VERPLETTERENDE KUNST. & de reactie van het publiek door de jaren heen. Franciska de Beer 6 vwo Dockingacollege te Dokkum '14 J

VERPLETTERENDE KUNST & de reactie van het publiek door de jaren heen

Franciska de Beer 6 vwo Dockingacollege te Dokkum 17-01-'14 J. Hijmans 1

“Kunst is schokkend wanneer het kunstwerk in zo'n hoge mate beroep doet op iemands moraal dat de artistieke houding wordt verruild voor een morele houding. Het aannemen van de morele houding hangt af van de individuele moraal die in hoge mate cultureel bepaald wordt.” – Franciska de Beer

2

Voorwoord Heel lang geleden, toen ik in de eerste klas zat om precies te zijn, heb ik een spreekbeurt gehouden over Pop-art. Ik werd aangesproken door de vrolijke, spetterende plaatjes met knallende kleuren, zoals de Campbell Soup Canns en Marilyn Monroe zeefdrukken van Andy Warhol en de stripachtige schilderijen van Roy Lichtenstein. Toen ik eenmaal wat meer informatie had opgezocht, kwam ik er achter dat deze o zo onschuldige plaatjes heel veel ophef hadden veroorzaakt in de vorige eeuw. Dat riep bij mij natuurlijk de vraag op hoe zo'n vrolijk plaatje voor zoveel ophef had gezorgd? Maar ach, als brugpieper vergat ik die vraag weer, ik deed vrolijk mijn praatje voor de klas en klaar was Kees. Nu, zo'n zes jaar later, ben ik meer met die vraag bezig dan ooit tevoren. Hoe kan het toch dat kunst zoveel emoties in de mens naar boven kan halen? Tegelijkertijd kan een kunstwerk de een doen huilen en huiveren en de ander, op slechts twee meter afstand, doen grinniken en glimlachen. Kunst beschikt over de eigenschap iedereen te kunnen aanspreken en door iedereen anders te worden ervaren. Dit fascineert mij en dit is ook de aanleiding geweest om mijn profielwerkstuk te schrijven over schokkende/spraakmakende kunst en hoe de reacties van mensen op spraakmakende kunst door de jaren heen zijn veranderd. Het heeft de nodige moeite, tijd en koppen koffie gekost, maar het is gelukt. Voor u ligt een werkstuk dat antwoord geeft op de vraag: wat is schokkende kunst en hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen veranderd? Dit komt mede door de hulp van mijn begeleidster J. Hijmans, docente beeldende vorming aan het Dockinga College, die ik bij deze wil bedanken. Wie had ooit kunnen bedenken dat een niet netjes binnen de lijntjes gekleurde en sexy-kijkende Marilyn Monroe zou leiden tot een volledig inzicht over schokkende kunst en de veranderende reactie van het publiek daarop door de jaren heen? Mijn brugpieper-ik zou me hebben uitgelachen.

3

Inhoudsopgave Voorpagina Voorwoord Inhoudsopgave H1. Inleiding H2. Opzet van het onderzoek H3. Het belang van de moraal  Artistieke houding  Artistieke vs. morele houding  Moraal

Blz. 1 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 5 Blz. 6 Blz. 7

H4. Eerste schokkende kunstwerk Le déjeuner sur l'herbe

Blz. 10

H5. Schokkende kunst in de 20e eeuw §5.1 Weergave algemene moraal: 4 grote invloeden op de 20e eeuw  Opkomst van Amerika  Freud  Tweede Wereldoorlog  Massamedia §5.2 Schokkende kunstwerken van de 20e eeuw  Entartete Kunst  Cobra  Abstract expressionisme  Pop Art  Minimal Art  Concept Art  Hyperrealisme  Performance  Videokunst

Blz. 12

Blz. 15

H6. Schokkende hedendaagse kunst §6.1 Weergave algemene moraal: Postmodernisme

Blz. 32

§6.2 Schokkende hedendaagse kunstwerken  Damien Hirst  Ai Weiwei  Banksy  Tinkebell  Daan Roosegaarde

Blz. 36

H7. Conclusie Bijlagen Bronnenlijst Litteratuurlijst Logboek

Blz. 52 Blz. 55 Blz. 56 Blz. 58 Blz. 59 4

H1. Inleiding Waarom wordt een keurig schilderij van een mooie vaas met bloemen een 'lief werkje' genoemd en een schilderij van een soepblik een 'afschuwelijk misbaksel'? In dit werkstuk krijgt u antwoord op deze vraag en kunt u lezen waarom kunst schokkend kan zijn en hoe de reactie van het publiek op spraakmakende kunst door de jaren heen is veranderd. Allereerst wordt een uitleg gegeven wanneer kunst schokkend is en waarom. Vervolgens wordt het eerste schokkende kunstwerk beschreven en geanalyseerd. Daarna wordt de daaropvolgende periode, de twintigste eeuw behandeld. Hierbij worden ter weergave van de algemene moraal vier grote invloeden op de twintigste eeuw besproken, zodat de kunstvormen in de twintigste eeuw beter kunnen worden begrepen. In dit hoofdstuk worden de meest spraakmakende kunstwerken uitgelicht, beschreven en geanalyseerd met daar informatie over de daarbij behorende kunstvorm. Ten derde komt de hedendaagse kunst aan bod, waarbij een een indicatie wordt gegeven van de huidige algemene moraal. Vervolgens worden de meest spraakmakende kunstenaars van dit moment behandeld en hun belangrijkste werken beschreven en geanalyseerd. Ten slotte zal de conclusie een bondig antwoord geven op de hoofdvraag: wat is schokkende kunst en hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen verandert?

5

H2. Opzet van het onderzoek Om dit werkstuk beter te begrijpen is het handzaam eerst kennis op te doen van hoe dit werkstuk in elkaar steekt. Door de opzet van dit onderzoek te begrijpen zal duidelijk worden wat het nut is van de onderwerpen die in de hoofdstukken worden behandeld. Hoofdvraag De hoofdvraag van dit onderzoek is:

Wat is schokkende kunst en hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen veranderd? De hoofdvraag is op te delen in twee stukken: 'wat is schokkende kunst' en 'hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen veranderd?' Hierbij is het noodzakelijk het eerste stuk te onderzoeken voor het tweede stuk. Eerst moet immers duidelijk zijn wat precies schokkend is, voordat kan worden geanalyseerd wat door de eeuwen heen schokkend werd gevonden en waarom. Daarna is het pas mogelijk de veranderende reactie te concluderen. Deelvragen Het antwoord op het eerste deel, wat is schokkende kunst?, is te vinden door de de deelvraag wanneer is kunst schokkend? te stellen. In deze passage is uiteengezet wanneer en waarom kunst door het publiek als schokkend/spraakmakend wordt ervaren. Voor het tweede deel van de vraag, hoe de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen is veranderd, is het onderstaande stappenplan gemaakt. Echter hier komt wel bij kijken dat bij het analyseren en begrijpen van een kunstwerk het van eminent belang is kennis te hebben van de algemeen heersende moraal. Hiervoor zal in elk hoofdstuk eerst de algemene moraal worden weergegeven. Ten eerste zal het algemene moraal in de tijd van Manet, beschreven in hoofdstuk vier, uit de tekst vanzelf duidelijk worden. Vervolgens zal de algemene moraal van de twintigste eeuw, die in hoofdstuk vijf wordt behandeld, beschreven worden aan de hand van vier belangrijke invloeden op die tijd met de bijbehorende uitwerking. Tenslotte is het beschrijven van de algemene moraal van vandaag de dag zeer lastig, omdat deze pas achteraf goed weer te geven is. Vandaar dat de moraal zal worden beschreven aan de hand van de meest gebruikte term voor de hedendaagse opvattingen. Stap 1) Het beginpunt: het eerste spraakmakende kunstwerk beschrijven en analyseren en de algemene moraal beschrijven. Stap 2) De periode die volgt na het eerste spraakmakende kunstwerk beschrijven en de schokkende kunstwerken beschrijven en analyseren. Om te kunnen begrijpen waarom enkele kunstwerken schokkend waren, is het nodig eerst kennis te nemen van de algemene moraal. Het tweede deel van het hoofdstuk zal bestaan uit het beschrijven van de algemene kunstvormen en schokkende kunstwerken, waarbij de reacties zullen worden geanalyseerd. Stap 3) Allereerst zal er een indicatie worden geven van de algemeen heersende moraal tegenwoordig. Daarna zullen de meest spraakmakende kunstenaars met hun bekendste werken van dit moment worden beschreven en geanalyseerd. Stap 4) Nu alle benodigde informatie verworven is, is het mogelijk conclusies te trekken over de verandering. Dit deel zal bestaan uit een conclusie hoe de reactie van mensen op spraakmakende kunst door de jaren heen is veranderd en geeft antwoord op het tweede deel van de hoofdvraag: hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de eeuwen heen veranderd? 6

H3. Het belang van de moraal Om de vraag 'wat is schokkende kunst' te kunnen beantwoorden, zal worden onderzocht wanneer kunst precies schokkend is. Allereerst wordt gekeken wat de woorden 'schokkend' en 'spraakmakend' precies betekenen, opdat deze woorden juist gebruikt worden. In dit werkstuk zal met 'kunst' de beeldende kunst worden aangeduid. Het is vrijwel onmogelijk een juiste definitie van het woord kunst te geven, hier wordt namelijk al eeuwen over gediscussieerd en is, zoals ook in dit werkstuk duidelijk zal worden, een persoonlijke zaak. Schokkend:1 1. schokkend bijv.naamw.Uitspraak: [ˈsxɔkənt] als iets je onverwacht hevig emotioneert Voorbeelden: `Het volgende filmpje bevat schokkende beelden.`, `wereldschokkend`Synoniem: aangrijpend ... Spraakmakend:2 1. spraakmakend spraakmakend bijv.naamw.Uitspraak: [sprakˈmakənt] als veel mensen over (iets of iemand) praten Voorbeeld: `een spraakmakend interview met de koningin`Synoniem: opzienbarend ...

§3.1 Artistieke houding Een van de eigenaardigheden van kunst is dat het aan de ene kant deel uitmaakt van onze alledaagse wereld en dat het aan de andere kant juist buiten de dagelijkse werkelijkheid staat. Bijvoorbeeld wanneer iemand naar een theaterstuk kijkt waar een speler in elkaar wordt geslagen, zal deze toeschouwer rustig op zijn stoeltje blijven zitten en hoogstens een wenkbrauw optrekken. Echter wanneer dit buiten op straat gebeurt zal deze persoon waarschijnlijk wel ingrijpen. Van kunst valt te zeggen dat het een bepaalde autonomie heeft, dit wil zeggen dat het buiten de alledaagse werkelijkheid staat. Doordat het geen onderdeel is van de werkelijkheid wordt er anders op een kunstwerk gereageerd dan wanneer het wel deel uit zou maken van de werkelijkheid. Door deze autonomie mogen veel dingen in de kunst wel die in het dagelijks maatschappelijk moraal onacceptabel of onfatsoenlijk zijn.3 Als toeschouwer wordt er namelijk met een artistieke houding naar een kunstwerk gekeken. Er wordt uitgegaan dat de kunstenaar het werk met een artistieke intentie heeft gemaakt en daarmee een artistieke houding van de toeschouwer vraagt. Hierdoor verandert de reactie van de toeschouwer en wordt er meer door de samenleving getolereerd dan in de alledaagse wereld het geval zou zijn. Mensen weten dat ze een artistieke houding aan moeten nemen wanneer er kunst wordt gepresenteerd. De artistieke houding zorgt ervoor dat de toeschouwer niet direct handelt naar zijn gevoelens, zoals we in het alledaagse leven zouden doen, er wordt een bepaalde afstand in acht genomen.

1 http://www.encyclo.nl/begrip/schokkend 2 http://www.encyclo.nl/begrip/spraakmakend 3 http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2010-0330-200228/SCRIPTIEpdf.pdf 7

§3.2 Artistieke vs. morele houding Bij veel kunstvormen is het eenvoudig te bepalen welke houding er moet worden aangenomen. Een toneelstuk of een film bijvoorbeeld roept automatisch een artistieke houding op. Bij een artistieke houding wordt een kunstwerk beoordeeld op een kunstzinnige wijze. Zo wordt een vaas beoordeeld op kleur en vorm, waardoor het wel of niet mooi gevonden wordt. Er doet zich daarentegen een probleem voor wanneer het publiek begint te twijfelen of de artistieke houding wel de juiste is. Bij kunst die de morele grenzen kietelt en daardoor een beroep doet op de moraal van een persoon wordt vaak de artistieke houding vergeten en wordt er een morele houding aangenomen. Op juist dit moment, het moment dat de artistieke houding wordt ingeruild voor de morele houding, wordt er een beroep gedaan op de moraal van de toeschouwer en wordt deze persoonlijk aangesproken. Deze persoonlijke aanspraak raakt en schokt de persoon, vandaar dat het kunstwerk dat voor deze reactie gezorgd heeft als schokkend en spraakmakend wordt gezien. Het kunstwerk is voor de toeschouwer in eerste instantie een moreel vraagstuk in plaats van een kunstwerk. Het kunstwerk wordt dan met morele normen en waarden beoordeeld. Stel er staat in een museum een beeld van twee mensen die seks hebben (Jeff Koons) en er wordt door het publiek verontwaardigd gereageerd met uitspraken als 'Het is toch schandalig! Dit hoort niet in een museum te staan.' en 'Dit hoort niet in een museum, maar in een slaapkamer'4, dan wordt er met een morele houding naar het kunstwerk gekeken. Het beeld wordt niet beoordeeld op vorm en kleur maar op de morele waarde van kunst: volgens persoon nummer één is een beeld van twee mensen die seks hebben geen kunst. Deze uitspraak zegt iets over de moraal 'wat is kunst' van de toeschouwer. Persoon nummer twee geeft zijn idee over 'privacy' weer door te zeggen dat seks privé is en niet openbaar mag worden getoond. Seks moet volgens de toeschouwer binnen de vier muren van de slaapkamer blijven en hoort niet in een museum. Al met al kan worden gezegd dat kunst schokkend is wanneer het kunstwerk in zo'n hoge mate beroep doet op iemands moraal dat de artistieke houding wordt verruild voor een morele houding. Er wordt dan niet meer met een artistieke houding naar het kunstwerk gekeken, maar met een morele houding. Zodra een kunstwerk met een morele houding wordt beoordeeld worden er uitspraken gedaan met meningen hoe iets wel of niet hoort te zijn. Deze uitspraken gaan gepaard met emoties als verontwaardiging. De toeschouwer wordt dus persoonlijk aangesproken als er een morele houding wordt aangenomen. Op dit punt, wanneer de artistieke houding wordt verruild voor de morele houding, is sprake van schokkende of spraakmakende kunst, omdat het kunstwerk de toeschouwer onverwacht hevig emotioneert en het kunstwerk mensen er over doet praten.

§3.3 Moraal Volgens het woordenboek is de moraal 'het geheel van normen en waarden'5, dus alle ideeën over goed en slecht. Wanneer iemand een kunstwerk beoordeelt met een morele houding wordt het kunstwerk dus beoordeeld als 'goed' of 'slecht' aan de hand van iemands persoonlijke waarden. Enkele voorbeelden van waarden zijn: veiligheid, respect, vrijheid, liefde, geluk, vrede, gezondheid, rechtvaardigheid en gelijkheid. Iemands moraal wordt in hoge mate cultureel bepaald. De samenleving waarin iemand leeft en de godsdienst waarin iemand gelooft stellen een normen en waarden pakket vast door bepaalde regels en geboden die een individu richtlijnen voor de individuele moraal geven, bijvoorbeeld de 10 geboden van het christendom en het wetboek van de Nederlandse staat. Doordat de samenleving 4 http://www.youtube.com/watch?v=6BeIRv2mG80 5 http://woorden.org 8

aangeeft wat 'goed' of 'slecht' is, wordt er vormgegeven aan iemands individuele moraal. Doordat de moraal in hoge mate cultureel bepaald is, wordt er per cultuur anders op een bepaald kunstwerk gereageerd. Een kunstwerk kan in de ene cultuur wel gewaardeerd worden en tegelijk verafschuwd worden in een andere cultuur. Er kan dus gezegd worden dat de spraakmakendheid van een kunstwerk afhangt van iemands moraal, die in hoge mate cultureel bepaald wordt. Een goede illustratie van de verschillende reacties op een kunstwerk als gevolg van een verschillende cultuur, is de reacties op de Cloaca van Wim Delvoy. De Cloaca is een nabootsing van het menselijk lichaam dat het proces van spijsvertering weergeeft. Het werd tentoon gesteld in verschillende landen. In Antwerpen werd het werk als spraakmakend gevonden omdat het geen kunst was “het is niet poëtisch genoeg”. In New York, net na de aanslagen van 9/11, werd het kunstwerk geschokt ontvangen wegens het vermoede gevaar van de bacteriën, het zou gevaarlijk zijn en mensen ziek maken. In België werd het kunstwerk dus schokkend gevonden omdat het niet voldeed aan het beeld 'kunst' en in Amerika werd het spraakmakend omdat de waarde 'veiligheid' in in het geding kwam. Beide keren was het kunstwerk schokkend maar in België deed het werk een beroep op de waarde 'wat is kunst' terwijl in Amerika een beroep werd gedaan op de waarde 'veiligheid'6 . Iemands reactie is dus afhankelijk van de cultuur waarin deze persoon leeft. Wel moet er rekening gehouden worden dat moraal kan veranderen met de tijd. Immers cultuur past zich ook aan de omstandigheden van de alsmaar veranderende tijd aan. Dit is goed te zien als de vergelijking wordt gemaakt tussen de geschokte reacties op Manets 'Le Déjeuner sur l'Herbe' en de verontwaardigde reacties op 'Napalm' van Banksy. De academici uit de tijd van Manet waren geschokt door bijvoorbeeld het feit dat een vrouw zo expliciet bloot werd weergegeven, zonder een duidelijke functie. De geschoktheid van 'Napalm' is niet te wijten aan het feit dat er een naakt meisje zich tussen twee mannen bevindt, net zoals op het werk van Manet, maar juist het contextuele sarcasme en de tegenstrijdigheid. Het gegeven dat het meisje vlucht door een actie van het kapitalisme, dat belichaamd wordt door de figuren aan weerszijden van het meisje. Tegenwoordig heeft de algemene moraal het 'onfunctioneel naakt' wel geaccepteerd als element van de kunst, terwijl de mensen uit de 19e eeuw over het algemeen een schilderij geen 'kunst' vonden als het 'naakt zonder functie' bevatte.

6 http://www.youtube.com/watch?v=aADlt8jfcow 9

H4. Eerste schokkende kunstwerk Le déjeuner sur l'herbe Het eerste kunstwerk dat de geschiedenis ingaat als schokkend is het schilderij Le déjeuner sur l'herbe van de Fransman Edouard Manet uit 1863. In die tijd voer het traditionele academische schilderen hoogtij en had de Parijse Salon het hoogste woord over alles wat betrekking had tot de schilderkunst. Alle schilders werden met academische inslag opgeleid, zo ook Manet, die zijn opleiding genoot in het atelier van Thomas Couture. De traditionele achtergrond van Manet is in dit schilderij af te leiden uit elementen als de compositie driehoek: de zittende personen en de badende vrouw daarboven vormen samen een driehoek. De ordening van de onderste personen is afgeleid van Rafaëls werk 'Het Oordeel van Paris', dat een klassieke Griekse mythe verbeeldt.

Le déjeuner sur l'herbe – Manet 7 Het was vernieuwend op twee manieren: de schildertechniek en het afgebeelde zelf. Bij de academici was het gebruikelijk een naakte vrouw af te beelden met toepassing van een techniek die 'clair obscuro'8 werd genoemd, ofwel het gebruik van sterke contrasten tussen licht en donker. Manet heeft dit principe nauwelijks toegepast, hij schildert juist heel 'oppervlakkig'. Hierdoor komt de naaktheid van het vrouwenlichaam realistischer over en wordt niets aan de verbeelding overgelaten, zoals dat wel het geval zou zijn bij toepassing van clair obscuro.

7http://oud.digischool.nl/ckv2/romantiek/manet_-_le_dejeuner_sur_lherbe.jpg 8http://en.wikipedia.org/wiki/Chiaroscuro 10

Toentertijd werd het als gebruik van goed fatsoen gezien om niet alles expliciet af te beelden, maar om het vrouwelijk naakt enigszins te verbloemen. Het expliciet weergeven van een vrouwen lichaam stuitte veel academici tegen de borst. Het hele schilderij was daarbij niet gedetailleerd geschilderd zoals wel de gewoonte was, dus ook het ongedetailleerde werd verafschuwd. Bovendien hield Manet zich niet aan de volgens academieregels perspectief ontleende onderlinge verhoudingen. Dat de roeiboot(rechtsboven) op dezelfde denkbeeldige horizontale lijn stond als de badende vrouw, die ook nog eens veel te klein was weergegeven, was volgens academici een regelrechte schande. Het tweede punt dat critici aanstootgevend vonden was de voorstelling. Op het schilderij zijn twee geklede mannen en twee vrouwen, één volledig naakt, de andere half ontbloot, weergegeven. De ontbrekende kleding is te vinden bij de picknickmand links onder. Het vernieuwende en schokkende punt van deze voorstelling is dat de vrouwen geen mythische godinnen zijn of personificaties van een of andere deugd, maar het zijn cocottes, minnaressen die door rijke heren werden onderhouden. In de 19e eeuw was het een gebruik dat cocottes de mannen vergezelden bij bijvoorbeeld hun wandelingen door de bossen rondom Parijs.9 Nooit werd in die tijd een sociaal maatschappelijk verschijnsel als onderwerp gebruikt voor een schilderij, de traditie was het afbeelden van mythen en sprookjes, maar Manet breekt met deze regel. Daarbij komt dat het vrouwelijk naakt geen enkele academische functie heeft in dit schilderij, wat bij godinnen of het uitbeelden van deugden wel het geval is. Het zijn geen esthetisch bedoelde en geïdealiseerde vrouwen of godinnen, het zijn slechts simpele vrouwen van alleen vlees en bloed. Door het afbeelden van minnaressen, plat gezegd goed onderhouden prostituees, krijgt de afbeelding ook nog eens een erotische lading.10 Het feit dat het schilderij zo oppervlakkig en expliciet is geschilderd, zonder academische regels is de eerste steek tegen de academische Salon. Het verbeelden van een sociaal maatschappelijk verschijnsel levert de tweede stoot en het afbeelden van onfunctioneel naakt dat bovendien erotisch geladen is geeft de finale slag. De Salon blijft fier overeind staan door haar positie, macht en eigenwijsheid, maar dat Manet een revolutie in de kunst is begonnen, valt niet te ontkennen.

9http://www.artsalonholland.nl/meesterwerken/le-dejeuner-sur-l-herbe-edouard-manet 10 http://smarthistory.khanacademy.org/edouard-manet-le-dejeuner-sur-lherbe.html 11

H5. Schokkende kunst in de 20e eeuw In de 20e eeuw wordt radicaal gebroken met tradities en tracht de jongere generatie grenzen op te zoeken en eenmaal gevonden, te breken. Zodra grenzen worden onderzocht, wordt er een beroep gedaan op de moraal, omdat de moraal bepaalt waar die grenzen liggen. Een periode waarin veel vernieuwende stromingen hun intrede maken, zorgt ongetwijfeld voor groot assortiment spraakmakende kunst.

§5.1Weergave algemene moraal: 4 grote invloeden op de 20e eeuw Er zijn veel ontwikkelingen en gebeurtenissen geweest die invloed hebben gehad op de 20e eeuw. Om een duidelijk beeld te geven van de algemene moraal in de 20e eeuw worden hier vier grote invloeden geïllustreerd: Freud, de Tweede Wereldoorlog, de opkomst van Amerika en de massamedia en de massacultuur. Deze vier invloeden hebben de tijdsgeest en cultuur ingrijpend veranderd, waardoor ook de reacties op kunst veranderden. Om de reactie van het publiek te kunnen analyseren en begrijpen is het dus van belang de algemeen heersende moraal te begrijpen.

§5.1.1 Freud Sigmund Scholomo Freud was een Oostenrijkse neuroloog die vandaag de dag bekend staat als de grondlegger van de psychoanalyse. Hij was niet de eerst die onderscheid maakte tussen het bewuste en het onbewuste, maar wel degene die de theorie populair maakte. “Het brein is net een ijsberg: ons bewuste is het bovenste kleine zichtbare deel van de ijsberg en daaronder verborgen zit ons onderbewuste, buitengesloten en verborgen voor de invloed van ons bewuste.” Volgens zijn theorie bevat het onderbewuste biologische instincten, primitieve behoeften, dromen, driften, angsten en erotische fantasieën. 11 Het gevolg was dat kunstenaars zichzelf, hun eigen dromen en angsten, gingen gebruiken als inspiratiebron. Dromen, angsten en fantasieën werden onderwerp van kunstwerken in plaats van sprookjes, mythen en alledaagse taferelen.12 Hieruit ontstonden onder andere het surrealisme en het abstract expressionisme. Voorheen trachtte het kunstwerk ambachtelijk en esthetisch te zijn, maar deze eisen werden nu verworpen, omdat hierdoor het uitdrukken van gevoelens en dromen zou worden verhinderd. Door de economische ondersteuning van de kunstenaar in de tweede helft van de 20e eeuw, in Nederland bijvoorbeeld door middel van de BKR, de sociaal-democratische verzorgingsmaatschappij met zijn subsidieregelingen, kon de kunstenaar ook daadwerkelijk deze vrijheid nemen. De academische regels werden achterwege gelaten en alles werd uit de kast gehaald om maar zo duidelijk mogelijk een emotie weer te geven. Het kunstwerk kon niet meer beoordeeld worden op ambacht, maar moest emotioneel benaderd worden.13

11https://humanism.org.uk/humanism/the-humanist-tradition/20th-century-humanism/sigmundfreud/ 12 Aantekeningen gegeven in de lessen beeldende vorming door Mevr. J. Heijmans 13http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/1065063/2010/11/26/Hetsprookje-van-de-vrije-kunst.dhtml 12

§5.1.2 Tweede Wereldoorlog De Tweede Wereldoorlog betekende een radicale breuk met het verleden. Er ontstond een kloof tussen de bedroefde, traditiegetrouwe oudere generatie die zich krampachtig aan oude moralen vastklampte en het oplaaiende idealisme en de vrijheidsdrang van de jongere generatie. Anders gezegd het verschil tussen 'hoe het hoort' en 'hoe het ook zou kunnen'. Aangezien de meeste kunstenaars de jonge generatie belichaamden, was de kunstsector voorzien van een flinke dosis optimisme die radicaal wilde breken met al het vooroorlogse. Deze tijd werd gezien als een nieuwe start waarbij niet moest worden vastgehouden aan oude tradities, maar waarbij vooruitgang, vernieuwing en het overschrijden van grenzen de maatschappij weer zou doen opleven. De artistieke vrijheid werd als een serieuze zaak beschouwd en de kunstenaars voelden zich verantwoordelijk de maatschappij vertroosting te brengen en een voorbeeld te zijn van daadkracht, vaderlandsliefde, gemeenschapszin en solidariteit.14 Als gevolg van deze ontwikkeling ontstond de abstracte kunst; abstract expressionisme, abstract symbolisme en CoBrA. Kunstwerken werden gemaakt vanuit het gevoel. Harold Rosenberg verwoordde dit misschien nog het best door te zeggen: “Op het canvas staat geen afbeelding maar een gebeurtenis”. Hiermee verwijst hij naar het emotionele proces die wordt uitgedrukt op een schildersdoek. Doordat het schilderij een uitdrukking van emotie is, wordt het ook op een emotionele manier beoordeeld in plaats van het op een rationele manier te beoordelen. Het moest ook op een emotionele manier beoordeeld worden om te voelen wat de kunstenaar bedoelde.15

§5.1.3 Opkomst van Amerika Na de Tweede Wereldoorlog werd Amerika voor het eerst net zo belangrijk in de kunst als Europa. Amerika ontwikkelde hierdoor cultureel bewustzijn en kreeg het volste vertrouwen in de kracht van de industriële maatschappij en in de Amerikaanse manier van leven. Het zwaartepunt van de kunst verschoof van Parijs naar New York, dit werd het nieuwe centrum van de wereld. Amerika bood kansen voor iedereen, elk mens had in Amerika de kans om van een arme straatjongen op te klimmen naar rijke bankier, aldus 'the American Dream'.16 Veel kunstenaars zagen deze kansen en pakten hun kwasten en schildersezel en vertrokken naar New York. Enkele voorbeelden hiervan zijn Marcel Duchamp, Picabia en Hans Hofmann. Door de komst van Europese kunstenaars werden Amerikaanse kunstenaars beïnvloed door nieuwe inzichten en idealen, vooral dadaïstische ideeën sloegen aan bij de Amerikanen. Deze nieuwe mengeling van ideeën kwam tot uiting in nieuwe kunststijlen zoals het abstract expressionisme, drip painting en action painting.17

14Boek: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen 2008 15Boek: Masterpieces of Western Art 16http://www.pooter.net/intermedia/readings/06.html 17http://www.loc.gov/teachers/classroommaterials/lessons/american-dream/students/thedream.html 13

§5.1.4 Massamedia en massacultuur Na de Tweede Wereldoorlog brak een periode van sociaaleconomische vooruitgang aan. Mensen hoefden minder lang te werken, hadden meer vrije tijd en hadden meer te besteden dan voorheen. Dit zorgde voor groeiende consumptie die de economie goed deed en waardoor de welvaart bleef stijgen. Hierdoor ontstond de nieuwe consumptiemaatschappij. Producenten zagen hun kans en stimuleerden het koopgedrag door middel van reclame. De reclame was voor een groot deel mogelijk door een andere ingrijpende ontwikkeling die zich had voorgedaan in de 20e eeuw: de opkomst van de radio, televisie en film. In eerste instantie waren de radio, televisie en film bedoeld als bron voor vermaak en informatie, maar al snel zagen reclamemakers in dat met deze nieuwe communicatiemiddelen razendsnel een enorme groep mensen kon worden bereikt. Bovendien was de nieuwe media toegankelijk voor de gehele massa, waardoor elk type consument kon worden bereikt.18 De nieuwe vormen van media waren laagdrempelig waardoor het toegankelijk was voor de hele samenleving. Om de aandacht van het publiek vast te houden werden korte blokken met pakkende informatie ontworpen die het publiek moest verleiden verder te kijken of te luisteren. Doordat de massamedia zeer gevoelig was voor commerciële invloeden, alles moest natuurlijk wel worden gefinancierd, werd de programmering sterk op de wensen van commerciële financiers en adverteerders afgestemd. Dit had tot gevolg dat de nieuwe media hét middel werden om de smaak en het koopgedrag van de grote massa te beïnvloeden. Bovendien deed een nieuw soort consument zijn intrede op de markt, namelijk de jeugd. Jongeren hadden vrije tijd, geld en genoeg hebzucht om hun geld uit te geven. Producenten gingen zich op deze nieuwe doelgroep richten. Eis nummer één van de invloedrijke jeugd was dat alles vermakelijk moest zijn. Adolescenten hielden nou eenmaal niet van moeilijk elitair gedoe. Een ander kenmerk van de nieuwe consument was het open staan voor nieuwe dingen en in staat zijn alle trends te volgen, al dan niet te creëren. Het gevolg was dat er razendsnel nieuwe rages werden ontwikkeld die gericht waren op de jongeren en alleen door de jongeren waren bij te benen. Kunstenaars speelden op deze ontwikkelingen in door kunst te maken die net zo laagdrempelig was als radio, tv en film. Andy Warhol bijvoorbeeld werd beroemd door zijn Campbellsoup blikken. Voorheen spande de avant garde de troon in de kunstwereld, maar dit plekje moest overgedragen worden aan de nieuwe low art. Kunst met een hoofdletter 'K' werd vervangen door kunst met een kleine 'k'. Ofwel de elitaire kunst werd vervangen door kunst die kon worden begrepen door het gehele volk. Onderwerpen waren onder andere sociale klassen, seksualiteit, media, de functie van kunst tegenover de populaire cultuur en het beeld dat de moderne mens in de consumptiemaatschappij van de werkelijkheid had. Stromingen die hier uit volgden waren pop art, minimal art, performance, concept art, videokunst en hyperrealisme.19

§5.1.5 De verandering Al met al is vast te stellen dat er vanaf de tijd van Manet een verschuiving plaatsvond van de gebondenheid aan de academische regels naar een grotere individuele vrijheid. Nieuwe onderwerpen zoals het onderbewuste van Freud deden hun intrede, nieuwe technieken werden ontdekt voor het uiten van emoties die het gevolg waren van de Tweede Wereldoorlog. Nieuwe mengelingen van Europese en Amerikaanse ideeën leidden tot nieuwe kunststijlen. Bovendien leidde de opkomst van de massamedia en de massacultuur tot een groter publiek en nieuwe thema's, onderwerpen en technieken. 18Boek: De Bespiegeling – culturele en kunstzinnige voming 2 voor het vwo, EPN Houten 2001

19http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/massakern.pdf 14

§5.2 Schokkende kunstwerken van de 20e eeuw De 20e eeuw staat bol van de veranderingen in de kunstwereld. Zo wordt er zeker na de Tweede Wereldoorlog veel geëxperimenteerd wat onvermijdelijk leidt tot nieuwe technieken en nieuwe kunstvormen. Dit leidde tot vele verschillende reacties, alle natuurlijk gebaseerd op de individuele moraal. Met de kennis van de vier grote invloeden in het achterhoofd is het mogelijk om niet alleen de reacties op spraakmakende kunstwerken te begrijpen, maar ook waarom de kunstenaar het werk op die manier gemaakt heeft. Deze paragraaf bevat verschillende spraakmakende kunstwerken met de reactie daarop beschreven en geanalyseerd en daarbij als de kunstvorm waartoe het behoort. Ten eerste zal de algemene informatie over de kunstvorm worden weergegeven, waardoor de situatie en het handelen van de kunstenaar duidelijk zal worden en ten tweede zal een spraakmakend kunstwerk worden beschreven en de reacties erop worden geanalyseerd.

§5.2.1 Entartete Kunst Entartete Kunst is niet zozeer een kunstvorm, maar meer een manier van tentoonstellen, waardoor de moraal van de toeschouwer dusdanig wordt beïnvloed zodat hij het werk schokkend zal vinden. Het is daarom niet mogelijk te spreken van een kunstvorm, maar een manier van tentoonstellen. Op 19 juli 1937 werd een tentoonstelling georganiseerd door de toentertijd Duitse dictator Adolf Hitler. Hitler was in 1933 aan de macht gekomen en had verschillende doelen, onder andere het zuiveren van het Germaanse Arische ras, waardoor miljoenen Joden naar concentratiekampen werden getransporteerd en het stichtten van het Derde Rijk. In dit rijk moest het perfecte Arische ras leven, volledig conform zijn ideologieën. Hiervoor moest het volk heropgevoed worden in de geest van het nationaal-socialisme. Dit gebeurde onder andere door middel van zijn tentoonstelling entartete Kunst, die kunst tentoonstelde op zo'n manier dat de toeschouwer een afschuw zou krijgen van deze 'slechte' kunst. De tentoonstelling begon in München en reisde verder door naar 11 andere steden waar mensen gratis de entartete Kunst konden bezichtigen.20 Entartete Kunst was volgens Hitler:21 * Kunst die zijn beleid bekritiseerde. Hitler duldde geen enkele vorm van kritiek, ook niet door middel van schilderijen. Alle kunstwerken waar ook maar het geringste beetje twijfel aan zijn superioriteit in kon zitten werden al snel als 'entartete Kunst' bestempeld. * Kunst gemaakt door Joodse kunstenaars. Volgens Hitler waren Joden 'Untermenschen', een ras dat onder het superieure Arische ras zou staan en die uit de samenleving moesten worden verwijderd, dus ook hun kunstwerken. * Kunst die behoorde tot de stromingen: dadaïsme, expressionisme, fauvisme, impressionisme, kubisme en surrealisme. Deze stromingen zouden het volk te vrij laten denken en op verkeerde gedachten brengen. De schilderijen - allemaal persoonlijk geselecteerd door Hitler - die waren te bezichtigen in de tentoonstelling werden uit de lijsten gehaald en er werden uitroepen en citaten naast geschreven om de kunstwerken zo belachelijk mogelijk weer te geven en de kunstenaars te bedreigen. Er werd bovendien een vergelijking gemaakt tussen enkele impressionistische kunstwerken en afbeeldingen van verstandelijk gehandicapten om zo walging bij het publiek op te wekken.22

20http://nl.wikipedia.org/wiki/Entartete_Kunst 21 http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/kunst/19241-entartete-kunst.html 22 http://historiek.net/tag/entartete-kunst/ 15

Enkele door Hitler verafschuwde kunstenaars waren Otto Baum, George Groß, Wassily Kardinsky, Picasso, Rudolf Beling, Max Ernst, Paul Klee, Edvard Munch en Max Pechstein. De tentoonstelling had succes, groot succes zelfs. Het werd de best bezochte reizende tentoonstelling van die tijd. Es lebe Deutschland – artiest onbekend23 Een door Hitler zeer gewaardeerd schilderij, omdat het Hitler afbeeldt als een groots leider.

Propagandakunst De enige kunstwerken die Hitler wel goedkeurde waren werken die in overeenstemming waren met de nationaal socialistische ideologieën die Hitler en het Arische ras verheerlijkten, ofwel propagandakunst. Zo waren idealistische schilderijen waarop Hitler als een groot en machtig leider werd afgebeeld wel toegestaan. Hitler gebruikte kunst enkel en alleen als propagandamiddel om zijn ideologieën te verheerlijken. Entartete kunst is geen stroming in de kunst, maar een manier van tentoonstellen van kunst. Het doel is mensen te leren wat goed en slecht is, ofwel het aanpassen van de individuele moraal om zo een gehoorzaam volk te krijgen. Als het publiek een artistieke houding zou aannemen zou de tentoonstelling niet de gewenste resultaten leveren, dus de toeschouwers werden, door de wijze waarop een kunstwerk werd gepresenteerd, gedwongen een morele houding aan te nemen. Alleen een morele houding kan immers iemands moraal beïnvloeden. Doordat mensen een morele houding aannemen, maken zij een beslissing over wat goed en fout is, maar deze beslissing wordt door de Nazi's beïnvloed door de manier waarop het kunstwerk tentoongesteld is. Hier is dus sprake van schokkende kunst, waarbij het morele oordeel van de toeschouwer al deels wordt beïnvloedt door de wijze van tentoonstellen zelf.

Een foto van de tentoonstelling, er staat spottend: “Nehmen Sie Dada ernst! Es lohnt sich.”-George Groß (“Neemt u Dada serieus, het loont zich”) 24

23http://themistrunsred.deviantart.com/art/Es-Lebe-Deutschland-311458168 16

§5.2.2 Cobra Na de bevrijding van de bezetters van de Tweede Wereldoorlog ontstond bij een groep jonge Nederlandse kunstenaars een groot enthousiasme. Zij hadden al die tijd hun creativiteit moeten opkroppen en hadden nu de wens om samen aan een nieuwe toekomst te bouwen en de kunst te vernieuwen. Met dit groot enthousiasme richten onder anderen Karel Appel, Constant en Corneille in de zomer van 1948 de 'Nederlandse Experimentele Groep' op waarbij spoedig ook enkele dichters zich aansloten.25 Tijdens een groot internationaal kunstenaarscongres, werd op 8 november 1948 de groep 'Cobra' opgericht. In het Parijse café Notre Dame ondertekenden de Deense Asger Jorn, de Belgen Christian Dotremont en Joseph Noiret en de Nederlanders Karel Appel, Constant en Corneille het manifest 'La Cause était entendue', ofwel 'De zaak was beklonken'. De naam Cobra is een samenvoegsel van de drie hoofdsteden van de landen waaruit de oprichters kwamen, namelijk Copenhagen (Denemarken), Brussel(België) en Amsterdam(Nederland). Deze oprichting ging gepaard met de woorden “Wij hebben geconstateerd dat onze levensstijl, ons gevoelsleven en onze werkmethoden gelijk zijn. Wij stemmen overeen op het praktische vlak en wij weigeren ons te binden aan theoretische opvattingen. Wij hebben samengewerkt en wij zullen samenwerken.” 26 Onder leiding van de communistische dichter Dotremont groeide de Cobra-gedachte uit tot een soort 'artistieke Internationale' die de bourgeois-kunstenaar ervan beschuldigde zo rationeel te werk te gaan waardoor elke spontane creativiteit in de kiem gesmoord werd. De Cobra kunstenaars zochten de opwinding van de niet-academische, niet-westerse kunst en braken met de geometrie van de Stijl-groep, met de precieze regeltjes van de École de Paris en met het intellectuele pessimisme van de surrealisten. Cobra kunstenaars schilderden direct en spontaan, zij wilden, net als kinderen, zonder vooropgezet plan werken met veel fantasie en kleur. Grenzen tussen waarheid en fictie, humor en horror vervaagden. Het zorgeloze experiment, de onbekommerdheid van het kind, de naïviteit -hier in de zin van ongeschoold en ongeleerd- van de zwakzinnige en het primitieve ritueel werden als voorbeelden van de spontane creativiteit gezien. Zo zei Corneille: “Wij gebruikten alles en hielden van alles. Van kindertekeningen, folklore, tekeningen van krankzinnigen en negermaskers.”

Man and Animals – Karel Appel 27 24http://sz-magazin.sueddeutsche.de/texte/anzeigen/28097 25http://kunststromingcobra.weebly.com/informatie.html 26http://nl.wikipedia.org/wiki/Cobra_(kunst) http://www.cobra-museum.nl/nl/cobra.html 27http://www.artsalonholland.nl/grote-meesters-kunstgeschiedenis/karel-appel-moderne-kunst 17

Onderwerpen waren dieren zoals een vogel, kat, hond en slang of fantasiebeesten en fantasiewezens. Sommige wezens zijn een combinatie van dieren en mensen. Het masker werd ook een veelgebruikt element. De kunstenaars lieten zich inspireren door mythen, kindertekeningen, volkskunst, de prehistorie, oosterse kalligrafie, primitieve kunst (kunst uit o.a. Afrika en Oceanië) en kunst van zwakzinnigen. Met name de Deense Cobra kunstenaars interesseerden zich voor mythen, waardoor zij ook wel 'mythescheppende kunstenaars' werden genoemd. De Nederlandse kunstenaars lieten zich vooral door kindertekeningen inspireren en veel Belgische kunstenaars richtten zich op oosterse kalligrafie en het persoonlijk handschrift, dit laatste werd gezien als de meest intieme en directe uiting van de psyche en van de mens.28 In de geest van het samenwerken aan een toekomst werden veel kunstwerken samen gemaakt. Niet alleen doeken werden beschilderd, ook muren, deuren, plafonds, kubussen en zelfs een heel huis werden door de kunstenaar als werkveld gebruikt. Als reactie op een Cobra tentoonstelling in het Stedelijk museum in Amsterdam schreef een criticus in Het vrije Volk, toentertijd een Nederlands sociaaldemocratisch dagblad, van “Geklad, Geklets en Geklodder in het Stedelijk Museum. Appel, Constant en Corneille waren volgens hem “knoeiers, kladders en verklakkers”. Cobra stuitte op veel kritiek omdat men vond dat alles dat geleerd was over kunst teniet werd gedaan, dat het te simplistisch was en dat het iets was wat 'mijn kleine zusje ook kan'. Al werd dit laatste door de kunstenaars juist gezien als een compliment. Critici vinden eenvoudigweg dat Cobra geen kunst genoemd mag worden. Hieruit is af te leiden dat de kunstwerken van de Cobra in zo'n hoge mate de waarde van 'wat is kunst' aan de kaak stellen dat de toeschouwer een morele houding aanneemt en eens goed over deze waarde gaat nadenken.29

Toy Painting – Asger Jorn 30

28 Boek: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen 2008 29http://collectie.boijmans.nl/nl/onderwijs/primitivisme/ 30http://kunstonderwijs.eu/BOVENBOUW/Kunst %20algemeen/kunstgeschiedenis/massa/cobra.htm 18

§5.2.3 Abstract expressionisme Het abstract expressionisme is een beweging in de schilderkunst die tegen het einde van de jaren veertig ontstond in New York als reactie op de Tweede Wereldoorlog en beïnvloed door het onderbewuste van Freud. De kunstenaars van het abstract expressionisme werden bovendien voor een groot deel geïnspireerd door de waardering van het primitieve en in het geval van action painters door het gebruik van technieken waarin het toeval een grote rol speelde. Het doel van de abstract expressionistische kunstenaar was het uiten van emoties door middel van schilderen.3132 Hoewel het abstract expressionisme veel overeenkomsten vertoont met het Europese expressionisme, abstractie en surrealisme zijn er wel degelijk verschillen. Het grootste verschil is dat de nieuwe jonge Amerikaanse kunstenaars vooral gericht waren op het proces van het schilderen en niet, zoals toen nog in Europa het geval was, op het resultaat. De bekendste kunstenaars van deze stroming waren: Jackson Pollock, Arshile Gorky, Mark Rothko, Barnett Newman, Robert Motherwell, Helen Frankenthaler en Clyfford Still. Binnen het abstract expressionisme zijn grote verschillen, het is daarom moeilijk te spreken van een bepaalde stijl. Het beste nog kan deze stroming onderverdeeld worden in action painting en colourfield. Action painting Bij action painting staat het uitdrukken van emotie door het schilderen zelf centraal. Meestal resulteert dit in grote lichamelijke bewegingen die onstuimige en spontane effecten op het doek creëren. De kunstenaar laat zijn gevoelens de vrije loop en het doek wordt een resultaat van pure gevoelens. Het schilderen betreft overigens niet altijd het schilderen met penseel. Jackson Pollock heeft met zijn 'drip paintings' nooit een kwast aangeraakt. De bekendste kunstenaars van action painting waren Jackson Pollock, Willem de Kooning, Franz Kline, Robert Motherwell en Marc Tobey.

Jackson Pollock – Number 133 31http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/abstract%20expressionisme.htm 32Boek: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen 2008 33http://www.jackson-pollock.org/one-number31.jsp 19

Colourfield painting Colourfield is praktisch gezien het tegenovergestelde van action painting. Waar action painting werkt op intuïtie en spontaniteit van het moment, is colourfield painting een doordachte manier van schilderen waarbij uitvoerig over elke streep en kleur die plaats krijgt op het doek wordt nagedacht. Colourfield werkt met een weloverwogen gebruik van kleuren en afmetingen die resulteren in grote gekleurde velden. Het doel van het rationeel kleurgebruik is bezinning en emotie op te roepen bij de toeschouwer. De grootste kunstenaars uit deze stroming zijn Mark Rothko, Barnett Newman en Clyfford Still.

Barnett Newman – Who's afraid of Red, Yellow and Blue? IV34 Tot drie keer toe werd een schilderij van de Amerikaanse kunstenaar Barnett Newman vernield.35 De eerst keer in 1982 in Berlijn en de tweede en derde keer in 1986 en 1997 in het Stedelijk museum Amsterdam door Gerard J van B. Hoewel de motieven van beide heren verschillen is er wel één duidelijke overeenkomst, de motieven waren van emotionele aard. De motieven van de Duitse dader waren onder andere dat hij bang was voor het schilderij en dat het werk teveel kostte. De motieven van de Nederlandse vandaal waren de prijs en het gevoel dat het schilderij 'een wapen was dat hem stagneerde'. Hier valt te concluderen dat de artistieke houding bij beide daders is verruild voor een morele houding. Wanneer een schilderij angst inboezemt, roept het schilderij duidelijk een emotie op. Deze emotie is het gevolg van een afweging van iemands waarden. Het schilderij heeft blijkbaar onvoldoende kenmerken vertoond die de dader zou linken aan de waarde 'veiligheid'. Het motief dat de prijs van een schilderij te hoog is, doet beroep op iemands waarde wat 'kunst' is. Beide heren vonden het kunstwerk onder de noemer vallen 'dat kan mijn zusje van 6 ook' en vonden het daardoor geen 'goede' kunst waar men veel geld voor mag betalen. De laatste drijfveer dat het schilderij 'een wapen was dat hem stagneerde', doet eveneens een beroep op emotie. Als het schilderij voldoende kenmerken zou hebben vertoond die meneer Gerard J van B. zou linken aan de waarden 'blijdschap' en 'drijfkracht', dan zou het schilderij niet zijn betitelt als 'een wapen dat stagneert'.

Cathedra – Barnett Newman36 in 1997 vernield door Gerard J van B. 34http://imiwhowhat.blogspot.nl/2011_11_01_archive.html 35http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/detail/2721936/1999/03/31/Geen-celstrafvoor-vernieler-van-schilderij-Barnett-Newman.dhtml 36http://talmana.nl/website/kunst/VernielzuchtUitlegPagina/NewmannCathedraVernielt.gif 20

§5.2.4 Minimalisme Het minimalisme is ontstaan in de eerste helft van de jaren zestig in Amerika, maar werd een trend in zowel Amerika als Europa. In de minimale kunst is het concept zeer eenvoudig en ligt alle nadruk op de vorm waarin het minimale concept tot uiting komt. Om alles zo zuiver mogelijk te houden blijven er slechts de geometrische verhoudingen en de primaire vormen over, zoals kubussen, lijnen, rechthoeken en cirkels. Het kunstwerk verwijst nergens anders naar dan zichzelf, het is zeer eenvoudig en objectief en heeft niet in het minst de intentie emotie op te roepen bij de toeschouwer. Elke emotionele of theoretische diepere betekenislaag wordt verbannen, omdat het de zuiverheid de uitvoering zou vertroebelen. Om dit onpersoonlijke te benadrukken gebruikt de kunstenaar voornamelijk industriële materialen voor zijn werk waarbij het maken zelf vaak ook nog eens werd uitbesteed.3738 De relatie tussen het kunstwerk en de ruimte waarin het staat, wordt volop benut. Zo worden sokkels zelden gebruikt, omdat het kunstwerk zonder sokkel de ruimte echt aanraakt waardoor de interactie met de ruimte wordt vergroot. De bekendste kunstenaars van het minimalisme zijn Donald Judd, Frank Stella, Robert Morris, Carl André en Dan Flavin.

Door de minimalistische vormen die deze stroming gebruikt, worden er weinig morele waarden aan de kaak gesteld. Misschien dan nog wel het meest de waarde 'wat is kunst?'. Colourfield painting en het minimalisme zijn moeilijk te onderscheiden, daarom zijn de werken van Barnett Newman, die in de vorige paragraaf aan bod kwamen, ook spraakmakende minimalistische kunstwerken te noemen.

Donald Judd – Stainless Steel Sculpture39

37http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/Minimal%20art.htm 38Boek: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen 2008 39http://christinaissa.com/wp-content/uploads/2012/07/74.15.jpeg 21

§5.2.5 Pop art Als reactie op de nieuwe massamedia, massaproductie en massacultuur ontstaat pop art. Deze nieuwe stroming is gericht op wat de massa wenst en is toegankelijk voor een groot publiek. Pop art is een laagdrempelige stroming die de hele bevolking aanspreekt. Het doel is te amuseren en tegelijkertijd door de vele herhalingen het unieke normaal te maken.40 Zo wordt Elvis, een buitengewoon populair idool door zeefdruk een massaproduct. Ineens is het voor de hele samenleving mogelijk om een schilderij van Elvis boven de open haard te hangen. Kunst wordt gangbaar voor het hele volk in plaats van een kleine groep elitaire kunstkenners. Pop art slaat als eerste kunststroming een brug tussen kunst en de grote massa. De elitaire, intellectuele en gewichtige kunst wordt vervangen door toegankelijk en laagdrempelige kunst. Kunst wordt gepresenteerd als een massaproduct. Het atelier van Andy Warhol heet zelfs 'The Factory'. Inspiratiebronnen komen uit de alledaagse werkelijkheid zoals reclame, strips, films, tv en idolen.41 Technieken als zeefdruk en fotografie worden in de pop art veelvuldig gebruikt, omdat de kunstwerken dan net als de geïndustrialiseerde massa producten in oplagen kunnen worden vervaardigd – waardoor onder andere de kostprijs daalt - en ze minder persoonlijk ogen dan handmatig vervaardigde werken. De bekendste pop art artiesten waren Richard Hamilton, Roy Lichtenstein, Andy Warhol, Claes Oldenburg, David Hockney, Jim Dine, Tom Wesselman en Jasper Johns.

Roy Lichtenstein- M-maybe he became ill and couldn't leave the studio42 Campbell Soup Can van Andy Warhol bestaat oorspronkelijk uit 32 schilderijen van soepblikken die zich enkel van elkaar onderscheiden door de variërende smaken. Deze schilderijen werden op een schap, gelijk aan die van een groenteboer, tentoongesteld door Irving Blum in Los Angeles. De tentoonstelling veroorzaakte regelrechte oproer in Amerika. De ene groep was geïntrigeerd door de vernieuwende kracht van het werk, maar de andere groep sprak ronduit van verachting.43 40Boek: De Bespiegeling – culturele en kunstzinnige voming 2 voor het vwo, EPN Houten 2001 41http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/pop%20art.htm 42https://encrypted-tbn1.gstatic.com/images? q=tbn:ANd9GcR47s2YZ9utaql5OxlOHNrrerW9vF1ZKKApzEZ39MK5FBAsRow43http://uk.phaidon.com/agenda/art/articles/2013/february/22/the-fascinating-story-behind-andy22

Andy Warhol – Campell Soup Can44 Alle aandacht die hier aan besteed werd, zorgde ervoor dat pop art bekend werd bij de grote massa. Het kunstwerk zorgde bovendien voor een groot debat in alle hoeken van de kunstwereld. Deze discussie bestond voornamelijk uit de vraag of een simpel soepblik kunst kan en mag zijn. De waarde van wat precies kunst is wordt door Andy Warhol met zijn soepblikken betwist. De toeschouwer beoordeelt het schilderij dus op een morele manier. Vragen als 'wat is kunst' en 'wanneer is iets kunst' zijn door deze soepblikken aan de orde van de dag. Andy Warhol neemt een populair product dat iedereen kent en presenteert dat als kunstwerk. Na deze tentoonstelling volgen nog meerdere versies van de Campbell Soup Can, voornamelijk schilderijen die geproduceerd worden door middel van de zeefdruktechniek. Hij gaat, door de herhalingen en de machinale productie van zijn werken, in op de massaproductie en hoe de maatschappij zich verhoudt tot de massaconsumptie die vanaf het begin van de 20e eeuw ontstond. Zelf zei Warhol over zijn Campbell Soup Can: “I love it, I just paint things I always thought were beautiful, things you use every day and never think about…. I just do it because I like it."45

warhols-soup-cans/ http://www.lettersofnote.com/2010/07/i-hear-you-like-tomato-soup.html 44http://www.christies.com/lotfinderimages/d53716/d5371697l.jpg 45 http://nl.wikipedia.org/wiki/Andy_Warhol http://www.christies.com/features/2010-october-andywarhol-campbells-soup-can-tomato-1022-1.aspx 23

§5.2.6 Conceptuele kunst In de jaren zestig ontstond een sfeer van onafhankelijke en politieke vrijheid. Kunstenaars zien hun kans schoon om hun visie tot het uiterste door te voeren, waarbij vaak grenzen worden opgezocht en geprobeerd te overschrijden. Het doel van de kunstenaar is om de toeschouwer te laten nadenken. Door de massacultuur die in de samenleving heerst, is het voor de kunstenaar lastig om een boodschap over te brengen. Als gevolg hiervan proberen kunstenaars de aandacht van mensen te trekken met opvallende werken.46 Belangrijk is in ieder geval dat het werk laagdrempelig is zodat een zo groot mogelijke groep wordt aangesproken. Conceptuele kunstwerken lijken daardoor op het eerste gezicht oppervlakkig, maar bevatten wel degelijk een diepere betekenislaag. Kunstwerken worden bijvoorbeeld simpele handelingen of alledaagse voorwerpen. Bij het publiek roept dit in eerste instantie vragen op waarna er over nagedacht wordt. Kunst wordt hierdoor moeilijk herkenbaar en begrijpbaar.47 De vorm conceptuele kunst kan praktisch alles zijn, bijvoorbeeld performances, videos, schilderijen, beeldhouwwerken, simpele voorwerpen, taal en foto's. Het gaat niet om de uitvoering, maar om het concept waarbij de vorm het idee zo goed mogelijk dient. Conceptuele kunst heeft vaak politieke, economische en maatschappelijke kwesties als onderwerp. Enkele beroemde conceptuele kunstenaars zijn Yves Klein, Joseph Beuys, Marcel Broothaers, Wim T. Schippers en Soll LeWitt. De grootste voorloper van het conceptuele denken is bij uitstek Marcel Duchamp.48

Wim T. Schippers - Pindakaasvloer49

46http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/Conceptual%20art.htm 47Boek: De Bespiegeling – culturele en kunstzinnige vorming 2 voor het vwo, EPN Houten 2001 48http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/Conceptual%20art.htm 49http://www.boijmans.nl/images/events/slides/560/LS_08-03-11-Wim_T._Schippers-05.jpg 24

In 1962 maakte Wim T. Schippers voor het eerst de pindakaasvloer. Het kunstwerk bestaat uit letterlijk een stuk vloer dat besmeerd is met pindakaas.50 De reacties op dit kunstwerk lopen zeer uiteen van de hemel in prijzende tot tenen krommende reacties. Zo kreeg Schippers zeer veel brieven vol kritiek, vanwege de onzinnigheid er van. Er werd zelfs door vier jongeren hagelslag over de pindakaas gestrooid onder het motto 'Pindakaas met hagelslag is veel lekkerder' in het Centraal Museum in Utrecht.51 Lovend of verafschuwend, duidelijk is in ieder geval dat dit kunstwerk reacties en emoties bij het publiek oproept. Voor de toeschouwer is het kennelijk zeer lastig een artistieke houding te bewaren bij het aanschouwen van een vloer van pindakaas. Dit komt hoofdzakelijk omdat deze vloer onder de noemer kunst valt. Het struikelblok voor veel critici is niet de vloer zelf, maar het feit dat een met pindakaas besmeurde vloer kunst kan worden genoemd. De waarde 'wat is kunst' wordt hier aan de kaak gesteld. Veel mensen vinden de waarde over wat kunst is niet overeenkomen met de pindakaasvloer, wat tot gevolg heeft dat mensen moreel worden aangesproken en met een morele houding het kunstwerk gaan beoordelen. Dat dit kunstwerk door veel mensen op morele wijze wordt bekeken blijkt uit de enorme aantallen reacties er op. Hans den Hartog Jager, kunstcriticus en schrijver, zegt over Wim Schippers “Wim is heel goed in verwarring scheppen. Kunst is vaak een misverstand. Mensen denken vaak dat kunst mooi moet zijn of heel moeilijk, maar het leuke is dat kunst alles kan zijn. Kunst kan over verwarring gaan, over ontbijten, over eigenlijk alles wat je maar kunt bedenken.”52 Zelf zegt meneer Schippers het volgende over zijn pindakaasvloer: “Als het nou gewoon was dat pindakaas over de vloer werd gesmeerd en als iemand het dan op een boterham zou smeren, dan zou men zeggen 'nou waarom is dat eigenlijk?' Dus je kunt de vraag ook omdraaien.” Met zijn pindakaasvloer wil Schippers het alledaagse in twijfel trekken en mensen laten nadenken over wat 'normaal' is.

50http://nl.wikipedia.org/wiki/Pindakaasvloer http://www.cultuurbewust.nl/kunst-21275-depindakaasvloer-van-wim-t-schippers-onzinnig-maar-de-moeite-waard/ 51http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2676/Cultuur/archief/article/detail/486912/1997/03/14/Pindakaas vloer-Wim-T-verrijkt-met-hagelslag.dhtml 52http://dewerelddraaitdoor.vara.nl/media/68992 25

§5.2.7 Performance Vanaf eind jaren 60 van de vorige eeuw doet de performance haar intrede. Het kunstwerk is niet een tastbaar, materieel product, maar een optreden voor publiek. Het kan interactie met het publiek bevatten, het kan een eenvoudige herhalende handeling van de kunstenaar zijn en de kunstenaar kan zelfs afwezig zijn. Het optreden kan in feite alles zijn. Het doel is het publiek te raken, te schokken, te laten verbazen, te laten lachen en vooral (anders) te laten nadenken. Dit wordt meestal gedaan door grenzen op te zoeken en het alledaagse te vervreemden. Kunstenaars bekritiseren het 'normale' en betwisten cultureel vastgestelde normen en waarden.53 Rose Lee Goldberg beschreef het fenomeen performance als volgt: “Historically, performance art has been a medium that challenges and violates borders between disciplines and genders, between private and public, and between everyday life and art, and that follows no rules.”54 De bekendste performance kunstenaars zijn: Marina Abramovic, Ulay, Joseph Beuys, Yoko Ono, Nam June Paik, Yves Klein en John Cage.

Marina Abramovic en Ulay55

53http://en.wikipedia.org/wiki/Performance_art 54http://smarthistory.khanacademy.org/performance-art-an-introduction.html 55http://www.itsliquid.com/wp-content/uploads/events/0042.jpg 26

Het doel van performance is, evenals bij conceptuele kunst, de toeschouwer te laten nadenken. Daarom is ook hier de conclusie dat de kunstenaar in principe uit is op het maken van spraakmakende/schokkende kunst van toepassing. De performance kunstenares Marina Abramovic zat van 14 maart tot 31 mei 2010 elke dag gedurende de openingstijden op een stoel in het Museum of Modern Art in New York. De bezoekers hadden de mogelijkheid om op de stoel tegenover haar te gaan zitten en haar aan te kijken zo lang ze wilden. In totaal zat Abramovic 736 uur en 30 minuten op de stoel en maakte zij oogcontact met meer dan 1500 mensen. De toeschouwers die plaats namen op de stoel tegenover Abramovic werden door haar aangekeken waardoor het aannemen van een artistieke houding zeer lastig werd. Het publiek oordeelt niet op een artistieke manier de performance, maar de zittende persoon wordt direct geconfronteerd met de blik van de kunstenares waardoor er wordt nagedacht en beroep wordt gedaan op de emotie. Vanaf het moment dat de bezoeker gaat zitten op de stoel wordt de moraal aangesproken waardoor de persoon gaat nadenken en niet de performance als kunstwerk gaat beoordelen. Deze performance met als doel mensen te laten nadenken is hier zeer geslaagd, omdat Abramovic ten eerste veel mensen bereikt en ten tweede omdat niemand er aan ontkomt na te denken. Er wordt in zo'n hoge mate beroep gedaan op iemands moraal dat het vrijwel onmogelijk is een artistieke houding aan te nemen.56

The Artist is Present – performance door Marina Abramovic57 56http://marinafilm.com/ 57http://flyingpistachios.com/wp-content/uploads/2013/02/abramovic-art-2010-001artistispresent_0-1.jpg 27

§5.2.8 Hyperrealisme Het hyperrealisme ontstaat eind jaren 6o van de twintigste eeuw. In tegenstelling tot de andere kunststromingen in die tijd, die voornamelijk gebaseerd zijn op het concept, richten de hyperrealisten zich volledig op de vorm. Het doel is de werkelijkheid zo 'echt' mogelijk weer te geven. Deze werkelijkheid is objectief en onpersoonlijk. Volgens hyperrealisten is de echte werkelijkheid niet met onze eigen ogen zichtbaar, maar kan deze alleen door het subjectieve oog van de camera worden gezien. Aan de hand van foto's en dia's maken de schilders hun schilderijen zo realistisch en objectief mogelijk, omdat subjectieve gedachten en emoties het werk op deze manier niet kunnen beïnvloeden. De nadruk wordt gelegd op de ambacht, het is de kunst de werkelijkheid zo dicht mogelijk bij de werkelijkheid weer te geven. Hyperrealistische kunstwerken hebben zelden een inhoudelijke betekenis.58 De beeldhouwkunst richt zich voornamelijk op de mens. Veelal worden levensechte mensen van kunststof nagemaakt en in musea gezet, wat het publiek enigszins in verwarring brengt. De schilderkunst daarentegen heeft vaak momenten uit het dagelijks leven als onderwerp, zoals stadsgezichten, straten, etalages, woonwijken en onderdelen van de consumptiemaatschappij. Veel kunstenaars schilderden hun werken vaak aan de hand van foto's, maar foto's vertekenen de werkelijkheid en deze vervormingen zijn terug te vinden in de schilderijen. De lichtste delen van een kunstwerk lijken bijvoorbeeld licht uit te stralen in plaats van te reflecteren. Bovendien focust de camera zich op één punt, dus dat ene punt wordt scherp afgebeeld. Het gevolg is dat er in de schilderijen vaak één scherp punt te vinden is, terwijl de mens alles scherp ziet. De meest invloedrijke hyperrealistische kunstenaars zijn Philip Pearlstein, Ron Mueck, Duane Hanson, John Karcere, Howard Kanovitz, Robert Cottingham, Chuck Close, John Salt en Richard Estes.59

Paris Street Scene - Richard Estes60 58http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/Hyperrealisme.htm 59Boek: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen 2008 60http://www.escapeintolife.com/wp-content/uploads/2010/04/richard_estes_66781-1.jpg 28

Sleeping face – Ron Mueck61 Hyperrealistisch kunstenaar Ron Mueck staat bekend om zijn levensechte beelden van mensen. Hij beeldt mensen af in hele alledaagse houdingen, maar doordat deze houdingen volledig uit hun context worden gehaald en worden vergroot en verkleind, wordt het alledaagse aan de kaak gesteld. Ron Mueck laat de artistieke houding hand in hand gaan met de morele houding. Mensen kijken namelijk naar het kunstwerk als een kunstwerk, dus met een artistieke houding, maar de toeschouwers passen hun gedrag wel aan. Een voorbeeld een beeld van een gezicht van een slapende man. Zodra het publiek in de gaten krijgt dat het een slapend gezicht betreft, daalt het volume van de gesprekken en lopen de mensen zachter naar het kunstwerk toe. Het gedrag van de toeschouwer blijft niet onveranderd zoals dat het geval zou zijn bij een vaas of een theatervoorstelling, maar het gedrag wordt aangepast aan het kunstwerk. Het feit dat mensen zachter gaan praten en handelen wanneer iemand slaapt, maakt deel uit van de persoonlijke moraal. Al met al kan dus worden vastgesteld dat Ron Mueck het de toeschouwer mogelijk maakt zowel een artistieke als morele houding aan te nemen.62

61 http://4.bp.blogspot.com/_ZIAMZYpH85g/TPtgeO0WGEI/AAAAAAAADYg/t9MxuJ59n8/s1600/smIMG_6915.jpg 62http://www.theguardian.com/artanddesign/2006/aug/12/art.edinburgh2006 29

§5.2.9 Videokunst Vandaag de dag is videokunst niet meer weg te denken uit onze samenleving, maar dat was in de jaren '60 wel anders.63 Nam June Paik was de eerste die de video zag als een vorm van kunst. Hij organiseerde in 1963 een ongekende soort tentoonstelling: een tentoonstelling gebaseerd op videokunst. Tot voorheen was de video nog nooit gezien als een vorm van kunst, maar Nam June Paik gaf de kick-off. In Amerika en Europa, met name Nederland, gingen kunstenaars fanatiek experimenteren met dit nieuwe medium.64 De kunstwereld zag de video echter nog niet als een nieuwe vorm van kunst en het was pas in de jaren '80 en '90 dat video echt werd geaccepteerd. In eerste instantie is videokunst een reactie op het massamedium de tv. Veel kunstenaars vonden toentertijd dat het een eenzijdige mening verbeelde en zij waren bang voor een nivellering van de algemene opvattingen. Video bood de mogelijkheid mensen wakker te schudden door in vergelijkbare taal een andere mening weer te geven. Zo werden er reportages en documentaires gemaakt met een geheel andere invalshoek dan die de tv uitzond. Bovendien werden er televisietoestellen begraven en abstracte beelden gemaakt als vorm van protest. Naast deze anti-televisie is de video kunst gericht op experimentele filmkunst. Door de komst van de videocamera in de jaren '60 kan in feite iedereen films maken en kan iedereen regisseur, cameraman, producent en hoofdrolspeler zijn op elke gewenste locatie. Dit opent veel nieuwe deuren voor de filmindustrie. De video is een veel gebruikt medium voor conceptuele kunst en performance. Op deze manier kan bijvoorbeeld de performance opgenomen worden en op meerdere momenten aan het publiek getoond worden en kan de opname fungeren als spiegel voor de kunstenaar, zij kunnen hun optreden zo terugzien en aanpassen. De bekendste videokunstenaars zijn: Nam June Paik, Marina Abramovic, Stan Douglas, Bill Viola, Erwin Olaf en Danny Matthijs.

Tv Buddha – Nam June Paik65

63http://nimk.nl/nl/wat-is-mediakunst 64http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2664/Nieuws/archief/article/detail/784701/2006/01/31/Ingevecht-met-de-nieuwe-media.dhtml 65http://farm6.staticflickr.com/5062/5683564038_0479a12598_b.jpg 30

De 'TV-Buddha' van Nam June Paik is een antiek 18e-eeuws Boeddhabeeld dat geplaatst is voor een televisiescherm met op de televisie een camera die de Boeddha filmt. Het beeld kijkt zo eindeloos naar zichzelf. Doordat de beelden live zijn, is het een gesloten circuit waarin heden en verleden – maar ook tegenstellingen als Oost-West, spiritualiteit tegenover technologie- met elkaar worden verbonden. De toeschouwer kan in het kunstwerk deelnemen door binnen het bereik van de camera te lopen en zo ook zelf in beeld te verschijnen. Paik stelt met dit kunstwerk vraagtekens bij het vermogen van de massamedia tot zelfbeschouwing, hij wilde televisie inzetten als middel voor reflectie. Bovendien wordt het fenomeen televisie aan de kaak gesteld en wordt er nagedacht over termen als beeldproductie en beeldreceptie. Toen Nam June Paik 'TV-Buddha’ voor het eerst exposeerde, tijdens de tentoonstelling ‘Projekt ’74’ in Keulen, nam de kunstenaar zelf de plaats van het Boeddhabeeld in. Daarmee suggereerde hij dat de diverse tegenstellingen, zoals Oost-West, technologie- spiritualiteit ook in hemzelf aanwezig zijn. Door de grote hoeveelheid symboliek die achter dit kunstwerk te vinden is, doet de TV-Buddha een groot beroep op iemands moraal. Hierdoor gaan mensen nadenken over bijvoorbeeld hoe de godsdienst zich verhoudt tot de nieuwe massamedia, over de tegenstellingen tussen Oost en West, over het verschijnsel TV en hoe de mens betrekking heeft op de TV. De TV-Buddha lokt niet zozeer meningen uit over 'goed'-'slecht' of 'wel kunst'-'niet kunst', maar het geeft vragen over tegenstrijdigheden en zet daarmee het publiek aan tot nadenken. Het is daarmee niet een zeer controversieel werk, maar een algemeen aanvaard kunstwerk dat oproept tot aandacht voor de tegenstrijdigheden die dit werk symboliseert.66

66http://www.mediacultuur.net/bronnen/tv-buddha http://www.stedelijk.nl/kunstwerk/1545-tvbuddha 31

H6. Schokkende hedendaagse kunst Achteraf is het makkelijk te zeggen hoe een situatie precies in elkaar zat en welke stromingen van korte duur waren en welke dingen een grote invloed hebben gehad en welke niet. Dit geldt ook voor het beschrijven van de hedendaagse moraal. Pas achteraf is een periode werkelijk goed weer te geven. Vandaar dat hier is gekozen voor het gebruiken van de meest voorkomende term om het algemeen hedendaags denken en de tegenwoordige kunststroming aan te geven: het postmodernisme. Aan de hand van deze term zal een indicatie worden gegeven van de algemene opvatting van alledaagse kunst en moraal.

§6.1 Weergave algemene moraal: Postmodernisme Letterlijk betekent het postmodernisme 'na het modernisme'. Het begrip 'postmodernisme' kan op twee manieren in verband worden gebracht met het modernisme. Namelijk als antithese en synthese. Het postmodernisme is ten eerste te zien als een antithese, een reactie die zich afzet tegen het modernisme. Het begrip werd voor het eerst gebruikt in de architectuur waarmee de architect Charles Jencks reageerde op het modernisme. Zijn punten van kritiek op het modernisme waren dat het modernisme a-historisch, onherkenbaar abstract, te veel vereenvoudigd door reductie en te objectief was. Volgens hem moest de nadruk komen op subjectieve standpunten, complexiteit, verschillende fragmentarische visies op de werkelijkheid, cultuurrelativisme en herkenbaarheid. Bovendien moest er aandacht komen voor de rol van massaproductie, massacommunicatie en massamedia in de samenleving. Het begrip postmodernisme verspreide zich geleidelijk vanuit de architectuur en beslaat vandaag de dag alle kunstvormen.67 Ten tweede is het postmodernisme te zien als een synthese: een samenvoeging van het modernisme en de voorgaande stromingen tot één geheel. Het postmodernisme wordt namelijk vaak gezien als de periode nadat alles al gedaan en uitgevonden is in de kunst. Alle technieken zijn uitgevonden, alles is al eens gedaan in de geschiedenis van de kunst en er zijn geen heilige huisjes meer waar tegen aan kan worden geschopt. Postmoderne kunstenaars zien dit niet als een einde, maar juist als het beginpunt. Nu zijn alle mogelijkheden beschikbaar om het concept zo goed mogelijk vorm te geven.68 Kenmerken van de algemene postmoderne moraal69 1) Er zijn geen allesomvattende ideologieën meer, waarbij op alle maatschappelijke vlakken de standpunten van de betreffende ideologie moeten worden gehoorzaamd. Zo kan een aanhanger van het communisme volgens het postmodernisme het ook prima eens zijn met enkele standpunten van het christendom. 2) Pluralisme: met de val van de muur in Berlijn vervalt ook de hiërarchie van de ideologieën. Vanaf toen was er in feite sprake van het pluralisme. Er is niet één toonaangevende ideologie of stroming meer, maar alle opvattingen kunnen volkomen gelijkwaardig naast elkaar bestaan. Een voorbeeld hiervan is cultuurrelativisme: 'onze cultuur is niet beter dan die van anderen'. Dit had tot gevolg dat andere culturele levensvisies dan de westerse werden geaccepteerd. Hierdoor werd de dominantie van de westerse cultuur aan de kaak gesteld. 67http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/massakern.pdf 68 http://www.kabk.nl/docu/postmodernisme_1.pdf 69http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/massakern.pdf 32

3) Postmodernisten zijn van mening dat de toekomst garant staat voor een betere tijd. In het modernisme werd de toekomst gelijk gesteld aan vooruitgang. Men kreeg steeds betere lonen, werkomstandigheden en levensomstandigheden naarmate de tijd vorderde. De postmodernisten hebben van de 20e eeuw geleerd dat die vooruitgang en nieuwe technologie ook leidde tot de Tweede Wereldoorlog en de atoombom. Daarom is de postmoderne visie dat geschiedenis vanuit verschillende hoeken kan worden bekeken en dat de interpretatie van geschiedenis tijdgebonden, cultuurgebonden is en subjectief wordt geconstrueerd. De kenmerken van het postmodernisme zijn goed begrijpbaar wanneer deze tegenover de kenmerken van het modernisme worden gezet. Hier onder volgen enkele schema's die de kenmerken van beide stromingen en vooral de verschillen er tussen goed illustreren.70

(algemeen) Modernisme

Posmodernisme

historiserend , teleologisch socialistisch, collectief gericht internationaal idealistisch, utopisch, ideologisch (anti-)christelijk rationeel streng, ernstig hiërarchisch op zoek naar het universele centrumgericht op zoek naar de waarheid gericht op eenheid

gericht op het nu individualistisch, emancipatoir lokaal cynisch agnostisch, gericht op ‘spiritualiteit’ sceptisch ironisch, dubbelzinnig anarchistisch relativistisch contextgericht op zoek naar de leugen pluralistisch

(kunst) Modernisme

Postmodernisme

avant-gardistisch, heroïsch geen onderscheid high art – low art oriëntatie op oriëntatie op mainstream freaks

70http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/massakern.pdf 33

Modernisme71

Post- Modernisme

± 1900 - 1960

± 1960 - nu

High Art

Low Art

Kunstenaar werkt in specifieke stijl: Impressionisme, Expressionisme, Surrealisme, Kubisme, Futurisme, Abstractie, Dadaïsme, Pointillisme, De Stijl, Constructivisme, Bauhaus, Abstract Expressionisme, Cobra

Kunstenaar werkt onbeperkt wat betreft vorm en concept Kunst staat dichterbij het alledaagse leven en de gewone bevolking

Museum bepaalt met name de kunst

Smaak van het publiek bepaalt mede de kunst

Er bestaat binnen elke kunststijl een duidelijke Er is geen eenheid eenheid eclectisch: historische stijlkenmerken overgenomen en samengevoegd met andere elementen

LESS IS MORE

LESS IS A BORE

Kunst

Kitsch

minimalisme

maximalisme

Idealisme naar de perfecte universele cultuur

Zonder vaststaand eindpunt; het hoeft niet beter, mooier, hoger dan wat er al is

Opgaand historisch perspectief

Hier en nu

hiërarchisch

anarchisme

idealisme

cynisme

Op zoek naar waarheid

Op zoek naar de leugen

Gericht op het algemene

Gericht op de uitzondering

Formalistisch. abstract

Figuratief, esthetisch

Vorm > concept

Vorm kan los gekoppeld worden van functie of concept Reproductie, imitatie, mimetisch (nabootsing van de werkelijkheid) Proces van het kunstwerk soms net zo belangrijk of belangrijker als de uitkomst van het werk

authentiek Voltooid kunstwerk als doel

71 Samengesteld schema door Mevr. Hijmans

34

Ter verduidelijking van de term 'postmodernisme' volgen hier enkele citaten uit een interview met Sue-an van der Zijpp, conservator van het Groninger Museum.72 “Vanaf de jaren '60 van de vorige eeuw werden oude waarden overboord gegooid. Met name jongeren wantrouwen de gevestigde orde als religie, politiek, wetenschap en kunst. Ook in het postmodernisme, dat ontstond in de jaren 80, is dit terug te vinden. In de postmoderne kunst zien we de ontkenning van de autonomie van de kunst, de vervaging van de grens tussen kunst en het dagelijks leven en de nadruk op stilistische onzuiverheid waarin bewuste vermenging van historische stijlen wordt beoogd.(...) Zowel in de architectuur, als in de kunst zie je eigenlijk een soort vluchtigheid, een soort oppervlakkigheid optreden. Vooral de postmodernisten zijn er helemaal niet wars van. Het modernisme was heel streng, heel serieus, bijna dictatoriaal te noemen, en dat is iets waar de postmodernisten zich tegen keren, die zeggen: “ja, wij willen daar lucht in brengen, er moet humor komen en het mag best even wat vluchtiger, je hoeft niet de hele boodschap mee te krijgen”. Dus er kwam heel veel kleur, er kwam humor, er kwamen symbolen, er kwamen figuratieve elementen. Er zijn bijvoorbeeld heel vaak verwijzingen, figuratieve verwijzingen, symbolen zeg maar, symboolgebruik is een belangrijk element. De vermenging van stijlen. (...) Het gebouw van het Groninger Museum is zelf een typisch voorbeeld van “less is a bore”. Er bestaat namelijk een beroemd adagium van Mies van de Rohe, een beroemde modernistische architect, die luidt: “less is more”. Dit betekent letterlijk “minder is meer”, wat inhoudt dat minder of eenvoud en minimalisme het beste en mooiste is. Robert Ventury gaat tegen deze uitspraak in door te zeggen “less is a bore”, ofwel “minder is saai”. Het gevolg is dat alles uit de kast wordt getrokken in het postmodernisme. Het is eigenlijk een soort overdrijving, het is allemaal niet nodig, het is teveel, het is een soort overdaad aan je zou bijna kunnen zeggen nutteloze architectuur. Het is architectuur om de architectuur. (...) In de huidige postmoderne samenleving zijn de mediacultuur en de informatisering kenmerkend. Niet het bezit van de productiemiddelen, maar de toegang tot informatie is belangrijk. Door de massamedia ontstaat een veelheid aan wereldbeelden waardoor niet langer één realiteit te onderscheiden valt. De Franse filosoof Beaudrillard spreekt over het verschijnsel “Siminacrum”, een schijnwerkelijkheid. De beelden hebben misschien wel de plaats van de echte werkelijkheid ingenomen. Zo is Disneyland volgens Boudriar een goed voorbeeld van de nabootsing van de Amerikaanse waarden. Doordat deze wereldbeelden zo toegankelijk zijn is een Retrotrend makkelijk te realiseren. Je kunt immers eindeloos putten uit internet ter inspiratie. Ook kunstenaars laten zich in hun werk inspireren door decennia van de vorige eeuw en musea richten thematische exposities in voor dit onderwerp.”

72http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20121203_postmodernisme01 Zie bijlage voor de volledige tekst 35

§6.2 Schokkende hedendaagse kunstwerken Over het algemeen kan dus worden gezegd dat de hedendaagse kunst zich kenmerkt door: alles is al uitgevonden en alles is al eens gedaan. Kunstenaars zien dit als een nieuw beginpunt. Dit maakt de kunstenaars dat ze totaal onafhankelijk zijn in hun aanpak, dus dat er niet meer gewerkt wordt vanuit één bepaalde stroming, zoals wel in de 20e eeuw het geval was. Bovendien hebben kunstenaars volledige autonomie: kunstenaars bepalen zelf wat ze maken en hoeven geen rekening met eventuele opdrachtgevers of een heersende autoriteit te houden. Ten slotte hebben hedendaagse kunstenaars een individuele houding, dat wil zeggen dat zij tegen kwesties aankijken als individu en niet met de belangen van de groep waartoe zij behoren. Alles wordt vanuit een individueel standpunt bekeken en besproken. Al deze kenmerken zorgen ervoor dat de kunstenaars van vandaag de dag een enorme vrijheid hebben wat betreft zowel het onderwerp, als de technieken en materialen voor hun kunstwerken. In deze paragraaf worden verschillende hedendaagse kunstenaars besproken die veelal spraakmakende kunst maken. Allereerst wordt er enige achtergrondinformatie over de kunstenaar verschaft en daarna worden een of enkele schokkende kunstwerken beschreven en de reacties erop geanalyseerd.

§6.2.1 Damien Hirst Een van de bekendste kunstenaars tegenwoordig, zo niet dé bekendste, is Brit Damien Hirst. Hirst is degene die Groot Brittannië weer op de kaart zette in kunstland. Hij was lid van de Young British Artists, een groep die in de jaren 90 in Groot Brittannië de kunstwereld domineerden. Deze groep werd onder andere bekend door de aankopen van de Britse kunstverzamelaar Charles Saatchi.73 Damien Hirst werd geboren in 1965 in Bristol en groeide op in Leeds. Al op de jonge leeftijd van 16 jaar hield Hirst zich bezig met het idee van de dood. Zo bezocht hij vele malen de anatomie afdeling van de Leeds Medical School. In 1984 verhuisde hij naar Londen, waar hij werkte in de bouw voordat hij in 1986 begon met zijn bachelor Fine Art bij Goldsmiths college. De grote doorbraak kwam in 1988 tijdens de tentoonstelling Freeze in een verlaten pand in de Londense havens. Voor zijn kunstwerk 'Mother and Child divided' kreeg hij zelfs de Turner Prize in 1995.

Mother and Child divided – Damien Hirst74 73http://nl.wikipedia.org/wiki/Damien_Hirst 74http://www.tate.org.uk/art/artworks/hirst-mother-and-child-divided-t12751

36

In september 2008 deed Hirst iets dat volledig ongebruikelijk is voor een kunstenaar: hij veilde zijn werk. De complete serie 'Beautiful Inside My Head Forever' werd geveild in het veilinghuis Sotheby's. De opbrengst overschreed alle verwachtingen met een totale som van £111 miljoen (€134 miljoen). Inmiddels is Hirst bekend als de rijkste levende kunstenaar van Groot Brittannië met een geschatte rijkdom van £215 miljoen (€259 miljoen) in 2010 door de Sunday Times Rich List.75 Het werk van Hirst bestaat onder andere uit installaties, sculpturen, schilderijen en tekeningen. Het onderzoeken van de relatie tussen kunst, leven en dood staat in veel van zijn werken centraal. Zelf zegt Damien Hirst hierover: “Art’s about life and it can’t really be about anything else… there isn’t anything else,” (“Kunst gaat over leven en het kan eigenlijk ook niet over iets anders gaan... Er is niets anders”) Een vaak terugkerend onderwerp in zijn werken is de dood, waar hij als kind al door geboeid was. Zo vertelt hij graag in interviews dat zijn naam Damien Hirst een anagram is voor 'Is Mr Death in?'76 Met zijn werken stelt hij de hedendaagse moraal aan de kaak en onderzoekt de spanningen en onzekerheden van de mens.77 For the Love of God Damien Hirst: “I just thought, what can you pit against death?”78( (“Ik dacht gewoon, met wat kunt je strijden tegen de dood?”) Het resultaat was 'For the Love of God'. Het is een ijzeren afgietsel van een schedel, volledig bedekt met 8601 diamanten. De schedel dateert uit 1720-1810 en was waarschijnlijk van een 35 jarige man van Europese/Mediterrane afkomst. De titel is afkomstig van een uitspraak van zijn moeder, toen zij hoorde van de plannen voor zijn nieuwe werken: “For the love of God, what are you going to do next!” For the Love of God herinnert de toeschouwer aan zijn sterfelijkheid. Een veelgebruikte Latijnse spreuk om dit werk te beschrijven is 'momento mori' ofwel, gedenk te sterven. Hirst combineert dit met de Mexicaanse houding tegenover dood die veel decoratie opwekt. Zo legt Damien Hirst uit: “You don’t like it, so you disguise it or you decorate it to make it look like something bearable – to such an extent that it becomes something else.” (Je vindt het niet leuk, dus je vermomd het of decoreert het om het draaglijk te laten lijkenzozeer dat het iets anders wordt.) Hirst's fascinatie voor diamanten komt gedeeltelijk uit de onzekerheid van de waarde van de diamanten. Zijn het glazen stenen met een mooi glansje of zijn het echte objecten van superieure schoonheid die verbonden is met het leven? Hirst legt uit dat de stenen het beste en het slechtste in de mens naar boven halen. Mensen vermoorden elkaar voor diamanten.79 For the Love of God – Damien Hirst80 75http://www.telegraph.co.uk/culture/art/art-news/9086620/Damien-Hirst 76http://www.theguardian.com/artanddesign/2003/apr/20/thesaatchigallery.art6

77http://en.wikipedia.org/wiki/Damien_Hirst#cite_note-guardian-13

78http://www.damienhirst.com/for-the-love-of-god#_ftnref2 79http://en.wikipedia.org/wiki/For_the_Love_of_God 80http://www.lawsonmenzies.com.au/auctions?rm=view&id=3099 37

Rudi Fuchs, een Nederlands kunsthistoricus, voormalig directeur van het Stedelijk museum Amsterdam en eenmalig organisator van de zeer prestigieuze tentoonstelling Documenta, zei over For the Love of God het volgende: 'The skull is out of this world, celestial almost. It proclaims victory over decay. At the same time it represents death as something infinitely more relentless. Compared to the tearful sadness of a vanitas scene, the diamond skull is glory itself.' ('De schedel staat buiten deze wereld, het is bijna hemels. Het verkondigt overwinning boven verval. Tegelijkertijd vertegenwoordigt het dood als iets oneindigs dat meedogenloos is. Vergeleken met het jammerlijke verdriet van het vanitas-thema81 is de diamanten scheden de heerlijkheid zelf.') Het kunstwerk riep vele reacties op, zowel positieve als negatieve. Het zou een religieus werk zijn en niet in het Rijksmuseum maar in het Catherijne Convent horen.82 Anderen spreken van een meesterwerk die historie combineert met schoonheid, van een mengeling tussen menselijkheid en goddelijkheid. Een vereniging van het leven en het eeuwige. Bovendien zou dit de hedendaagse dwang 'er zou mooi mogelijk uit te willen zien, zo niet perfect zijn' illustreren. Daarentegen wordt Damien Hirst door veel critici niet gezien als kunstenaar, hij is enkel de bedenker van het concept, de uitvoering en de echte ambacht heeft hij uitbesteed. Het kunstwerk roept veel vragen op bij het publiek, maar tussen de massa zitten ook enkele mensen ademloos naar het glinsterende object te kijken. Het object is volgens hen 'mooi, omdat het zo glimt'. Deze mensen hebben blijkbaar een artistieke houding gehouden en zijn niet in zulke hoge mate moreel aangesproken dat zij een morele houding aannemen. Een kleine groep behoudt dus een artistieke houding, maar het overgrote deel wordt gegrepen door de vragen die het werk oproept. De diamanten schedel wordt gezien als een object dat veel morele vragen opwekt en wordt daarom moreel beoordeeld. Het spraakmakende voorwerp doet onder andere een beroep op de waarden sterfelijkheid, schoonheid, 'wat is kunst', religie, de zin van het leven en dood. The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living Het kunstwerk dat Damien Hirst onmiddellijk zoveel pers-aandacht gaf dat hij beroemd werd over de hele wereld is The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living. Het kunstwerk, gemaakt in 1991, bestaat uit een glazen bak, opgedeeld in drie delen en gevuld met formehalyde met daarin een tijgerhaai van ruim vijf meter lang. De Britse zakenman, kunstverzamelaar en conservator Charles Saatchi gaf Damien Hirst de mogelijkheid een kunstwerk te maken op kosten van Saatchi. Hirst wilde iets dat groot genoeg was om iemand op te eten en dat echt genoeg was om iemand bang te maken. Hirst zegt zelf: “You try to avoid death, but it's such a big thing that you can't. That's the frightening thing isn't it?”83 (“Je probeert dood te vermijden, maar het is een zo groot ding dat je het niet kunt. Dat is het beangstigendste, nietwaar?”)

81http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/Cultuur/article/detail/1187525/2008/09/12/Diamantenschedel-isreligieuze-kunst.dhtml Het kunstwerk werd in het Rijksmuseum tentoongesteld met zeventiende eeuwse stillevens met het vanitas-thema 82http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/Cultuur/article/detail/1187525/2008/09/12/Diamantenschedel-isreligieuze-kunst.dhtml 83 http://www.damienhirst.com/the-physical-impossibility-of

38

The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living- Damien Hirst84 Het werk is niet subtiel en betuigt niet van grote ambacht, maar het is groot, levensecht en vooral angstaanjagend. Hirst wil de toeschouwer hiermee laten nadenken over leven en dood. De dood is overal om ons heen en niemand ontkomt er aan. Volgens Damien Hirst “moet je de slechte dingen onder ogen zien en de goede de moeite waard maken”. Hoewel de haai eerder een beangstigende indruk maakt met een vervelende nasmaak is het de bedoeling van Hirst om mensen positief over het leven te laten nadenken.85 De haai ziet er levensecht uit met een opengesperde bek vlijmscherpe tanden, mét weerhaken in een bak vol zeegroen water. Zodra de kijker recht voor de kop van de haai komt te staan wordt deze geconfronteerd met de haai die plotseling een uitval naar de kijker lijkt te doen. Dit korte schrikmoment wordt ervaren als een doodsbedreiging en de kijker wordt daardoor direct geconfronteerd met dat ene moment waar niemand aan ontkomt, het moment van sterven. De bedoeling van Damien Hirst is als volgt: “Ik wil mensen aan het denken zetten en dat lukt alleen als ze zich onbehaaglijk voelen, gedwongen worden na te denken over wat ze waarnemen. Daarom wek ik sterke sensaties zoals angst en afkeer op. De afschuw die de haai je inboezemt, is voor een belangrijk deel toe te schrijven aan het feit dat je je één moment in hetzelfde water met hem denkt te bevinden.” Het kunstwerk is op twee manieren schokkend. Allereerst is het schokkend doordat de toeschouwer schrikt van de haai, het is angstaanjagend en dat laat de toeschouwer nadenken. Ten tweede wordt het spraakmakend omdat een haai wordt gepresenteerd in een museum en kunst wordt genoemd. Het zou niet misstaan in dierentuin of een museum voor dieren, maar nu het in een museum voor kunst staat, wordt de haai niet gepresenteerd als dier maar als kunstvoorwerp. Veel toeschouwers zien een opgezette haai niet als kunst en daarom komt bij hen de moraal van wat kunst is in het geding, waardoor het werk op een morele wijze wordt beoordeeld en het spraakmakend is.

84http://www.damienhirst.com/the-physical-impossibility-of

85http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/kunst/267-damien-hirst-de-gepekelde-haai.html 39

§6.2.2 Ai Weiwei De Chinese Ai Weiwei is verreweg de bekendste Aziatische kunstenaar van dit moment. Hij werd in 1957 geboren in Beijing, maar de familie moest al snel verhuizen omdat zijn vader Ai Qing, een bekende en enigszins controverse dichter uit die tijd, uit de stad werd verbannen. De familie leefde lange tijd ondergronds, dat wil zeggen in een hol. In 1975 keerde de familie terug in Beijing en in 1978 ging Ai studeren aan de filmacademie in Beijing. In de periode van 1981 tot 1993 woonde hij in New York waar hij geïnspireerd raakte door de werken van Marcel Duchamp en de conceptuele kunst, minimal art en pop art. Voor al deze stromingen geldt dat kunst niet zozeer een expressie is van het innerlijk van de kunstenaar, maar dat de context waarin kunst gemaakt en gepresenteerd wordt van essentieel belang is.86 Ai Weiwei maakt onder andere beeldhouwwerken, muziekclips, schilderijen, ready-made, architectuur en foto's. Hij heeft bovendien meegewerkt aan de bouw van het Olympisch stadion in Beijing voor de Olympische spelen van 2008.87 Hoewel Weiwei in zijn werk in eerste instantie reflecteert op de Chinese cultuur, doet hij dat met technieken en strategieën die hij in de Westerse moderne kunst heeft ontdekt. Ai Weiwei wordt niet alleen gezien als kunstenaar, maar ook als sociaal activist.88 De Britse Arts Review omschreef zijn werk als volgt: “Ai’s werk draagt de opvatting uit dat de echte context van kunst niet gevormd wordt door ‘de markt’ of door ‘het instituut’ maar door wat er nu gebeurt, om ons heen, in de echte wereld.” Zo zegt Ai Weiwei zelf: "We have to give our opinion, we have to say something, or we are a part of it. As an artist I am forced to say something."89 Ai Weiwei zet zich op vele fronten in tegen het onrecht dat de Chinese bevolking door de machthebbers wordt aangedaan. Zelf heeft hij als kind de gevolgen van de strenge Chinese censuur ondervonden en nu hij enige bekendheid heeft door zijn kunstenaarschap wil hij zich inzetten voor dit onrecht. Zo maakt hij kunstwerken die op een directe of indirecte manier kritiek leveren op het beleid van de Chinese overheid en is hij actief op internet. Hij begon met bloggen op 19 november 2005, maar door de grote populariteit die zijn blog kreeg en door de toon die daarin werd gezet tegen de overheid, verwijderde de Chinese overheid zijn blog. Sindsdien is hij actief op de internetsite Twitter en twittert hij er op los onder de naam @aiww. Op deze manier kan hij miljoenen mensen over de hele wereld bereiken.90 Dropping a Han Dynasty Urn Een van zijn meest provocatieve werken is zeker het laten vallen van een urn uit de Han dynastie. In 1995 presenteert Ai Weiwei een drieluik met drie foto's waarop hij een 2000 jaar oude urn laat vallen. Ai Weiwei stelt in dit werk de tegenstrijdigheid van de oude Chinese geschiedenis en traditie en de moderne wereld centraal. In een even simpele als onomkeerbare daad rekent hij af met de manier waarop in het heden en recente verleden is omgegaan met de eigen culturele traditie. De authenticiteit van een historisch voorwerp en de traditie worden aan aan de kaak gesteld. Uit dit werk zou ook de opvatting 'om de weg vrij te maken voor het nieuwe moet het oude vernietigd worden' kunnen worden afgeleid.

86http://aiweiwei.com/ 87http://nl.wikipedia.org/wiki/Ai_Weiwei 88 http://www.globalpost.com/dispatch/china-and-its-neighbors/090623/meet-the-man-who-wantsshut-down-the-internet-china?page=0,0 89http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=ac5W2eD3vmD4 90http://en.wikipedia.org/wiki/Ai_Weiwei 40

Dropping a Han Dynasty Urn – Ai Weiwei91 Veel mensen reageerden geschokt op deze actie, met name historici. Volgens hen is het een barbaarse actie om een antiek voorwerp van 2000 jaar oud te laten vallen zonder enige duidelijke reden.92 Deze reacties geven de morele opvatting weer dat het barbaars is om een antiek voorwerp te laten vallen zonder duidelijke reden. De waarde van hoe men met historische voorwerpen omgaat wordt met dit kunstwerk zeer expliciet betwist. Ai Weiwei stelt namelijk de vraag 'waarom moeten alle oude, historische voorwerpen in een museum bewaard worden?' Het is duidelijk dat van een artistieke houding hier geen sprake meer is. De toeschouwers kijken niet naar de foto's zelf, maar naar het principe van een antiek voorwerp, in dit geval een eeuwenoude urn, te laten vallen. Tot grote ergernis van de critici blijft Ai Weiwei's gezichtsuitdrukking op de foto's onveranderd, alsof de hele actie hem koud laat. De toeschouwer wordt met dit werk vooral moreel aangesproken waardoor er een morele houding wordt aangenomen en het kunstwerk met iemands persoonlijke waarden wordt beoordeeld. Er zijn verschillende reacties op het laten vallen van de urn gekomen, dit komt doordat iemands individuele waarden cultureel bepaald zijn. Zo zal een antiquair met het idee al het oude en historische te willen bewaren in musea hier met hoge verontwaardiging op reageren. Aan de andere kant daarentegen zal een jongere die in een milieu leeft waarin de opvatting heerst alles te willen vernietigen om vernieuwing te behalen, hier met grote instemming naar kijken. 'Sunflower Seeds' Twee jaar lang is een zaal van het Tate Modern van 1000m² bezaaid geweest met zonnebloempitten. Deze zonnebloempitten waren van porselein en met de hand gemaakt en beschilderd. Hiervoor werd een heel Chinees dorp omgetoverd tot een 'porseleinen-zonnebloempitfabriek'. De zonnebloempitten hebben twee betekenissen. Als eerste werden de Chinese burgers vroeger afgebeeld als zonnebloempitten op propaganda posters, elke pit belichaamde een burger. De machthebbers waren de baas over het volk en beheersten ook werkelijk het volk als een hand een zonnebloempit kan beheersen, dit gevoel probeert Ai te illustreren. De tweede betekenis is dat de zonnebloempit een goedkoop lekkernij is, het is dus toegankelijk voor iedereen. Toen Ai Weiwei met zijn ouders in een hol leefde, at hij bijvoorbeeld veel zonnebloempitten, omdat het goedkoop en makkelijk verkrijgbaar was. Tenslotte vindt Ai Weiwei het allerbelangrijkste het fijne gevoel dat mensen krijgen als ze er over lopen, erin spelen of erop liggen.93 91http://mektres.com/2013/05/14/ai-weiwei-resistencia-y-tradicion/ 92http://adobeairstream.com/art/art-review-ai-weiwei-dropping-the-urn/ 93http://static.guim.co.uk/sys-images/Observer/Columnist/Columnists/2010/10/13/1286970394502/aiweiwei-006.jpg

41

De zonnebloempitten zijn geen provocatief werk, maar zijn wel voor iedereen toegankelijk en spreken iedereen persoonlijk aan die ermee in contact komt. Het is een kunstwerk waarin mensen worden betrokken. Normaal mag het publiek een kunstwerk nooit aanraken –enkele uitzonderingen als performances daar gelaten-. Dit werk daarentegen roept om aangeraakt te worden. Het publiek wordt in het werk betrokken en daardoor spreekt Ai Weiwei veel mensen aan. Het is mogelijk zowel een artistieke houding als een morele houding te combineren. Het werk doet niet in zo'n hoge mate beroep op iemands moraal dat een artistieke houding aan te nemen moeilijk wordt, maar het prikkelt de individu wel om na te denken. Die mogelijkheid om na te denken is geheel aanwezig omdat iedereen rustig zijn gang kan gaan in deze met zonnebloempitten bezaaide hal. “Er ontstaat een sfeer alsof de tijd stilstaat”, aldus de reactie van een toeschouwer.94 Ai Weiwei is er in geslaagd een sfeer te creëren waarin het gevoel dat mensen van deze zonnebloempitten krijgen, optimaal kan worden ervaren. Zijn doel mensen te laten genieten van het gevoel dat veroorzaakt wordt door de zonnebloempitten is dan ook gelukt.

Ai Weiwei met enkele porseleinen zonnebloempitten95 Propaganda poster van Mao Zedong96 het volk wordt afgebeeld als zonnebloempitten Overheidsingrijpen De grootste kritiekhebber op Ai Weiwei is de Chinese overheid. Ai Weiwei veroorzaakt namelijk met zijn kunstwerken soms grote oproer en zet mensen tot nadenken en dat is wel het laatste wat de Chinese overheid wil. De censuur van de Chinese overheid is zeer sterk, omdat de Chinese overheid de bevolking rustig wil houden en in alle gevallen een opstand tegen de overheid wil vermijden. Zo heeft China volgens Amnesty International het meest ontwikkelde systeem van internetcensuur ter wereld. 97 94 http://www.youtube.com/watch?v=td3_EKX1Igo 95 http://www.collectortribune.com/wp-content/uploads/2012/03/hi-ai-weiwei-cp-105182677-8col.jpg 96http://4.bp.blogspot.com/_7tccCdrOot0/TLe_pSe1RSI/AAAAAAAAGtQ/3D66thz9kVw/s400/1mzd041.jpg 97http://stukroodvlees.nl/communicatie/waarom-censureert-de-chinese-overheid-social-media/

42

In 2013 verscheen een onderzoek van Gary King, Jennifer Pan en Margaret Roberts, allen werkzaam aan Harvard University. Dit onderzoek wees uit dat de Chinese overheid gebruik maakt van een algoritme genoemd 'In Action', die alle kritische berichten selecteert, waarna een groot team ambtenaren deze berichten leest en bepaalt of het verwijderd moet worden of niet. King en zijn mede onderzoekers posten dagen achter elkaar berichten op internet over actuele onderwerpen in China en proberen veranderingen in kaart te brengen. In de meeste gevallen werd een subversieve post binnen 24 uur na plaatsing weer verwijderd door de censors.98 De onderzoekers schatten dat uiteindelijk zo’n 13% van alle social media berichten in China wordt gecensureerd. De onderzoekers presenteren een schat aan data die voornamelijk de theorie van collectieve actie ondersteunt. Verrassend genoeg treden censors nauwelijks op tegen berichten die kritisch zijn ten opzichte van de Chinese overheid. De censuur is gericht tegen het voorkomen van collectieve actie en protest. De Chinese overheid hield Ai Weiwei al enige tijd in de gaten, maar had tot voorheen niets concreets om hem op te pakken. Het bleef hierdoor steeds beperkt tot geldboetes voor 'belastingontduiking'. Op 3 april 2011 was de maat vol voor de Chinese overheid en werd Ai Weiwei in het geheim gevangen genomen op de luchthaven van Beijing. Hij werd 81 dagen gevangen gehouden. Op 22 juni 2011 werd hij op borgtocht vrijgelaten. Bovendien werd zijn paspoort ingenomen, waardoor hij tot op de dag van vandaag niet naar het buitenland kan. Deze arrestatie zorgde voor veel onrust in China. Veel mensen leverden op internet veel kritiek op de Chinese overheid, zowel op de arrestatie als de onvriendelijke behandeling van Ai Weiwei. De Chinese overheid heeft geprobeerd dit zoveel mogelijk te censureren, zoals blijkt uit de grafiek van het onderzoek van Gary King. Hier is uit op te maken dat de ernst van deze zaak voor de Chinese overheid op een schaal van 0.7 de hoogte van 0.4 behaalde en daarmee eindigde de gebeurtenis van Ai Weiwei's arrestatie op een 6e plaats in de top 13 meest gecensureerde onderwerpen door de Chinese overheid van 2011.

98http://gking.harvard.edu/files/gking/files/censored.pdf 43

Na dit incident hield Weiwei niet op met zijn spraakmakende en provocatieve acties. Ai Weiwei wordt daarom vaak beschuldigd van belastingontduiking –het favoriete excuus van de overheid om critici boetes op te leggen- waardoor de totale som van alle boetes inmiddels in de miljoenen euro's loopt. Al deze inspanningen van de overheid lijken echter niet het gewenste effect te bereiken: de kunstenaar is nog steeds actief en is niet van plan zich over te geven. Bovendien geniet Ai inmiddels van een enorme naamsbekendheid, waardoor elk optreden van de Chinese overheid hem meer aandacht zou opleveren. Voor de buitenwereld is hij te bekend waardoor de Chinese overheid hem niet meer kan censureren, dit blijkt onder andere uit het feit dat hij als provocatief Chinese kunstenaar een Wikipedia pagina heeft en interviews mag geven, mits er aan bepaalde voorwaarden worden voldaan. Zo staat voor een interview met alleen stem-opnames 1 uur en een video-interview mag niet langer duren dan 20 minuten. Deze opnames worden daarna door de Chinese autoriteiten bekeken en goedgekeurd of gewijzigd voordat ze gepubliceerd worden.99

99http://www.hirshhorn.si.edu/collection/home/#collection=pbs-newshour-art-china-andcensorship-according-to-ai-weiwei 44

§6.2.3 Banksy Banksy is een pseudoniem voor de Britse graffiti artiest, film regisseur, politiek activist en schilder. Zijn echte naam is niet bekend, maar vaak wordt Robert Banks of Robin Gunningham gesuggereerd. Hij zou geboren zijn in Briston in 1974 waar hij opgroeide. Tijdens zijn opleiding tot slager kwam hij in contact met graffiti kunstenaars en kwam in de 'ondergrondse' wereld terecht. Inmiddels werkt hij niet alleen meer in Britse steden, maar op plaatsen over de hele wereld. Hoewel hij voornamelijk een graffiti artiest is, maakte hij als filmregisseur de documentaire 'Exit Through the Gift Shop' die in 2011 werd genomineerd voor the Academy Award for Best Documentary. 100 Banksy's werken zijn satirisch en subversief bedoeld en combineren humor met politieke onderwerpen. Met graffiti probeert Banksy commentaar te geven op de politiek of de maatschappij. Doordat zijn werken gemaakt worden op onder andere muren, bruggen en deuren zien veel mensen zijn werk. De afbeeldingen zijn vaak figuratief en laagdrempelig, maar bevatten ook een diepere boodschap die de toeschouwer laat nadenken. Banksy strijdt onder andere tegen het kapitalisme en de oorlogen.101 Organisaties die de straten van Groot Brittanië schoonmaken en houden, zoals Keep Britain Tidy, zien graffiti als vorm van vandalisme en noemen Banksy geen kunstenaar, maar een vandaal.102 Critici zeggen bovendien dat Banksy geen echte anti-kapitalist is omdat hij tonnen met geld verdient met zijn werken. De hoge prijzen voor zijn doeken en de verkoop aan bedrijven en kunstgalerijen gaan volgens de critici niet samen met een antikapitalistische boodschap. Daarentegen geldt wel dat Banksy als graffiti artiest voor een groot deel van zijn werk helemaal geen geld ontvangt en hij werk maakt voor goede doelen als Greenpeace of het voor goede doelen laat gebruiken zoals voor campagnes van Vredesactie.103 Napalm Op het eerste gezicht lijkt het alsof Ronald McDonald en Mickey Mouse een naakt meisje ontvoeren, maar bij de vergelijking met een oorlogsfoto van de fotograaf Nick Ut uit de Vietnamese Oorlog krijgt het werk een hele andere bijsmaak.

Napalm – Banksy 104 100http://www.whoisbanksy.com/critics.html 101http://nl.wikipedia.org/wiki/Banksy 102http://http://ezinearticles.com/?The-Art-of-Banksy&id=1071811 103http://en.wikipedia.org/wiki/Banksy

45

De foto is genomen net na het moment dat het Vietnamese plaatsje Trang Bang werd gebombardeerd door Amerikanen. De schreeuwende en huilende kinderen vluchtten uit hun oude woonplaats.105 Banksy laat het naakte meisje in het midden van de foto hand in hand gaan met Mickey Mouse en Ronald McDonald, twee wereldberoemde symbolen van de Verenigde Staten. Hiermee toont Bansky het militaire, economische en politieke ingrijpen van Amerika in Vietnam tijdens de Vietnamese oorlog. Hij stelt hiermee het Amerikaanse kapitalisme en democratie aan de kaak. Mickey Mouse en Ronald McDonald belichamen lieve, aantrekkelijke en aardige wezens, die hier in schril contrast staan met de schreeuw van het doodsbange meisje.

foto van de Vietnamese Oorlog – Nick Ut 106 Het spraakmakende ligt in twee dingen: 1) Is graffiti kunst? 2) de afbeelding; een schreeuwend meisje tussen twee onbetwiste symbolen voor vriendelijkheid. Het eerste punt, de vraag of graffiti kunst is, geldt niet alleen voor dit werk, maar voor al Banksy's graffiti werk. De ene partij ziet graffiti als vorm van vandalisme terwijl de andere partij graffiti wel degelijk als kunst ziet. Hierbij is het criterium om te beoordelen of Banksy wel of niet een kunstenaar is, de waarde 'wat is kunst'. Mensen die graffiti wel als vorm van kunst vinden, zien Banksy wel als kunstenaar, en omgekeerd. Banksy laat de mensen alleen al om het feit dat hij graffiti maakt, ongeacht wat het werk uitbeeldt, nadenken over wat kunst is. Ten tweede is de afbeelding schokkend, omdat twee voorheen onbetwiste voorbeelden van vriendelijkheid die Amerika belichamen nu gelinkt worden aan het verdriet dat Amerika in Vietnam heeft veroorzaakt. Dit idee komt geheel niet overeen met de voorstelling die veel mensen van Mickey Mouse en Ronald McDonald hebben en is daarom schokkend. Voorheen werden zij gezien als twee grote voorbeelden, maar nu wordt hun reputatie aan de kaak gesteld. Zijn zij wel zo vriendelijk en goed als voorheen gedacht werd? Met name Ronald McDonald belichaamt als symbool van McDonalds het kapitalisme, dat in deze afbeelding een negatieve bijsmaak krijgt.

104http://www.originalprints.com/printview.php? dx=3&page=1&id=17986&sid=1bb710cdffdfdfe8194929c9445cc815 105http://dnbhistoiredesarts.wordpress.com/2012/04/23/banksy-napalm/ 106http://jamaispasdutoutrien.wordpress.com/2012/10/15/napalm-2004-5-banksy/ 46

§6.2.4 Tinkebell Katinka Simonse, ook wel Tinkebell genoemd is een Nederlandse kunstenares die vooral bekend is van het verwerken van dieren in haar werken op een provocatieve manier. Zij is geboren op 10 juni 1979 in Goes en studeerde in 2005 af aan de afdeling design van het Sandberg Instituut in Amsterdam. Als kunstenares probeert ze politieke en maatschappelijke kwesties aan de kaak te stellen en vooral mensen te laten nadenken over hun normen en waarden.107 Zo zegt Tinkebell zelf: “I'm researching frictions in our norms: how we behave, how we live, how we connect with each other, our position towards animals, the environment, (social)media, refugee issues, politics, multiculturalism and more.” (“Ik onderzoek tegenstrijdigheden in onze normen: hoe we ons gedragen, hoe we leven, hoe we met elkaar omgaan, onze positie tegenover dieren, het milieu, (social)media, vraagstukken over vluchtelingen, politiek, multiculturaliteit en meer.”)108 Tinkebell liet voor de tentoonstelling 'Save the Pets' 95 hamsters tegelijk rondlopen in de zogenaamde hamsterballen in haar galerie Masters in Amsterdam. Het doel was mensen te laten nadenken over hoe zij omgaan met hun huisdieren. Tinkebell: “Niemand protesteert over één hamster in een bal, maar wel als er 95 hamsters zijn, terwijl het principe gelijk blijft.” De Dierenbescherming nam de hamsters in beslag en De Partij voor de Dieren stelde Kamervragen naar aanleiding van deze tentoonstelling. Het gevolg van deze actie was dat Tinkebell voor de politierechter moest komen als verdachte van dierenmishandeling. Ten slotte verklaarde de rechtbank het ten gelaste gelegde niet bewezen en werd Tinkebell vrijgesproken.109 My dearest cat Pinkeltje In 2004 maakte Tinkebell een tas van haar kat Pinkeltje. Volgens haar was hij ziek en depressief dus heeft ze hem gedood en zijn huid gebruikt om een tas van te maken.110 Tijdens een show van Naturalis zei Tinkebell:“Wat ik zo bizar vind, is dat mensen zich niet kunnen voorstellen dat je iets met een dier doet op het moment dat je weet welk dier dat was. Dus zodra je weet hoe het heet of zelfs maar kent van gezicht. Je mag alles met een dier doen, maar niet met je eigen dier. Ze hebben overal wel opgezette dieren, ook katten, maar zodra het jouw kat is, mag het niet. Je mag het dier ook niet zelf doden, dat kan alleen maar als je daar een diploma voor hebt. Terwijl het nog niet zo heel lang geleden normaal was als je een dier zelf doodde.”111

Pinkeltje – Tinkebell112 107http://looovetinkebell.com/pages/tinkebell 108https://www.facebook.com/pages/LoooveTinkebell/129773400412004?fref=ts 109http://uitspraken.rechtspraak.nl/#ljn/BP1587 110http://looovetinkebell.com/pages/my-dearest-cat-pinkeltje 111http://www.youtube.com/watch?v=54VS_QuhMgw 47

Dearest Tinkebell De tas Pinkeltje riep reacties op van over de hele wereld. Tinkebell kreeg meer dan 150.000 haatmails en tientallen petities werden tegen haar gehouden. Als reactie hierop bundelde Tinkebell zo'n 800 emails tot het boek 'Dearest Tinkebell'. Enkele voorbeelden van citaten die in het boek staan zijn: “Je bent een ziek mens en ik hoop dat ooit iemand precies hetzelfde bij jou doet als wat jij met je katten hebt gedaan! Ze zouden je moeten opsluiten en executeren! Het is onmenselijk en oneervol wat je met die dieren hebt gedaan. Ik hoop met heel mijn hart dat jij net zo gruwelijk aan je einde komt als al die katjes waar jij een tas van hebt gemaakt!”113 “You fucken cunt freak! I hope you get made into a purse! Go to hell freak?!”114 Het feit dat deze tas zoveel boze reacties oproept maakt duidelijk dat het een schokkend kunstwerk is bij uitstek. De artistieke houding wordt door velen achterwege gelaten, omdat zij moreel aangesproken worden en een morele houding nemen. De schrijvers van de haat-mails hadden een duidelijke mening over de moraal 'huisdier', namelijk dat een huisdier een dier is dat niet mag worden vermoord door mensen en waarvan de huid niet mag worden gebruikt van een tas. Tinkebell laat het publiek door deze tas nadenken over hoe men met hun huisdieren omgaat en waarom dieren zoals koeien wel gebruikt mogen worden voor kleding en accessoires, maar huisdieren niet. De positie van de mens tegenover het dier wordt hier aan de kaak gesteld.

Dearest Tinkebell – Tinkebell en Coralie Vogelaar115 112http://looovetinkebell.com/assets/images/000/055/890/medium-tas.jpg 113http://www.parool.nl/parool/nl/22/KUNST/article/detail/243832/2009/05/20/Dear-Tinkebell-ikhoop-dat-je-sterft.dhtml 114 http://www.torchgallery.com/tinkebell-/dearest-tinkebel-inside-.html 115http://looovetinkebell.com/assets/images/51115/medium-dearest-tinkebell-cover.jpg 48

§6.2.5 Daan Roosegaarde Daan Roosegaarde, ofwel Daniël Ferdinand Roosegaarde Bisschop –het tweede deel van zijn achternaam heeft hij laten vallen, omdat het te elitair zou zijn- werd op 24 juli 1979 geboren in Nieuwkoop. Na een jeugd veel in de natuur te hebben doorgebracht kreeg Roosegaarde tijdens zijn middelbare schooltijd aandacht voor kunst.116 Hij studeert cum laude af in Enschede aan de Acacemie voor de Kunsten en daarna in Rotterdam aan het Berlage Instituut. In 2006 begint hij Studio Roosegaarde, maar zijn doorbraak komt wanneer hij mag tentoonstellen in het Tate Modern in London. In 2010 opent hij zelfs een tweede studio in Shaghai. Daan Roosegaarde is een Nederlandse kunstenaar die studio's heeft in Waddinxveen en Shanghai, waarin hij met ontwerpers, programmeurs en technici installaties creëert op het snijvlak van (autonome) vormgeving en technologie, die hij zelf als ‘techno-poëzie’ omschrijft. Zo zegt hij zelf:"Techno-poëzie is het doen samensmelten van nieuwe technologie en nieuwe dromen tot plekken waar mensen kunnen relaxen en zich thuis voelen.” Het doel van Roosegaarde en zijn team van techneuten en chemici is het maken van interactieve landschappen: objecten die door middel van geavanceerde technologie reageren op menselijke aanwezigheid. Zo is de Lotus Dome gemaakt van folie dat openvouwt als ertegen geademd wordt en is Intimacy een jurk die transparanter wordt naarmate de draagster meer opgewonden raakt.117 Een van de nieuwste en meest besproken op dit moment is de zogenaamde Smart Highway: energiezuinige snelwegen die verlicht worden door glow-in-the-dark-verf en zijn gemaakt van ‘intelligent asfalt’ dat sneeuwkristallen op het wegdek toont zodra het glad wordt. Eind 2013 ligt dankzij de samenwerking met bouwbedrijf Heijmans ergens in Brabant de eerste kilometer.

Smart Highway – Daan Roosegaarde118 116http://www.nrc.nl/nieuws/2013/09/01/de-wereld-hacken-met-de-technopoezie-van-zomergast-

daan-roosegaarde 117http://www.stedelijk.nl/tentoonstellingen/touch-and-tweet 118http://www.youtube.com/watch?v=xPVkT6FKhv4 49

Roosegaardes werk heeft al meerdere prijzen gewonnen. Tweemaal ontving hij de Dutch Design Award (2009 en 2012). Daarnaast won hij de Design for Asia Award (2011) en de Charlotte Köhler Prijs voor beeldende kunst (2012)119. In 2013 ontving hij voor zijn ‘Smart Highway’ de prestigieuze INDEX Award en de World Technology Award, een belangrijke technologie- en innovatieprijs. Roosegaarde exposeerde in de Tate Modern en het Victoria and Albert Museum in Londen, het Nationaal Museum in Tokio en het jaarlijkse STRP Festival te Eindhoven. Die installaties zijn gebundeld in een overzichtspublicatie die bij NAi Uitgevers (2010) is verschenen. Interactiviteit en spelen met de natuur, daar richt Roosegaarde zich met zijn kunst op. Hij springt in op de analoge wereld die digitaal wordt. Bovendien realiseert hij een wisselwerking tussen toeschouwer en het kunstwerk. Zo beïnvloedt de toeschouwer het kunstwerk door bijvoorbeeld diens lichaamswarmte, maar beïnvloedt het kunstwerk door deze reactie ook de toeschouwer. Dit is een regelmatig terugkerend element in Roosegaardes werk. Zelf zegt hij het volgende over zijn werk: “Ik maak geen statische dingen, dat is wind in een glazen potje. Vergelijk het met de natuur: je bent je er niet van bewust, maar het werkt én het ziet er fantastisch uit. Omdat het doordacht is. Daar heeft de natuur een paar miljoen jaar de tijd voor gehad, maar mijn werk moet dat ook doen: versmelten met het leven. Of het nou kunst is, mode, wegen of gehackte bloemen.”120 Dune Dune is een interactief duinlandschap bestaande uit honderden LED-lampjes, dat reageert op beweging en aanraking. Het kunstwerk reageert zo op voorbijlopende mensen of het geluid van een passerende scooter of auto. Het werk kan zowel binnen als buiten geplaatst worden. Door het plaatsen van dit kunstwerk buiten op een donkere plek kan het werk de voorbijganger een aangenaam en veilig gevoel geven. Daarmee beantwoordt het aan het idee van ‘social design’. Met zijn honderden lichtjes onderzoekt Dune de futuristische relatie tussen natuur en stedelijke ruimte. Dune is gemaakt van gerecycled kunststof en leds, die door interactieve software worden aangestuurd. Dune is ontwikkeld voor verschillende, tijdelijke of permanente locaties en in verschillende omstandigheden. Het werk is permanent geïnstalleerd langs de Maas in Rotterdam en was eerder onder meer te zien in het Victoria & Albert Museum in Londen, het Stedelijk Museum in Amsterdam en de 18e Biënnale van Sydney in Austrailë.121.

Dune – Daan Roosegaarde langs de Maas in Rotterdam122 119http://www.24reclame.nl/24h-full-program/program-next-level-talks/daan-roosegaarde

120http://www.items.nl/2012/5/25/daan-roosegaarde/ 121http://www.takeacharcoal.com/dune-interactief-lichtlandschap/ 122http://plusmood.com/2009/12/dune-4-2-daan-roosegaarde/

50

Dune – Daan Roosegaarde123 Het spraakmakende is niet het feit dat technologie wordt gebruikt in de kunst. Dit in tegenstelling tot de video-kunst van Nam June Paik in de 60er jaren van de vorige eeuw. Video was net als technologie een gebruikt medium van die tijd, maar waar de video-kunst van Paik stootte op veel weerstand als vorm van kunst, wordt de technologie als middel om kunst te maken, wel geaccepteerd tegenwoordig. Dit komt onder andere door de verwevenheid van de technologie in het alledaagse leven. Technologie is inmiddels overal om ons heen en van zulk eminent belang dat het onmisbaar is geworden. Het kunstwerk is zo spraakmakend, omdat het onverwacht reageert op de toeschouwer terwijl de persoon dit niet verwacht. Het publiek van dit kunstwerk loopt bijvoorbeeld langs de Maas in Rotterdam en ziet vervolgens plotseling het riet oplichten en bewegen wanneer zij het passeren. Volgens de algemene moraal hoort bij een wandeling langs de Maas geen interactief kunstwerk, dus door juist het werk buiten een museum te plaatsen zorgt het werk voor opkijkend publiek. Het feit dat volgens de algemene moraal een kunstwerk niet behoort tot een gewone wandeling zorgt er voor dat het werk spraakmakend is. Veel mensen beschouwen dit kunstwerk als 'aangenaam' en 'een leuke afwisseling van de onveranderde alledaagse dingen'. Deze reacties geven bovendien weer dat spraakmakende kunst niet altijd negatief schokkend is, maar dat een spraakmakend kunstwerk ook zeker positief kan verrassen.

123http://designblog.rietveldacademie.nl/?p=29351 51

H7. Conclusie Wat is schokkende kunst en hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen verandert? Wat is schokkende kunst?

Kunst schokkend is wanneer het kunstwerk in zo'n hoge mate beroep doet op iemands individuele moraal dat de artistieke houding wordt verruild voor een morele houding. Er wordt dan niet meer met een artistieke houding naar het kunstwerk gekeken, maar met een morele houding. Zodra een kunstwerk met een morele houding wordt beoordeeld worden er uitspraken gedaan met meningen hoe iets wel of niet hoort te zijn. Deze uitspraken gaan gepaard met emoties als verontwaardiging. De toeschouwer wordt dus persoonlijk aangesproken als er een morele houding wordt aangenomen. Op dit punt, wanneer de artistieke houding wordt verruild voor de morele houding, is sprake van schokkende of spraakmakende kunst, omdat het kunstwerk de toeschouwer onverwacht hevig emotioneert en het kunstwerk mensen er over doet praten en discussiëren.

Het aannemen van de morele houding hangt af van de moraal, die in hoge mate cultureel bepaald wordt. De samenleving waarin iemand leeft en de godsdienst waarin iemand gelooft stellen een normen en waarden pakket vast door bepaalde regels en geboden die een individu richtlijnen voor de individuele moraal geven, bijvoorbeeld de 10 geboden van het christendom en het wetboek van de Nederlandse staat. Doordat de samenleving aangeeft wat 'goed' of 'slecht' is, wordt er vormgegeven aan iemands individuele moraal. Doordat de moraal in hoge mate cultureel bepaald is, wordt er per cultuur anders op een bepaald kunstwerk gereageerd. Een kunstwerk kan in de ene cultuur wel gewaardeerd worden en tegelijk verafschuwd worden in een andere cultuur. Hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen verandert?

Het publiek Ten eerste moet het publiek zelf worden beschouwd. De positie van het publiek ten opzichte van kunst is namelijk sinds 1863 flink verandert. Zo waren de critici in de tijd van Manet hoofdzakelijk de rijke elite, de Salon en kunstenaars uit die tijd. Met de komst van pop art verandert dit, omdat pop art een brug slaat tussen kunst en de grote massa. Kunst wordt toegankelijk voor iedereen en iedereen heeft er een mening over. Dit betekent dat het publiek wordt vergroot van elite tot de gehele bevolking. Een logisch gevolg is dat het aantal reacties hierdoor toeneemt. Hierdoor wordt er meer en meer verschillend gereageerd op kunstwerken, kunstenaars of kunst in het algemeen. Een tweede verschuiving is het aantal mogelijkheden om te reageren op kunstwerken en kritiek te geven. In de tijd van Manet was het gebruikelijk om kritiek op een kunstwerk te publiceren in de krant of een tijdschrift. Alle kritiek kwam van de elite, de Salon of kunstenaars en werd gelezen door alleen die groep mensen. Door de komst van de massamedia kon er gereageerd worden via de radio, televisie en later ook het internet. Door deze ontwikkeling was het voor de gehele bevolking mogelijk de reacties te horen en ook zélf reacties te geven. Vooral nadat Andy Warhol de pop art 52

had geïntroduceerd werd er door veel mensen gebruik gemaakt van deze massamedia om meningen te geven over kunst. Vandaag de dag wordt hoofdzakelijk gebruik gemaakt van internet om te reageren op kunstwerken. Dit kan op verschillende sites, fora, social media en een persoonlijk bericht naar de kunstenaar te sturen via de email. De afstand tussen de kunstenaar en het publiek is veel kleiner geworden dan vroeger. Het aantal reacties is dus behoorlijk gestegen doordat ten eerste het publiek toenam van een beperkte groep naar de gehele bevolking door de brug die Andy Warhol sloeg met zijn laagdrempelige kunst, ook wel 'low art' genoemd. Ten tweede is het aantal reacties gestegen door de komst van de massamedia, waardoor iedereen tegenwoordig de mogelijkheid heeft om een eigen mening te geven over kunst.

Wat door het publiek door de jaren heen spraakmakend werd gevonden Hetgeen wat spraakmakend werd gevonden is door de jaren heen steeds veranderd. Een overzicht hiervan is het onderstaande schema. Tijd Stroming Wat werd door het publiek spraakmakend gevonden? 1863

* realisme * begin impressionisme

techniek, onderwerp/thema, het niet-toepassen van de academische regels

20e eeuw tot * Entartete Kunst 1960 * cobra * abstract expressionisme * minimal art

techniek, onderwerp/thema

20e eeuw na * pop art 1960 * concept art * hyperrealisme * performance * videokunst

concept, uitvoering, techniek

Nu

concept, uitvoering

* postmodernisme

Het eerste kunstwerk in 1863 van Manet – Le Déjeurner sur l'Herbe was spraakmakend om de vernieuwende techniek, het oppervlakkig en ongedetailleerd schilderen en het gebruik van alledaagse thema’s als onderwerp. Bovendien lapte Manet de academische regels aan zijn laars, wat de Salon verschrikkelijk tegen de borst stuitte. Het begin van de de 20e eeuw staat in het teken van het experiment. De Tweede Wereldoorlog was afgelopen en alle onderdrukte creativiteit mocht nu weer openlijk getoond worden. Zo werden er steeds nieuwe technieken gebruikt en dit zorgde dan ook voor veel reacties bij het publiek dat nog nooit eerder iets dergelijks had gezien. Een voorbeeld hiervan is Jackson Pollock met zijn 'drippaintings'. Tot slot borduurde de twintigste eeuw voort op het gebruiken van nieuwe onderwerpen, zoals cobra waarin fantasie beesten en kalligrafie onderwerpen waren. Vanaf ongeveer 1960 werden met de pop art die de zeefdruk techniek introduceerde en de videokunst waarin video als techniek werd gebruikt, vrijwel de laatste technieken op de markt gebracht. Nu nagenoeg alle techniek en materialen waren uitgevonden hadden de kunstenaars alle mogelijkheid hun concept zo goed mogelijk tot uitvoering te brengen. Dit zorgde ervoor dat de 53

nadruk vooral kwam te liggen op het concept(idee) en de uitvoering er van. Met name hyperrealisten richtten zich op de uitvoering, hun doel was het zo 'echt' mogelijk weergeven van de werkelijkheid. Conceptuele en performance kunstenaars daarentegen richtten zich vooral op het concept de vraag 'wat is kunst?' Zo was het voor het publiek soms lastig te bepalen wat kunst was en wat niet. Deze twee stromingen deden meer dan ooit een beroep op de waarde ‘wat is kunst?’. Een grote meerderheid van het publiek houdt in tegenstelling tot de kunstenaars nog lang het beeld dat kunst van goede ambacht moet zijn moet zijn om kunst te heten. De jongere generatie weet beter met deze nieuwe vooral conceptuele kunst om te gaan en staat bovendien met een bredere blik tegenover de nieuwe vormen van kunst zoals de videokunst. In de hedendaagse kunst, die veelal wordt beschreven met de term postmodernisme, roepen kunstenaars juist op tot nadenken door middel van spraakmakende kunst. Het doel is mensen bewust te laten worden van hun individuele moraal en waarom zij dingen zien zoals ze die zien. Het concept en de uitvoering staan centraal omdat dit de middelen zijn om het publiek te laten nadenken. Vooral de actualiteiten en politieke en maatschappelijke kwesties zijn onderwerp van de hedendaagse kunstenaars. Het onbetwistbare wordt aan de kaak gesteld, zoals Banksy dat doet met Mickey Mouse en Ronald McDonald en zoals Ai Weiwei de Chinese overheid aan de kaak stelt.

De manier om het publiek te laten schokken Een andere opmerkelijkheid is de manier waarop hedendaagse kunstenaars het publiek laten schokken. De een heeft een subtiele aanpak, zoals Ai Weiwei met zijn zonnebloempitten, terwijl de ander er geen doekjes om windt, bijvoorbeeld Tinkebell met haar ‘Pinkeltje-tas’ of Banksy met zijn ‘Napalm’. Beide manieren hebben resultaat, al krijgt de ietwat subtielere manier vaak minder kritiek dan de directe aanpak, omdat de directe aanpak zorgt voor directe emoties en reacties, al dan wel of niet positief. Een veel toegepaste methode om iets spraakmakend te maken is door een bepaald voorwerp volledig uit zijn context te halen en dan presenteren als een kunstvoorwerp. Zo zou Damien Hirsts 'For the Love of God' niet misstaan in een juwelierszaak en 'The Impossibility of Death in the Mind of Someone Living' zou perfect passen in een dierkundig museum, maar juist doordat het wordt gepresenteerd als kunst, is het spraakmakend. Dit ligt aan het woordje 'kunst'. Het als kunst gepresenteerde object is bekend en hoort (volgens onze moraal) in die context waar het uit komt, maar als het gepresenteerd wordt als kunst, terwijl de toeschouwer er nooit over heeft nagedacht om het voorwerp te zien als kunst, roept het vele reacties op. Het object komt dan niet overeen met de waarde 'wat is kunst'.

Algemene regel voor schokkende kunst Hét resultaat van dit werkstuk is toch wel het vormen van een algemene regel voor schokkende kunst.

Kunst is schokkend wanneer het kunstwerk in zo'n hoge mate beroep doet op iemands moraal dat de artistieke houding wordt verruild voor een morele houding. Het aannemen van de morele houding hangt af van de individuele moraal die in hoge mate cultureel bepaald wordt.

54

Bijlage De letterlijke tekst van het filmpje Postmodernisme – Minder regels meer lucht NTR: Schooltv124 “In de jaren ’60 van de vorige eeuw worden oude waarden overboord gegooid. Met name jongeren wantrouwen de gevestigde orde als religie, politiek, wetenschap en kunst. Ook in het Postmodernisme van de jaren ’80 is dit terug te vinden. In de Postmoderne kunst zien we de ontkenning van de autonomie van de kunst, de vervaging van de grens tussen kunst en het dagelijks leven en de nadruk op stilistische onzuiverheid waarin bewuste vermenging van historische stijlen wordt beoogd. Zowel in de architectuur, maar ook in de kunst zie je eigenlijk een soort vluchtigheid, een soort oppervlakkigheid optreden. Vooral de Postmodernisten zijn er helemaal niet wars van, hèt Modernisme was heel streng, heel serieus, bijna dictatoriaal kun je zeggen. En dat is iets waar die Postmodernisten zich tegen keren, die zeggen: “ja, wij willen daar lucht in brengen, er moet humor komen en het mag best even wat vluchtiger, je hoeft niet de hele boodschap mee te krijgen”. Dus er kwam heel veel kleur, er kwam humor, er kwamen symbolen, er kwamen figuratieve elementen. Er zijn bijvoorbeeld heel vaak verwijzingen, figuratieve verwijzingen, nou ja, symbolen zeg maar, symboolgebruik is een belangrijk element. De vermenging van stijlen. De ontwerper Alexandro Mendini, ook de architect van het museum, heeft op een gegeven moment aan 10 architecten gevraagd om een koffie en theeservies te ontwerpen. Dit is een servies van Charles Janks, een hele bekende Postmoderne architect. Wat je ziet zijn van die klassieke Griekse zuilen. De Dorische, de Korinthische, de Ionische. Janks heeft ze alleen door elkaar gebruikt, dat kwam in Griekenland op dat moment nooit voor. Janks’ verhaal daarbij is eigenlijk dat het hem gaat om het speels gebruikmaken van elementen uit het verleden. Deze is van Stanley Tigerman en Stanley Tigerman, verwijst heel erg naar figuratieve dingen, dus dat is op zich zijn het simpele vormen. Het zijn cilinders, het is een bolletje. Maar hij heeft er allerlei figuratieve elementen aan toegevoegd zoals vlechtjes, een paardenstaart, hier zijn oren, dat is het suikerpotje, die kan horen. Aan de buitenkant van het museum kun je zien wat er aan de binnenkant zit, bijvoorbeeld hebben we een paviljoen van Philips Star, dat is een ronde koektrommel. Aan de buitenkant zie je een soort reliëf van vazen. Binnenin dat paviljoen hebben wij onze porseleincollectie. Dus ja, dat is zeg maar staat daar symbool voor. En bovendien, dat ronde paviljoen staat voor de pottenbakkersschijf. Nou, dit gebouw in zichzelf is een absoluut voorbeeld van “less is a bore”, nou, wat betekent dat nou? Dat is dus: je hebt het hele beroemde adagium of zeg maar de slogan van Mies van de Rohe, een hele beroemde modernistische architect, en die zegt: “less is more”, dus “minder is eigenlijk meer”, dat is het beste, dat is het mooist. “Maar”, zegt Robert Ventury dan, dat is een Amerikaanse architect, “nee, dat is niet zo, dat is hartstikke saai”. Dus die zegt: “less is a bore”, “dus wat doen we?”, “we gooien alles los” en dan nou ja, alles wordt uit de kast getrokken in het Postmodernisme. Het is eigenlijk een soort overdrijving, het is allemaal niet nodig, het is teveel zeg maar, het is een soort overdaad aan je zou bijna kunnen zeggen nutteloze architectuur. Het is architectuur om de architectuur. In de huidige Postmoderne samenleving zijn de mediacultuur en de informatisering kenmerkend. Niet het bezit van de productiemiddelen, maar de toegang tot informatie is belangrijk. Door de massamedia ontstaat een veelheid aan wereldbeelden waardoor niet langer één realiteit te onderscheiden valt. De Franse filosoof Beaudrillard spreekt over het verschijnsel “Siminacrum”, een schijnwerkelijkheid. De beelden hebben misschien wel de plaats van de echte werkelijkheid ingenomen. Zo is Disneyland volgens Boudriar een goed voorbeeld van de nabootsing van de Amerikaanse waarden. Doordat deze wereldbeelden zo toegankelijk zijn is een Retrotrend makkelijk te realiseren. Je kunt immers eindeloos putten uit internet ter inspiratie. Ook kunstenaars laten zich in hun werk inspireren door decennia van de vorige eeuw. En musea richten thematische exposities in voor dit onderwerp.” 124http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20121203_postmodernisme01 55

Bronnenlijst http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2010-0330-200228/SCRIPTIEpdf.pdf http://woorden.org http://www.youtube.com/watch?v=aADlt8jfcow http://oud.digischool.nl/ckv2/romantiek/manet_-_le_dejeuner_sur_lherbe.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/Chiaroscuro http://www.artsalonholland.nl/meesterwerken/le-dejeuner-sur-l-herbe-edouard-manet http://smarthistory.khanacademy.org/edouard-manet-le-dejeuner-sur-lherbe.html https://humanism.org.uk/humanism/the-humanist-tradition/20th-century-humanism/sigmund-freud/ Aantekeningen gegeven in de lessen beeldende vorming door Mevr. J. Heijmans http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/1065063/2010/11/26/Hetsprookje-van-de-vrije-kunst.dhtml Boek: Masterpieces of Western Art, edited bij Ingo F. Walther. Taschen Köln 2005 Boek: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen 2008 http://www.pooter.net/intermedia/readings/06.html http://www.loc.gov/teachers/classroommaterials/lessons/american-dream/students/thedream.html http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/massakern.pdf De Bespiegeling – culturele en kunstzinnige voming 2 voor het vwo, EPN Houten 2001 http://nl.wikipedia.org/wiki/Entartete_Kunst http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/kunst/19241-entartete-kunst.html http://historiek.net/tag/entartete-kunst/ http://sz-magazin.sueddeutsche.de/texte/anzeigen/28097 http://www.friendsofart.net/en/art/george-grosz/the-agitator http://kunststromingcobra.weebly.com/informatie.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Cobra_(kunst) http://www.cobra-museum.nl/nl/cobra.html http://www.artsalonholland.nl/grote-meesters-kunstgeschiedenis/karel-appel-moderne-kunst http://collectie.boijmans.nl/nl/onderwijs/primitivisme/ http://kunstonderwijs.eu/BOVENBOUW/Kunst%20algemeen/kunstgeschiedenis/massa/cobra.htm http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/abstract%20expressionisme.htm http://imiwhowhat.blogspot.nl/2011_11_01_archive.html http://www.jackson-pollock.org/one-number31.jsp http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/detail/2721936/1999/03/31/Geen-celstrafvoor-vernieler-van-schilderij-Barnett-Newman.dhtml http://talmana.nl/website/kunst/VernielzuchtUitlegPagina/NewmannCathedraVernielt.gif http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/Minimal%20art.htm http://christinaissa.com/wp-content/uploads/2012/07/74.15.jpeg http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/pop%20art.htm https://encrypted-tbn1.gstatic.com/images? q=tbn:ANd9GcR47s2YZ9utaql5OxlOHNrrerW9vF1ZKKApzEZ39MK5FBAsRowhttp://uk.phaidon.com/agenda/art/articles/2013/february/22/the-fascinating-story-behind-andywarhols-soup-cans/ http://www.lettersofnote.com/2010/07/i-hear-you-like-tomato-soup.html http://www.christies.com/lotfinderimages/d53716/d5371697l.jpg http://nl.wikipedia.org/wiki/Andy_Warhol http://www.christies.com/features/2010-october-andywarhol-campbells-soup-can-tomato-1022-1.aspx http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/Conceptual%20art.htm http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/Conceptual%20art.htm http://www.boijmans.nl/images/events/slides/560/LS_08-03-11-Wim_T._Schippers-05.jpg http://nl.wikipedia.org/wiki/Pindakaasvloer http://www.cultuurbewust.nl/kunst-21275-depindakaasvloer-van-wim-t-schippers-onzinnig-maar-de-moeite-waard/ 56

http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2676/Cultuur/archief/article/detail/486912/1997/03/14/Pindakaasvlo er-Wim-T-verrijkt-met-hagelslag.dhtml http://dewerelddraaitdoor.vara.nl/media/68992 http://en.wikipedia.org/wiki/Performance_art http://smarthistory.khanacademy.org/performance-art-an-introduction.html http://www.itsliquid.com/wp-content/uploads/events/0042.jpg http://marinafilm.com/ http://flyingpistachios.com/wp-content/uploads/2013/02/abramovic-art-2010-001-artistispresent_01.jpg http://www.kunstkennis.nl/kunstgeschiedenis/moderne%20kunst/Hyperrealisme.htm http://www.escapeintolife.com/wp-content/uploads/2010/04/richard_estes_66781-1.jpg http://4.bp.blogspot.com/_ZIAMZYpH85g/TPtgeO0WGEI/AAAAAAAADYg/t9MxuJ59n8/s1600/smIMG_6915.jpg http://www.theguardian.com/artanddesign/2006/aug/12/art.edinburgh2006 http://nimk.nl/nl/wat-is-mediakunst http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2664/Nieuws/archief/article/detail/784701/2006/01/31/In-gevechtmet-de-nieuwe-media.dhtml http://farm6.staticflickr.com/5062/5683564038_0479a12598_b.jpg http://www.mediacultuur.net/bronnen/tv-buddha http://www.stedelijk.nl/kunstwerk/1545-tv-buddha http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/massakern.pdf http://www.kabk.nl/docu/postmodernisme_1.pdf http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/massakern.pdf http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20121203_postmodernisme01 http://nl.wikipedia.org/wiki/Damien_Hirst http://www.tate.org.uk/art/artworks/hirst-mother-and-child-divided-t12751 http://www.telegraph.co.uk/culture/art/art-news/9086620/Damien-Hirst-to-build-500-ecohomes.html http://en.wikipedia.org/wiki/Damien_Hirst#cite_note-guardian-13 http://www.damienhirst.com/for-the-love-of-god#_ftnref2 http://en.wikipedia.org/wiki/For_the_Love_of_God http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/Cultuur/article/detail/1187525/2008/09/12/Diamantenschedel-isreligieuze-kunst.dhtml http://www.lawsonmenzies.com.au/auctions?rm=view&id=3099 http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/Cultuur/article/detail/1187525/2008/09/12/Diamantenschedel-isreligieuze-kunst.dhtml http://nl.wikipedia.org/wiki/Ai_Weiwei http://aiweiwei.com/ http://www.globalpost.com/dispatch/china-and-its-neighbors/090623/meet-the-man-who-wantsshut-down-the-internet-china?page=0,0 http://www.bloomberg.com/apps/news? http://en.wikipedia.org/wiki/Ai_Weiwei http://mektres.com/2013/05/14/ai-weiwei-resistencia-y-tradicion/ http://adobeairstream.com/art/art-review-ai-weiwei-dropping-the-urn/ http://static.guim.co.uk/sys-images/Observer/Columnist/Columnists/2010/10/13/1286970394502/aiweiwei-006.jpg http://www.youtube.com/watch?v=td3_EKX1Igo http://www.collectortribune.com/wp-content/uploads/2012/03/hi-ai-weiwei-cp-105182677-8col.jpg http://4.bp.blogspot.com/_7tccCdrOot0/TLe_pSe1RSI/AAAAAAAAGtQ/3D66thz9kVw/s400/1mzd041.jpg http://stukroodvlees.nl/communicatie/waarom-censureert-de-chinese-overheid-social-media/ 57

http://gking.harvard.edu/files/gking/files/censored.pdf http://www.hirshhorn.si.edu/collection/home/#collection=pbs-newshour-art-china-and-censorshipaccording-to-ai-weiwei http://www.whoisbanksy.com/critics.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Banksy http://http://ezinearticles.com/?The-Art-of-Banksy&id=1071811 http://en.wikipedia.org/wiki/Banksy http://www.originalprints.com/printview.php? dx=3&page=1&id=17986&sid=1bb710cdffdfdfe8194929c9445cc815 http://dnbhistoiredesarts.wordpress.com/2012/04/23/banksy-napalm/ http://jamaispasdutoutrien.wordpress.com/2012/10/15/napalm-2004-5-banksy/ http://looovetinkebell.com/pages/tinkebell https://www.facebook.com/pages/LoooveTinkebell/129773400412004?fref=ts http://uitspraken.rechtspraak.nl/#ljn/BP1587 http://looovetinkebell.com/pages/my-dearest-cat-pinkeltje http://www.youtube.com/watch?v=54VS_QuhMgw http://looovetinkebell.com/assets/images/000/055/890/medium-tas.jpg http://www.parool.nl/parool/nl/22/KUNST/article/detail/243832/2009/05/20/Dear-Tinkebell-ikhoop-dat-je-sterft.dhtml http://dewerelddraaitdoor.vara.nl/media/69096 http://www.torchgallery.com/tinkebell-/dearest-tinkebel-inside-.html http://looovetinkebell.com/assets/images/51115/medium-dearest-tinkebell-cover.jpg http://www.theguardian.com/artanddesign/2003/apr/20/thesaatchigallery.art6 http://www.damienhirst.com/the-physical-impossibility-of http://www.nrc.nl/nieuws/2013/09/01/de-wereld-hacken-met-de-technopoezie-van-zomergast-daanroosegaarde http://www.stedelijk.nl/tentoonstellingen/touch-and-tweet http://www.youtube.com/watch?v=xPVkT6FKhv4 http://www.24reclame.nl/24h-full-program/program-next-level-talks/daan-roosegaarde http://www.items.nl/2012/5/25/daan-roosegaarde/ http://www.takeacharcoal.com/dune-interactief-lichtlandschap/ http://plusmood.com/2009/12/dune-4-2-daan-roosegaarde/ http://designblog.rietveldacademie.nl/?p=29351

Litteratuurlijst Boek1: Masterpieces of Western Art, edited bij Ingo F. Walther. Taschen Köln 2005 Boek2: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen 2008 Boek 3: De Bespiegeling – culturele en kunstzinnige voming 2 voor het vwo, EPN Houten 2001

58

Logboek Datum

Tijd

Waar

Wat gedaan

13-03-'13

100 min

School

Pws-infomarkt

04-04-'13

20 min

Thuis

Onderwerpen opzoeken en rondkijken op internet

02-05-'13

1 uur

Thuis

Bezig met 'Chinese kunstenaars en het Chinese regime'

14-05-'13

2 uur

Thuis

Informatie opgezocht over Yue Minjin en Xiao Xiaoping en er een verslag van gemaakt

16-05-'13

30 min

School

Informatie opgezocht over Zhao Zhao en er een verslag van gemaakt

20-05-'13

1 uur

Thuis

Documentaire over Ai Weiwei gezien

04-06- '13

2 uur

Thuis

Informatie opgezocht over Ai Weiwei en er een verslag van gemaakt

23-06-'13

30 min

School

Informatie over overheidsingrijpen van de Chinese overheid als reactie op de kunstwerken

25-06-'13

1 uur

Thuis

Afronding van het werkstuk 'Chinese kunstenaars en de Chinese overheid'

18-07-'13

2,5 uur

Thuis

Op het internet gezocht naar onderwerpen en daaraan gerelateerde onderwerpen en boeken over deze onderwerpen

27-07-'13

1 uur

School

Pws gesprek met begeleidster

10-08-'13

1,5 uur

Thuis

Film/documentaire over postmodernistisch kunstenaar Keith Haring gezien

06-09-'13

3 uur

Thuis

Onderzoeken wat postmodernisme inhoudt en de meest interessante/bruikbare kunstenaars van het postmodernisme zoeken en noteren

12-09-'13

1 uur

Thuis

Onderzoeken wat postmodernisme inhoudt

14-09-'13

2 uur

Thuis

Een overzicht gemaakt van ontwikkelingen in het begin van de 20e eeuw aan de hand van het bv boek

15-09-'13

2 uur

Thuis

Een overzicht gemaakt van ontwikkelingen aan het eind van de 20e eeuw aan de hand van het bv boek

16-09-'13

1 uur

Thuis

Informatie over ontwikkelingen in de 20e eeuw op internet opgezocht

17-09-'13

1,5 uur

Thuis

De restanten informatie uit links gehaald en in een bestand gezet

18-09-'13

1 uur

Thuis

Aantekeningen/samenvatting gemaakt aan de hand van het boek Masterpieces of Western Art

22-09-'13

1 uur

Thuis

Aantekeningen/samenvatting gemaakt aan de hand van het boek Masterpieces of Western Art

23-09-'13

1 uur

Thuis

Aantekeningen/samenvatting gemaakt aan de hand van het boek Masterpieces of Western Art 59

24-09-'13

1,5 uur

Thuis

Aantekeningen/samenvatting gemaakt aan de hand van het boek Masterpieces of Western Art

25-09-'13

2 uur

Thuis

Aantekeningen en informatie over Freud uitgewerkt en informatie over de invloed van de tweede wereldoorlog op de kunst opgezocht

02-10-'13

1 uur

Thuis

Stuk over opkomst Amerika en Tweede Wereldoorlog uitgewerkt

05-10-'13

2 uur

Thuis

Massamedia en massacultuur

06-10-'13

2 uur

Thuis

Abstract expressionisme en pop art: informatie opgezocht en uitgewerkt

07-10-'13

2 uur

Thuis

Informatie opgezocht en uitgewerkt van conceptuele kunst en het minimalisme

08-10-'13

2uur

Thuis

Informatie opgezocht en uitgewerkt van hyperrealisme en performance

12-10-'13

1uur

Thuis

Informatie opgezocht en uitgewerkt van performance

15-10-'13

1 uur

Thuis

Informatie opgezocht en uitgewerkt van videokunst

16-10-'13

30 min

Thuis

Documentaires over het postmodernisme opzoeken

17-10-'13

1 uur

Thuis

Filmpjes over het postmodernisme gezien

19-10-'13

2 uur

Thuis

Documentaire over kunstenaar Anish Kapoor gezien

20-10-'13

30 min

Thuis

Filmpjes over hedendaagse kunst gezien

27-10-'13

1 uur

Thuis

Documentaire over Jeff Koons gezien

07-11-'13

2 uur

Thuis

Schokkende kunstwerken opgezocht en youtube filmpjes gezien over spraakmakende hedendaagse kunstenaars

08-11-'13

1uur

Thuis

Documentaire over Damien Hirst gezien

11-11-'13

45 min

School

Spraakmakende kunstenaars opgezocht

11-11'13

45 min

Thuis

Artikel van de New York Times over 'schocking art' gelezen

12-11-'13

2,5 uur

Thuis

Dierenleed in de kunst opgezocht

14-11-'13

30 min

School

Interview met Wim Devoye gezien en aantekeningen gemaakt

18-11-'13

1,5 uur

Thuis

Scriptie gelezen en essentie er uit gehaald

19-11-'13

2 uur

Thuis

Wanneer is kunst spraakmakend? geschreven

20-11-'13

30 min

Thuis

Info over Le déjeuner sur l'herbe opgezocht

22-11-'13

1,5 uur

Thuis

Stuk geschreven over Le déjeuner sur l'herbe

23-11-'13

5 uur

Thuis

Herschrijven van de tekst en aanvullen met een alinea over spraakmakende kunst voorbeelden

24-11-'13

5 uur

Thuis

Verder met herschrijven en voorbeelden geven van spraakmakende kunst in de betreffende stroming + een stuk over de hedendaagse kunst

60

27-11-'13

2 uur

Thuis

Citaten van het interview met Sue-an van der Zijpp uit het filmpje gehaald en voorbeelden van spraakmakende kunst voor het minimalisme, de videokunst en de conceptuele kunst

28-11-'13

3 uur

Thuis

Voorbeeld spraakmakende kunst voor pop art geschreven en stuk over entartete kunst gemaakt

29-11-'13

2,5 uur

Thuis

Informatie over Cobra opgezocht en een stuk geschreven

30-11-'13

3,5 uur

Thuis

Informatie over Damien Hirst opgezocht en een stuk over geschreven

30-11-'13

3 uur

Thuis

Informatie over Ai Weiwei opgezocht en een stuk over geschreven

01-12-'13

6 uur

Thuis

Het stuk van Ai Weiwei verder geschreven, informatie opgezocht over Banksy en Tinkebell en over beide een stuk geschreven

02-12-'13

5,5 uur

Thuis

Lay-out geheel bewerkt en voetnoten erbij gezet, bronnenlijst gemaakt, voorwoord en inleiding geschreven

03-12-'13

1 uur

School

Conclusie gemaakt

05-12-'13

1,5 uur

Thuis

Pagina nummers erbij gezet, litteratuur lijst gemaakt, alles gecontroleerd en de proefversie geprint

28-12-'13

4,5 uur

Thuis

Opzet van onderzoek uitgewerkt en een stuk geschreven over het tweede kunstwerk van Damien Hirst en de voorpagina gemaakt

29-12-'13

2,5 uur

Thuis

Voorwoord en inleiding geheel herschreven

04-01-'14

5 uur

Thuis

Alles herschreven en de conclusie opnieuw gemaakt

05-01-'14

1,5 uur

Thuis

Conclusie geschreven

26-01-'14

5 uur

Thuis

Pws verbetert aan de hand van de op- en aanmerkingen op de proefversie

27-01-'14

1,5 uur

School

Informatie over Daan Roosegaarde en zijn kunstwerken opgezocht

27-01-'14

1 uur

Thuis

Een stuk geschreven over Daan Roosegaarde en de algemene regel uitgelicht

28-01-'14

2 uur

School

Poster gemaakt, pws geprint en ingebonden

Totaal:

122 uur

61