VBO Makelaar Woningmarktvisie April 2011
Woningmarktvisie VBO Makelaar Deze Woningmarktvisie bevat het standpunt van VBO Makelaar ten aanzien van de te nemen maatregelen op de woningmarkt voor de korte en lange termijn. VBO Makelaar is een brancheorganisatie voor makelaars en taxateurs. Met circa 1000 aangesloten kantoren door heel Nederland is VBO Makelaar qua grootte de tweede brancheorganisatie van Nederland. Inhoudsopgave: Inleiding Korte termijn maatregelen Lange termijn maatregelen Kanttekeningen Profielschets VBO Makelaar
Bladzijde 3 4 6 9 10
2
Inleiding: Het vertrouwen van de woonconsument is momenteel laag, terwijl dat vertrouwen juist van essentieel belang is voor het structurele herstel van de doorstroming op de woningmarkt en daarmee ook voor het waardebehoud van woningen. Het belang van een goed functionerende woningmarkt is groot, ook woningbouwbedrijven, projectontwikkelaars, makelaars en notarissen zijn afhankelijk van het herstel van de woningmarkt. VBO Makelaar was dan ook verheugd dat het kabinet bij de presentatie van het regeerakkoord bekendmaakte de hypotheekrenteaftrek de komende vier jaar ongemoeid te laten. Desondanks zijn ontwikkelingen gaande die een negatieve invloed hebben op het herstel van het vertrouwen van de woonconsument. Dit baart VBO Makelaar zorgen, aangezien hierdoor de doorstroming op de woningmarkt, na de recent waargenomen korte opleving, opnieuw en zelfs in nog ernstiger mate stokt. Zo is een reeks van elkaar versterkende, negatieve ontwikkelingen gaande die de financierbaarheid van de aankoop van een woning rechtstreeks raken. Zo heeft naar aanleiding van het jongste Nibud rapport de Stichting Waarborgfonds Eigen Woningen haar normen voor de Nationale Hypotheekgarantie (NHG) voor 2011 aangescherpt: hierdoor wordt het voor starters moeilijker om de aankoop van een huis met NHG te financieren. Daarbij komt dat de Autoriteit Financiële Markten (AFM), de Nederlandse Vereniging van Banken (NVB) en het ministerie van Financiën nieuwe aangescherpte normen voor kredietverstrekking hebben bekendgemaakt. Voorts dreigt, in deze onzekere tijden, discussie over het voortbestaan van de hypotheekrenteaftrek, terwijl huiseigenaren hun langjarige financiële verplichtingen op basis van het huidige (fiscale) systeem zijn aangegaan. Aldus ontstaat bij woonconsumenten meer onzekerheid over de toekomst. Gezien het belang van de woningmarkt als een van dé pijlers van de Nederlandse economie en het belang van de woonconsumenten (huisvesting en financiële zekerheid) is het evident dat doorstroming op de woningmarkt weer op gang gebracht moet worden en tegelijkertijd de woningmarkt toekomstbestendig gemaakt moet worden. Daartoe heeft VBO Makelaar haar visie over de woningmarkt opgesteld. De visie van VBO Makelaar voor de aanpak en daarmee haar bijdrage aan de oplossing van het woningmarkt vraagstuk valt uiteen in een korte termijn en lange termijn benadering.
3
Korte termijn: rust terugbrengen op de woningmarkt, voorkom onzekerheid bij woonconsument Voor de korte termijn is het absoluut noodzakelijk dat het vertrouwen van consumenten in de woningmarkt wordt hersteld. Dit vertrouwensherstel is immers essentieel voor het herstel van het doorstromingsproces op de woningmarkt. Daarom acht VBO Makelaar het noodzakelijk dat de volgende maatregelen genomen worden op korte termijn: I. Ondersteunen van starters Starters zorgen voor doorstroming op de koopmarkt, zij staan aan het begin van de transactieketen. VBO Makelaar is dan ook van mening dat deze groep woningzoekenden financieel geholpen zou moeten worden via een garantieregeling of laag rentende lening (of andere steunmaatregel) vanuit het Rijk, provincie of gemeente, waardoor ze in staat worden gesteld een eigen woning te kopen. Ook kan gedacht worden aan een (tijdelijke) verlaging van de overdrachtsbelasting voor deze specifieke groep woningzoekenden. Bijkomend voordeel van steun aan starters is dat daardoor ook veel momenteel vastgelopen nieuwbouwprojecten weer op gang gebracht kunnen worden. Zo kan ook een bijdrage worden geleverd aan het op peil houden van de woningbouwproductie, waardoor de BTW inkomsten voor de overheid ook weer op het oude niveau komen. Daarnaast zetten starters met de aankoop van een woning meerdere transacties in gang. Kortom, steun aan starters is van cruciaal belang om doorstroming van de woningmarkt op gang te brengen en schaarste aan ( betaalbare) woningen in de toekomst te voorkomen. II. Tijdelijk verlagen van overdrachtsbelasting VBO Makelaar is van mening dat de overdrachtsbelasting een onrechtvaardige verhuisboete is, die remmend werkt op de doorstroming van de koopmarkt. Consumenten die een huis kopen, moeten in het huidige systeem een hogere hypotheek afsluiten vanwege de overdrachtsbelasting, omdat de meesten dat geld niet voorhanden hebben. De overdrachtsbelasting bedraagt namelijk 6% van de koopsom van het onroerend goed, wat inhoudt dat bovenop een gemiddelde koopsom van € 250.000 de koper € 15.000 aan overdrachtsbelasting dient te betalen. Daarom is VBO Makelaar groot voorstander van een tijdelijke verlaging van de overdrachtsbelasting. Als de verlaging beperkt blijft tot 2 à 3 % zal dit al kunnen bijdragen aan een verhoging van het aantal woningtransacties, waardoor het gemis aan belastinginkomsten beperkt kan blijven. Immers, dit wordt gecompenseerd door de lagere overdrachtsbelastingheffing over meer transacties. Verlaging van de overdrachtsbelasting zou op een krappe woningmarkt kunnen leiden tot prijsverhogingen. Echter, gezien de daling van huizenprijzen de laatste jaren, verwacht VBO Makelaar niet dat afschaffing een verhoging van de prijzen met zich zal brengen. III. Verhoogde NHG-grens in stand laten VBO Makelaar is van mening dat de verhoogde NHG-grens gehandhaafd moet blijven. Vanaf 1 juli 2009 is de NHG-grens verhoogd van € 265.000 naar € 350.000. Uit cijfers van de NHG blijkt dat in dat hogere segment in 2010 16.000 keer een hypotheek met NHG (12,3% van het totaal). In totaal zijn vanaf 1 juli 2009 t/m 31 december 2010 in het hogere segment in totaal 21.000 hypotheken afgesloten met NHG. Het aantal verliesdeclaraties is in 2010 ten opzichte van 2009 sterk toegenomen. Dit heeft echter niet geleid tot een verslechtering van het garantievermogen dat met 88 miljoen euro is toegenomen. 1 Het aantal verliesdeclaraties bedroeg in 2010 1341, waarvan 70% via onderhandse verkoop werd verkocht en 30% op de executoriale veiling. 2
1
NHG Persberichten, ‘Meer NHG’s; minder gedwongen verkopen’ (18 januari 2010) en ‘Huizenkoper zoekt zekerheid’ (11 januari 2011). 2 NHG Persberichten, ‘NHG blijft populair’ (7 oktober 2010) en ‘Huizenkoper zoekt zekerheid’ (11 januari 2011).
4
Geconcludeerd kan worden dat de verhoogde NHG-grens noodzakelijke zekerheid voor consumenten en financiers brengt. Aangezien het garantievermogen ook toegenomen is, ondanks toename van het aantal verliesdeclaraties, kan de verhoogde grens in stand worden gehouden. Die mening is VBO Makelaar dan ook toegedaan. IV. Voorkomen van overkreditering en stimuleren aflossing hypotheken Om consumenten te beschermen tegen overkreditering voor hypotheken heeft de AFM eind 2010 aangescherpte normen voor hypothecaire financieringen bekendgemaakt. Uitgangspunt daarbij was dat de hypotheek maximaal 112% van de aankoopwaarde van de woning mocht bedragen, waarbij dat deel boven de woningwaarde (12%) binnen zeven jaar afgelost moest worden. De banken en verzekeraars waren het niet met deze normen eens en dienden een eigen hypothekenplan bij minister De Jager van Financiën in. Kern van dit plan was het opnemen van de verplichting om minimaal 50% van de hypotheekschuld aan het einde van de looptijd afgelost te hebben. Hierop hebben minister De Jager, AFM en NVB gezamenlijk nieuwe hypotheeknormen opgesteld. Deze normen moeten vanaf 1 augustus gaan gelden. De normen houden in dat vanaf dat moment een hypotheek voor maximaal 110% van de woningwaarde afgesloten kan worden, waarbij 50% binnen de looptijd van 30 jaar afgelost moet zijn. VBO Makelaar kan zich vinden in het compromis dat 50% van de hypotheek binnen 30 jaar afgelost moet zijn. Echter, door de regel dat maximaal 110% gefinancierd kan worden, dat is inclusief overdrachtsbelasting, wordt het afschaffen van de overdrachtsbelasting nog noodzakelijker. V. Fiscale behandeling eigen woning nu niet wijzigen Zoals eerder aangegeven heeft het kabinet Rutte-Verhagen bij haar start aangegeven dat de hypotheekrenteaftrek in haar huidige vorm in stand blijft. VBO Makelaar is van mening dat dit voor de korte termijn de beste oplossing is. Zekerheid over dit onderwerp is niet alleen belangrijk voor starters, maar ook voor de grote groep woningbezitters die langjarige financiële verplichtingen zijn aangegaan onder het huidige fiscale regime. Evenwel beseft ook VBO Makelaar dat het huidige stelsel van hypotheekrenteaftrek een van de beleidsinstrumenten is die zeker voor de lange termijn moet worden meegenomen in een integraal hervormingsplan waarbij dan wel het gehele fiscale stelsel met betrekking tot de eigen woning bezien moet worden, dus zo ook de overdrachtsbelasting, de onroerendezaakbelasting en idealiter zelfs het gehele fiscale stelsel. Uitgangspunt van die fiscale hervorming moet immers zijn een zo mogelijk budgetneutraal effect voor de woonconsument. Kort gezegd: het niet langer rondpompen van geld.
5
Lange termijn: integraal en breed gedragen hervorming woningmarkt De structurele problemen op de woningmarkt kunnen met bovengenoemde maatregelen niet worden opgelost. De woningmarktproblematiek is daarvoor afhankelijk van veel verschillende onderwerpen. VBO Makelaar benoemt hieronder de knelpunten die bij een hervormingsplan meegenomen dienen te worden: - Onzekerheid bij de consument heeft remmend effect op doorstroming van de woningmarkt; - Vastgelopen bouwprojecten zorgen voor grote woningschaarste in de toekomst; - De fiscale behandeling van de eigen woning leidt tot het rondpompen van overheidsgeld; - Grondbeleid leidt tot schaarste, hoge prijzen en laag rendement woningbouw; - Vraag en aanbod van kopers sluiten niet op elkaar aan; - Het niet aansluiten van de huur- en koopmarkt heeft eveneens een remmend effect; - Het aanbod van huurwoningen in het middensegment is ontoereikend; - Krimp en stedelijke vernieuwing. Een integrale aanpak van de woningmarkt is noodzakelijk omdat de beleidsinstrumenten en de bovengenoemde knelpunten in hun onderlinge verband onderzocht en opgelost moeten worden. Een structurele hervorming van de woningmarkt heeft echter pas kans van slagen als de volgende uitgangspunten gehanteerd worden: - Optimaal draagvlak onder alle bij de woningmarkt betrokken partijen; - Streven naar budgettair neutraal effect ook voor woonconsument; - Geleidelijkheid, om schokeffecten op de woningmarkt te voorkomen; - Goede communicatie en transparantie over de te nemen maatregelen richting consument. Teneinde een breed draagvlak te creëren, pleit VBO Makelaar voor het instellen van een werkgroep waarin alle bij de woningmarkt betrokken partijen (consumentenorganisaties, wetenschappers, woningbouworganisaties, woningcorporaties, makelaars, notarissen, projectontwikkelaars e.a.) vertegenwoordigd zijn om gezamenlijk met structurele maatregelen voor de woningmarkt te komen. Hieronder volgt een opsomming van verschillende, concrete problemen, waarbij voor elk probleem aangegeven wordt wat de mogelijke oplossingen zijn. Het is noodzakelijk dat voor de lange termijn maatregelen genomen worden op zowel de koop- als huurmarkt. Hieronder is daarin ook onderscheid gemaakt. Koopmarkt De problemen op de koopmarkt zijn legio en raken verschillende deelterreinen. I. Afschaffen overdrachtsbelasting De overdrachtsbelasting (6% van de koopsom van het onroerend goed) wordt geheven bij overdracht van onroerende zaken. Deze belasting brengt twee problemen met zich mee. Ten eerste vormt het een hindernis voor de doorstroming op de woningmarkt. Ten tweede zorgt het voor hogere hypotheeklasten omdat veel consumenten een hogere hypotheek afsluiten om de overdrachtsbelasting te kunnen bekostigen. Afschaffing van deze belasting zorgt op de lange termijn voor doorstroming op de woningmarkt en zorgt dat de koper minder hoge hypotheeklasten hoeft te dragen. Dit laatste kan met name starters helpen bij de aankoop van hun eerste huis. Ook uit economisch onderzoek is gebleken dat de overdrachtsbelasting economisch onrechtvaardig is en economische activiteiten afremt. De staatssecretaris van Financiën, de heer Weekers, heeft aangegeven hier onderzoek naar te doen. Als alternatief voor de overdrachtsbelasting kan onder meer gedacht worden aan een andere heffingsgrondslag: heffing over de waardestijging van woningen in plaats van heffing over de volledige aankoopsom.
6
II. Hervorming hypotheekrenteaftrek Velen zijn het erover eens dat het huidige systeem van de hypotheekrenteaftrek gewijzigd moet worden, uiteraard in combinatie met gelijktijdige en gelijkmatige wijziging of afschaffing van de woonbelastingen. Om dit te bewerkstelligen zijn er verschillende mogelijkheden die hieronder opgesomd worden. Welke optie ook gekozen wordt, VBO Makelaar is van mening dat het belangrijk is om aflossing van de hypotheekschuld te stimuleren. Hypotheekverstrekkers moeten hierbij hun rol spelen. a. Hypotheekrenteaftrek behouden, gekoppeld aan het verplicht aflossen op de hypotheekschuld via een annuïtaire/aflossingshypotheek. Consumenten betalen volgens dit systeem gedurende de gehele looptijd een vast bedrag, bestaande uit een deel rente en een deel aflossing. In het begin van de looptijd betalen zij vooral rente, waarvan zij een groot deel kunnen aftrekken van de belasting. In een later stadium, als zij een groot deel van de schuld hebben afgelost en dus minder rente betalen, kunnen zij minder aftrekken. Het bedrag dat door de hypotheeknemer mag worden afgetrokken, wordt hiermee steeds kleiner. b. Stapsgewijs verlagen of afschaffen van de hypotheekrenteaftrek over een periode van 30 jaar waarbij elk jaar een procentpunt minder door de consument afgetrokken kan worden voor de belasting. Dit plan kan leiden tot een afgeslankte vorm van de hypotheekrenteaftrek - waarbij de rente niet meer aftrekbaar is bij een woningschuld boven een bepaald maximumbedrag (bijvoorbeeld maximaal € 450.000) en aftrek begrensd wordt op 30% belastingtarief - of tot een volledige afschaffing van de aftrek. Belangrijk hierbij is dat dit moet gelden voor zowel bestaande als nieuwe hypotheken. c. Geleidelijke afbouw hypotheekrenteaftrek waarbij opbrengst wordt ingezet voor het stimuleren van eigenwoningbezit voor mensen met een laag of middeninkomen. III. Afschaffen onroerendezaakbelasting. Voor 2006 was de onroerendezaakbelasting een belasting die gold voor zowel eigenaren als gebruikers. Dit is na 2006 veranderd in een eigenaarbelasting. Als gevolg is de onroerendezaakbelasting een oneerlijke belasting op eigenwoning bezit geworden. Afschaffing hiervan zorgt voor een meer gelijke fiscale behandeling van huur- en koopconsumenten. Als alternatief zou de gemeente bijvoorbeeld ingezetenenbelasting kunnen heffen. IV. Vraag en aanbod Vraag en aanbod van woningen moet beter op elkaar afgestemd worden om de doorstroming op de woningmarkt te verbeteren. De laatste jaren zijn bijvoorbeeld teveel appartementen gebouwd, terwijl consumenten liever een grondgebonden woning willen. 3 Hierdoor is het aanbod van appartementen groter dan de vraag. Daarbij komt dat de samenleving de komende tijd groter veranderingen zal ondergaan, onder meer door de vergrijzing. De komende 5 jaar neemt, volgens het CBS, het aantal 654 plussers met een half miljoen toe. Zij stellen andere eisen aan woonruimte dan 65-minners. Bij nieuwbouwprojecten is het daarom zaak om vraag en aanbod meer op elkaar af te stemmen en rekening te houden met demografische ontwikkelingen. V. Grondproblematiek. De grondprijzen die gemeenten hanteren zijn te hoog. Dat komt doordat zij voor hun inkomsten sterk afhankelijk zijn van gronduitgifte (het vormt 20% van de gemeentebegroting tegen 7% ervan gevuld door de onroerendezaakbelasting). 5 De woningbouwbedrijven 3
NVB Thermometer koopwoningen najaar 2009 (september 2009): 25 en najaar 2010 (8 september 2010): 23. CBS Persbericht, ‘Tempo vergrijzing loopt op’ (17 december 2010). 5 E. van der Walle, ‘Gemeenten moeten snijden, maar hoe diep?’, NRC Handelsblad (28 december 2010): 3. 4
7
berekenen die hoge grondprijzen door in de huizenprijzen, waardoor betaalbaarheid daarvan afneemt. Om de bouw en betaalbaarheid van nieuwe woningen te stimuleren moeten gemeenten daarom genoegen nemen met lagere grondprijzen. Volgens NVB Bouw, de Vereniging voor ontwikkelaars en bouwondernemers, is het anders niet mogelijk om rendabele woningen te bouwen. Onderzoeksinstituut OTB (TU Delft) is van mening dat de grondprijs nu veel harder zou moeten dalen dan de gemiddelde verkoopprijs. 6 VI. Bouw De komende jaren worden te weinig woningen gebouwd. Het aantal huishoudens blijft echter de komende tijd toenemen, waardoor er te weinig huizen zijn. Deze schaarste kan de huizenprijs verder opdrijven. Minister Donner heeft aangegeven dat er 70.000 tot 80.000 woningen per jaar gebouwd moeten worden om de woningvoorraad op peil te houden. De woningbouwbedrijven hebben aangegeven dat dat niet gaat lukken, zij verwachten in 2011 tussen de 45.000 en 63.000 woningen op te leveren. 7 Dat is dus een tekort van minimaal 25.000 woningen in 2011. VII. Verantwoordelijkheid Het kabinet wil de provincies en gemeenten meer ruimte geven voor de ruimtelijke indeling van hun gebied. Het toezicht op de indeling wordt overgeheveld naar de provincies. Hierover zullen de provincies in overleg moeten treden met gemeenten. Dit vraagt om goede afstemming en samenwerking tussen de bestuurslagen en kan, indien dit niet gebeurt, zorgen voor problemen. Huurmarkt Ook de huurmarkt kent de nodige problemen die vragen om een structurele oplossing. De mogelijke oplossingen die VBO Makelaar aandraagt zijn hieronder te vinden. I. Liberaliseren van de huren Door de huren te liberaliseren zullen de huren stijgen naar marktniveau, hierdoor worden huurders niet bevoordeeld door de kunstmatig laag gehouden huurtarieven ten opzichte van kopers. Hierdoor zullen sommige huurders wellicht in de problemen komen, daarom zou het voorstel zijn om huurders die de huur door die prijsstijging niet meer kunnen betalen te compenseren met huursubsidie. Dit plan maakt onderdeel uit van het SER/CSED-rapport. 8 II. Inkomenstoets voor huurders Scheefwonen is op dit moment voornamelijk een probleem in Amsterdam en Utrecht. Scheefwonen houdt in dat sociale huurwoningen bewoond worden door mensen die daarvoor teveel verdienen, waardoor anderen de kans niet krijgen om door te stromen op de huurmarkt. Een oplossing voor dit probleem is een jaarlijkse inkomenstoets voor huurders. Mocht het zo zijn dat een huurder teveel verdient voor die woning, dan kan daarop een nader te onderzoeken actie ondernomen worden, zoals bijvoorbeeld verhoging van de huur. III. Kooprecht voor huurders Het huidige kabinet heeft in het regeerakkoord opgenomen dat corporaties meer van de huizen in hun bezit zouden moeten verkopen aan zittende huurders. Op die manier zou scheefwonen ook aangepakt kunnen worden. Mochten huurders teveel verdienen voor de woning die ze huren, dan zouden ze de woning moeten kopen. Aan het kooprecht zit een aantal haken en ogen. Woningcorporaties zijn namelijk private ondernemingen, de regering kan de corporaties dus niet verplichten om woningen te verkopen, de woningen zijn immers 6
Vastgoed (december 2010) nr. 10: 6. Cobouw, ‘Bouw nog midden in de crisis’ (11 januari 2011). 8 SER/CSED-rapport, ‘Naar een integrale hervorming van de woningmarkt’ (april 2010): 13. 7
8
geen publiek bezit. Verdere uitwerking van dit plan is zinvol omdat deze maatregel de kloof tussen huur en koop kan verkleinen. Kanttekeningen Bij de bovengenoemde oplossingen en probleemsignaleringen moet wel een aantal kanttekeningen geplaatst worden, want voordat een start gemaakt kan worden met hervorming van de woningmarkt op zowel het terrein van koop als huur moet de economische crisis voorbij zijn en de woningmarkt weer beter functioneren. Dit om te voorkomen dat de woningmarkt (nog) meer op slot komt te zitten. Daarnaast moeten de maatregelen geleidelijk genomen worden om het vertrouwen van de woonconsument niet te schaden. Ook moet rekening gehouden worden met het feit dat de gevolgen van de hervorming in eerste instantie niet allemaal positief zullen zijn. Zo heeft het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) aangegeven dat bij afschaffing van de hypotheekrenteaftrek de eerste tijd rekening gehouden moet worden met minder doorstroming op de woningmarkt. Pas als het aanpassingsproces volledig voltooid is (na 10 tot 15 jaar), neemt de mobiliteit weer toe. 9 VBO Makelaar is dan ook van mening dat maatregelen pas moeten worden genomen als de economie hersteld is. VBO Makelaar heeft niet hét antwoord voor de oplossing van de woningmarktproblematiek, maar wil graag haar deskundige bijdrage leveren aan een in te stellen werkgroep. VBO Makelaar is in het bezit van deskundigheid en ervaring over woningmarkt, vanwege het feit dat haar makelaars dagelijks in contact staan met de woonconsumenten en daardoor inzichten heeft in hun wensen en zorgen.
9
EIB, ‘Hervorming van de woningmarkt’ (november 2009): 13.
9
Profielschets VBO Makelaar VBO Makelaar is een brancheorganisatie voor makelaars en taxateurs. Met circa 1000 aangesloten kantoren door heel Nederland is VBO Makelaar qua grootte de tweede brancheorganisatie van Nederland. VBO Makelaar behartigt de belangen van haar leden en hun cliënten richting politiek en overheid. Zo stond VBO Makelaar aan de basis van de driedagen-bedenktijd regeling. De VBO-makelaars zijn betrokken makelaars die de lokale markt zeer goed kennen. Zij kunnen als aankoop- of verkoopmakelaar bemiddelen in het gehele aan- of verkooptraject van een woning. Maar u kunt hen ook voor deeldiensten inschakelen. Zij geven u graag een totaaladvies op het gebied van wonen. Dat betekent dat u bij hen ook voor tips over energiebesparing en subsidies voor bijvoorbeeld verbouwingen terecht kunt. De VBO-makelaars en –taxateurs zijn gecertificeerde, vakbekwame makelaars/taxateurs die permanent worden getoetst op hun vakkennis. Omdat zij zijn aangesloten bij een brancheorganisatie staan ze voor kwaliteit en betrouwbaarheid, hun dienstverlening wordt gewaarborgd door de gedragscode. De gecertificeerde VBO-makelaars staan ingeschreven in het kwaliteitsregister SCVM dat strenge eisen aan inschrijving stelt. Op hun handelen wordt bovendien toegezien door een onafhankelijk Tuchtcollege. Om de consument nog meer zekerheid te geven, werken VBO-makelaars volgens de Algemene Consumentenvoorwaarden. Tenslotte zijn zij aangesloten bij de Stichting Geschillencommissie en beschikken zij over een beroepsaansprakelijkheidsverzekering. VBO Makelaar bestaat reeds 25 jaar als brancheorganisatie voor makelaars en taxateurs. Naast een sectie Wonen, is er een aparte sectie Bedrijfsmatig Vastgoed en een sectie Agrarisch Vastgoed. De organisatie is gevestigd in Nootdorp (ZH). Kijk op de site www.vbo.nl voor meer informatie over brancheorganisatie VBO Makelaar.
10
