de Fransche, en B.A.van de Colff v a n W o u d r i c h e m in de Hollandsche Taal, mede uit n a a m hunner m e d e - l e e r l i n g e n hunnen dank betuigden, en welke pl e g t i g h e i d door den Instituteur met eene voor deze gelegenheid gepaste toespraak eindigde. B. en W. dezer stad, m a k e n v a n deze g e l e g enheid gebruik, om b o v e n gemelde inrigting aan alle ouders en v o o g d e n aan te bevelen, zoo om het onderwijs en de ouderlijke zorgen die op dit Instituut worden ter harte genomen, als om de goede inrigting v a n het lo­ kaal en de aangename en gezonde ligging dezer plaats. Condi t i ë n zijn verkrijgbaar bij den heer Tissel, make l a a r en C.G.Ruppert, op de Bloemgracht, etc. Van de Graaf Ter ordannatie De Stads-Secretaris Van Daalen. ECHT DE M O E I T E W A A R D

F.van der Have

Een bezoek aan ons m u s e u m in het B o w l e s p a r k is echt de moeite waard. De zaal met het u i t g ebreide deel "Wageningen b i n n e n de muren" is w e e r opnieuw ingericht. Bezoekers uit onze stad maar soms ook v a n ver bu i t e n W a g e n i n g e n zijn enthousiast over de v e r ­ anderingen en vernieuwingen. Toen Wageningen s t a d s rechten kreeg mocht het ook een eigen zegel voeren. Op het oude stadsgrootzegel zien we een soort ladder met aan weerszijden een wiel. Elk wiel heeft zes spaken. In het r a n d ­ schrift van het oude stadsgrootzegel staat: S.Nove Civitatis Wagvene. (Zegel v a n de stad W a g v e n e ) . Het stempel en de a f d r ukken in was kunt u in de zaal "Wageningen b i n n e n de muren" vinden. Het gemeentewapen dat nu in gebruik is, werd op 7 oktober 1818 door de Hoge Raad v a n adel vastgesteld: Een rood schild b e l a d e n met een rad van zilver, w a a r v a n de r e c h t staande spaak een kruis vormt. Aan w e e r s z i j d e n wordt het v a s t g e h o u d e n door een klimmende gouden leeuw en het is gedekt met een go u d e n kroon. Men kan zo tijden do o r b r e n g e n in deze v e r n i e u w d e afdeling. Echt de moeite waard! 37

TWEE NU VERDW E N E N WATERAFVOEREN, DIE HET K W E L W A T E R VAN DE D O L D E R B R I N K AFVOE R D E N A. C.Zeven In 1988 publiceerde Vervloet (1) een ver v o l g op zijn 1985-studie (2). Een jaar later wordt v a n h e m (3) gepubliceerd. De eerst genoemde publicatie is belangrijk, omdat Vervloet op het bes t a a n van twee nog niet eerder vermelde, onbekende wate r a f v o e r e n schrijft. Vervloet vroeg mij in "Oud-Wageningen" aandacht aan deze wate r a f v o e r e n te geven. Ho e w e l ik liever had dat hijzelf als deskundige dat had gedaan, voldoe ik hierbij aan zijn verzoek.

Fig.1. Het w a t e r loopje en de tochtsloot, die het kwelw a t e r v a n de Dolder b r i n k in vroegere tijden afvoerden. (Uit (1)). De hierbij gereproduceerde fig. 1 is gepubliceerd in (1). Wij herkennen in dit kaartje, een bijna identiek kaartje, dat in (2) te vinden is. Het grote vers c h i l is de toevoeging v a n de twee waterafvoeren aangeduid met w a t e r l o o p j e en "tocht of schouwsloot". Vervloet schrijft hierover: Ook op de D o l d e r b r i n k was eertijds een grote drinkkuil (kolk, ACZ) aanwezig. De lichtkronkelende perceelsscheiding die v a n de D o l d e r b r i n k naar de Brakelse Brink loopt, was w a a r s c h i j n l i j k een slootje of beekje. K e n n e l i j k is hier sprake v a n een w a t e r loopje gevoed door kwelwater, dat bij Dolder ontsprong en langs de Brakelse b r i n k zijn weg naar ben e d e n zocht. Op een achttiende eeuwse kaart is de Brakelse b r i n k als een drassig gebied aangegeven. Overigens lijkt de eerdergenoemde sloot op dat moment al niet meer als w a t e r afvoer te fungeren. Deze taak was, --- , o v e r genomen door een "tocht- of schouwsloot" behoorende tot de L u i k s c h o u w en lopende tot in de Dijkgraaf." Vervloet heeft in bijgaande figuur het verloop v a n het w a t e r ­ loopje en dat v a n de tochtsloot aangegeven. 38

Verdere studies (archeologie, bodemkartering, kaarten, archief) zijn nodig om deze w a t e r a f v o e r e n nader te karakteriseren. Referenties: (1) J.A.J.Vervloet. 1988. Planning in het verleden. Ned. Geogr. Studies no. 68. Kon. Ned. Aardrijksk. Gen. Amsterdam/Utrecht: 79-103. Wageni n g e n p. 88-90. (2) J.A.J.Vervloet & A . D . M . Veldhorst. 1985. Enkele o p m e r kingen over de M i d d e leeuwse occupatie v a n Wageningen, op basis van percelering en wegenpatroon. p. 5-17 in A.G.Steenbergen, A . C . Zeven & A . L . R ietveld (Red.). Bri n k e n en b u u r t e n in W a g e ­ ningen. Historische Reeks " O u d - W a g e n i n g e n " , nr.3, Wageningen, 68p. (3) J.A.J.Vervloet. 1989. Einige B e m e r k u n g e n zur angewandte H i s ­ torischen Geographie in den Niederlande. Mit b e s o n d e r e r Be­ rücksichtigung Wageningens, der Stadt und ihres Umlandes. Siedlungsforschung. A r c h ä o l o g i e - G e s c h i c h t e - g e o g r a p h i e 7: 149165.

"WAGENINGEN" Van de heer C.B.Troost ontvingen we een vers uit de bundel "Copieen". De bundel is duur en luxueus uitgevoerd. De dichter is Cor Huisman. Als je op de spelling let, v r a a g je je af: Schreven we toen allemaal zo? De stijl: m e e r m e r k w a a r d i g dan mooi! Toch een bijzondere h e r i n nering aan die oorlogsdagen.

W A G E N IN G E N 't Kanongebulder velde eenmaal reeds uw spitsen toren en 't bedehuis en 't marktplein daar rondom. Zw aar denderde in 't hemelruim het dof gedonder van ronkende machines, mitrailleurs, granaten en van meen’gen bom.

M aar wederom kwam t wreed geweld uw nijv’re woonstee gruwzaam binnen en sloegen oorlogsvlammen, kogels en granaten opnieuw in noesten herbouw gaten in de gevels en de straten.

W ageningen. schoon gelegen aan den ranken Rijn: ik min u om uw heuvels en uw gaarden, uw mystrieuze verten. N aar waar mijn oog ook staarde, voeld’ ik de ruimte, waar ik wilde zijn.

De vensters van uw huis, uw deuren en portieken, op last van „hoog bevel” geopend blijven moesten voor rooverstochten van het zwart gespuis. D e montere machines in uw werkplaats en fabrieken, zijn weggevoerd, of staan nu te verroesten.

Daar zag ik Arnhem en de Geldersche valleien. Daar kon ik schouwen rond de w aat’ren naar de Betuwsche landouwen. Daar wist ik vrede en natuur nabij. En zoete zon op uw vertrouwde daken, waarom ik nu moet rouwen en mijn hart moet schreien. De frissche vroolijkheid der schooljeugd in uw straten, en ’t losse leven der studenten, der geburen en der maten, het werkvolk en de leurders die er ventten hun waren aan de vrouwen van uw stad: Zij allen hadden mijn beminnen.

Ik heb uw vluchtelingental niet meer geteld.

U w huisraad is reeds weggesleurd; Niets werd u nog gelaten. De huizen leeg, - geen schreeuw verscheurt de stilte in de straten. M aar eenmaal komt de tijd, o, stad van roem en rouwe, dat gij uit asch herrijzen zult en andermaal uw woonstee, als tevoren, zult herbouwen.

39

ADRESSEN OM TE WETEN Naam

Functie

Adres,

postcode,

telefoonnummer

B EST U U R : G.P.Termohlen* T .K o u w e n h o v e n * F.Bruinsel* mw.J.Hofman*

voorzitter secretaris penningmeester lid

A.Hofman* J.M.van Staveren P.Holleman*

lid lid lid

A.L.N.Rietveld*

lid

P a p e n p a d 28, 6 7 0 5 CP, t e l . 1 5 9 9 8 N u d e s t r a a t 14, 6701 CE, t e l . 1 2553 S l e e d o o r n p l a n t s . 12, 6 7 0 6 CC, t e l . 1 0628 S c h a a p s d r i f t 30, 6871 X B R e n k u m , tel.08373-12025 a d r e s e n tel. z i e h i e r b o v e n G e n . F o u l k e s w e g 77, 6 7 0 3 BP, t e l . 12288 M o l e n b e e k s t r a a t 33, 6871 W X R e n k u m , tel.08373-15090 T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB, t e l . 15477

REDACTIE "OUD-WAGENINGEN" F.v.d.Have* hoofd-redacteur A .C . Zeven A.L.N.Rietveld*

O t t o v . G e l r e w e g 16, 6 7 0 3 AE, t e l . 13468 D a s s e n b o s l a a n 6, 6 7 0 5 BT, t e l . 10156 T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB, t e l . 15477

BIBLIOTHEEK EN DOCUMENTATIE A.G.Steenbergen*

A b e r s o n l a a n 1 3 2 , 6 7 0 3 GD, t e l . 16675

WERKGROEP MOLENS H.Dobbe

H a r n j e s w e g 56, 6 7 0 6 AT,

WERKGROEP ARCHEOLOGIE W.G.Sombroek

G r i n t w e g 305, 6 7 0 4 AR, t e l . 11486

FOTO EN PRENTE N K A B I N E T A.L.N.Rietveld*

T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB,

t e l . 1 8120

t e l . 15477

S T I C H T I N G H I S T O R I S C H M U S E U M "De C a s t e e l s e P o o r t " * B o w l e s p a r k la, 6701 DN, t e l . 2 1 4 3 6 Contactpersoon vanuit "Oud-Wageningen" J.M.van Staveren G e n . F o u l k e s w e g 77, 6 7 0 3 BP, t e l . 1 2 2 8 8 VERENIGING "VRIENDEN VAN H ET WAGENINGS MUSEUM" P o s t b u s 298, 6 7 0 0 A G c o n t r i b u t i e enz. GUS. nr. 9 4 . 0 6 . 2 1 . 4 9 5 MONUMENTENCOMMISSIE A . C . Zeven, v o o r z i t t e r H.W. B i k , s e c r e t a r i s

P o s t b u s 1, 6 7 0 0 AA,

t e l . 92911

N.B. O u d e n u m m e r s v a n h e t V e r e n i g i n g s b l a d " O u d - W a g e n i n g e n " zijn, v o o r z o v e r v o o r ­ r a d i g v e r k r i j g b a a r bij h e t l e d e n s e c r e t a r i a a t , m w . H o f m a n te R e n kum. B O E K E N E N P L A T E N : D e b o e k e n en p l a t e n o v e r o n z e g e m e e n t e W a g e n i n g e n z i j n v e r ­ k r i j g b a a r bij d e m e t e e n * g e m e r k t e a d r e s s e n . G i r o p e n n i n g m e e s t e r " O u d — W a g c n i n g e n " , F . B r u i n s e l te W a g e n i n g e n , C o n t r i b u t i e 1990:

i n d i v i d u e e l lid ƒ 1 5 , — (min i m a a l ) echtparen - 17,50 (minimaal)

KOPIJ INLEVEREN UITERLIJK 5 AUGUSTUS U w kopij s t e l l e n w e z e e r op prijs!

40

n u m m e r 29 46 125

OUD WAGENINGEN m f

19e jrg. - nr.3 - september 1991

M E D E D E L I N G E N v a n de HI S T O R I S C H E V E R E N I G I N G "OUD-WAGENINGEN"

Verschijnt tenminste éénmaal per kwar t a a l Redactie: Otto v a n Gelr e w e g 16, 6703 AE W a g e n i n g e n

Bijeenkomst M A A N D A G 23 S E P T E M B E R 1991 A A N V A N G 20.00 U U R IN "DE WERELD", G E N . F O U L K E S W E G 1, W A G E N I N G E N *

HONDERD J A A R M U Z I E K L E V E N IN W A G E N I N G E N (lezing met dia's) door Q.J.Munters te W a g e n i n g e n

Mannenzangvereniging Werkmanslust ca 19303 opgesteld voor Junushoff (foto collectie Eist. Ver. Oud-Wageningen)

HONDERD J A A R M U Z I E K L E V E N IN W A G E N I N G E N 1850-1950 W a g e n i n g e n kent een rijk m u z i ekleven. Er b e s t a a n v e l e t i e n tallen zangkoren, ensembles, bands, o r k e s t e n en andere m u z i e k g e z e l s c h a p ­ pen. Op h u n optredens en u i t v o e r i n g e n k o m e n jaarlijks vele d u i ­ zenden m u z i e k l i e f h e b b e r s af. Dat was vroeger n a t u u r l i j k anders. M a a r hoe anders? Wat w e t e n we eigenlijk v a n de m u z i e k b e o e f e n i n g in de vo r i g e eeuw? W a r e n er toen p l a a t selijk al orkesten? W a n n e e r k w a m e n de eerste orgels in de kerken? Er b e s t o n d e n n a t u u r l i j k al h e e l lang koren; m a a r ook gemengde zangverenigingen? En over 'menging' gesproken: speelden rangen en standen een b e l a n g r i j k e rol bij de m u z i e k b e o e f e n i n g ? Hoe was het gesteld met de accom m o d a t i e s ? W a a r kocht of huurde je een pianino (zoals m e n een piano een tijdlang noemde)? Hoe k w a m je aan een nieuwe v i o o l s n a a r of aan bl a d m u z i e k ? Wat werd er ge­ daan aan muzikale vorming? Over dit soort v r a g e n gaat de lezing v a n 23 september a.s. De inleider is b e t r o k k e n bij een project om de m u z i e k g e s c h i e d e n i s van W a g e n i n g e n v a s t te le g g e n in een boek, w a a r v a n gehoopt wordt dat het over ongeveer een jaar zal klaar zijn. O o k A . G . S t e e n ­ bergen werkt daa r a a n mee. Veel m a t e r i a a l dat bij de lezing zal w o r d e n gepresenteerd is op het gemeent e a r c h i e f v a n W a g e n i n g e n verzameld door P.Holleman.

VAN DE B E S T UURSTAFEL (periode 15 april - 1 augustus) De j a a r v ergadering op 15 april was goed bezocht; bes t u u r en s p r e ­ ker m o c h t e n zich v e r h e u g e n in de b e l a n g s t e l l i n g v a n een kleine 100 leden. Evenals andere j a r e n best o n d ook deze v e r g a d e r i n g uit twee ge­ deelten: v o o r de pauze een h u i s h o u d e l i j k gedeelte met o.m. n o t u ­ len, jaarverslagen, b e g r o t i n g en een discu s s i e over de door het bestuur v o o r g e s t e l d e nieuwe v e r s i e s v a n het h u i s h o u d e l i j k r e g l e ­ ment en de statuten, en na de pauze een m e e r b e s c h o u w e n d gedeelte over W a g e n i n g e n in oude a n s i c h t e n door ons lid E.J.Jansen. De n o t u l e n v a n deze v e r g a d e r i n g zu l l e n - als g e b r u i k e l i j k - w o r ­ den bij gevoegd bij de stu k k e n v o o r de v o l g e n d e j a a r v e r g a d e r i n g van april 1992. Uit de v e r s l a g p e r i o d e valt v e r d e r te melden, dat v o o r het k o m e n d e seizoen lezingen zijn gepland op: 23-09-91: Q.J.Munters; Hon d e r d jaar m u z i e k l e v e n in W a g e n i n g e n 18-11-91: K . v a n Ingen; K a s t e l e n in onze omgeving 13-04-92: W.J.P.Steenbergen; Ges c h i e d e n i s v a n het v e r v o e r in de regio. Voor 17 februari 1992 stond o o r s p r o n k e l i j k de heer Sombr o e k op de lijst. Thans (augustus 1991) laat het zich echter aanzien, dat de heer Sombroek dan v e r h u i s d zal zijn naar Rome, alwaar hij een functie bij de FAO heeft aanvaard. Het bes t u u r wenst h e m daarmee uiteraard v a n harte geluk, m a a r zal v o o r die d a t u m dus nog m o e t e n 42

omzien naar een passende vervanging. Zo spoedig m o g e l i j k zult u daar meer v a n horen. Gevolg gevend aan een daartoe strekkend v e r z o e k v a n een aantal leden, werkt het bestuur thans p l a n n e n uit om te k o m e n tot een steunfonds archeologische werkgroep. Gedacht w o r d t aan een fonds, w aarin leden en and e r e n belastingvrij h u n b i j d r a g e n k u n n e n stor­ ten. Het bestuur hoopt, dat met behulp v a n een d e r g e l i j k fonds de archeologische werkg r o e p ook in de toekomst haar be l a n g r i j k e w e r k zal kunnen blijven voortzetten. Gehoopt wordt op b i j d r a g e n van minstens 50 tot 100 gulden per deelnemer. Ook kan meeged e e l d worden, dat de n a j a a r s e x c u r s i e v a n de v e r e n i ­ ging gehouden zal w o r d e n op zaterdag 5 okt o b e r a.s. en dat g e k o ­ zen is voor Zutphen als doel. Het p r o g r a m m a v a n die dag is gro­ tendeels vo o r b e r e i d door de h e r e n Alofs en Hederik, die op hun verzoek w e r d e n b i j g e s t a a n door u w secretaris. Helaas moest b e g i n juli de h e e r Alofs w e g e n s een ernstige a a n ­ doening v a n zijn aorta o p g e n o m e n w o r d e n in een ziekenhuis. Voor het definitieve p r o g r a m m a en de a a n m e l d i n g ervoor zij v e r w e ­ zen naar het d e s b etreffende stukje daarover, elders in dit blad. Zo nodig zullen nadere details na a a n m e l d i n g w o r d e n verstrekt. De open m o n u m e n t e n d a g is dit jaar op 14 september. Het thema is de steenfabrieken. Er k o m e n een w a n d e l r o u t e en een fietsroute. In de "Bovenste Polder" zal een vi d e o te zien zijn en in het m u s e u m een kleine tentoonstelling. De tentoonstelling "de Rijn II" zal dit jaar gaan over ver k e e r op de Rijn. Ze wordt geho u d e n v a n 12 okt o b e r tot 1 december. De v oorbereiding vindt plaats in s a m e n w e r k i n g met het museum. De commissie voor s t a d s w a n d e l i n g e n onder v o o r z i t t e r s c h a p v a n de heer G.Voncken, heeft twee w a n d e l r o u t e s + b i j b e h o r e n d e b e s c h r i j ­ vingen gemaakt (ëén v a n l£ uur b i n n e n s t a d en één v a n 3 uur b i n ­ nenstad + g r a c h t e n ) . Beide zijn te m a k e n in groe p s v e r b a n d onder begeleiding v a n een gids, of alleen. Exemplaren v a n de b e s c h r i j v i n g e n zijn te koop bij de VVV en in het museum. V e r z o e k e n o m r o n d l e i d i n g e n door een gids gaarne in­ dienen bij de Heer V o n c k e n (O.v.Gelreweg 2; t e l . 13169). Voorts meldt het bestuur u, dat op 18 juli 1991 tijdens zijn w e r k plotseling is overl e d e n de heer J . W . v a n Brakel, in leven b e h e e r ­ der v a n het M u s e u m Hi s t o r i s c h e Landbouw t e c h n i e k . Ook ontving het bes t u u r een ber i c h t a a n g a a n d e het o v e r l i j d e n v a n M e v r o u w M . G a z enbeek-Dobbie, w e d u w e v a n w i j l e n ons oud-lid A. Gazenbeek. Tenslotte moet het bestuur u tot zijn grote o n t s teltenis b o v e n ­ dien meedelen, dat ons lid, de h e e r A l o f s op 1 augustus aan zijn reeds bo v e n aangeduide ziekte, o v e r l e d e n is. Dit overli j d e n heeft ons zeer getroffen. Gerard Alofs n a m immers steeds actief en k u n d i g deel a a n het w e r k van onze v e r e n i g i n g en v a n het museum. Een even actief en b e m i n ­ nelijk mens als hij zal m o e i l i j k g e v o n d e n k u n n e n worden. T .K o u w e n h o v e n 43

"PLAT W A G E N I N G S "

M . J . v a n Ingen

Gemakshalve n o e m ik het m a a r "plat". Het is zeker geen dialect dat er in de nage n o e g geheel v e r d w e n e n b u u r t e n g e s p r o k e n werd. Bestaan die 'taal-rariteiten' in W a g e n i n g e n nog? De tabaksstrippers, s i g a r enmakers en s t e e n o v e n a r b e i d e r s zijn er niet meer, de b u u r t e n met de v o l g e n s de h u i d i g e m a a t s t a v e n e r b a r ­ melijke r i j t j eshuizen zijn ook weg. V e e l n i e u w b o u w en o o k v e e l nieuwe Wageningers, m e e r w e l v a a r t en scho l i n g d o e n m i s s c h i e n ook wel het 'buurtse taaltje' v e r d w i j n e n of is 't al verdwenen? Bij de taalles op de lagere school liet de m e e s t e r ons er wel eens inlopen bij de werkwoorden, bijv. met: w innen-won-gewonnen; zwemmen-z w o m - g e z w o m m e n ; k l i n k e n - k l o n k - g e klonken; z i n g e n - z o n g - g e z o n g e n en dus ook: h angen-hong-gehongen; v a n g e n - v o n g - g e v o n g e n ; t r e k k e n - t r o k - g e t r o k ken en dus ook: p l u k k e n - p l ok-geplokken. Als je in de Buurt, w a a r ik m i j n j e u g d j a r e n door g e b r a c h t heb, tegen je s p e e l kameraden A l g e m e e n B e s c h a a f d N e d e r l a n d s g e s p r o k e n had of probeerde dit te spreken, was je een v u i l e opschepper(d) en hoorde je er niet bij. Noodgedwongen, om toch een parti j t j e mee te k u n n e n 'sjotten' op het s c h o o l p l e i n of op straat, sprak je daar plat W a g e n i n g s in de Buurt en 'netjes' op school. Die ge­ woonte komt een beetje (bietje) terug als je met oude v r i e n d e n gaat praten. W a g e n i n g e n is, d e n k ik, n o g a l b e ï n v l o e d door de ligging tussen het Stichts, Veluws, Betuws en Oo s t - N e d e r l a n d s taalgebied. Er zijn d u i d e l i j k t a a l g r e n z e n tussen R h e n e n en Wageningen. Als een echte Rhenenaar tien w o o r d e n gezegd heeft, weet je w a a r hij v a n ­ daan komt; ook zo met het O o s t erbeeks - met het Renkums veel minder. De Betuwenaar h e r k e n je bij w i j z e v a n spr e k e n op afstand. Minder vers c h i l is er met B e n n e k o m en Ede, w e l met Lunteren. Er vo l g e n nu in een tame l i j k w i l l e k e u r i g e volgorde, d.w.z. zoals ze mij te bi n n e n g e s c h o t e n zijn of door v r i e n d e n en k e n n i s s e n aangereikt, een aantal voor mij soms o n v e r k l a a r b a r e r a r i t e i t e n (zeldzaam, m e r k w a a r d i g of z o n d e r l i n g ) . Bijv. de oe- en uu-klank. De oe blijft in boer, toer, roer en loer, maar broer wordt bruur, bruurtje, bruurke. Zoe k e n w o r d t zuken, vlo e k e n vluken, ro e r e n ruren. Een doek is een doek, m a a r het v e r k l e i n w o o r d w o r d t duukske: een duukske veur 't bloeie. Een koekje wordt kuukske. S n o e t -snuutsnuutje. Groen-gruun. Hij is zo gruun as gras. Er is vers c h i l tussen toetje en tuutje. 't Jungske schriwde, want z'n knie bloeide en z'n m o e d e r gaf 'm toen een stroo p b e l l e k e uit een tuutje. Hij het te vee l gepruufd, 't is een echte pruver(d). Uut en thuus zijn in W a g e n i n g e n gewoon uit en thuis! Ieder mot z'n eige stuupke schoan houwe! Je mot je vuu t j e s steke naor da de lakes lang zijn. Van Hannie en jo v a n Dodew a a r d k r e e g ik de v o l g e n d e rijmpjes: 44

en ook:

Meester, 'k mot naor huis toe gaon 't is al twaluf ure. Mo e d e r het de pap op staon en ik mot komme rure. 't Is Pasen, 't is Pasen, 't is Pasen. Wie gaat er met ons mede, tr u i e n met een ei (= rollen).

Door en voor zijn deur en veur, dus deur de veurdeur. In sport en spel kwa m e n (komen) ook wel aardige w o o r d e n voor, niet alleen in Wageningen, m a a r ook in de gewe s t e l i j k e of streek­ taal (volgens de "Dikke Van D a l e " ) . S c h a a t s e n ' r i j e ' , s l e e t j e ' r i j e ' , sjot t e n op straat. De studenten v oetbalden al vroeg hier. Zou 'sjotten' k o m e n v a n het Engelse 'to s h o t 1? Je ging niet spelen m a a r speule, bijv. 'let' op school, (krijger­ tje). Lange bok, met 'n steen sliffere over 't water. Als iemand in een b o o m wilde klimmen, m o e s t - i e soms op g e b o c h e l d worden. (???). Tuuken en tr u i e n bij het k n i k k e r e n (op een b e p a a l d e m a n i e r gooien en rollen). Sliep schooltje' en 'sliep-uit' kent n a t u u r ­ lijk iedereen, maar p i n k e l e n is besl i s t geen Duits woord, maar een spel dat, geloof ik, geheel v e r d w e n e n is. (Ieder had een stok en verder was er een kort stokje dat twee p u n t e n had. Dan sloeg je op het uiteinde, zodat het korte stokje omhoog vloog). Weet u wat 'meetj e - f l a t s e ' was? (een spel m e t ce n t e n waarbij er een groot v a k was en een k l e i n vakje. M e n gooide nu met de ce n t e n en probeerde de cent in het kleine va k j e te gooien. Kent u de volgende w o o r d e n en u i t d r u k k i n g e n ? Duk (vaak, dikwijls), gups, koepeltje, de hof, keuje, truug-op (achteruit), Zondagzooitje (zakgeld), k r u p e r t j e s ( s p e r c i e b o n e n ) , sökskes (sokjes), grei (Wat is da v e u r grei? - spul). Eén recht en twee krang ( a v e r e c h t s ) . De klu m k e s k r a n g an. Geut (niet de goot, maar de spoelkeuken, de m e l k k e u k e n op de boerderij). Dreug - een dreuge taainagel (een kras iemand of iemand die op z'n stuk blijft staan). Stronk - geen andi j v i e m a a r de stronk, de tronk van een boom. Buikwerk (???), schu m e n (nakijken - n a s n u f f e l e n in ongunstige z i n ) . Bulken - niet al l e e n loeien, m a a r o o k hard schreeuwen, onwelluidende geluiden maken. Rempen (???). Luusjes zijn geen lu i z e n m a a r lucifers. Boezer o e n kort kleed, mee s t a l met k o r t e mouwen, ve e l a l v a n b l a u w e of blauwgestreepte stof gemaakt - g e d r a g e n als 'onderkleed', dus niet Jan Boezeroen. Schulk - schort. Sje n k e n - zeurd e r i g huilen. Potlooie - o.a. het fornuis w e e r zwart maken. Spaoie mit 'n schup. 't Lies (???). Een zw i e p g a r t j e uit 't stek. (een b u i g z a a m stokje uit het stek - o.a. o n d e r a a n de d i j k in de u i t e r w a a r d e n bij het zwembad, w a a r een oude R i j n a r m loopt en w a a r w i l g e n groeien). Een dirntje (meisje). Een stikke huch(t) - een steile helling, 't Jodehuchje - het h e l l e n d e pad langs de Joodse b e ­ graafplaats. De g r a f s t e e n met de h a n d e n erop - pl a a t s w a a r een Cohen b e g r a v e n is - een priester, die zege n e n d zijn h a n d e n op45

hief. De Renkumse hucht ligt nog in Wageningen. De Bokked i j k indertijd stond hier een café "De Bok". Hij is tegen de bucht in - tegen de draad in. Hij h e e f t over 't geherkte gelopen. De sproeiwagen was een feest. Zo schoan as 'n kluntje. T e u t e l e n en tottelen. - elen drukt v a a k een h e r h a l i n g uit: Talmen, t r e u z e l e n en stotteren. Brummels p l u k k e n - b r a m e n p l u k k e n - langs de Diedenweg heb je nog de B r u m m e l s t u k k e n ) . N i e u w j a a r 'winnen'. Dèrdan! Ik hou er mee o p ! Als u nog echte W a g e n i n g s e u i t d r u k k i n g e n kent of een leuk woord, dan h o u d ik me aanbevolen. M .J . v a n Ingen, D u n a n t l a a n 16, 6721 A X Bennekom.

V E R E E N I G I N G "OUD'WAG E N I N G E N " Ad Rietveld Reeds eerder dan de o p r i c h t i n g v a n de huidige V e r e n i g i n g OudWageningen, 1973, w e r d er al een po g i n g o n d e r n o m e n om tot een dergelijke o u d h e idkundige v e r e n i g i n g te komen. De hr.Aaldert Benjamins, m e d e w e r k e r g e m e e n t e - a r c h i e f , was zo v ri e n d e l i j k ons te w i j z e n op twee a r t i k eltjes in de Ni e u w e W a g e ningsche Courant v a n 26 september en 3 oktober 1936, w a a r v a n wij me n e n dat wij u die niet m o g e n onthouden. — V ereen ijrin g ..O ud-W a^eninjren”. — A lh ier is o p g e ric h t d e v e re e n ig in g ..O ud-W agem ngen’ . w elk e zich te n do el ste lt het v e rric h te n van n a v o rsc h in g e n n a a r d e g esch ied en is van W a­ g en in g en en h a a r n a a s te om geving. H et voorloopLg b e s tu u r b e s ta a t u it de h eeren dr. M üller, o n d e r-b ib h o th e c a ris d e r L andbouw hoogeschool, d r. D. R egeling, M. A. E. H. van d e r H eijd en en D. K la y , d e b eid e laatste n b e s tu u rs­ lid van d e O u d h e id k a m e r a lh ie r, m et w elke v e re e n ig in g de n ie u w o p g e ric h te zal sa m e n ­ w e rk e n

26 september 1936

— V e re e n ig in g O u d -W a ^ e n in p e n . — N a a r w e v e rn e m e n e isch t h e t b e ric h t in ons vorig n u m m e r b e tr e ff e n d e de o p ric h tin g van de \ ere e n ig in g O u d -W a g e m n g e n eo n ig e correis d o o r d e d a a r in g e n o e m d e h ee re n een b e s p re k in g g e h o u d e n , w a a rb ij de v ra a g w erd g e o p p e rd of m en to t h et o p ric h te n e e n e r v e r ­ e e n ig in g n a a s t de O u d h e id k a m e r zou cv erg aar.. m a a r d a a rto e is h e l te n s lo tte n iet g e k o m ir. e n ee n vo o rlo o p ig b e s tu u r is dus ev er.m m g e ­ v o rm d

3 oktober 1936

N I E U W E FEI T E N O V E R "BELLO" W i e g e r St e e n b e r g e n Na het v e r s c h i j n e n van m i j n b o e k "Wielen naar W a g e n i n g e n " heb ik veel reakties gehad, zowel t e l e f onisch als schriftelijk. Deze reakties b e s t o n d e n soms uit slechts enkele woorden; een enkele keer ook uit b e l a n g r i j k e aanvullingen. Onlangs ontving ik een brief v a n de heer C.van K r a a n e n te Hoo g e r heide, zoon van m a c h i n i s t V a n Kraanen. Enkele gegevens uit deze brief wil ik graag vermelden: A(aldert) v a n Kra a n e n w e r d op 24 juni 1898 g e b o r e n in Wageningen. 46

In dienst gekomen als l e e r l i n g - m a c h i n i s t (stamboeknummer 46890) bij de Staatsspoorwegen in A r n h e m op 27 december 1920. Na diverse standplaatsen was hij v a n 1926 t/m 1937 m a c h i n i s t "bij de tram­ wegen" in Wageningen. Na ma a r t 1937 (opheffing personenvervoer) werd hij overgeplaatst naar de andere "Bello", Alk m a a r - Bergen aan Zee en Alkmaar - Warmenhuizen. Na 1945 w e r d hij m a c h i n i s t op de hoofdspoorlijnen. In "Wielen naar Wa g e n i n g e n " staat een p e r s o n e e l s l i j s t afgedrukt, die grotendeels gebaseerd is op het W a g e n i n g s e a d r e s b o e k v a n onder meer 1937. Dit is vol g e n s de h e e r V a n K r a a n e n geen g e l u k ­ kige greep! M a c h i n i s t e n die j a r e n l a n g op de tram ger e d e n hebben, zoals Schenk, Smeding, Gijsbertsen, Aukes, M o o r m a n en V a n K r a a ­ nen, k o m e n daar niet in voor. De m e e s t e v a n deze m a c h i n i s t e n hebben tot maart 1937 dienst ge d a a n op de tram l i j n naar Ede. Na opheffing is het perso n e e l o v e r g e p l a a t s t o.a. naar Alkmaar, Schoonhoven en Arnhem. M a c h i n i s t M o o r m a n heeft net als Van K r a a ­ nen de overstap gemaakt "van het kl e i n e spoor naar het grote spoor". Hierbij treft u aan een foto v a n locomo t i e f 6810 in de r a n g e e r ­ dienst te Ede in 1930. De m a c h i n i s t is A . v a n Kraanen. De m a n achter h e m was een v o l o n t a i r en b e h o o r d e niet tot het perso n e e l van Station Ede of Wageningen.

De heer V a n K r a a n e n stuurde mij b e h a l v e de foto v a n locomotief 6810 ook andere foto's en f o t o k o p i e ë n v a n documenten. In Oud-Wageningen, nu m m e r 2 v a n april 1989 en in "Wielen naar Wageningen", bladzijde 108 rechts onderaan, staat een p e r s o n e e l s foto. Deze is niet g e n o m e n in 1926 m a a r in 1936. De heer V a n Kraanen noemt de v o l g e n d e a a n v u l l i n g e n in de namen: 47

1: machinist Schenk; 2: m a c h i n i s t Smeeding; 9: loc.poetser Van Heek; 11: m a c h inist Aukes. Een andere foto treft u hierbij aan, het bet r e f t een foto v a n het spoorwegvoetbalelftal. De foto is g e n o m e n op 17 j u n i 1934 op het Sportpark in W a g e n i n g e n en w e r d v e r m o e d e l i j k gemaakt ter g e l e g e n ­ heid v a n een w e d s t r i j d tegen de p l a a t s e l i j k e middenstand. Op de foto v a n links naar rechts: Staande: 1: v e r m o e d e l i j k de Depotchef; 2: bankwerker; 3: o n b e ­ kend; 4: m a c h i n i s t A . v a n Kraanen; 5: m a c h i n i s t Schenk. Hurkend: 1: onbekend; 2: m a c h i n i s t Moorman; 3: loc . p o e t s e r V a n Heek; 4: onbekend; 5: m a c h i n i s t Gijsbertsen. Liggend: 1: M. v a n K r a a n e n (broer v a n m a c h i n i s t V a n K r a a n e n en o ud-keeper V.V.Wageningen; 2: onbekend. (Onbekend betekent, dat het v e r m o e d e l i j k wel s t a t i o n s p e r s o n e e l betreft, m a a r dat de n a a m onbe k e n d is). Tot zover deze aanvullingen. Met d a n k aan de h e e r V a n Kraanen. Ik houd mij uiteraard a a n b e v o l e n voor andere a a n v u l l i n g e n op m i j n boek "Wielen naar Wageningen".

O U D - R ECHTERLIJK A R C H I E F W A G E N I N G E N R ecentelijk heeft het G e m e e n t e - a r c h i e f W a g e n i n g e n het Oud-rechterlijk Archief v a n W a g e n i n g e n in b e w a r i n g g e k r e g e n v a n het Rijksarchief in Gelderland. Het archief dateert uit de peri o d e 1542-1811 en neemt bi j n a dertig m e t e r p l a n k l e n g t e in beslag. De o p e n i ngstijden v a n het G e m e e n t e - a r c h i e f W a g e n i n g e n zijn: v a n maandag t/m woen s d a g v a n 9.00-12.00 uur en v a n 13.00-16.00 uur, donderdag en vrij d a g alleen na afspraak. Het archief is gevestigd in het stadhuis v a n Wageningen, M a r k t 22 te Wageningen, tel. 08370-92273. C .D .Gas t 48

SCHEPENZEGELS V A N DE STAD W A G E N I N G E N UIT 1792 EN 1803 Thie H o g e n Esch Het ZEGEL (Lat. sigillium, afge l e i d v a n sig n u m = beeld, teken) is een brokje materie - m e e s t a l was of lak - w a a r i n een stempel is afgedrukt om daarmee de echtheid te w a a r b o r g e n v a n een stuk (oor­ konde, akte, brief) w a a r a a n het zegel is bevestigd. Het woord 'zegel' kan in twee b e t e k e n i s s e n w o r d e n gebruikt, nl. als zegelafdruk of als zegelstempel. Een zegel is niet h e t z e l f d e als een wapen, ook al komt er een w a p e n op voor. Een w a p e n blijft een gekleurde of ongekleurde a f b e e l d i n g op perkament, papier, glas in lood,m hout, in steen enz. Een zegel is een rel i ë f b e e l d in was of lak, later ook in pa p i e r (slag- en droogstempels) Een zegelsoort waarop ik de b i j z o n d e r e aandacht wil v e s t i g e n is het SCHEPENENZEGEL, omdat d a a r v a n zeker het grootste aantal is bewaard gebleven op v e r k o o p b r i e v e n v a n huizen, landerijen, akkers e.d. De gezamenlijke s c h e p e n e n v a n de stad W a g e n i n g e n (oudtijds de stadsbestuurders) die hun t r a n s acties op papier zetten, m a a k t e n gebruik v a n zegels; zij b e z e g e l d e n h u n akten. N o t a r i s s e n zegelden eerst met het zogenaamde h a n d g e m a a l (een m i d d e l e e u w s n o t a r i s m e r k of -teken, een getekend zegel); in de 17de en latere eeuwen met hun eigen wapenz e g e l totdat het v o o r s c h r i f t k w a m dat n o t a r i s s e n alleen het Ri j k s w a p e n m o c h t e n g e b r u i k e n met h u n n a a m als op­ schrift. Foto's v a n W A G E N I N G S E S C H E PENZEGELS uit 1792 en 1803 afgebeeld op ongeveer ware grootte. Dit z i j n de zegels, die op de v e r k o o p ­ brieven v a n 9 mei 1792 (afb.1) en 8 j u n i 1803 (afb.2) bew a a r d zijn. Zij v e r t o n e n het W a g e n i n g s e rad w a a r v a n de naar b o v e n staande spaak een kruis is. Het rad is gedekt met een k r o o n en het wordt w e e r szijds v a s t g e h o u d e n door een k l i m m e n d e leeuw. Het omschrift (abusievelijk v e e l a l r a n d s chrift genoemd) luidt: "SIGILLVM CIVITATIS W A G E N I N G E N S I S " . De v e r t a l i n g is "Zegel v a n de stad Wageningen". De vroeger gebruikte z e g e l a f d r u k k e n der W a g e n i n g s e schepenen werden rechtstreeks op de v e r k o o p b r i e v e n b e v e s t i g d (zogenaamde opgedrukte z e g e l s ) . Daar de a f h a n g e n d e zegels v a a k v e r l o r e n g i n ­ gen, k w a m m e n op het idee de zegels w e e r op het perka m e n t en later het papier te drukken. M e n deed dit met was, een ouwel of een oblaat waarop een k u n s t i g u i t g e k n i p t p a p i e r t j e w e r d gelegd en met het w a r m gemaakte stempel w e r d het zegel ingedrukt, m e n p e r s ­ te het stempel daar doorheen. Het zegel had in het r e c h t s l e v e n een grote betekenis. Het was het zinnebeeld, zowel v a n de eer als v a n de k r e d i e t w a a r d i g h e i d v a n de stad, het onweerlegbaar g e t u igenis v a n echtheid. 49

o

Op de v e r k o opbrief van ..... "een vi e r d e Schepel Land in De Kolkakkers" .... lezen wij dan: "Wij Daniels Bernhard Mosbu r g e r Stadholder, Anthonij Nu i j e n en W i l l e m H e n d r i k Kli n k e n b e r g Van Echten Schepenen bin n e n W a g e n i n g e n doen cond en certificeeren mits deen dat voor ons erschenen zijn Cornelis v a n Soelen, voorts Steven v a n Soelen en W i l l e m i n a Troost E k e l ............ W i l l e m Viets enz." De secretaris ondertekende het stuk dat eindigt met: "Des t' oirconde he b b e n wij deze onder Stads Secreet zegul gegeven en door onzen Secretaris o n d e r ­ tekenen latend. 9 Maij 1792." In kennisse v a n mij

Op de v e r k oopbrief v a n ..... "Een Huis, Hoff en Erv, staande en kennelijk gelegen bi n n e n deeze Stad aan de Boterstraat" ..... ......... "Een Huis waar in twee woningen, met een annexe Tabaksschuur van drie gebo u d e n en daar agter gelegen Hoff, staande en gelegen even bui j t e n de Bergstraat dezer Stad" ....... ......... Een Stuk Tabaksland, groot ruijm twee Schepels g e z a a i j , gelegen in de Kolkakkers" ...... en ...... "Een Stuk Tabaksland, groot ongeveer zeven Spind, gelegen aan de Bennekomse weg" ...... lezen wij dan: "Wij Mr Gerrit Ockerse Richter, W i l l e m Gerrit v a n Rijn en W i l l e m v a n der Hart, Schepenen der Stad Wageningen, cert i f i c e e r e n mits dezen, dat Everdina v a n Laar, weduwe v a n wi j l e n Geurt Jordens ...... Cornelis Troost enz." De secretaris ondertekende het stuk dat eindigt met: Dies t' oirconde is deeze onder onser Stads Secreet Zegul gegeven en door onzen Secretaris betekent. A c t u m ten Raadhuize in W a g e n i n g e n den 8en Junij 1803."

Afb.2; foto van de schrijver (particulier bezit)

KIJK- EN L U I S T E R M U S E U M G E W I JZIGDE O P E N I N G S T I J D E N W I N T E R S E I Z O E N 15 september - 1 mei woen s d a g en zaterdag v a n 14.00 tot 17.00 uur. gro epen op a f s p r a a k b u i t e n de openingsuren. Kijk- en Luistermuseum, K e r k s t r a a t 1, 6721 V A Bennekom, t e l . 08389-14629.

EEN ENGELS L E G E R B L A A D J E F. v a n der Have Het plaatje dat b u i t e n aan hotel "De W e r e l d " w e r d aangebracht, is ons aangeb o d e n door de Canadese gene r a a l Foulkes. (uit te spre k e n als Fooks en niet als F o e l k e s ) . Toch heb b e n Engelse eenheden hier een b e l a n g r i j k e rol gespeeld. De bevrijding v a n onze stad h e b b e n we aan de E n g e l s e n te danken. Een groep v a n de "Polar Bears" verbl e e f t i j d e l i j k in Wageningen. In een leegstaand huis v a n de R.Bo s w e g vond m e n bij de zolderopruiming een blad met originele copij v o o r het nu m m e r v a n h u n legerblad v a n 5 mei 1945. De beide zijden zijn hier afgedrukt. De tekst luidt als volgt:

no.10 18e pel o t o n

5 mei D-compagnie

t e k e n i n g N I E U W S B L A D EN SP O R T UITGAVE SPECIAAL GEDR U K T V O O R GREENW O O D S F I G H T I N G P O L A R BEARS onder commando v a n lt B r o u g h t o n * * * Van de redaktie Weer eens, na v e l e w e k e n v a n n i e t - v e r s c h i j n e n h e b b e n we het ge­ noegen dit n i e u wsblad aan te b i e d e n tot aflei d i n g v a n en n a u w k e u ­ rige overdenking door de vele trouwe lezers. Op deze dag, nu zo'n gelukkig hi s t o r i s c h feit is geboekstaafd, past het dat we dit nieuwsblad weer laten v e r s c hijnen. De lezers zullen constateren, dat in deze uitgave de P o l a r - b e a r (de ijsbeer) is omringd door iets wat k a n lijken op omgekeerde tros s e n bananen, m a a r die in w e r k elijkheid een stel l a u w e r t a k k e n zijn, die de rol m a r k e r e n die onze divisie gespeeld heeft in het b e h a l e n v a n zo'n edele en 52

duidelijke overwinning op de boze m a c h t e n die zoveel ja r e n een groot deel van Eu r o p a h e b b e n on d e r d r u k t en vernederd. M o r g e n wordt er een vr i j w i l l i g k e r k e l i j k appèl g e h o u d e n en u w redakteur weet zeker dat de lezers v o l t a l l i g zu l l e n v e r s c h i j n e n om God dank te bre n g e n voor de ov e r w i n n i n g en in stilte de laatste eer te b ewijzen aan die goede v r i e n d e n en k a m e r a d e n die hier het eind vonden v a n h u n reis, die terugleidt naar de s t r a n d e n en nu rusten in de hoek v a n een vreemde akker. O O R L O GSNIEUWS De order v a n v e l d m a a r s c h a l k M o n t g o m e r y "Staakt het vuren" w e r d om 8 uur deze m o r g e n opgevolgd. Tien m i n u t e n v o o r de overgave r a a k ­ ten onze j a c h t v l i e g t u i g e n in strijd g e w i k k e l d b o v e n dit gebied en ze schoten een Focke W o l f - j a g e r neer zonder zelf v e r l i e z e n te lijden.

N

E

W

>'

S

S M E E T

AND

Óf-eci * L U Y

PR I N T I T O

F 0f{

G-REENWOODS iFlGHTlNG PO LA R !.CniïTti'&ir&Sf'i & Y

BEARS..

I3ROUSHTOH ' ;—

ltsu-r.

i EDITORIAL

'

o 0 a .1 i ) , o / l i t ' -

j: A &u sj. S /fa : "t I Co*ict d i y co hbn Jeu./ '

i

j 7 ,

u j/^rr

ju t /? ,

...O', r / ■04 /(■ Zet' c/cci, s /L v f j

OTlftfééU’il m

a

oó Q j f t

tkx

f

f

f

f t y //S

t

P o fc ^ - ijQo.sr-

'

K \

_

/TJAa/ j

oo/éf /to f/c e

.'.J

u ic c /iA

/u z c e c j

. ±-

fê a m e a S - , .

xC o/itkon

V £f .

//& .

in a n < j

i

f

s/uLC f~ . ■/// j

e » C t /t J & c /, éy usJ/c W'■

^

53

cy.yit&i*

fc £ & f'él'O M t O t o 'fo d /Q u i d j tea Ji.fy

VA*tt//jr-4!

tsS

fïXZi'Atn<J

Ac*s> j '.f 'c u j c 'f -^v

d C iï

./o t/o e

cl

u r c l/ Cc. ew d

; .£

C tla

j

a

tyi /,i\ 'M

s u r J i cc n c é t c

c t^l(

\

/Jöia£ p ^ n r ^ S r c f a s i c f )clc4~

jctr4

/-'itU

i l t

K
qJ

E u i X y n
CL Utitifi'i fa-r-^j d u t - c l i'.arodjt

M è edi/ó)'-

{u > sl

T&i V /

4

yC.%-^-i

jle c tfïiJ s J

,//iJ

a > //u u »^

COr\C/Jt ' O t c fc ï y

£ h K éO

ct c liy tlrr' v J

, f (fit»«-1.-»>j

É s t

/ f orfryii

U!vO

sitf-è-n^*èL, 7o ^ /M'd ■

U ic /l> ^ < / .

C L flc l J\U A J

Cf

( t 'fü u / i

tM Jjl) , / J y J y / ƒ i 7h X A o fe ^ o o (* yfit& *cCi eotid conuT?Kre&f ur*'o

....

^iM-nd J-Ltti' 'jfUiiXJt'j.i C-+\(t t Os* (i f'to / ■JVtf'.Oj/ t ri

Sr/tie rn'Tlfi** d l a C

q

c

( 7c

fcMU yri / u / / , / ( a r . ( j a i u

~/{_e

f? a c ,/)C A ,

W A R

N E W S

$ u fj C fa.4t-

&rdtf-o

' mvf-rujn^ . ?rt ^

t^Cjurx.

x/t-K n-jA ujéui

Clf/V'Cy

ifx

ffcii< jam n-jy o

oCcyec/

al

$ o c lic k //co

Cc^OT-Z. ^ C u*

fin'ÏCf, A-naojrcf an\cf

^Ctc/{t Jj-Co^^t S>* C lti* S

DIsa-oCclÜ

eu *' (ln
(v f w x r -C>S\i / 'fC 't nt jtC^Oi '

J

1,:' -'■ _ fe**. iÊ zki: '*■ ■ '•1 ' : ‘. ‘ - ’< '

ONZE EXCURSIE N A A R DE H A N Z E S T A D ZUTPHEN Bij een be z o e k aan een stad met een h i s t o r i s c h v e r l e d e n m o e t je een keus m a k e n v a n wat je wilt zien. Wij kozen voor u de W a l b u r g s k e r k met de Librije, het G e m e e n t e ­ mu s e u m en een stadswandeling. Voor alle drie de o n d e r d e l e n zijn ons deskundige gidsen toegezegd. Graaf Otto, in 1113 overleden, heeft de W a l b u r g s k e r k die reeds voor 1059 bestond, na een brand, opgebouwd, w a a r n a biss c h o p Burgardus haar inwijdde. Meerdere m a l e n w e r d de k e r k door b l i k s e m i n s l a g verwoest. V a n de 54

oorspronkelijke romaanse k e r k is p r a c t i s c h in de h u i d i g e Gotische hallenkerk niets terug te vinden. Het schip, middenschip, koor en onderbouw v a n toren dat e r e n uit de 13e eeuw. De k e r k heeft een rijk interieur. Een koperen doopvont met fraai deksel w e r d in 1527 v e r v a a r d i g d door Gilles v a n Eijnde uit Mechelen. Een gotische twaalfkantige i j z e r e n lichtkroon, de r i j k g e b e e l d ­ houwde preekstoel en het B a e d e r o r g e l v r a g e n onze aandacht. Ve r d e r de m a r m e r e n graftombe v a n E v e r h a r d v a n Heeckeren, heer v a n Nettelhorst en Enghuizen en landdrost v a n Z u t p h e n en zijn gemalin vrouwe M a r i a Torck. Naast de b o r s t b e e l d e n staan r o n d o m de tombe de 16 adellijke k w a r t i e r e n v a n deze b e i d e geslachten. Ook de wand- en g e w e l f s c h i l d e r i n g e n zijn het b e k i j k e n waard. Tegen de koorom g a n g werd v a n 1561 - 1563 de befa a m d e Librije gebouwd. Op de oorspro n k e l i j k e lessenaars v i n d e n we i n c u n abelen (wiegedrukken) en oude h a n d s c h r i f t e n v a s t g e k e t e n d aan kettingen. Op de vloer is nog een spoor te zien, dat v o l g e n s de legende door de duivel is gemaakt. De duivel zou een studerende monnik, Jaromir, he b b e n verleid tot het e t e n v a n vl e e s op een vastendag. Na zijn weige r i n g moet de duivel zo k w a a d zijn geworden, dat hij zijn sporen in de p l a v u i z e n brandde. Het Stedelijk M u s e u m bezit een coll e c t i e v o o r w e r p e n die b e t r e k ­ king heeft op de g e s c hiedenis v a n Zutp h e n en de Graafschap, zo­ als: archeologische vondsten, schilderijen, prenten, Zutphense zilver en kerkelijke voorwerpen. D a a r n a a s t zijn er v o o r w e r p e n te zien die meer in het a l g e m e e n met het leven v a n m e n s e n uit v r o e ­ ger tijden te m a k e n h e b b e n zoals k i n d e rspeelgoed, k l e d i n g en een gedeelte v a n een apotheek. De V W heeft in een b o e k j e drie s t a d s w a n d e l i n g e n beschreven. Met de gids(en) zullen wij een w a n d e l i n g v a n ongeveer Ij uur maken. Nu ons p r o g r a m voor zaterdag 5 oktober a.s. O m 9.00 uur v e r t r e k per bus uit W a g e n i n g e n (Casteelse Poort). Na 55

aankomst in Zutphen koffie in het IJsselpaviljoen, w a a r n a we naar de Walb u r g s k e r k w a n d e l e n voor een r o n d l e i d i n g in de kerk en de Librij e . O m half één k o f f i e m a a l t i j d in h e t IJsselpaviljoen, w a a r n a we een stadswandeling m a k e n v a n 13.45 tot 15.15 uur. A a n s l u i t e n d b e z o e ­ ken we het Gemeente Museum. Onder 't genot v a n een kopje thee o.i.d. praten we nog wat na, om dan w e e r rich t i n g W a g e n i n g e n te koersen, waar we ca. zes uur h o p e n aan te komen. De kosten, alles in b e g r e p e n (bus - koffie - lunch - t h e e ) , b e d r a ­ gen voor leden + één introducé f 40,- p.p. samen dus f 80,-. Aanmelden tot u i t e r l i j k v r i j d a g 25 september, sch r i f t e l i j k of telefonisch, bij een der v o l g e n d e adressen: d h r . F .Bruinsel d h r .T .K o u w e n h o v e n dhr. A . H e d e r i k

S l e e d o o r n p l a n t s o e n 12 N u d e s t r a a t 14 Sprengerlaan 3

t e l . 10628 t e l . 12553 t e l . 14387

Betaling alleen op girorek. 29 46 125 t.n.v. P e n n i n g m e e s t e r "OudWageningen" te Wageningen. Wilt u a.u.b. tijdig gireren. Na a a n ­ melding krijgt u enige v o o r - i n f o r m a t i e thuisbezorgd. N.B. Terugbetaling na aa n m e l d i n g zonderlijke gevallen.

gesch i e d t slechts

in zeer u i t ­

De e x c u r s i e - c o m m i s s i e

56

S T R E E K C O U R A N T E N IN 1940-1945 A.G.Steenbergen Tot half oktober 1941 v e r s c h e n e n er in W a g e n i n g e n en omgeving zeker twee streekbladen en wel: 1. Algem. Nieuws- en A d v e r t e n t i e b l a d v o o r Wageningen, Renkum, Heelsum, Bennekom, Ede, Rhenen, Opheusden, Randwijk, H e m m e n en Zetten. Dit blad v e r s c h e e n op vrijdag. Het was een uitgave v a n de firma Pon s e n en L o o i j e n te Wage ningen. 2. Nieuwe Wage n i n g s c h e C o u r a n t , een uit g a v e v a n de N . V . W a g e n i n g sche Boek- en H a n d e lsdrukkerij te Wageningen. De hoofdredaktie w e r d gevoerd door B.Wigman, Bergstraat. Dit blad v e r s c h e e n op zaterdag. Op vri j d a g 24 oktober 1941 v e r s c h e e n het laatste nummer. Dit exemplaar is in bezit v a n de b i b l i o t h e e k v a n Oud-Wageningen. Wat was er aan de hand? Blijkens het u i t g e b r e i d e bericht op de voorpagina v a n laatst genoemde courant zou er een "Courantenfusie" plaatsvinden. Met de reeds geno e m d e c o u r a n t e n zouden de Rhenensch, R e n k umsche en O o s t e r b e e k s c h e Courant m.i.v. 1 nove m b e r 1941 tot een w e e k lijks s t r e e k o r g a a n s a m e n g e v o e g d w o r d e n onder de n aam v a n De R i j n l a n d e r . E e n en ander g e s c h i e d d e op last v a n de bezetter onder v e r a n t w o o r d i n g v a n de Com m i s s a r i s voor Persreorganisatie. Het zou een uitgave w o r d e n v o o r gez a m e n l i j k e reke n i n g v a n de firma P o n s e n en L o o i j e n en v a n de N . V . W a g e n i n g s c h e Boek- en H a n ­ delsdrukkerij. De h o o f d r e d a k t i e zou gevoerd w o r d e n door E.M. Looijen; in de p r a k t i j k b e m o e i d e hij zich er nauwel i j k s mee en liet het w e r k over aan het redaktie-lid, de j o u r n a l i s t G.Viege. Het eerste nummer v e r s c h e e n op 31 okt o b e r 1941; het laatste v e r ­ m oede l i j k in maart 1942. Deze krant heeft onder deze n a a m dus kort bestaan. Door dezelfde u i t g e v e r s w e r d vanaf 25 m a a r t 1942 De Grebbe- en Veluwe p o s t uitgegeven, b e s t e m d voor W a g e n i n g e n tot en met Oosterbeek, Bennekom, Ede, Rhenen, Eist en Achterberg. De hoofdredacteur was nu C . H u i s m a n , die z'n b u r e a u h a d aan de R i j k s ­ straatweg (Gen.Foulkesweg) nr.7. In W a g e n i n g e n zijn slechts enkele v a n deze "oorlogsco u r a n t e n " aanwezig. Het gemeente-archief bezit g e e n enkel num m e r v a n de streekcouranten, die tussen b e g i n 1949 tot half 1944 v e r s c h e n e n zijn. De b i b l i o t h e e k v a n onze v e r e n i g i n g bezit, dankzij een schenking v a n onze eerste voorzitter, J a n J.de Goede z.g., enkele "oorlogscouranten". Het zijn: a. Van het Algem. Nieu w s - en A d v e r t e n t i e b l a d v o o r W a g e n i n g e n e.o. de uitg a v e n v a n v r i j d a g 21 febr u a r i en v r i j d a g 11 juli 1941. b. Van de Nieuwe W a g e n i n g s c h e Courant het laatste nummer, v e r 57

schenen op v r i j d a g 24 oktober 1941. c. Van de Grebbe- en Ve l u w e p o s t de num m e r s v a n 1942 en vrijdag 9 april 1943.

w o e n s d a g 6 mei

Blijkens de Centrale Catalogus v a n Dag-, n i e u w s - en w e e k b l a d e n v an algemene inhoud in N e d e r l a n d (Kon.Bibliotheek, Den Haag, 1989), bezit de B i b l i o t h e e k A r n h e m te A r n h e m v a n De R i j n l a n d e r de nrs.1 (31 o k t . 1941) - 8 (19 dec.1941). In de K o n i nklijke B i b l i o t h e e k in D e n H a a g zijn v a n de Gre b b e - en Veluwepost v a n 1942 v e e l nummers, v a n 1943 w e i n i g nummers en van 1944 weer veel nummers aanwezig. Het is niet voor 100% zeker of deze nummers voor iede r e e n t o e g a n k e l i j k zijn.*) Wellicht kan het G e m e e n t e - a r c h i e f v a n W a g e n i n g e n deze nummers op microfiches aanschaffen. Het zou een w a a r d e v o l l e aa n v u l l i n g zijn op het schaars aanwe z i g e a r c h i e f m a t e r i a a l 1942/45 en de o o r l o g s ­ documentatie, ook al is de b e r i c h t g e v i n g in deze c o u r a n t e n wat gekleurd. Verder bezit de b i b l i o t h e e k v a n onze v e r e n i g i n g een incomplete ingebonden jaargang v a n De Neder-Veluwe; Nieu w s - en A d v e r t e n t i e ­ blad voor Ede en omstreken, 1941. Ook dit blad was een uit g a v e van B.Wigman. In genoemd jaar is ook w e l wat nieuws over W a g e n i n ­ gen te vinden. Oproep Wellicht zijn er onder de leden v a n onze v e r e n i g i n g nog losse "oorlogsnummers" v a n genoemde c o u r a n t e n aanwezig. Wij zouden ze graag w i l l e n lenen voor het m a k e n v a n cop i e ë n ten behoeve v a n de bibliotheek. Adres en t e l e f o o n n u m m e r zie a c h t e rzijde v a n dit blad. Niet alleen is schrijver dezes g e ï n t e r e s s e e r d in deze nummers in verband met zijn o n d e r z o e k naar de l o t g e v a l l e n v a n de Joodse burgers in W a g e n i n g e n en omgeving. Ook de W e r k g r o e p "Muz i e k in W ageningen" van Toonkunst heeft zeer v e e l belangstelling. W e l ­ licht beva t t e n ze "muzikale berichten". *) Telefo o n g e s p r e k d.d. 24 juli 1.1. v a n de heer Q.Munters met een medewe r k e r v a n de Kon i n k l i j k e Bibliotheek.

NIEUWS UIT "DE CASTE E L S E POORT" H.Hellinga-v.d.Werf Heeft u iets te vieren? Een verjaardag, een jubileum, een reünie of familiedag? D a n is het een aardig idee om een kl e i n e w a n d e l i n g langs de st a d s w a l l e n met een b e z o e k aan het aang r e n z e n d e m u s e u m in het p r o g r a m m a op te nemen. 58

De gastheer/g a s t v r o u w k a n i n t u s s e n thuis even opruimen; het m u ­ seum met zijn Wageni n g s e h e r i n n e r i n g e n vormt w e e r een aardig onderwerp v a n gesprek. Vraagt u tev o r e n w e l een r o n d l e i d i n g aan? R o n d leidingen zijn gratis indien een groep m e e r dan 10 p e r s o n e n telt, de toegangsprijs v o o r het m u s e u m is dan ƒ 2,- per persoon, (anders ƒ 2,50 p.p.). 14 september is de N a t i o n a l e M o n u m e n t e n d a g . Het thema is dit keer de steenfabricage zoals die v r o e g e r in een v a n de n u afgedankte steenfabrieken plaats vond. Het m u s e u m zal p r o b e r e n die oude tijd in woord en beeld te doen herleven. V e l e W a g e n i n g e r s zullen v e r ­ zuchten "ja, zo was het!". Er zijn een fietsroute en een w a n d e l r o u t e uitgezet; de insch r i j ­ ving voor die routes vindt in het m u s e u m plaats; u krijgt een routekaart mee waarop tal v a n aardige b i j z o n d e r h e d e n staan. Echt iets om te bew a r e n en later nog eens te herlezen. Rondom het m u s e u m zijn 14 sept. nog tal v a n andere activiteiten: een schoolklas wil een t o n e e l s t u k op de v e s t i n g w a l l e n u i t v o e r e n en er zijn informatiestands v a n a r c h e o l o g i s c h e werkgroepen. Verdere informatie komt nog in de kranten. Binnenkort zijn er ook W a g e n i n g s e a n s i c h t e n te koop, getekend door de W a g e ningse ku n s t e n a a r T o o n Janse; per m a p j e v a n 8 stuks kosten ze nog geen ƒ 5,-. V e r k r i j g b a a r in het museum. Met ongeveer 60 v r i j w i l l i g e r s h o u d e n we aardig wat l e v e n in de brouwerij. Help mee het m u s e u m levend te houden!

TENTOONSTELLING IN M U S E U M DE C A S T E E L S E PO O R T DE RIJN" ---------

O V E R "VE R K E E R - E N OP „ „ ,, . F.Hellmga

Volop zijn de v o o r b e r e i d i n g e n gaande v a n een w i s s e l t e n t o o n s t e l ­ ling "Verkeer-en op de Rijn", die v a n 12 oktober tot 1 december 1991 in het Hi s t o r i s c h M u s e u m "De Caste e l s e Poort" a a n het Bowlespark in W a g e n i n g e n zal w o r d e n gehouden. De tentoonstelling zal gaan over het g e b r u i k dat v a n de R i j n is gemaakt door de scheepvaart en in het b i j z o n d e r o o k de beurtv a a r t vanuit W a g e n i n g e n en langs Wageningen, over de ont w i k k e l i n g v a n de haven, over de bij enk e l e n nog w e l in de h e r i n n e r i n g liggende zalmvisserij en over de recre a t i e op en aan de R i j n bij W a g e n i n ­ gen. Medewerking wordt v e r l e e n d door het R h e i n m u s e u m te Emmer i c h dat het model v a n een gi g a n t i s c h vlot v a n b o o m s t a m m e n ter b e s c h i k k i n g zal stellen en door het M a r i t i e m M u s e u m "Prins Hend r i k " te R o t ­ terdam dat uit zijn depot een aa n t a l s c h e e p s m o d e l l e n en a q u a r e l ­ len aan de w i s s e l t e n t o o n s t e l l i n g zal afstaan. De tentoonstelling wo r d t g e o r g a n i s e e r d in s a m e n w e r k i n g door de H istorische Vereni g i n g " O u d - W a g e n i n g e n " en het H i s t o r i s c h M u s e u m "De Casteelse Poort". 59

A D R E S S E N O M TE W E T E N Naam

Functie

Adres,

BEST U U R : G.P.Termohlen* T .K o u w e n h o v e n * F.Bruinsel* mw. J . H o f m a n *

voorzitter secretaris penningmeester lid

A.Hofman* P.Holleman*

li d lid

A.L.N.Rietveld*

lid

P a p e n p a d 28, 6 7 0 5 CP, t e l . 1 5 998 N u d e s t r a a t 14, 6 7 0 1 CE, t e l . 1 2553 S l e e d o o r n p l a n t s . 12, 6 7 0 6 CC, t e l . 1 0 6 2 8 S c h a a p s d r i f t 30, 6 8 7 1 X B R e n k u m , tel.08373-12025 a d r e s e n tel. z i e h i e r b o v e n M o l e n b e e k s t r a a t 33, 6 8 7 1 W X R e n k u m , tel.08373-15090 T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB, t e l . 1 5477

postcode,

telefoonnummer

REDACTIE " 0 UD - WA G EN INGEN" F.v.d.Have* hoofd-redacteur A.C.Zeven A.L.N.Rietveld*

O t t o v . G e l r e w e g 16, 6 7 0 3 AE, t e l . 1 3 4 6 8 D a s s e n b o s l a a n 6, 6 7 0 5 BT, t e l . 1 0 1 5 6 T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB, t e l . 1 5477

BIBLIOTHEEK EN DOCUMENTATIE A.G.Steenbergen*

A b e r s o n l a a n 1 3 2 , 6 7 0 3 GD,

WERKGROEP MOLENS H.Dobbe

H a r n j e s w e g 56,

WERKGROEP ARCHEOLOGIE W.G.Sombroek

G r i n t w e g 305,

6 7 0 4 AR,

t e l . 1 1 486

FOTO EN PRENTENKABINET A.L.N.Rietveld*

T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB,

t e l . 15477

STICHTING HISTORISCH MUSEUM "DE C A S T EELSE POORT"* Contactpersoon vanuit "Oud-Wageningen" A.L.N.Rietveld*

6 7 0 6 AT,

B o w l e s p a r k la, 6701 DN, T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB,

t e l . 16675

t e l . 18120

te l .21436 t e l . 15477

VERENIGING "VRIENDEN VAN HET WAGENINGS MUSEUM"

P o s t b u s 298, 6 7 0 0 A G c o n t r i b u t i e enz. GUS. nr. 9 4 . 0 6 . 2 1 . 4 9 5

M O N U M E N T E N C O M M I S SIE A.C.Zeven, voorzitter H. W . B i k , s e c r e t a r i s

P o s t b u s 1, 6 7 0 0 AA, t e l . 9 2 9 1 1

N.B. O u d e n u m m e r s v a n h e t V e r e n i g i n g s b l a d " O u d - W a g e n i n g e n " z ijn, v o o r z o v e r v o o r ­ r a d i g v e r k r i j g b a a r bij h e t l e d e n s e c r e t a r i a a t , m w . H o f m a n te R e n k u m . BOEKEN EN PLATEN: De b o e k e n en p l a t e n over onze gemee n t e W a g e n i n g e n zijn v e r ­ k r i j g b a a r bij d e m e t e e n * g e m e r k t e a d r e s s e n . Giro penningmeester "Oud-Wageningen",

F . B r u i n s e l te W a g e n i n g e n ,

C o n t r i b u t i e 1991: i n d i v i d u e e l l i d f 1 5 , — echtparen - 17,50

n u m m e r 29 46 125

(minimaal) (minimaal)

v o l g e n d e v e r g a d e r i n g : M A A N D A G 18 N O V E M B E R 1991 in h o t e l "De W e r e l d " o m 20.00 uur L e z i n g met dia's door d h r . K . v a n Ingen, O p h e u s d e n over K A S T E L E N IN O N Z E O M G E V I N G

60

19e jrg. - nr.4 - november 1991

OUD WAGENINGEN

M E D E D E L I N G E N v a n de HI S T O R I S C H E V E R E N I G I N G "OUD-WAGENINGEN"

Verschijnt tenminste éénmaal per kwartaal Redactie: Otto v a n Gelreweg 16, 6703 AE W a g e n i n g e n

Bijeenkomst M A A N D A G 19 N O V E M B E R A A N V A N G 20.00 U U R

in "D E V R E D E H O R S T " , T arth o rst 1, Wageningen * K A S T E L E N O N D E R HET M A A I V E L D (lezing met dia's over kastelen, eens in de Betuwe en om Wageningen) door de heer K . v a n Ingen te Opheusden

Huys ter Leede (Kesteren). 18e eeuwse prent (1721) van A.de üaen} naar 17e eeuwse tekening van Roeland Roghman uit het Z.O.

"KASTELEN O N D E R HET MAAIVELD" -----------------------------------

K. v a n Ingen

"Kastelen onder het maaiveld" is de titel va n een lezing die handelt over voormalige kastelen in het gebied rondom Wageningen. Daar ondergetekende in het recente ve r l e d e n nogal wat studie heeft verricht over het v oormalig kastelen-bestand in de Betuwe, zal dit gebied v a n z elfsprekend de meeste aandacht krijgen. Echter een inderhaast opgezet onderzoek aan de "Wageningse kant" leverde toch een behoorlijke hoeveelheid wetenswaardige informatie op. Er zal dan ook getracht wor d e n om ook h i e rvan een zo helder m o gel ijk beeld te geven. Het m erendeel va n de kastelen (en adellijke h u i ­ zen) verdween in en na de Franse tijd (1795-1813). De verarming va n de landadel door het v e r d wijnen va n de landsheerlijke-rechten (en tevens door de daarmee samenhangende trek naar de grotere s t e d e n ) , droeg er toe bij dat er in veel gevallen nog nauwelijks onderhoud w erd gepleegd en de oude bouwwerken zienderogen in verval raakten. V a a k w e r d e n de bouwvallen voor de omwonenden een voordelig depot v an kosteloze bouwmaterialen, waarmede naar we weten, menige bouwactiviteit werd opgestart. In de loop va n de 19e eeuw ve r d w e e n er op deze wijze maar liefst 90% van het voormalig kastelen-bestand! Wat ons vandaag nog rest va n deze objecten zijn de namen van percelen en ter plaatse gebouwde b o e r derijen of enig ander daar ter plaatse ontstane bebouwing, zoals woonwi j k e n en straatnamen. De volgende objecten zullen ondermeer wo r d e n besproken: Huys ter Leede te Kesteren, huys Dodewaard, kasteel Kermesteijn te L i enden en de Doeyenburg te Lakemond. Aa n de Wageningse kant w o r d e n onder de aandacht gebracht o.a. het huis Tarthorst, kasteel Grunsfoort, kasteel Harselo te Be n n e k o m en het kasteel ter Horst te A c h t e r ­ berg. Met een dia-reeks die kaarten, oude afb eeldingen en de huidige situatie laat zien, zal het verhaal zoveel m o g e l i j k zichtbaar gemaakt worden.

VAN DE BESTUURSTAFEL (periode augustus - oktober 1991) 1. Als opening v a n het verenigingsseizoen, op 23 september, was dit jaar gekozen voor een lezing over "Honderd jaar muz i e k l e v e n in Wageningen" door ons lid, de heer Q.J.Munters, één va n de auteurs van een volgend jaar te v e r s chijnen j u b ileumboek over die materie. Daar zijn bijdrage vooral betrekking zou hebben op de wereldse muziekactiviteiten, was besloten na de pauze zijn verhaal aan te doen aanvullen door de heer A.G.Steenbergen, één zijner m e d e ­ auteurs, die in het b oek vooral ingaat op de meer religieuze muziek. Goed gedocumenteerd gaven de beide heren samen zodoende een over­ zicht v an de activiteiten van de vele personen, koren, ensembles etc. die in het v e rleden vele Wageningse muziekliefhebbers hebben kunnen boeien. Met spanning w a c h t e n wij dan ook op het volgend 62

jaar uitkomende boekwerk. Jammer, dat het aantal aanwez i g e n wat geringer was dan we gewend zijn. K w a m dat m i s s c h i e n door de sterke concurrentie v a n een tegelijkertijd in de A u l a optredende pianist? Of was m e n thuis gebleven wegens een door de Bilt v o o r s p e l d e inval v a n de herfst? Hoe het ook zij, de afwez i g e n he b b e n veel gemist. 2. Een andere ve r e n i g i n g s a c t i v i t e i t was de excursie naar Zutphen, op 5 oktober. Begunstigd door zeer fraai n a z o m erweer h e b b e n 30 leden genoten v a n een goed georganiseerd en leerrijk b e z o e k aan enkele interessante objecten v a n deze prachtige stad. 's Morgens werd een b e z o e k gebracht aan de W a l b u r g s k e r k en de Librije, terwijl 's mid d a g s gekozen kon w o r d e n tussen een kortere of langere w a n d e l i n g langs de overige kerken, hofjes en b o l w e r ­ ken. Tevens werd een b e z o e k gebracht aan het Stedelijk Museum. Ook hier geldt weer: de thuisblijvers h e b b e n veel gemist. 3. Wat betreft de volg e n d e lezing (18 november) kan w o r d e n m e e g e ­ deeld dat deze, in afwijking v a n wat gebr u i k e l i j k is, deze keer zal worden geho u d e n in de " V r e d e h o r s t " . Spreker is dan de heer K.van Ingen uit Opheusden, die met ons zal stils t a a n bij de ge­ schiedenis v a n een aantal oude Gelderse kastelen, (voor meer informatie, zie elders in dit nummer). De daaropvolgende b i j e e n k o m s t e n zullen weer plaats h e b b e n in "De Wereld". 4. In verband met het v e r t r e k v a n de heer Sombroek naar Rome, benoemde B&W als zijn opvolger in de gemeentelijke M o n u m e n t e n Commissie de heer J.M.Halbertsma. Deze benoe m i n g geschiedde op voordracht v a n onze vereniging. 5. Eveneens samenhangend met zijn v e r t r e k benoemde de a r c h e o l o ­ gische Werkgroep als voorzitter m w . E l l e n Burger, terwijl als contactpersoon met het ROB te Amersf o o r t de heer E.van Dorland werd benoemd. 6. De werkgroep zoekt vo o r t s uit de kring v a n O u d - W a g e n i n g e n een actief lid, dat haar wil he l p e n bij het "redden v a n gevelversieringen, glas-in-lood ramen, deuren etc. v a n bouwwerken, die d r e i ­ gen ten onder te gaan in de sloopwoede v a n aannemers". Wie kan en wil ons daarbij v a n dienst zijn? N a m e n gaarne inge­ wacht bij ondergetekende. 7. Tenslotte k a n gememoreerd worden, dat de v e r e n i g i n g met een kraam aanwezig was op de jaarlijkse Mo l e n m a r k t en tijdens de Open Monumentendag van 14 september. Ook gaf het bes t u u r b l i j k van zijn belangstelling bij de o p e n i n g s p l e c h t i g h e d e n van de ten t o o n ­ stellingen in het M u s e u m (Kunst K i j k e n 7 en de Rijn 2). De V e r e ­ niging zal tevens v e r t e g e n w o o r d i g d zijn bij het s y m p o s i u m over de Bouwplannen aangaande de Herenstraat, dat g e o r g aniseerd wordt ter gelegenheid v a n het 40-jarig j u b i l e u m v a n de V r o u w e n a d v i e s c o m m i s sie voor de W o n i n g b o u w ( V A C ) . T .K o u w e n h o v e n . 63

Z IEKENZORG EN DE SLAG OM A R N H E M A.Hünt 17 september 1944. Een stralende zondagmorgen. Een blauwe lucht; geen wind. "Mooi vliegweer" zeggen we tegen elkaar, denkend aan geallieerde v l i e g ­ tuigen. In Engeland had m e n hetze l f d e gedacht en al gauw werd het onrustig in de lucht. De vreugde om het zien van zoveel toestel­ len, werd al vlug getemperd: bo m m e n v i e l e n en v e r w o e s t t e n een groot gedeelte v a n de w o n i n g e n op de berg, in de v o l k s m o n d "Saha­ ra" genoemd. Hitler heeft eens gezegd: "Ik trek het veldg r i j s aan en doe het niet uit voordat de oorlog gewonnen is". Terwijl ik m i j n Rode Kruis u n i f o r m aantrok, zei ik hetzelfde, gekscherend tegen m i j n moeder. Ik k o n niet weten, dat ik dat "veldgrijs" zou dragen tot de bevrijding. Nog maar net a a n g e k o m e n op het r a m p t errein zag ik m i j n buurman, Jan Tersteeg, als lid v a n de vri j w i l l i g e brandweer, ook gekomen om te helpen. De altijd stoere, grote m a n k w a m wagge l e n d naar mij toe "Kom mee" zei hij en bracht me naar een open veldje, "Kijk"; daar lagen zijn 3 kinderen; dood, hand in hand, met stralende gezichten zo hadden ze gelopen, genietend v a n zoveel vliegtuigen. Ik ben met Jan naar zijn huis gegaan, v o o r mij was dat ook "eer­ ste hulp" verlenen. Omdat de hulpverlening ter plekke b e h o o r l i j k op gang gekomen was, leek het me zinloos w e e r terug te gaan naar de "Sahara". Als lid van de Edese Rode Kruiscolonne moest ik mij daar melden. Omdat Ede op dat mo m e n t niet bereikbaar was, ging ik naar Z i e k e n ­ zorg en bood m i j n dien s t e n aan. W e r k was er in overvloed. De gewonden van het b o m b a rdement we r d e n b i n n e n gebracht voor verdere verzorging, soms ook opname. Ook de o v e r l edenen - zoals ik mij goed herinner 35 pers o n e n - wer d e n naar Ziekenzorg g e t r a n s p o r ­ teerd. Een politie-agent - zijn n a a m weet ik niet meer - stond daar, in de tuin, alleen, om de slachtoffers te i d e n tificeren enz. Een heel triest werk, het w a r e n allemaal bekenden. Ook een joodse vrouw, die met haar dochtertje onde r g e d o k e n was. Het m e i s ­ je is opgevangen en grootgebracht door een Wageningse familie. Terwijl ik de agent hielp kwamen onafgebroken vliegtuigen, laagvliegend, over. De luchtlandingen w a r e n in volle gang. Al gauw werd het be w i j s geleverd, dat er gevoc h t e n werd: de al­ lerzwaarst gewonden, geallieerden en duitsers, w e r d e n binnen gebracht. Zuster Van Wezel, de directrice van Ziekenzorg, zei: "Jij bent Rode Kruis, ga je gang bij de gewonden." Een zaal met tien bedden, daarin zou ik, tot de evacuatie, begin oktober 1944, werken. In de operatiekamer werd onafgebroken gewerkt. Helaas met weinig succes, de meeste gewonden stierven, sommigen nog voordat ze in bed lagen. Mijn w e r k was eigenlijk niet veel meer dan ster v e n s ­ begeleiding. Sterven in een vreemd land, zonder familie of beken64

den. Het leek me heel erg. Het enige wat ik doen kon was: er zijn, die laatste o g e n b likken een hand vasthouden, bidden. K a p e ­ laan Oostveen, toen w e r k z a a m in de parochie v a n de H.Johannes de Doper aan de Bergstraat, k w a m regelmatig, steeds w a r e n er ster­ venden, die hij de laatste s a c r a menten toediende. Veel verder dan de zaal, waar ik werkte, k w a m ik niet, kan dus niets zeggen over de gang van zaken in andere gedeelten v a n het Ziekenhuis. Zeker is, dat ook daar op v o l l e kracht gewerkt werd. Niet alleen de aanvoer v a n gewonden vanaf het slagveld ging door, ook in Wageni n g e n v i e l e n slachtoffers, de stad lag in het schootsveld en op straat lopen betekende, kans getroffen te w o r ­ den door een granaat. Zeker is wel, dat ook die gewo n d e n hulp gezocht zullen he b b e n in Ziekenzorg. Eind september, be g i n oktober moest heel W a g e n i n g e n evacueren, ook het ziekenhuis. De m i l i t a i r e n w e r d e n door duitsers o v e r g e ­ bracht naar een n o o d z iekenhuis in Amerongen. De geal l i e e r d e n waren bang, wi l d e n liever in ned e r l a n d s e ha n d e n blijven; ze h a d ­ den geen keus. Ik herinner me Williams, Engelsman, vanaf zijn middel verlamd. Hij was een v a n de w e i n i g e n die aanspreekbaar waren en wachtte met ongeduld op een d o o r b r a a k v a n de g e a l l i e e r ­ den. Als jood was hij ervan overtuigd dat h e m in A m e r o n g e n niet veel goeds wachtte. Ziekenzorg evacueerde naar Veenendaal, waar het werd herop e n d in een voormalige fabriek. Met veel Wa g e n i n g e r s ging ik ook naar Veenendaal, waar ander w e r k wachtte. Wageningen bleef in v e l e r gedac h t e n en iedere dag k e k e n veel evacue's, aan het eind v a n de Sandbrinkstraat, naar de toren v a n Wageningen, die stand hield tot april 1945 en toen, tot spijt van de Wageningers verdween. De Duitsers h a d d e n de toren v a n de N.H. Kerk, van de B e r g s t r a a t k e r k en de w a t e r t o r e n in de lucht laten vliegen.

DE K I N D E R T J E S B O O M Mw.T.van Wij k - B r o u w e r las in een b o e k v a n J a c . G a z e n b e e k iets over een boom, die aangeduid werd als de kindertjesboom. Ze wilde daar meer over weten. De heer W . S t e llaard ver t e l t dat de b o o m stond op de h o e k v a n de Law.Allee en de Costerweg. Hij herinnert zich dat de dikke li n d e ­ boom "kindertjesboom" werd genoemd. Zoals de ooievaar en de rooie kool een rol speelden bij het b e a n t w o o r d e n van de kindervraag: "Waar komen de k i n d e r e n vandaan?", zo kr e g e n jonge k i n d e r e n als antwoord op hun vraag: "De kind e r e n ko m e n uit de k i n d e r t j e s b o o m " . Maar Stellaart herin n e r t zich ook dat er takken v a n de b o o m w e r ­ den gesneden voor de schutterij. In het archief v a n de St.Jorisschutterij wordt ver m e l d dat m e n eenmaal per jaar, in de tweede helft v a n juni, w e d s t r i j d e n in schij f s c h i e t e n hield, waarbij m e n daags tevoren takken v a n deze b o o m afsneed ter v e r s i e r i n g v a n de prij zen. 65

Ik meen me te h e r i n n e r e n dat de heer W . v a n H a t t u m me vert e l d e dat de welgestelde burgers jaarlijks hun kostbare tapijten uit lieten kloppen en dat deze over stevige balkjes gehangen, onder deze b o o m we r d e n uitgeklopt. Wie weet hier meer van? F .van der Have.

Voordat men met de tram vanuit de Nieuweweg de Lawickse Allee inreed, keek men in een lange3 rechte} met populieren beplante laan: de Kapelleveenschelaan. Tegenwoordig heet het daar de Haagsteeg, de oorspronkelijke naam. Langs deze laan bevond zich de touwslagerij van Bongers, waarvan u rechts door de bomen vaag het touwslagershuis{je ziet. Tussen de twee bomen rechts kijkt u tegen de "Dikke boom"3 een oude lindeboom waaronder in voorbije jaren buurspraak werd gehouden. De boom die in 1935 werd gerooid ten behoeve van het verkeer, werd ook wel "de kindertjesboom" ge­ noemd. uit: Wageningen 1974. 66

in

oude ansichten - A . G . S t e e n b e r g e n ZaltBommel

Uit een artikel in "de H o u t v e r z a m e l a a r " , no 49: De heer A.G.Steenbergen, amateur-o u d h e i d k u n d i g e schrijft ons: Bomen nemen in de folklore een grote plaats in. Wij ke n n e n de Meiboom, de Kerstboom, de gerichtsboom, b o m e n die ziekten o v e r ­ nemen (zoals de 's p i j k e r b o o m ' , de koortsboom, en b o m e n als zetel van geesten. Onder deze groep valt ook de ' k i n d e r b o o m ' , een boom waaruit volgens het v o l k s geloof de ooievaar de kleine kinde r e n haalde. Wageningen bezat ook zo'n boom. Hij stond op de hoek v a n de Lawickse Allee en de v o o r m a l i g e Nieuweweg, nu de Costerweg. Om­ streeks 1935 is deze b o o m gerooid omdat hij het verkeer in de weg stond.

Goossen schrijft in 1862 in zijn "Geschiedkundige en Plaatselijke beschrijving v a n W a g e n ingen" op pagina 114: "In het m i d d e n der lommerrijke laan (den zoo g e n a a m d e n Nieuwenw e g ) , aan het hoofd v a n den Oldendam, verheft zich statig en majestueus een oude, reusachtige lindeboom; volgens de o v e r l e v e ­ ring ettelijke eeuwen oud. Zijn v e r b a z e n d dikke stam, twee pa l m e n boven den grond g e m e t e n (± 20 cm.) heeft een omtrek v a n 6,35 Ned. el (6,35 m.). Zijn fraaije regelmatige kr u i n maakt h e m tot een der eerste sieraden v a n b u i t engewone dikke b o m e n in Gelderland. Zijn digt bebladerde tak k e n over s c h a d u w e n een oppervlakte v a n 175 vierkante Ned. el (m2) . In zijn lommerrijke sch a d u w vergad e r d e v o o r h e e n op den lOden Mei van elk jaar, het college v a n den D i j k stoel v a n W a g e n i n g e n en Bennekom, om over v e r s c h i l l e n d e b e l a n g e n met de geërfden te b e ­ raadslagen, op welke v e r g a d e r i n g e n het niet altijd in der minne toeging. Ouden van dagen (dat is in 1862) spreken nog met zekere trots over de voorvaderlijke v e r g a d e r i n g e n onder den di k k e n boom.

PAS OP 1! D A A R KOMT DE PRUIS! F .van der Have Een grote Duitse stoomraderboot komt snel de Rijn af - richting Rotterdam. Grote go l v e n klo t s e n tegen de oever en wee de vi s s e r die de waarschuwing in de wind slaat en niet een eind de oever op klautert. Een model van zo'n stoomraderboot is op de tentoonstelling in het koetshuis van "De Casteelse Poort" te zien. Rond lopend lees ik op een m e d e d e l i n g aan de w a n d dat keizer Karei V in 1547 toestemming gaf "een nieuwe en gerieffelijke haven" aan te leggen en in 1551 is het w e r k klaar. In 1739 komt er een scheepstimmerwerf bij de h a v e n k o m met een dwarshelling. Wat dat betekent wordt u u i t v o e r i g uit de doeken gedaan. In 1965 werd de h a v e n vergroot en de werf met de huisjes, 67

waar de familie V a n Rijsw i j k woonde, v e r d w e e n geheel. Voor 1800 zag met alleen zeilschepen op de Rijn. Bij tegenwind of windstilte als de schipper stroomop wilde gaan was de oplossing dat hij gebruik maakte v a n paarden. De jager dreef het paard (soms w a r e n het er wel vijf) voort op het jaagpad langs de rivier en de schipper zorgde ervoor dat hij met zijn schip niet tegen de oever kwam. Van tijd tot tijd wisselde m e n bij een stalhouderij langs de rivier van paarden. Hoe ging het nu in zijn w e r k wan n e e r een schipper stroomaf langs de Wolfswaard naar Rh e n e n wilde gaan en de jager stond met zijn paard aan de kop v a n de haven? De jager was genoodzaakt af te h a k e n om dan met het losse paard langs de haven te gaan, om de h a v e n k o m en dan weer richting Rijn om het schip op te p i k k e n dat door de schipper verder geboomd was. Op dringend ver z o e k v a n de schippers w e r d er in het h a v e n kanaal bij de monding een h o u t e n brug gebouwd, die zo geconstrueerd was dat de schepen voor W a g e n i n g e n konden w o r d e n doorgelaten. De gemeente vroeg per paard een brugge g e l d v a n 2 stuivers. Het ge­ w estelijk gezag oordeelde dat de paa r d e n gratis over de brug mochten gaan (1735). Het stadsbestuur stelde de brug b u i t e n w e r ­ king. De schippers w i l d e n nu graag h u n 2 stuivers b e t a l e n en dat gebeurde ook want de stadhouder was het eens met het stad s b e ­ stuur. Heeft u wel eens gehoord v a n labberdaan? De gemeente had een lange lijst laten v e r v a a r d i g e n v a n de produkten die in- of u i t ­ gevoerd werden. M e n betaalde voor een kist labberdaan 5 cent. Dat was gezouten vis. In 1840 is deze lijst met 26 uitvoerige groepen van produkten vervaardigd. Interessant om eens te zien wat onze voorouders zo al vervoerden. Na de zeilschepen k o m e n de stoomschepen. V a n beide zijn er p r a c h ­ tige modellen. Dan k o m e n de motorschepen, de rijn a k e n v e r d w i j n e n geleidelijk. (Hitler had v a n een groot aantal aken de kop laten verwijderen en met operatie "Seelöwe" wilde hij naar Engeland varen). De Waal wordt beter t o e g a nkelijk gemaakt en het meeste water gaat nu door deze bredere en diepere rivier. De meeste schepen gaan nu over de Waal. Daar zie je de tankers en de duwboten, de co n t a i ­ nerschepen. 10 m e i 1940 v o e r e n 13.000 Wa g e n i n g e r s in aken naar de dorpjes langs de Lek. Als men zich de tijd gunt, valt er te lezen hoe de beurtvaart zich ontwikkelde. De beurtvaarders v o e r e n naar Arnhem, naar A m s t e r d a m en R o t t e r d a m en een tijdlang was er een vaste dienst op Duitsland. Een stoomboot vervo e r d e goederen naar A r n h e m en legde onderweg op veel plaatsen aan. Je k o n zo met een stoomboot die bij de W o l f s ­ waard aanlegde m e e v a r e n tot het Lexkes v e e r en betaalde v o o r het verblijf in kajuit nr.1 een bedrag v a n 10 cent en in kajuit 2 kostte die reis 5 cent. Van Roekel van de Wolfsw a a r d maakte in 1879 met min z a m e a a n b e v e ­ 68

ling bekend dat de schepen ook bij het "Wolfswaardsche Veer" aanlegden. In 1770 n a m de raad een officiële zalmvisser in dienst en hij alleen mocht op de Wage n i n g s c h e Rijn op zalm vissen. In 1777 \ring hij 143 zalmen, in 1781 ving hij er één en in 1782 w a r e n het er 34. Toen zette Hovestad, de zalmvisser er een punt achter. Uit Zuid-Duitsland dr e v e n grote h o u t v l o t t e n over de Rijn naar Dordrecht. Soms w a r e n deze v l o t t e n 300 meter lang en 50 meter breed. Dat is de maat v a n een grote s u p e r - t a n k e r . 500 m a n b e v o l k ­ te zo'n vlot gedurende de wekenl a n g e tocht. Er w a r e n een bakkerij aan boord en een slagerij met stallen. Er w a r e n hu t t e n voor de officieren en met de slaaphutten voor de beman n i n g v o r m d e n deze samen een heel dorp. Zo'n vlot kun je op de t e n t o onstelling zien. Er is voor een uitvoe r i g e toelichting gezorgd en m e n krijgt ant­ woord op de vragen: Wat doen al die mensen? Hoe lang duurde de reis? Hoe werd zo'n vlot bestuurd? Een uitvoerige vide o - o p n a m e in kleuren met een helder gespr o k e n tekst maakt d u i d elijk hoe zo'n vlot gebouwd werd en hoe de reis verliep. 'n Weetje: er werd zo 12.500 m 3 hout v e r v o e r d v a n Zuid-Duitsland naar Dordrecht. Over ontbossing gesproken! Er zijn uitvoerige gegevens en foto's v a n het zwembad in de Rijn met badmeester v. T o n g e r l o in het wit. De h e n g e l s p o r t v e r e n i g i n g "Ons Genoegen" is vertegenwoordigd. De zeeverkenners en de roei-, zeil- en m o t o r v a a r t v e r e n i g i n g gaf in 1912 al acte de présence. En Argo mag hier ook niet m a n k e r e n noch de zwemvereniging. Zo zie je wat voor m o g e l i j k h e d e n voor recreatie hier zijn en al v r o e g w a ­ ren. Op een andere plaats in dit blad kunt u de o p e n i n g s t i j d e n v a n de tentoonstelling vinden. U moet hier echt een b e z o e k b r e n g e n met uw kinderen of k l e i n k i n d e r e n of u gaat in u w eentje en u gunt uzelf al de tijd v o o r een uitvoerige rondgang. Deze interessante tentoonstelling m a g u niet missen. En wann e e r u het m u s e u m "De Casteelse P o o r t M,niet kunt vinden: u moet zijn Bo w l e s p a r k la, het oude politie-bureau. Zet u w v o o r n e m e n o m het m u s e u m te b e z o e k e n nu eens om in een daad. Doe het nu.

AANWINSTEN B I B L IOTHEEK 1. Beumer, B.J.M. V o r s t e n d o m Gelre (ca 100 - 1543). Nas l a g w e r k j e op de lezing over dit onderwerp. Westervoort, ca 1986. 22 blz. Met kaartje en 1 losse bijlage. 2. Bordes, J.P. De V e r d e d i g i n g v a n Neder l a n d in 1629. Utrecht, 1856. Hoofdst.VIII. V e s t i g i n g e n en v e r d e d i g i n g s - l i n i ë n ten w e s t e n van den IJssel. Blz. 88-90: W a g e n i n g e n ( c o p i e ë n ) . 3. Cnossen, A. De evacuatie v a n de bewoners v a n het Rusthuis voor Bejaarden der Ned. Herv. Gemeente te Wageningen... 1940. 20 blz. (fotocopie). 4. Duvekot, R. Nooit ver g e e t ik het ongewone geluid v a n de fa69

5.

6.

7. 8.

9.

10.

brieksbel; een studie naar de kulturele strijd in Veenen d a a l tijdens de overgang v a n h u i s n i j v e r h e i d naar f a b r i eksproduktie 1850-1915. Utrecht, 1988. Skriptie. Peijffers, Anouschka. Het geheim v a n het h o u t e n kistje. Feuilleton, v e r s c h e n e n in de Veluwepost in 1975 in 19 afleve­ ringen. Spannend kinderverhaal, spelend in en om Wageningen. Van de fam. Breunissen, Diedenweg, mocht ik de originele afleveringen lenen voor het m a k e n v a n copieën. H a r t e l i j k dank! Ranitz, A.M.de. "Met een pen en een potlood als wapen"; Louis Raemaekers (1896-1956). Schets v a n een p o l i t i e k tekenaar. Wasinghton, DC., 1989. 341 blz. Met afbn. D i s s . Universiteit Amsterdam. Sjouwen door oud en n i e u w Renkum; door H.Karsch en C.Burgsteijn, Arnhem, 1991. 103 blz. Fotoboek. 25 jaar in de Steentjes. Ge d e n k b o e k v a n het 25-jarig bes t a a n van de N . V . S t e e n f a b r i e k "De W o l f s waard" v.h. Firma J.F.E. Mutsaerts te Opheusden; 1928 - 24 augustus - 1953. Z.pl., 1953. 27 blz. Fotocopie. Van H e r t o g d o m Gelre tot Provincie Gelderland; h o o f d s t u k k e n uit de geschiedenis v a n Bestuur en Bestu u r s i n r i c h t i n g v a n Gelderland 1339 - 1989. Nijmegen, 1990. 147 blz. (Werken Gelre n o . 3 9 ) . Waal, Dr.M.de. V.V.V. W a g e n i n g e n 40 jaar! Overdr. uit Ons Nederland, 1931.

Nieuwe tijdschriften e.d. 1. Sedert maart v a n dit jaar is onze v e r e n i g i n g met gesloten beursen lid v a n de Oudheidkundige Kring Rh e d e n - Rozendaal. N o . 98 v a n dit jaar v a n haar blad "Ambt en Heer l i j k h e i d " vindt u in de leeskoffer. 2. De vereniging blijkt sinds 1989 lid te zijn v a n de Stichting Menno van Coehoorn. Kort geleden ontvingen we 3 J a a r b o e k e n (1988/89, 1989/90 en 1990/91) tegelijk! K e n n e l i j k was er iets mis gegaan. Ik zal ze één voor één in de leeskoffer doen. De publikaties, genoemd onder 1, 6 en 8 zijn geschenken. H a r t e ­ lijk dank. De nrs. 4, 7 en 9 w e r d e n gekocht. Leden van theek.

onze

vereniging

kun n e n gebruik m a k e n v a n de b i b l i o ­ A.G.Steenbergen, beheerder.

D A A R AAN DE HAVEN J.J.van D o d e w a a r d - R i j k s e n Mijn vader, geboren in 1892 in Wageningen, verte l d e graag over zijn jeugd. De volgende h e r i n n e r i n g e n heb ik uit zijn mond opgetekend: 70

De Wageningse h a v e n heeft in m i j n jeugd altijd een grote plaats ingenomen. Veel heb ik daar rondgezworven, want ons gezin woonde in de Havenstraat. M ijn vader was beurtschipper. Eerst tussen W a g e n i n g e n en A m s t e r ­ dam. Later was hij k a p i t e i n op "De Stad Wageningen" een schip v a n Rederij Concordia in Arnhem, later ov e r g e n o m e n door de firma Hanenberg. Deze stoomboot onderhield een beurtvaart tussen W a g e ­ ningen en Rotterdam. Eenmaal per jaar k w a m bij v o o r b e e l d bakker Krabbenbos met zijn hele gebakkraam met de boot mee. W a a r s c h i j n l i j k voor de kermis. Als vader thuis kwam, was het feest. Als hij met zijn schip het havenkanaal in k w a m varen, liet hij de stoomfluit blazen. Dan was onze hond niet meer te h o u d e n en samen renden we dan naar de haven. Mijn vriendjes en ik w a r e n daar ook op andere dagen v a a k te v i n ­ den. Er was v a n alles te doen. Rijn- a k e n met zand w e r d e n gelost: met kruiwagens over een brede p l a n k werd het zand naar de wal gebracht. Als de hav e n w e r k e r s om 12 uur gingen eten, gooiden wij die planken in het w a t e r en dan maar varen! M a a r o wee als de mannen terugkwamen, dan kon je een flinke trap krijgen! Natuurlijk vi e l e n we wel eens in het water. Had ik eens een nat pak gehaald, dan ging ik thuis zoet achter de kachel zitten. Maar de scherpe ogen van m i j n moe d e r zagen de stoomwolkjes uit m i j n kleren dampen en dan v o l g d e er w a t ! Dirk Heiwegen bracht de pa k k e n en zakken weg die m i j n v a d e r met zijn boot meebracht. Hij laadde ze op een handkar, spande zich­ zelf met een touw schuin over de borst er voor en zeulde dan zijn vracht tegen de dijk op. Zwemmen heb ik ook in h a v e n geleerd, v a d e r n a m me mee naar zijn schip, bond een touw onder m i j n oksels en zei: "Nou spring er maar in!" En als ik aarzelde, pakte hij me vierkant op en gooide me overboord. Het heeft me geen wa t e r v r e e s bezorgd. Later b e n ik heel wat keren dte Rijn over gezwommen en de h a v e n bleef m ' n lief­ ste speelplaats. Tot zover de h e r i n n e r i n g e n van Jan Rijksen. Van de heer Wieger S t e e n bergen k r e g e n we 2 kop i e ë n v a n a d v e r t e n ­ ties uit de Wag e n i n g s c h e Courant, die op het b o v e n staande b e t r e k ­ king hebben. _____________ ______ ___________ re*, v

II. R I J K S E N .

WEKELlJkSCHE STOOMBOOT-DIENST TUSSCH£N

b e u r t s c h i p p e r V a n W n g e m h lg e o o p A m s te rd a m , v e r tr e k t " v a t a W a * d n ia -

W a g e n in g e n e n R o tt e r d a m en lusschcujiVg«-»^ plaat«.., met schroef-

gen Yrydag aanstaande. /Weder en Wind ctfettfendè.

s t o o m b c o t „ S U id H 'e g tn in g e n .u V a n W a g e n i n g e n Z a U r d c g *8 tJiorgrnj-

B eiU U im p en h a m * i c o rérm a f p e f t m R lJ X lZ lt H oag+ w al Ü .

19-1-1865

j tQ W : J .

-*■ -- *—

„ R o l t e r d a m H 'o c n d o g Li«T>l»ats K o t t c r d a m W ijn h av en Q e l d e r i c h » K*rfe.

bij

de

- HANENBERG & EIJKSEN 9-9-1874 71

M ODEL V A N EEN GI G A N T I S C H HOUTVLOT in tentoonstelling "Verkeer op de Rijn" in "De Casteelse Poort". F.Hellinga Vrijdagmiddag II oktober j.1. is in het Histor i s c h M u s e u m "De Casteelse Poort" een tentoonstelling over "Verkeer op de Rijn" geopend. De tentoonstelling geeft een beeld v a n het gebruik dat v a n de Rijn is gemaakt vanaf de tijd dat de Batavieren in uitgeholde boomstammen de Rijn afza k t e n tot de evacuatie v a n de Wageni n g s e bevolking in Rijnaken op 10 mei 1940 v l u c htend voor het naderend oorlogsgeweld. Er zijn vier thema's in de tentoonstelling: - de ontwikkeling v a n de scheepstypen op de Rijn toegelicht met interessante s c h e e psmodellen b e s c hikbaar gesteld door het M a r i ­ tiem Mu s e u m "Prins Hendrik" te Rotterdam; aandacht wordt ook gegeven aan het j a g e n v a n schepen in de tijd v a n de zeilvaart tegen de stroom op met spannen paarden; een situatie die in het midden van de vorige eeuw snel v e r a n d e r d e toen s t o o msleepboten hun intreden maakten; - de zalmvisserij op de rivier, een m o d e l v a n een authentiek zalmschouwtje (ook uit het m u s e u m in Rotterdam) wordt tento o n g e ­ steld; documenten laten zien hoe het recht op zalmvi s s e n werd verleend en hoe uit e i n d e l i j k de visser voor iedere aan wal ge­ brachte zalm v a n de gemeente een v e r g oeding v a n enkele stuivers ontving; - uitvoerig komt de ontwikkeling v a n de Wageni n g s e h a v e n aan de orde; in 1711 werd een h a v e n k o m gegraven, die viel de gemeente min of meer in de schoot, want het graven geschiedde met w a t e r schapsgelden voor het her s t e l v a n een dijkdoorbraak; ook wordt weergegeven hoe ten behoeve v a n het jagen van schepen stro o m o p ­ waarts met paarden over het uiteinde v a n het hav e n k a n a a l een brug lag; ernstige strubbelingen v l o e i d e n voort uit de w e i g e r i n g van schippers voor het gebruik v a n die brug te betalen; - als vierde thema komt het gebruik v a n de Rijn voor de recreatie aan de orde; v e r e n i g i n g e n als Argo en V a d a he b b e n daarvoor in­ teressant mater i a a l afgestaan. Schepen en zalmvisserij zijn ook te v i n d e n op fraaie tegels afge­ staan door het T e g e l m u s e u m in Otterlo. Naast deze vier thema's wordt in de tentoonstelling ook ingegaan op de in vorige eeuwen belangrijke beurtvaart v a n en naar Wageningen. Omdat het ha v e n k a n a a l niet altijd voldo e n d e diepte had, vertrokken de beu r t s c h e p e n v a n een kade bij Lexkesveer. De r e i z i ­ gers werden per diligence vanuit de stad naar het Lexkesveer gebracht. In de herfst wordt dan in de kran t e n bekend gemaakt dat de beurtdienst op A r n h e m vanaf Lexkesveer wordt gestaakt en dat dus ook de diligence tussen stad en Lexkesveer niet m e e r zal rijden. 72

Centraal staat in de tentoonstellingsruimte een model van een groot houtvlot, beschikbaar gesteld door het R h e i n m u ö e u m in Emmerich. Het model betreft een vlot v a n 300 m lengte, 50 m breedte en 2\ m diepgang. Met die h o u t v l o t t e n werd in onze Gouden Eeuw het constructiemateriaal voor huizen, paalfu n d e r i n g e n en schepen aangevoerd. Zo'n vlot had een b e m a nning v a n 500 man! De tent o o n ­ stelling geeft, ook in een video-presentatie, b i j z o n d e r h e d e n over deze vlotten die in het m i d d e n v a n de 17e eeuw ook op de Rijn bij Wageningen passeerden. De tentoonstelling, die werd geopend door P r o f .i r.Kraijenhoff van de Leur, werd georganiseerd door het Hi s t o r i s c h M u s e u m en de Vereniging Oud-Wa g e n i n g e n in onderlinge samenwerking. De tentoon­ stelling duurt tot 15 december a.s. De openingstijden zijn: dinsdag tot en met zaterdag v a n 11.00 tot 17.00 uur, met ingang v a n november 13.00 tot 16.00 uur.

DROOGTE IN W A G E N I N G E N IN Z O M E R 1699 A.C.Zeven Op 15 juli 1699 beval de Magist r a a t v a n W a g e n i n g e n de bewoners van de binnenstad v a n W a g e n i n g e n voor elk huis een tobbe gevuld met water en de brandemmers voor de deur te zetten (1). Buisman (2) schrijft hierover "Zomer: eind mei - in juli 1699 droog, nu en dan warm." K e n n e l i j k was de Magist r a a t bang dat er brand zou ontstaan en indien dat onverhoopt het geval was, had m e n w a t e r en brandemmers bij de hand. Ongetwijfeld zal er v e e l ongenoegen geweest zijn, immers de met water gevulde tobbe moest voor de deur staan. Dit zal zeker ge­ leid hebben tot het omstoten van de tobbe, of het l e e g d rinken door dorstige honden, paarden, vee en wellicht ook v o o r b i j g a n ­ gers. Missc h i e n (werd er wel water ontvreemd om de eigen tobbe op een gemakkelijke wijze aan te vullen. Wat dan betreft zullen de mensen toen niet beter zijn geweest, dan nu. De maatregel hoefde niet lang te duren, omdat eind juli de d r o o g ­ te voorbij was (2). Bronnen: 1. Gem.Archief Wageningen, Oud-Archief inv. 3. 2. J.Buisman. 1984. Bar en boos; zeven eeuwen winter w e e r Lage Landen. Baarn. 319 p.

VERWEKT OF GEBOREN TE M A A S T R I C H T --------------------------------------

in de

. „ A.C.Zeven

Op 17 november 1834 kon Carolina Henriette Frederika Am a l i a Roos, weduwe Johan W i l h e l m v o n Schönstadt einde l i j k een b o e d e l i n v e n ­ taris ma k e n van het bezit van w i j l e n haar echtgenoot (Notarieel Archief, GA Wageningen, not. M r . H . B . v a n Da a l e n no.8). Tijdens de 73

r

belegering van Maastricht w a r e n zij naar Noord-Nederland getrok­ ken, waar op 3 augustus 1831 in "het Hof van Holland" te D o r ­ drecht haar man, in leven lieutenant-kolonel bij de Generale Staf in het Rijk der Nederlanden, overleed. Carolina werd wettige voogdesse van hun dochter Louise Sophie. In de acte staat dat Louise Sophie op 30 oktober 1822 te Maastr i c h t 'verwekt' werd. De notaris zal 'geboren' bedoeld hebben. Carolina was vervolgens naar haar ouders in W a g e n i n g e n gegaan. Zij w o o n d e n in de A c h t e r ­ straat (nu Herenstraat) A204, één v a n de woni n g e n in de "Bassecour". Haar vader Jo h a n Fred e r i k Roos was toeziend voogd. Het eerder opmaken v a n een boedelinventaris was niet mogelijk, omdat de boedel nog te Maastricht ingepakt stond. M e n had gepoogd de kisten naar W a g e n i n g e n te krijgen, maar dan moest m e n met de spullen over Belgisch grondgebied en dat betekende dat er hoge rechten aan België betaald moe s t e n worden. Na het openen v a n een militaire weg tussen Noord- N e d e r l a n d en Maastricht was het e i n d e ­ lijk mogel i j k geworden de boedel naar W a g e n i n g e n te krijgen. Deze bevond zich "Op de bovenkamer" en "Op de b o v e n a c h t e r k a m e r " .

HOOG W A T E R EN HAGEL IN WAGENINGEN; GEGEVENS UIT

EEN ONVERWACHTE BRON

A.C.Zeven

Belij denisboek In 1987 (1) publiceerde Van W e r k h o o v e n de aantekeningen, die hij vond in een belijdenisboek. Zoals gebruikelijk zijn dergelijke aantekeningen in belijdenisboeken, bijbels e.d. vo o r a l v a n genea­ logische aard. M e n schreef op de lege v o o r - en achterpagina's op wanneer een familielid was geboren, getrouwd of overleden. D e r g e ­ lijke gegevens zijn v a a k waardevol, omdat de schrijver v a a k de dag van geboorte vermeldt, terwijl in de kerkelijke doopboeken, zoals het woord het al zegt, alleen de doopdata staan. De gege­ vens uit (1) dateren uit 1714-1880, en zijn dus door v e r s cheidene personen opgeschreven. Hier en daar klo p p e n de gegevens niet: men vergiste zich v a a k in het aantal l e v e n sjaren v a n een overleden persoon. Ook blijkt dat de geboorte v a n niet alle familieleden wordt vermeld. De aantekeningen b e t r e f f e n de familie Strenger en de aangetrouwde families Van den Brin(c)k, Van Harn, Van Lunteren, Van Rennes en Van der Waterschoot. Alvorens deze gegevens te gebruiken moet men ze eerst controleren en aanvullen, Door W.J.A. v a n 't Einde werd dit gedaan voor de familie V a n Rennes. Deze aan v u l l i n g e n vindt men ook in (1). Hoog water en hagel Eén van de personen, die de gegevens in het B e l i j d e n i s b o e k b i j ­ schreef was A d a m Strenger (1716-1778). Naast de gebruikelijke genealogische gegevens vermeldde hij ook een viertal andere ge74

beurtenissen, die h e m kenne l i j k zo h a d d e n aangegrepen, dat hij ze wilde vastleggen. Deze g e b e u rtenissen zijn: - (1740 hoog water, zie 1751) - 1751 Op den 20 en 21 Maart 1751 he b b e n wij hier (= Wageningen) een zoo hooge watervloet gehad die nogh ses a zeeven duijm hooger was als int Jaer 1740 was. - 1755 Tusschen den 13 en den 14 Julius hebben wij tot W a g e n i n g e n soo een droevig donderweer gehad en haegel dat het grootste gedeel v a n den Tabak is verhaegelt. - 1770 Tusschen den 14 en 15 Julius is het water over de weijde geloopen en de m e n s c h e n he b b e n gans w e i j n i g h hooij v a n de weide gekreegen. Volgens Buisman (2) was er erg hoog w a t e r in eind 1740 - begin 1741, waarbij op talloze p l a a t s e n de dijken br a k e n en het land 0.a. de Betuwe, onder water liep. In 1751 was het weer zo ver en kennelijk was het water ca 15 - 18 cm hoger dan in 1740. O o k nu braken de dijken weer en liep opnieuw land in de Betuwe en elders onder water. De zware h a g e l schad e in 1755 zal vele Wageni n g s e tabakkers getroffen hebben. In de zomer van 1770 was het water v a n de Rijn zo hoog gestegen, dat het over de zomerk a d e n liep en de uit e r w a a r d e n (= weiden) onderliepen. Hierdoor ging k e n n e l i j k de hooioogst v e r l o r e n en moest men om aan wi n t e r v o e r voor de dieren te ko m e n hooi van elders betrekken. Een financiële schadepost. Zo blijkt dat een B e l i j d e n i s b o e k met aante k e n i n g e n niet alleen een onverwachte bron is v a n genealogische gegevens, maar ook v a n enkele andere, die v a n invloed wa r e n op het dagelijks leven. Bronnen: 1. Van Werkhooven, P.J.K. 1987. Een b e l i j d e n i s b o e k uit W a g e n i n g e n anno 1748, p. 178-184 in F . P . N .M.Burgers et al. (eds.) Stich­ tenaren uit vroeger jaren. Utrecht. 243 p. 2. Buisman, J. 1984. Bar en boos; zeven eeuwen w i n t e r w e e r in de Lage Landen. Baarn. 319 p.

NOG BE S C H I K B A R E PUBLICATIES Van de tot nu toe v e r s c h e n e n publicaties v a n O u d - W a g e n i n g e n is inmiddels een gedeelte geheel of nage n o e g uitverkocht en ook in de toekomst niet meer leverbaar. Nog beschikbaar zijn: - deel 5 van de Historische reeks "Tussen de Wereld en het veer" ƒ 10,-); - het fotoboek "Een v e r d w e n e n stuk W a g e n ingen" (ƒ 22,50, voor niet-leden ƒ 25,-); - 125 jaar ziekenzorg (ƒ 7,50); - verschillende pente k e n i n g e n (alle ƒ 2,50). 75

Voorts beschikken sommige v e r k o o p a d r e s s e n (zie achterzijde van dit blad) nog over ten hoogste enkele exemplaren van hierboven niet genoemde uitgaven (verjaardagskalender, sommige andere delen van de Historische reeks). Tenslotte zijn ook nog beschikbaar reprodukties van het schilderij "Gezicht op Wageningen", waarvan de opbrengst ten gunste komt v a n het m u s e u m "De Casteelse Poort"; de prijs daarvan is eveneens ƒ 10,-.

SUPPOOSTEN GEVRAAGD! Een suppoost was een ondergeschikte v a n een magistraat, een col­ lege. In 1658 werd Vondel suppoost in de b a n k v a n lening. Later noemde men een beambte in een wees- of diakoniehuis suppoost. Nu bedoelt men er iemand mee die toezicht houdt in voor het p u ­ bliek toegankelijke plaatsen, als een museum, een dierentuin. Ons bescheiden dierentuintje schijnt te mo e t e n verdwijnen. Maar ons m u s e u m heeft suppoosten nodig: vrijwilligers. Een sup­ poost houdt toezicht in ons museum. Hij/zij zit meest bij de ingang in een geriefelijke ruimte. De kas wordt bijgehouden, kaartjes w o r d e n verkocht, m e n kan boekwerkjes en ander mater i a a l verkopen. Alles is duidelijk aangegeven en u wordt goed inge­ licht. De tijden: van dinsdag t/m zaterdag v a n 11.00 tot 14.00 uur of 's middags v a n 14.00 tot 17.00 uur. Verder zondagmiddag van 14.00 tot 17.00 uur. ER ZIJN TE WEI N I G SUPPOOSTEN. Wilt u nu eens serieus overw e g e n of u eens in de 14 d a g e n een mo r g e n of een middag voor u w rekening kunt n e m e n . En na 1 november loopt de m o r g e nbeurt v a n 12.00 tot 14.00 uur. Het is leuk w e r k en we he b b e n een aantal nieuwe v r i j ­ willigers hard nodig. U kunt u met uw gegevens dagelijks v e r v o e ­ gen in ons m u s e u m bij de suppoost! In de weeke n d e n zijn er zeker enkele vrijwilligers gewenst: eens in de 14 dagen. Tenslotte: gevraagt een super-suppoost, die de a k t i v i t e i t e n van de medewerkers coördineert en zorgt dat het geheel vlot verloopt. Hiervoor zijn wat vrije tijd, accuratesse en een goed humeur nodig. Aarzelt u niet om u op te geven als coördinator. F.v.d.Have.

DE GEDENKSTEEN WOLFSWAARD A.G.Steenbergen In september 1987 werd in de voorgevel v a n de Wolfswaard, links onder naast de voordeur, een gedenksteen geplaatst. De in de zwarte hardsteen gebeitelde tekst geeft zeer beknopt de g e s c h i e ­ denis van het vroegere veerhuis annex boerderij aan de Rijn weer. De plaatsing v a n deze steen vormde de afsluiting van de in 1986 begonnen verbouwing en restauratie v a n het complex. 76

Enkele bewoners v a n toen, die n a u w bij deze b o u w ­ act i v i t e i t e n betrokken waren, v e r s c h a f t e n mij desgevraagd een aantal gegevens en enkele b e ­ langrijke archiefstukken, die ik k o n kopiëren. Het initiatief voor een gedenksteen in de Wolfswaard werd genomen door ... Jan v a n Roekel te W e l l i n g t o n ( N i e u w - Z e e l a n d ) . Hij werd op 25 december 1920 in het oude veerhuis geboren. Hij was de zoon van Jan van Roekel en Zwaantje Bosman. Hij had er een p r a c h tjeugd en beleefde er de bewogen oorlogsjaren. Vanuit zijn woonplaats stuurde hij een uitgebreide brief, geda­ teerd 23 oktober 1986, naar de toenmalige bewoners v a n de Wolfswaard. Een oude s c h o o lvriendin uit Wa g e n i n g e n had hem een paar kranteknipsels gezonden over de bouwact i v i t e i t e n in en rond zijn geboortehuis. In zijn brief gaat hij uitvoerig in op de rol van deze oude boerderij gedurende de b e z e t t i n g s j a r e n '40-'45. De Wolfswaard was een hoofdkwartier, w a p e n arsenaal en o n d e r d u i k ­ plaats voor leden van het verzet, joden en gealliëerde piloten. In deze periode was m e v r o u w Bosman, v e r z e t s n a a m Tante Zwaan, die toen al in de zestig was, de gastvrije h u i s v r o u w en niets was haar te veel om 'haar jongens' te he l p e n en onderdak te geven. Op de bovenverdieping v a n het voorhuis w o o n d e n sinds ca 1930 de dames Krijthe, bij wie twee joden - een broer en een zusterondergedoken waren. Bij een onverwachte overval door de SD in mei 1944 we r d e n deze v i e r me n s e n gevangen genomen en gedeporteerd naar een kamp. Eén v a n de zusjes Krijthe en eén v a n de o n d e r d u i ­ kers (de man) kwam om het leven. Bijna op het einde v a n de brief schrijft Van Roekel: "Da a r o m zou ik het bijzonder op prijs stellen als u met M o n u n u m e n t e n z o r g zoudt willen overleggen op een geschikte plaats een gedenkbord aan te brengen ter he r i n n e r i n g aan de grote rol die de Wolfsw a a r d in de tweede w e r e ldoorlog heeft gespeeld in het verzet". Hij liet verder weten dat hij bereid was in de kosten bij te dragen. Toen Van Roekel de brief schreef was hij al erg ziek. Voor het laatst was hij in 1981 op de W o l f s w a a r d geweest, waar hij door v e r s c h i l ­ lende bewoners gastvrij w e r d ontvangen. "Helaas", zo schreef hij, "gaat m i j n gezondheid hard achteruit en ik betwijfel of ik nog eens in staat zal zijn een reis naar N e ­ derland te maken". 16 april 1987 overleed hij in Wellington. In de krant v e r s c h e e n z'n overlijdensbericht, geplaatst door zijn zusje. De toenmalige bewoners h a d d e n nog geen contact met J.v.R. opg e n o ­ men over de gedenksteen. Wel, na zijn overlijden, met de familie, die ze lieten w e t e n dat er een steen zou komen. Het voorstel werd overgenomen en uitgebreid. Niet alleen de oor77

logsjaren zouden ge m e m o ­ O p 16 april 1987 overleed in Wellington (New reerd worden, maar eveneens Zealand) tengevolge van een ongeneeslijke het vermoedelijke bouwjaar ziekte J van de Wolfswaard èn het JAN V A N ROEKEL geboren 25-12-1920 op dt; Wolfswaard te Wagejaar waarin de renovatie en ningen. j; , restauratie voltooid w e r ­ Hij onderging zijn ziekteproces met een uitzon­ den. Een eerste contact derlijk positieve levenshouding. werd gelegd met steenhouwe­ Voor ons, zijn zuster en nicht, zal het een rij Rij tink te Veenendaal. ongekende leegte zijn, zonder het intense con­ Een steen, groot 30 x 20 tact dat wij met elkaar hadden. cm, met tekst zou ongeveer Nely de Jong-van Roekel Noorderlyoon 65 ƒ 350,- gaan kosten. In 9301 JW Roden nauw overleg met één der Minke de Jong, Veendam wethouders werd aan B & W het verzoek gericht in de kosten van de steen bij te dragen. Zèlf zouden de bewoners v a n de Wolfswaard trachten de kosten v a n een uit te geven krant met informatie over de geschiedenis v a n het complex en de restauratie te financieren. De motiv a t i e was: "Een steen ter illustratie van de unieke waarde v a n de Wolfsw a a r d en het vele w e r k dat nu door bewoners verzet wordt om deze boerderij bewoonbaar te houden." De informatiekrant kwam niet van de grond. Na veel strubbelingen w erden door de gemeente wel de ko s t e n v a n de gedenksteen betaald. Over de tekst op de steen was er overleg met de g e m e e n t e a r c h i v a ­ ris geweest. A a n v a n k e l i j k wilde m e n 1810 als bouwjaar v a n de boerderij vermelden, maar het werd ± 1790. De rest v a n de tekst spreekt voor zichzelf. 2 september 1987 vond de eerste oplevering van de v e r b o u w i n g-restauratie plaats. R u i m drie w e k e n later, op zaterdag 26 september 1987, o r g a n iseerden de bewoners een groot feest voor diverse groepen, 's Midd ags was er een officiële re­ ceptie en 's avonds kw a m e n alle werkers en werksters bij elkaar en ook familie van Jan v a n Roekel. In het begin v a n de avond plaatste Tonny v a n de Plas, metselaar van aannemer Van de Belt uit Twello, de gedenksteen in de muur v a n de Wolfswaard. M e n had geen zin deze hande l i n g door een officieel persoon te laten v e r ­ richten. De metselaar uit Twello had het langst op de W o l f s w a a r d gewerkt. V e r a n t w o o r d i n g : Dit artikel is met behulp van diverse m e n s e n tot stand gekomen. Ik wil ze graag noemen: J.Ormel, bewoner v a n de Wolfswaard, die mij v e r s c hillende stukken uit het W o l f s w a a r d archief ter inzage gaf; Aukje Ven n e m a en Gerard v a n Drooge, oud— bewoners, thans wo o n a c h t i g in De Kniepe (Friesland). Zij v e r ­ schaften mij vele inlichtingen. Hans Bik (gemeentehuis) zond mij copieën van de stukken betreffende de aanvraag voor subsidie voor de gedenksteen. Tenslotte wil ik ook Pieter Roza noemen, de ar­ chitect van de verbouwingsactiviteiten. A l l e n h a r t e l i j k dank. Voor aanvullingen en ook correcties houd ik me aanbevolen. Afb.1: Eigen opname 23 mei 1991 Afb.2: Overlijdensadvertentie (collectie A . G . S t e e n b e r g e n ) . 78

HISTORISCHE NOTITIES ROND DE M O L E N "DE EENDRACHT" A. G . S t e e n b e r g e n In 1383 was er reeds sprake v a n een w i n d k o r e n m o l e n in Wageningen. Vermoedelijk kwam deze m o l e n in 1500 door ruil, in bezit van Karei hertog v a n Gelre, die W a g e n i n g e n wilde v e r s t e r k e n door de bouw van een kasteel. Hij kocht tevens het recht v a n de wind d.w.z. de b e v o e gdheid om te verhinderen, dat er windmo l e n s in zijn gebied opgericht zouden w o r d e n zonder zijn toestemming. Dit recht was een financieel belang. Waar de m o l e n stond, blijkt uit een kaart van 1570, getekend door Thomas Witteroos. Op de splitsing huidige Veerstraat - Gen.Foulkesweg staat een m o l e n - een gesl o t e n hou t e n standerd - getekend. Ongeveer op het terrein w a a r de oude stadsboerderijtjes staan. Daar werd in 1983 nog een fragment m o l e n s t e e n gevonden! In 1582 brandde de m o l e n weer eens af. Hij werd herbouwd, doch niet op dezelfde plaats, maar hoger de berg op. Op de Wag e n i n g e n kaart van Van G e e l k e r c k e n (ca 1653) zien we linksboven in het prospect op de ber g h e l l i n g twee molens afgebeeld: een ho u t e n standerd en een stenen m o l e n (de eekmolen, in 1908 g e s l o o p t ) . Ook op het schilderij "Gezicht op W a g e n ingen" v a n Cornelis v a n der Schalcke (17de eeuw) is de hou t e n standerd beeldbepalend in het landschap samen met de eekmolen. In 1785 brandde de m o l e n weer af. Twee jaar later, 1787, w e r d een stenen ronde m o l e n gebouwd, v o o r z i e n v a n een belt, de latere molen "De Eendracht". In de 19de eeuw fungeerd de m o l e n niet alleen als korenmolen, maar hij was ook ingericht v o o r het m a l e n v a n eikeschors tot eek ten behoeve van de leerlooierij, die W a g e n i n g e n toen rijk was. In 1906 brandde de m o l e n uit. Omdat rond de m o l e n steeds m e e r hoge hu i z e n gebouwd werden, besloot de eigenaar de romp te v e r h o g e n en te v o o r z i e n v a n een h o u t e n stelling. W a g e n i n g e n kreeg een combinatie v a n een belt-stellingmolen. Dit k w a m zelden voor. Tijdens een storm in november 1940 v e r l o o r de m o l e n kap en wieken. De firma V a n Roo i j e n probeerde in 1943 nog subsidies voor herstel te krijgen, maar helaas zonder succes. De romp w e r d wat ingekort en v a n een "plat dak" v o o r ­ zien. Omstreeks 1960 werd de belt a f g e ­ graven. Bijna 100 jaar is deze m o l e n in bezit geweest v a n de familie Van Rooijen.

Molen de Eendracht vóór 1940 (.collectie A.G.Steenbergen) 79

ADRESSEN OM TE WETEN Naam

Functie

Adres, postcode,

BESTUUR: G.P.Termohlen* T .K o u w e n h o v e n * F.Bruinsel* mw.J.Hofman*

voorzitter secretaris penningmeester lid

A.Hofman* P.Holleman*

lid lid

A.L.N.Rietveld*

lid

P a p e n p a d 28, 6 7 0 5 CP, t e l . 1 5998 N u d e s t r a a t 14, 6701 CE, t e l . 12553 S l e e d o o r n p l a n t s . 12, 6 7 0 6 CC, t e l . 1 0628 S c h a a p s d r i f t 30, 6871 X B R e n k u m , tel.08373-12025 a d r e s e n tel. z i e h i e r b o v e n M o l e n b e e k s t r a a t 33, 6 8 7 1 W X R e n k u m , tel.08373-15090 T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB, t e l . 1 5 477

telefoonnummer

REDACTIE "OUD-WAGENINGEN" F.v.d.Have* hoofd-redacteur A.C.Zeven A.L.N.Rie tveld*

O t t o v . G e l r e w e g 16, 6 7 0 3 AE, t e l . 1 3468 D a s s e n b o s l a a n 6, 6 7 0 5 BT, t e l . 1 0156 T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB, t e l . 15477

BIBLIOTHEEK EN D O C U M E N T A T I E A.G.Steenbergen*

A b e r s o n l a a n 1 3 2 , 6 7 0 3 GD, t e l . 1 6675

WERKGROEP MOLENS H.Dobbe

H a r n j e s w e g 56, 6 7 0 6 AT,

WERKGROEP ARCHEOLOGIE Mw. E l l e n B u r g e r

Niemeijerstraat

F O T O EN P R E N T E N K A B I N E T A.L.N.Rietveld*

T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB,

STICHTING HISTORISCH MUS E UM "DE C A S T E E L S E P O O R T " * Contactpersoon vanuit "Oud-Wageningen" A.L.N.Rietveld*

t e l . 18120

10', 6 7 0 1 CR, t e l . 2 0 0 3 8

B o w l e s p a r k la, 6701 DN, T a r t h o r s t 54, 6 7 0 8 JB,

t e l . 1 5477 tel.21436 t e l . 15477

VERENIGING "VRIENDEN VAN HET WAGENINGS MUSEUM"

P o s t b u s 298, 6 7 0 0 A G c o n t r i b u t i e enz. SNS. nr. 9 4 . 0 6 . 2 1 . 4 9 5

MONUMENTENCOMMISSIE J.M.Halbertsma H.W.B i k , s e c r e t a r i s

P o s t b u s 1, 6 7 0 0 AA, t e l . 9 2911 B o w l e s p a r k 26, 6701 DS, t e l . 2 3 1 0 1

N.B. O u d e n u m m e r s v a n h e t V e r e n i g i n g s b l a d " O u d - W a g e n i n g e n " zijn, v o o r z o v e r v o o r ­ r a d i g v e r k r i j g b a a r bij h e t l e d e n s e c r e t a r i a a t , m w . H o f m a n te R e n k u m . B O E K E N E N P L A TEN: D e b o e k e n e n p l a t e n o v e r o n z e g e m e e n t e W a g e n i n g e n z i j n v e r ­ k r i j g b a a r bij de m e t e e n * g e m e r k t e a d r e s s e n . G i r o p e n n i n g m e e s t e r " O u d - W a g e n i n g e n " , F . B r u i n s e l te W a g e n i n g e n , n u m m e r 29 46 125 C o n t r i b u t i e 1991: i n d i v i d u e e l l i d f 1 5 , — (min i m a a l ) echtparen - 1 7 , 5 0 (min i m a a l )

v o l g e n d e v e r g a d e r i n g : M A A N D A G 13 A P R I L 1992 W . J . P . S t e e n b e r g e n , G e s c h i e d e n i s v a n h e t v e r v o e r i n de r e g i o Copij i n l e v e r e n : u i t e r l i j k 1 m a a r t 1992

80