E D W U E I N SIE R VE VER
NIEUW LEVEN voor de MuWi school
Colofon
Inhoud
PROJECT: Nieuw leven voor naoorlogse scholen - Een zwevend complex voor de Wevelaan te Utrecht
OPDRACHTGEVER: Stichting Mevrouw Meijer Andreas Bonnstraat 25 - III 1091 AW Amsterdam
[email protected] www.mevrouwmeijer.nu tel. 06 19 210 520
ONTWERP: bureau SLA we are architects Elektronstraat 12 NL-1014 AP Amsterdam
[email protected] www.bureauSLA.nl tel. 020 688 0 317
ADVIES ENERGIE Adviesbureau VanderWeele Postbus 1086 9701 BB Groningen tel. 050 57 11 550
DATUM: 14 mei 2012 8 juni 2012 (update)
STATUS: eindrapportage
COPYRIGHTS: Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de auteurs. Niets uit deze uitgave mag worden gewijzigd zonder schriftelijke toestemming van de auteurs.
2
1.
Inleiding
3
2.
Wat is MuWi?
4
3.
Huidig gebruik
6
4.
MuWi anno 2012.
7
5.
Strategie voor de uitbreiding 8
6.
Flexibiliteit
9
7.
Nieuwe gezichten!
10
8.
Het ontwerp
12
9.
Klimaattechniek
16
10.
Plattegronden
18
11.
Gevelaanzichten
22
12.
Interieur
24
13.
Inpassing
28
14.
Gymzaal
31
15.
Begroting
32
1. Inleiding
Honderden MuWi scholen zijn er gebouwd in de eerste helft van de 60-iger jaren. De mens is optimistisch en in volle vaart op weg naar de welvaart. Langzaam komt een algemeen besef op gang dat met welvaart niet automatisch welzijn aanschuift. Jacques Tati maakte zijn films in deze tijd. Bijna al zijn films bewegen zich op de ontmoeting van materiële welvaart met menselijk welbevinden. Het bijzondere aan de films van Tati is dat zowel de modernistische architectonische esthetiek als de menselijke drang naar authenticiteit bijzonder overtuigend worden verbeeld. Links: 1. Mon Oncle (1958) 2 & 3. Playtime (1967). Rechts: 1. Een MuWi school. 2. Het interieur van een MuWi school aan de Bloemstraat uit 1961. 3. Het interieur van de Da Costaschool op Kanaleneiland, de eerste MuWi school in Utrecht.
Ieder nieuw gebouw wordt oud. Ook de basisschool waarvan je je als kind niet kon voorstellen dat die er ooit niet meer zou zijn, zal eens verdwijnen. In Nederland is die kans zelfs heel groot. Voortdurende wijzigingen in onderwijsopvattingen, financieringsconstructies, duurzaamheid en regelgeving nodigen uit om met een schone lei te beginnen: weg met de oude school, lang leve de nieuwe school! Stenen gebouwen bewegen nou eenmaal niet mee met de moderne tijd, dus het is veel beter ze te slopen. Dan kan er echt ruimte ontstaan voor iets nieuws. Maar is dat nou wel zo? Sommige schoolgebouwen blijken verrassend goed bestand tegen de golven van visies op onderwijs. Ze zijn op een of andere manier bijzonder goed in staat kinderen op heel veel verschillende manieren onderdak te geven. Met wat aanpassingen krijgen de nieuwste onderwijsinzichten een logische plek in deze bestaande schoolgebouwen. En dat is fijn, want je krijgt alles wat de oude school je al gaf er gratis bij. Dat moet je bij een nieuw gebouw nog maar afwachten. Voor een normbudget van nog geen 1.600 euro per vierkante meter kun je je niet te veel toeters en bellen veroorloven. Stichting Mevrouw Meijer denkt dat de meeste scholen meer in hun mars hebben dan de meeste mensen denken. Zij doet haar best de wereld daarvan te overtuigen. Mevrouw Meijer doet dit niet alleen omdat ze van oude gebouwen houdt. Ze laat ook zien dat bestaande gebouwen mogelijkheden hebben die nieuwbouw nooit kan geven, voor een prijs waar je een nieuwe school niet voor kunt laten bouwen. Mevrouw Meijer heeft drie architectenbureaus gevraagd een ontwerpend onderzoek te doen naar een nieuwe leven voor de basisschool aan de Wevelaan in Utrecht. Het gebouw wordt nu gebruikt door basisschool De Regenboog, de Paulusschool, het buurtcentrum Wevehuis en de BSO Ministek. In de toekomst moet de locatie het tekort aan lokalen van drie scholen in de wijk Noordoost oplossen. De school aan de Wevelaan is bijzonder interessant omdat ze gebouwd is volgens het zogenaamde MuWi bouwsysteem. Met dit bouwsysteem zijn alleen al in Utrecht Overvecht tientallen scholen gebouwd. De Wevelaan staat dus als ‘pars pro toto’ voor alle MuWi scholen in het land. Een slimme transformatie van deze school kan veel betekenen voor de kinderen van alle andere MuWi-scholen: een waardevolle schooltijd in historisch erfgoed. Peter van Assche bureau SLA, Amsterdam
3
2. Wat is MuWi? Geschiedenis
De trap van de MuWi scholen werd veel gebruikt voor klassefoto’s: Leerlingen van de vijfde klas van de school aan de Turandotdreef.
Na de Tweede Wereldoorlog komt een nieuw denken over scholenbouw op gang. Tot die tijd bestond, enkele uitzonderingen daargelaten, een schoolgebouw vooral uit een reeks lokalen aan een lange gang. Dat betekent niet dat deze gebouwen saai of vervelend waren. Juist in de eerste helft van de twintigste eeuw wordt veel aandacht gegeven aan architectonische kwaliteit van schoolgebouwen. Deze tijd heeft in Utrecht monumentale juweeltjes voortgebracht als de Rietendakschool, de Da Costaschool (aan het Brederoplein), of de Johan de Wittschool aan het Beethovenplein. De vernieuwing in architectonische expressie ging alleen weinig samen met vernieuwing in de plattegronden. In de tweede helft van de twintigste eeuw verandert dit. De verschrikkingen van de oorlog vragen om een nieuwe mens, en die nieuwe mens wordt gevormd op school. De eerste golf nieuwe scholen uit de wederopbouwperiode zijn vaak “halscholen”. Hierbij zijn de klaslokalen gegroepeerd rondom een grote hal, die tegelijk entree, verkeersruimte, aula, gym- en toneelzaal is. In de praktijk bleek de breed inzetbare, voor alles te gebruiken hal vaak een grote lawaaierige verkeersruimte waar de lokalen te dicht aan lagen. Pas in de jaren zeventig komt de democratiseringsgolf goed op gang, met een hausse aan nieuwe scholen waarin driftig met verschillende onderwijsmethoden wordt geëxperimenteerd. In de tussentijd, de jaren zestig, worden er veel scholen gebouwd. Dit zijn vooral systeembouwscholen. Het MuWi-systeem is hiervan een goed voorbeeld. Alleen al in Utrecht-Overvecht worden er tientallen MuWi scholen gebouwd.
1. Dragende wanden van met beton volgestorte prefab blokken zorgen voor de draagstructuur van het gebouw.
“Voor hem, die het nog nooit heeft gedaan, gaat - als hij er zich werkelijk in verdiept - een andere wereld open.” (architect E.F. Groosman over het werken met Muwi in Cement 12, 1960)
2. Op de wanden worden prefab betonnen liggers gemonteerd met een onderlinge afstand van ongeveer 60 centimeter. Deze dragen de vloer.
Bouwsysteem
Eerst paal Da Costaschool op Kanaleneiland, 1961. De eerste MuWi-school in Utrecht.
De geschiedenis van Utrechtse scholen wordt overzichtelijk beschreven door Bettina van Santen in het boek “Scholen en schoonheid. Tweehonderd jaar Utrechtse basisscholen” (2007). Veel van de beelden en teksten in dit hoofdstuk komen - vrij bewerkt - uit dit boek.
4
MuWi staat voor Muijs & De Winter. Muijs & De Winter komen uit Rotterdam. Ze hadden samen met de architect Groosman voor de stad Rotterdam een slim bouwsysteem ontwikkeld waarmee snel en goedkoop scholen (en ook woningen) waren te bouwen. Utrecht had hier ook wel oren naar, en dat vonden de Rotterdammers tegen een kleine vergoeding prima. Tussen 1962 en 1965 werden er in Utrecht 36 scholen, 13 gymlokalen en 7 kleuterscholen volgens het MUWI systeem gebouwd. Het systeem is even doeltreffend als simpel. Het bestaat uit een reeks dragende muren van prefab betonnen bouwstenen, waartussen betonnen liggertjes met vloerelementen worden gelegd. De niet-dragende gevels kunnen uitgevoerd worden in lichte materialen als hout en glas. De eenvoud suggereert dat het bouwsysteem niet veel voorstelde, maar in werkelijkheid was het MUWI systeem tot in de details doordacht, doorgerekend, uitgeprobeerd, getest en beproefd. Tussen 1945 en 1960 produceerde het aannemingsbedrijf van Muijs & De Winter 16.000 woningen, bijna 3% van het totaal aantal gerealiseerde woningen in Nederland. Toen moest de opmars met de Muwi-scholen nog beginnen. De scholen in Utrecht kenmerken zich door een karakteristieke H-vorm, die op google maps goed te zien is: er loopt een spoor van Muwi-scholen door Overvecht. De poten van de H bestaan uit ieder twee lokalen met daartussen (sanitaire) voorzieningen. De ligger van de H is voor de entree,
3. Tussen de betonnen liggers worden lichte prefab betonnen vloerelementen gelegd. Na afstorten met een afwerklaag is de vloer nu klaar.
“In principe kan elke gezond opgebouwde plattegrond in Muwi worden vertaald” (architect E.F. Groosman in Cement 12, 1960)
de gang en de trap. De school bestaat altijd uit twee bouwlagen, niet meer en niet minder. Per H-vorm zijn er 7 klaslokalen en 1 deel met ondersteuning en technische ruimte. De H-vormen kunnen willekeurig vaak geschakeld worden. Twee H’s aan elkaar leveren een mooie patio op. Deze variant is dan ook vaak gebouwd. Aan de Eyckmanlaan was er zelfs een Muwi-school van vier geschakelde H’s. Deze is recentelijk gesloopt om plaats te maken voor woningbouw.
Wat is er mis met MuWi? Met het MuWi bouwsysteem is anno 2012 vanalles mis. Dat is ook geen wonder na 50 jaar. De scholen zijn ontstaan in een tijd waarin de scholenbouw enorme vlucht nam. Nog tot in het eind van de jaren vijftig werden veel noodlokalen of zogenoemde ‘semi-permanente’ scholen gebouwd. Vanaf 1958 voert de overheid een actief stimuleringsbeleid voor kwalitatieve en kwantitatieve verbetering. De MuWi’s zijn een vroeg product in het na-oorlogse vernieuwingsproces. Voor die tijd kwalitatief goed, voor deze tijd ver onder de standaard. Dat zit minder in de lay-out als wel in de bouwsubstantie: slecht geïsoleerd, oude en gasgestookte installaties, warm in de zomer en koud in de winter. In de loop van 50 jaar is er bij de meeste scholen een heleboel ad-hoc reparatie, vervanging en vernieuwing uitgevoerd, waardoor veel gebouwen in 2012 tot een onsamenhangende optelsom van ingrepen is verworden. De “look & feel” van de Muwi scholen is gedateerd. De gebouwen hebben weinig smoel, ze hebben de uitstraling van een noodgebouw. De blinde kopgevels van metselwerk zijn niet erg vriendelijk. De indeling van de scholen is bedacht vanuit de onderwijsvisie van 1960. Hierin zijn lokalen gelegen aan een ruime gang. In de lokalen zaten soms wel tot 30 kinderen. De plattegrond van de school is duidelijk opgezet voor klassikaal onderwijs: ruimte voor remedial teaching, zelfwerkzaamheid of groepjes op de gang is destijds niet voorzien.
4. De dragende wanden van de eerste verdieping staan boven de wanden van de begane grond. De verdieping is een exacte kopie van de begane grond.
5. Ook het dak wordt uitgevoerd met hetzelfde systeem van prefab liggers met betonnen ‘broodjes’ opvulling.
Wat is er zo goed aan MuWi?
6. De indeling van de MuWi scholen is altijd hetzelfde: 8 grote lokalen met ramen aan weerszijden. Daartussen gang, opslag en sanitair.
lokaal lokaal gang lokaal
lokaal lokaal
sanitair
sanitair
Helemaal rechts: MuWi scholen in Overvecht op de Winterboeidreef, de Cohenlaan, de Teun de Jagerdreef en de Eyckmanlaan.
lokaal
kantoor
Hoge klaslokalen van 56 m2 met aan twee zijden ramen over de volle lengte? In de scholenbouw van 2012 komt deze overdaad niet voor. De indeling van de H-scholen is uitermate standaard, maar maakt juist daardoor veel mogelijk. Het beste bewijs daarvoor is het huidige gebruik van de school aan de Wevelaan: twee scholen en een buurthuis vinden onderdak. Ieder met een eigen, afzonderlijk afsluitbaar, gedeelte met een eigen voordeur. De heldere opbouw laat deze flexibiliteit toe. Door de zich herhalende groepering van twee lokalen aan de middengang is de school overzichtelijk. Kleine kinderen vinden hun lokaal, kapstok en wc dicht bij elkaar.
5
3. Huidig gebruik
16 lokalen sanitair hal lokaal totaal
De MuWi school aan de Wevelaan is in de loop van 50 jaar nooit uitgebreid, zoals bijvoorbeeld wel het geval geweest is met de Cleophas school aan de Winterboeidreef. Ook de oorspronkelijke indeling is grotendeels behouden, er is alleen een muur in de gang op de begane grond toegevoegd om het buurtcentrum fysiek af te zonderen van de rest van het gebouw. Het gebouw wordt gebruikt door vier organisaties. Voor geen van de organisaties is het gebouw de hoofdvestiging, waardoor niemand zich het gebouw werkelijk (emotioneel) toeëigent.
begane grond 790 m2 bvo
verdieping 790 m2 bvo
huidig gebruik lokaal
lokaal
lokaal
lokaal BSO/ speellokaal Regenboog lokaal
lokaal
begane grond
6
lokaal
lokaal
lokaal
lokaal
lokaal
verdieping
lokaal
Paulusschool de Regenboog BSO buurtcentrum kantoor
68 520 992 1.580
m2 m2 m2 m2
4. MuWi anno 2012
H-scholen jaren ‘60
De school aan de Wevelaan is gebouwd volgens de regelgeving van 1960. Deze was natuurlijk heel anders dan de regelgeving nu, maar waarschijnlijk niet minder streng. De rijksoverheid had in de wederopbouwperiode de centrale leiding over de scholenbouw. Zij hield grip op zowel bouwbudgetten, als kwantiteit, als kwaliteit. Pas in 1968 komt het bouwbeleid voor scholen weer in handen van gemeentebesturen. Stel je voor dat we een MuWi school zouden bouwen met de regelgeving van 2012. Wat zou dit opleveren? Natuurlijk: een ander gebouw. De regelgeving van 1961 is moeilijk vergelijkbaar met de regelgeving van 2012. Het laat ons zien hoe de ideeën over onderwijs in 50 jaar veranderd zijn. Maar vooral laten de plattegronden zien wat de kwaliteiten zijn van zowel de H-school uit 1961, als de mogelijkheden van het onderwijs in 2012. De truc van het ontwerp verderop in dit boekje wordt natuurlijk dit: de integratie van het programma uit 2012 met het behoud van al het goede dat de school uit 1961 te bieden heeft. Wat meteen opvalt is dat wij meer ruimte geven aan onze kinderen dan 50 jaar geleden. De school uit 2012 is groter dan de school uit 1961 (eenvijfde groter, om precies te zijn), met een gelijk aantal lokalen. De lokalen zijn in 2012 wel een stuk kleiner: 42 m2 in plaats van 56 m2, en dat is precies een kwart minder. Niet zichtbaar in de plattegronden, maar zeker heel goed voelbaar is het verschil in hoogte. Vonden we in 1961 een netto hoogte van ongeveer 3,30 meter minimaal voor een klaslokaal, in 2012 kunnen kinderen met 2,80 meter ook uit de voeten.
6%
kantoor 96 m2
11%
sanitair 186 m2
28%
hal 438 m2
55%
lokaal 868 m2
totaal 1.580 m2
2012
10%
speellokaal 180 m2
4% 5%
kantoor 96 m2 sanitair 80 m2
46%
hal 882 m2
35%
lokaal 672 m2
Opvallend is de hoeveelheid sanitaire voorzieningen in 1961. Maar liefst 11% van het gebouw wordt gereserveerd voor toiletten. Dat is het dubbele van wat we nu zouden doen. Gingen kinderen vroeger vaker naar de wc? De hoeveelheid niet-benoemde ruimte is in 2012 fenomenaal groot. Deze is voor een deel bedoeld voor verkeersruimte, maar verder in principe door de school zelf in te vullen. Hier kan bijvoorbeeld een techniek-, muziek- of kooklokaal geprogrammeerd worden. Ook is hier de ruimte voor remedial teaching, voor leren op de gang, voor een bibliotheek of voor extra stafruimte. Bijna de helft (46%) van het toegewezen bouwoppervlak voor de nieuwe school bestaat uit deze extra ruimte.
totaal 1.910 m2 (volgens norm bij 14 lokalen)
7
5. Strategie voor de uitbreiding
+ Om de school te laten voldoen aan de regels van 2012 moet ze met 590 m2 bruto vloeroppervlak (BVO) uitgebreid worden. Deze vierkante meters projecteren we aan de beide lange gevels, aan de poten van de H. Het mes snijdt nu aan twee kanten. Het bestaande gebouw wordt nu voor het grootste deel ingepakt met nieuwbouw. Zie het als een grote oorwarmer: het verlies aan warmte wordt hier geminimaliseerd. Oude zogenaamde koudebruggen worden geneutraliseerd. Maar ook krijgt de gebruiker de kans om het gebouw een nieuw gezicht te geven. Het eerder genoemde ‘gebrek aan smoel’ kan op de lange gevels nu aangepakt worden. Je krijgt de kans het beeld van de school aan te passen aan de identiteit van de school die er in huist, of je nou van Steiner houdt of toch meer van Freinet. De uitbreiding haakt in op de beste eigenschap van het bestaande gebouw, haar flexibiliteit. Door gebruik te maken van een eenvoudige constructie van stalen portalen (waarbij stabiliteit grotendeels uit het bestaande gebouw gehaald kan worden) blijven de vloeren in het nieuwe gedeelte geheel vrij indeelbaar. Op die manier kan er gekozen worden om twee keer zo grote lokalen te maken, om een vrije hal te maken of om een overloop-zone aan een bestaand lokaal te koppelen. Belangrijk hierbij is dat de routing in het gebouw, een ander sterk punt van de H-school, behouden blijft. Het blijft een gebouw waar een kind gemakkelijk de ingang vindt en vanuit ieder lokaal razendsnel het toilet bereikt. Het bestaande gebouw, blijft bestaan. In de ‘oksels’ van de H toont het gebouw zich nog als altijd, 100% muwi. Hoewel er in de nieuwbouw nieuwe deuren naar buiten gemaakt kunnen worden, denk aan een vlotte doorsteek naar het speelplein, blijven de entreepartijen in dit luwe gebied. Binnen wandel je van oud naar nieuw, waarbij de oude gevels van de school zichtbaar kunnen blijven in het interieur. Soms zijn ze onveranderd, soms vermaakt tot deuren of kasten en af en toe vervallen ze geheel.
8
de oudbouw verliest veel warmte door haar verouderde langsgevels
+
nieuwbouw langs deze zijde fungeert als een grote oorwarmer..
+
+
..en beperkt het warmte verlies in grote mate.
100 % Muwi
100 % nieuw
100 % nieuw
100 % Muwi
oud blijft in beeld. het totaal beeld wordt gevormd door oud en nieuw
Een eenvoudige portaalconstructie haaks op de oudbouw voorziet in vrij indeelbare ruimte in de nieuwbouw.
6. Flexibiliteit De MuWi scholen door het gehele land functioneren nu al meer dan veertig jaar. Dat is geheel te danken aan de heldere plattegrond en de flexibiliteit van deze gebouwen. Nu er extra vierkante meters aan het gebouw bijgebouwd kunnen worden dienen deze meters met dezelfde bril bekeken te worden. Hoe gaan ze weer veertig jaar mee? Belangrijk is dat de constructie van de nieuwbouw zorg draagt voor vrij indeelbare ruimtes. Je moet lichte scheidingswanden op iedere plaats kunnen bouwen, zodat deze bij een nieuwe vraag een nieuwe indeling kunnen garanderen. Door de draagconstructie als portalen haaks op de gevel te zetten ontstaan deze vrije vloeren. Flexibiliteit zit ook verborgen in kwaliteit. De hoge lokalen in het MuWi systeem leveren lucht en licht. De nieuwbouw gaat een op een mee met deze plafondhoogte. Enkele voorbeelden! Zou je de gevraagde 590 m2 gelijk verdelen langs beide gevels van de dubbele H-school ontstaat er iets bijzonders. Door het oppervlak wat nu ontstaat in twee gelijke delen op te knippen vormen zich twee lokalen, beiden met een oppervlakte dat net iets hoger ligt dan de huidige norm. Dit zou je als meest basale uitvoering van de uitbreiding kunnen zien. Je verdubbelt op eenvoudige wijze het aantal lokalen en gaat daarmee van een lokaal met twee glazen gevels naar een lokaal met licht van een kant. (Voorbeeld 1)
1: opdikken en lokalen aan norm aanpassen
2: flexibele indeling
Maar misschien is dat jammer. Hoewel de lokalen wettelijk voldoen en aan de vraag om meer lokalen te maken is beantwoord, is het interessanter om meer variatie aan te brengen in de nieuwe lokalen. Ze zouden met schuifwanden opgedeeld kunnen worden zodat er ook grotere lokalen ontstaan. Hier kan gekookt of geknutseld worden. En misschien is het fijn om een aula-functie toe te voegen aan het gebouw voor weekafsluitingen en uitvoeringen. (Voorbeeld 2) Ook is het mogelijk de lokalen nu naar buiten te drukken, tegen de buitengevel aan. Hierdoor ontstaat een omloop rond de binnenplaats. Eigenlijk zit dat al in de huidige school langs de kantoren. Maar in dit geval loopt het helemaal rond. Een spannende indeling, omdat hiermee echt een nieuwe routing geintroduceerd wordt. Ook leent deze plattegrond zich voor het ‘koude gang’ principe. Dat is het idee om de lokalen te verwarmen, maar de omloop rond de binnenplaats niet. Deze wordt enkel verwarmd door overloop van lucht uit de lokalen. Op die manier is het er een paar graden kouder en is thermisch renoveren van de buitengevel hier niet meer nodig. Goedkoop, slim en efficient. (Voorbeeld 3) Verder is er natuurlijk de mogelijkheid de buitengevel te plooien. Al naar gelang er behoefte is aan meer, minder of andersvormige ruimte kan de gevel zich hier naar vormen. De MuWi school krijgt wat het mist: een eigen gezicht. (Voorbeeld 4)
3: flexibel gebruik
4: eigenheid
9
7. Nieuwe gezichten! Is Steiner jouw favoriet, of misschien toch Helen Parkhurst? Dan laat je dat toch zien! Want de H-school krijgt een nieuw gezicht. Hoewel de uitbreiding in basis eenduidig is kan de nieuwe gebruiker de gevel naar wens aanpassen in gebruik en uitstraling.
De nieuwe MuWi kan een vanzelfsprekende voortzetting van het oude gebouw zijn. Dan natuurlijk wel met de flexibiliteit en energiezuinigheid van een nieuw gebouw.
Zo krijgt de school de kans de uitbreiding aan te passen aan vernieuwde planvorming. Of helpt het identiteit te geven aan de school, of aan de wijk. En, niet onbelangrijk, het kind krijgt een school met een gezicht en een rijke ruimtelijke beleving. Belangrijk is dat de nieuwe uitbreiding gebeurt met respect voor de bestaande school. In dit concept wordt de historische gevel aan twee zijden voor 100% behouden, terwijl de twee andere zijden een 100% nieuwe uitstraling kunnen krijgen. Hiermee ontstaat er een betekenisvolle wisselwerking tussen oud en nieuw. Oud en nieuw blijven in gesprek, en het is aan de ontwerper en gebruiker hoe het gesprek verloopt.
Een architect als Hundertwasser zou een heel eigen gezicht aan de school geven. Het ensemble krijgt ineens grote contrasten, zonder dat het MuWi karakter verloren gaat.
Stel je voor dat een stararchitect de uitbreiding zou ontwerpen...bijvoorbeeld in sensuele vormen. Een heel ander contrast!
De vormentaal van de ‘oorwarmers’ is vrij te kiezen. De keuze kan sterk samenhangen met nieuwe mogelijkheden voor gebruik van het gebouw.
10
Maar ook het modernistische idioom van de jaren ‘50 is geëvolueerd, en kan prachtige uitbreidingen opleveren.
11
8. Het ontwerp Al het voorgaande komt samen op de Wevelaan. De opgave is in het voorgaande duidelijk geformuleerd, maar kent hier een bijkomende complexiteit: het is niet één school die hier uitbreiding krijgt, maar drie. Niet één school die een eigen gezicht wil, maar drie. En deze drie partijen zullen ook nog eens alle drie afzonderlijk van elkaar ontwikkelen in de toekomst. Al met al een goede lakmoes-proef.
concept
Voor de uitbreiding aan de Wevelaan is het verstandig de ‘oorwarmer’ asymmetrisch uit te voeren. Aan de straatzijde dikken we het gebouw maar met een meter op. Aan de pleinzijde voegen we vervolgens de resterende vierkante meters bij. Op deze manier behouden de lokalen aan de kant van de Wevelaan hun oude formaat, maar krijgen ze een overloop-zone in het nieuwe gedeelte. Dit wordt een prettige plek die gekoppeld kan worden aan het lokaal of afzonderlijk gebruikt kan worden vanuit de hal. De extra meters aan de pleinkant van het gebouw zorgen ervoor dat er hier verschillende lokalen gemaakt kunnen worden, waaronder een zeer ruim speellokaal. Dit speellokaal krijgt een dubbele hoogte voor balspellen en speeltoestellen, maar ook om het lokaal vanaf beide verdiepingen te kunnen bereiken.
Meerdere gebruikers
+
+
nieuwe functie indeling
De verschillende scholen krijgen ieder een eigen entree in de oksels van de H. Vanuit deze entree kunnen vinden de kinderen eenvoudig hun ‘eigen’ plek in de school. De verschillende scholen zijn fysiek gescheiden door wanden en/of (brand)deuren. Op de begane grond bevinden zich de vier lokalen van de Paulusschool, de vier lokalen van OBS Tuindorp en het speellokaal. Ook is er een zone opgenomen ten oosten van de patio waarin zich de verschillende personeelsfuncties bevinden. Dit gedeelte heeft deuren naar de gangen en deuren naar de patio. Zo ontstaat hier een prettige eigen plek. Personeel van verschillende scholen kan elkaar hier ontmoeten. Op de verdieping bevinden zich de acht lokalen van OBS de Regenboog en een extra activiteitenlokaal. Dankzij de dubbele hoogte van het speellokaal kan deze ruimte ook vanaf de verdieping bereikt worden. Met de trap of met de glijbaan ben je zo op de begane grond. Op beide verdiepingen schakelen de lokalen aan de Wevelaan aan de nieuwe overloop-zone. Een plek die los van het lokaal is, maar tegelijkertijd wel te overzien is vanuit het lokaal. Door middel van deuren en ramen kan gekozen worden in welke mate deze ruimte bij het lokaal betrokken wordt. Aan de oostzijde (de pleinzijde) zijn lokalen gesitueerd van verschillend formaat. Iedere verdieping heeft twee lokalen in het oude formaat en twee die wat kleiner zijn (maar natuurlijk volgens de 2012-norm!). De laatste zijn op de verdieping geschakeld aan een ruime en ‘verkeersluwe’ hal waarin naar behoefte intiemere werkplekken gemaakt kunnen worden.
12
begane grond: 1.125 m2 bruto vloeroppervlak (BVO)
verdieping: 1.046 m2 bruto vloeroppervlak (BVO)
Patio scholenverdeling Op de begane grond wordt de patio toegankelijk vanuit de rondomliggende gangen. De gang loopt nu helemaal rond het binnenhof, zodat het hof een grote gemeenschappelijke ruimte kan worden. Er kunnen natuurlijk kippen in gehouden blijven worden, maar het is ook denkbaar dat hier een openlucht-aula komt. Aangezien er geen lokalen direct meer aan de patio grenzen kunnen er ongestoord bijeenkomsten plaatsvinden. In een later stadium kan de patio overkapt worden, zodat een overdekte buitenruimte ontstaat. Deze is in zeker 80% van het jaar goed te gebruiken zonder jas, en energetisch gunstig als warmtebuffer.
Paulusschool de Regenboog OBS Tuindorp flex gebruik
Een doe-gevel De gevel wordt opgebouwd uit cassettes. Deze ‘blokkendoos’ speelt buiten met het idee dat de bakstenen kopgevels van de MuWi-school op een eigenzinnige manier hebben besloten door te lopen, maar leveren in het interieur een praktische meubel-functie op. In iedere cassette, die verschillende maten kent, kunnen werkplekken gemaakt worden, boeken opgeborgen worden en in het speellokaal kan er zelfs een kleine tribune van gebouwd worden. Kleuren en materialen kunnen afgestemd worden op gebruik en tonen zich aan de buitenkant langs de randen van het metselwerk. Hierdoor blijft het gebouw een eenheid maar toont de veelkleurigheid haar verschillende gebruikers. Op de volgende bladzijden wordt duidelijk hoe dit er uit ziet.
begane grond
verdieping
scholenverdeling
Paulusschool de Regenboog OBS Tuindorp
begane grond
verdieping
13
Spelen met blokken. De cassettegevel kan strak en recht gemaakt worden, maar het is natuurlijk veel leuker om de blokken wat onregelmatiger te stapelen.
14
15
9. Klimaattechniek Bij renovatie en hergebruik van een verouderd pand wordt de kwaliteit en duurzaamheid van de klimatisering bepaald door de samenwerking van technische toevoegingen en bouwkundige aanpassingen. Met veel techniek kun je op bouwkundige aanpassingen sparen en vice versa. Om greep te houden op deze weegschaal is in samenwerking met Adviesbureau VanderWeele uit Groningen gezocht naar een ‘maatpak’ voor de uitbreiding aan de Wevelaan.
Keuzes
Bestaand glas wordt vervangen door HR++, of beter.
Voor de school is een plan bedacht waarbij energie voornamelijk geleverd wordt door elektriciteit. Met een eenvoudige reden: dit kan groen ingekocht worden EN geeft het de mogelijkheid om in de toekomst de energie lokaal te produceren met behulp van zonnecellen. Hoewel het toevoegen van (enorme) isolatiepakketten warmteverlies tegengaat, is het niet zonder meer goed voor het gebouw. Grootscheeps na-isoleren vraagt vaak om lompe, ingewikkelde bouwkundige toeren. Het kost veel materiaal (energie, productie) en tast het karakter van het gebouw vaak negatief aan. We moeten zoeken naar een slim gebruik van materiaal en techniek en beseffen dat juist het hergebruik van het bestaande gebouw al de grootste duurzaamheidswinst is.
Zoveel mogelijk warmte wordt gegenereerd met elektriciteit, dit kan groen ingekocht worden en later eventueel lokaal opgewekt worden met zonnepanelen. In beide gevallen is het duurzaam!
Bouwkundig Bouwkundig wordt het gebouw op enkele punten aangepast. Al naar gelang de staat van het isolatiepakket op het dak - wellicht is het in het verleden al verbeterd - wordt hier voldoende isolatie toegevoegd. Is er al ooit na-geïsoleerd, dan zou het maken van een groen dak al een goede toevoeging zijn. Het glas in de buitengevels van het bestaande pand wordt vervangen voor HR++ (of beter). In de nieuwbouw wordt uitgegaan van de huidige (hoge) eisen. Waar mogelijk worden metselwerk wanden voorzien van spouwmuur isolatie.
Ventilatie Het gehele ventilatie systeem wordt enkel gevoed door stroom. Een bouwkundige omlegging in de ventilatielucht van de toiletgroepen zorgt ervoor dat deze lucht afgevoerd wordt in de kruipruimte. Hiermee plus je de temperatuur in de kruipruimte in de winter enkele graden op en hoeft hier onder de vloer niet nageïsoleerd te worden. Afvoer geschiedt door extra ontluchting in kruipruimte of afvoer naar dak. Spouwmuren worden voorzien van na-isolatie
16
afvoer naar buiten
Ventilatielucht uit de toiletgroepen wordt onder het gebouw door geleid, zo wordt de temperatuur onder de vloer iets verhoogd en is na-isolatie niet nodig.
mte/koude lag in de nd
afvoer naar buiten
25% LED koel
voor verwarmen
18°C
aanvoer van buiten
75% TL warm
afvoer naar buiten
techniekzone 25% LED koel
voor verwarmen
18°C
aanvoer van buiten
75% TL warm
75% TL warm
warmte/koude opslag in de grond
30% lucht warmtepomp
lucht warmtepomp
CV
100%
radiator radiator
radiator
radiator
Centrale Verwarming Nu kan het gebouw volstaan met een cv-systeem dat op lage temperatuur wordt gestookt. Om echter de vraag naar gas ook hier te minimalisteren wordt een kleine luchtwarmtepomp (30% van de totale capaciteit) in het systeem toegevoegd. Deze kan in de warmtevraag voorzien, totdat de temperatuur buiten onder de 5 graden daalt, dan zal de gasgestookte ketel bij moeten springen.
warmte/koude opslag in de grond
30% De centrale verwarming maakt gebruikt van een eenvoudige luchtwarmtepomp. Deze houdt het gebouw het grootste deel van het jaar warm. Sporadisch zal de gasgestookte CV installatie bijspringen.
25% LED koel
400 Lux
sensor beweging/ daglicht
Het principe van de ventilatie van de klaslokalen. Lucht wordt voorverwarmd (of voorgekoeld) met aardwarmte, zonder gebruik te maken van een (dure) aardwarmtepomp.
plafond absorptie >0,8 reflectie >0,85 geluidwering >25 dB
sensor beweging/ daglicht
In ventilatie van de lokalen (volgens frisse scholen klasse B) wordt voorzien door voorverwarmde of gekoelde lucht. De warmte en koude energie hiervoor wordt onttrokken uit een WKO (warmte koude opslag), maar zonder de tussenkomst van een warmtepomp. techniekzone Op deze manier krijg je in de winter een licht opgewarmde plafond luchtstroom absorptie >0,8 van zo’n 17 graden. De totale temperatuur in de 25% reflectie >0,85 LED koel verschillende wordt omhoog gebracht wordt door een geluidwering >25 dBruimten laaggestookt (bestaand) cv systeem. In de zomer koelt dezelfde 75% TL warm luchtstroom de lokalen zonder extra energievraag. Warmte die in uitgaande lucht zit wordt door middel van een warmtewiel 400 Lux overgebracht op binnenstromende lucht (eenvoudige warmte terugwinning). Simpel, goedkoop, efficiënt en duurzaam.
radiator radiator
radiator
De vraag naar warm water is in de huidige functie beperkt (de gymzaal even buiten beschouwing latend) en dus kan er volstaan worden met elektrische boilers. Als het mogelijk is om de gymzaal radiator mee te nemen in het totaalconcept, dan loont het de moeite de WKO uit te breiden en hieraan een warmtepomp te koppelen. Afzonderlijk bemeteren is mogelijk door middel van het gebruik van nieuwe of bestaande groepen in het cv-systeem. Ventilatie kan door gering energieverbruik buiten beschouwing worden gelaten. Beter is misschien te opteren voor een verdeelsleutel gekoppeld aan een urenrooster. Dit om kosten in beheer, adminstratie en techniek (meters en dergelijke) te beperken.
CV
100%
Verlichting
techniekzone 25% LED koel
Een slim verlichtingssysteem bespaart 18°C geluidslekken en het energie, het reduceert ziet er goed uit.
plafond absorptie >0,8 reflectie >0,85 geluidwering >25 dB
75% TL warm
sensor beweging/ daglicht
25% LED koel 75% TL warm
400 Lux
Verlichting in de lokalen wordt uitgevoerd met een innovatief verlichtingssysteem waarin hangende armaturen gebruik maken van LED verlichting en TL-verlichting. Door de verlichting op te hangen als pendels kan omhoog schijnend LED-licht gemengd worden met naar beneden schijnend TL-licht. Het plafond kan nu uitgevoerd worden als een hoogreflecterend vlak uit één stuk. Geluidslekken die normaal ontstaan door armaturen IN het plafond worden zo vermeden. Ook hier snijdt het mes dus weer aan twee kanten. Het systeem levert hoge verlichtingswaarden (400 lux) met lage wattages per vierkante meter (3 tot 5 watt per vierkante meter) en combineert dit met de lange levensduur van LED verlichting (lagere exploitatie kosten).
17
10. Plattegronden En zo ziet het hele verhaal er uit in plattegronden. Alle gevraagde functies zijn in het ontwerp opgenomen, en zelfs meer dan dat. Het ruimtebeslag voldoet aan de vigerende regelgeving. De plattegronden kunnen het best met een wijsvinger langzaam bestudeerd worden.
begane grond 18
eerste verdieping 19
20
21
11. Gevelaanzichten
1.
Oostgevel. Dit is de gevel aan het schoolplein.
4
^ <1
3> ^2
2.
Zuidgevel. Dit is de gevel aan de Gerretsonlaan.
3.
Het gezicht naar de straat: de westgevel aan de Wevelaan.
4. 22
Noordgevel.
Vanuit de Wevelaan richting noorden gekeken.
Vanuit de Wevelaan naar het zuiden.
Het schoolplein.
23
12. Interieur Vier delen van het interieur zijn uitgewerkt en op de rechterpagina vergroot weergegeven. Je kunt hieraan goed zien wat de mogelijkheden van de nieuwe MuWi school zijn.
3 1 4 2
In het eerste voorbeeld wordt de extra meter gebouw aan de Wevelaan gebruikt voor een groot klaslokaal aan de gangzijde. In twee nissen van de nieuwe gevel kunnen kinderen geconcentreerd werken. De derde nis wordt gebruikt voor een bibliotheek. Ook de wand naar de gang heeft verspringen. Op deze manier ontstaan werkplekken in de gang en in de klas. Op de gang werken kinderen zelfstandig of is ruimte voor remedial teaching. In het tweede voorbeeld is het huidige klaslokaal in afmetingen gelaten voor wat het was. De extra ruimte bij de nieuwe gevel is volledig benut voor extra werkplekken voor zelfstandige kinderen of kleine groepjes. Het aardige is dat de buitengevel nu binnengevel is geworden. Er is dus goed zicht op de kinderen in de gang. In de bestaande gevel kunnen natuurlijk extra deuren gemaakt worden. Detailtekening nummer 3 geeft een voorbeeld voor een overloop plek. Deze plek ligt aan het eind van de gang, direct naast de toegang van een klaslokaal. Er is uitzicht over het schoolplein en er is een ingebouwde boekenkast. De kleinere afmeting van het naastgelegen klaslokaal (maar nog altijd binnen de norm) wordt goedgemaakt met deze royale - zelf in te vullen - overloopruimte.
Doorsnede over de nieuwe school aan de Wevelaan. Goed te zien zijn de uitbreidingen, de bestaande school en de dubbelhoge speelhal.
24
Het vierde voorbeeld is een voorbeeld van een samenvoeging van twee lokalen met een flexibele wand. Hier is de bestaande gevel getransformeerd tot een flexibele gevel die open en dicht kan. De gevel van het nieuwe gedeelte wordt weer gebruikt voor allerlei meer individuele onderwijsactiviteiten.
1
3
2
4
25
De gevel van bouwblokken kent een afwisseling van open en dichte delen. De blokken worden (schijnbaar) willekeurig gestapeld en daar waar geen blok zit komt een raam. Hoe dat er uitziet is goed te zien op de afbeelding rechts. Dit is een beeld van hoe het speellokaal er uit zou kunnen zien.
hier zit het dubbelhoge speellokaal.
26
De dichte blokken geven een rijkdom aan gebruik. De bovenkant van een blok kan gebruikt worden als tafel, de binnenkant als opslag of als computernis. Een aantal van de mogelijkheden staan in de diagrammen links hiernaast. Achtereenvolgens zien we: - de bovenkant van een blok gebruikt als werktafel; - een raam gebruikt als raam (...); - de binnenkant van een blok gebruikt als computernis; - de binnenkant van een blok gebruikt als bibliotheekkast; - de binnenkanten gebruikt als opslag van speelblokken; - de binnenkant van een blok gebruikt als wastafel (of keuken, of laboratoriumplek, ...). Kortom, mogelijkheden zo ver als de fantasie rijkt.
27
13. Inpassing Gelukkig heeft de school de ruimte. Het kent de luxe van een groot speelplein en een gymzaal op steenworp afstand. Op enkele punten verdient het terrein verbetering. Een extra gymzaal is nodig om aan de toegenomen vraag van de omliggende scholen te kunnen voldoen. Deze zaal wordt naast de bestaande gymzaal geplaatst en een kwartslag gedraaid. Zo ontstaat een compacte massa van twee zalen die entrees en kleedkamers delen. De zaal heeft een glazen pui heeft aan de kant van het plein. Niet alleen is het leuk beide (speel)functies visueel te koppelen, het dient ook een ander doel: in de avond houden gebruikers van de sporthal contact met het plein, waardoor overlast tegen gegaan wordt. Een hoog afsluitbaar hek rond het plein is eigenlijk niet wenselijk. Contact vanuit de sporthal en goede verlichting kan overlast op het plein al voor een groot deel beperken. Op die manier blijft een speelplein een plek waar kinderen ook na schooltijd nog rustig wat kunnen spelen. Wel sluiten we het plein visueel meer af door lage groenstroken (kindertuin!) rond het plein te maken met hier en daar een doorsteek. Een laag hek met fietssluis moet fietsers en brommers er van weerhouden het plein op te rijden. In de zuid-oost hoek van het terrein wordt de zogenaamde ‘zoen en zoef’ gemaakt: een kleine lus rond enkele extra parkeerplekken. De belasting op de buurt is minimaal en auto’s hoeven niet te keren; ze rijden gewoon een lus. De entrees van de scholen blijven in de oksels van het gebouw. Het is een logische plek, die 50 jaar geleden niet voor niets bedacht is. Je komt centraal in de school binnen, maar vooral: het zijn prettige entrees rondom een klein ‘binnenpleintje’. Ouders kunnen hier wachten tot de school uitgaat en rustig met elkaar kletsen. Voor kinderen is de voordeur van hun school beschut en niet meteen aan de straat. Er zit een prettige overgang tussen voordeur en openbare ruimte. Deze in vaktaal genoemde ‘hybride zone’ draagt bij aan een vanzelfsprekende inbedding van de school op deze plek.
28
van loonlaan
rümkelaan
wevelaan
10 8 9 7 5 6 4 2 3 1
kiss & ride
gerretsonlaan
29
kapteynlaan
30
14. Gymzaal De gymzaal lost naast een capaciteitsprobleem ook een ruimtelijk probleem op. Door de plattegrond van het bestaande gebouw in grote lijnen te kopieëren en een kwartslag te draaien ontstaat een lascief gebouw, waarvan de toegangen en de zichtbaarheid goed geregeld zijn. Het gebouw kent meerdere entrees, die naar behoefte gelijktijdig of apart te gebruiken zijn. Het complex kan op deze manier door meerdere gebruikers gelijktijdig bezet worden, die elkaar niet hoeven storen (maar natuurlijk desgewenst wel kunnen delen). Een van de entrees bevindt aan het ‘olifantenpad’ aan de kant van het spoor. zowel de sporthal als de kantine hebben vensters naar het schoolplein. Dit bevordert de levendigheid op het schoolplein en vermindert overlast op verlaten uren. Parkeren kan voor een groot deel op de ‘zoen & zoef’ lus. Deze wordt overdag gebruikt door ouders van kinderen van de school en is ‘s avonds beschikbaar voor bezoekers van de sportfaciliteiten.
31
15. Begroting
�������� ������� ������ ���������� ��������������
���� ������ �������� ������� �� �� �� ���� ������ ���������� ����� ��������� ������� ������
!""#$%&'()#* *+#��,!�� -./!!& ������������ 1����� ����� ���� 1����� ����� ���� ���������� ���� ���������� ���� ������ ,%! ����� �������� ����� ���� 1�������� ������
''*"'--+*;#* ,#-)''*4# ,!�� -./!!& �� 2� ��� 2� ��� �3� �2� ��� ����
�� �� ���� �� �� �� �� �� �� �� �� ,%!
���0
78�� ��� ��� ��� ��� ��� ��� �2� ��> ��> �3>
�� �� ���� �� �� �� �� �� �� �� > > >
���0
##*/#+4-"$+56#* "#$ !*4#$4##& ������������ 9��������: ,; ���� ����� �������� ����� ���������������� �� ����������� 1������91��� '(< �=$ 1�� ������ ����� ,)�
32
78�� ��� ��� ��� ��� ��� ��� �2�
�� ??� ��� �2� ��� ??� �3� �3�
��> ��> �3>
��> ��> �3>
��1������ ��03�� ?�0��� ���0��� ���0��� ��0?�� ��202�� ���0��� �220��� ���0�2� ���0?�� �2�02�2 3��0��2
78�� �� ��� ��� �� ���
�� ��� �2� ?�� �0��� �0���
��> ��> �3>
��> ��> �3>
������������ 9��������: ,; ���� ����� �������� ����� �� ����������� 1������91��� ������������ 1������� ���������� ��1������ '(< �=$ 1�� ������ ����� ,)� )!)''&
78�� ��� ?�� ��� ��� ��� �2� �� �
�� 2�� ��� ?2� 2�� 2�� 2�� ��� �
��> ��> �3>
��> ��> �3>
��1������ ��0��� ��0��� ��0��� 230��� �320��� ?�30��� ��0��� ��0��2 ���0��� ���0?��
;@�6''&
*+#��,!�� -./!!& ������������ 9��������: ,; ���������������� ���� ����� �������� ����� �� ����������� 1������91��� ��1������ '(< �=$ 1�� ������ ����� ,)� )!)''&
������������ �� ������ ���������� ������������ ������ ������ 1����������� ������ ����� ���������� ��������� ����������� ��1������ '(< �=$ 1�� ������ ����� ,)� )!)''&
&#) !"� ����A�� A��� ���������� ����� ����0 ��A��1�������� ���� ��1�������� B ������� 1�� ������ �����< ��� B ����� ����� B ������� ����� B 9������������ ����� B ���A� �������
��1������ �20��� 2�0��� ��0��� ���0��� ���0��� ���0��� ��0��� � �?�0��� 3�02�� �?�0��� ���0��� �3�023�
33
