M
O
L
E
N
R
O
U
T
E
S
3
&
4
Vanaf de oevers van de Schelde Een rondje Vlaamse Ardennen Gavere marktplein
Tarandusmolen
Prinsenmolen
Klepmolen
Guillotinemolen
Windekemolen
Schelderomolen
Melsenromp
Schietsjampetter
Huisekoutermolen
Meuleke ‘t Dal
Bekemolen
V N
M M
A A
N A
R
O O
L L
Welkom
E E
N N
Molenroute 3 Ten zuiden van de Oost-Vlaamse provinciehoofdstad verandert het vlakke landschap heel geleidelijk in een heuvelachtig gebied. Gavere, waar in 1453 een bloedige slag werd uitgevochten tussen het opstandige Gent en de Bourgondische hertog Filips De Goede, kan een ideale uitvalsbasis zijn voor jouw (fiets)tocht langs
mend mooi, zeker als je Dikkelvenne en Baaigem als eerste via-punten kiest. Op weg naar de Balegemse Klepmolen kom je voorbij de imposante Munckboshoeve. In de buurt van Semmerzake passeer je vaak langs bovengrondse bunkers die hier rond 1935 werden gebouwd, toen de vrees voor een Tweede Wereldoorlog groot werd. Tijdens die oorlog, die er dan toch is gekomen, hebben die bunkers geen rol van betekenis gespeeld.
de molens moet je misschien even recht op de trappers. Maar in de druk bezochte D’Oude Afspanninghe op het stemmige kerkpleintje in Munte kan je even rusten tot je bonkende hart weer stationair klopt.
Deze lus van bijna 50 km loopt langs de knooppunten 39, 47, 46, 49, 98, 99, 5, 10, 96, 94, 95, 97, 83, 84, 96, 97, 41, 31, 37 en 39.
molens. Je kan natuurlijk ook elders vertrekken en dan op of in de buurt van het “scheve” marktplein van dit aantrekkelijke dorp op een terrasje met een “Valeirke” of een “Tonneke” op adem komen. Dat is ook nodig want de tocht langs de Schelde is bijwijlen adembene-
Fietsverhuurcentra en veel meer toerisNu wel: koeien die last hebben van jeuk tische informatie vind je op de website schurken zich ertegenaan. Vanop het www.tov.be plateau van Semmerzake wordt nu nog altijd het Belgische luchtruim in de gaten gehouden. Vurste is ook een schitterend dorpje met een prachtig kerkje. Je moet er eens doorheen het hek bewonderend kijken naar het helaas wat vervallen kasteeldomein Borgwal en de fraai gerestaureerde duiventoren. Zolang je fietst binnen de driehoek Merelbeke, Gavere, Oosterzele hoef je in dit voorgeborgte van de Vlaamse Ardennen niet al te veel pijn in de kuiten te vrezen. Enkel in de laatste kromme lijn naar
Molenroutes 3 & 4 • SCHELDELAND EN VLAAMSE ARDENNEN
1
V
A
N
M
O
Malende Molens: operationaliseren en uitbouwen toeristisch potentieel
Deze molenroutes werden uitgewerkt in het kader van een PDPO-project (20072009) dat de operationalisering en toeristisch-recreatieve valorisering ten doel heeft van drie windmolens in het Meetjesland en de Leie- en Scheldestreek. Een van die molens is de Schelderomolen in Schelderode, die het startpunt kan zijn van deze molenroute. Het project wordt voor zowat twee derde gefinancierd door de provincie Oost-Vlaanderen, de Vlaamse Overheid en het Europees landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling. De projectpartners zijn de Sociaal-economische Raad voor de Regio(SERR)/het Regionaal sociaaleconomisch overlegcomité(RESOC) Gent en Rondom Gent, de gemeentebesturen van Knesselare en Merelbeke, RESOC Meetjesland/Leiestreek/Schelde, de Erfgoedcel Meetjesland, het Provinciaal Molencentrum Mola (dat medepromotor is), de molenaars, Levende Oost-Vlaamse Molens vzw en het Plattelandscentrum Meetjesland vzw, dat graag de coördinatie op zich nam. Het Plattelandscentrum Meetjesland treedt tevens op als hoofdpromotor en levert in die hoedanigheid ook een niet onaanzienlijke geldelijke bijdrage. Aan het eind van het project zullen aan drie molens een reeks van herstellingswerken zijn uitgevoerd die ze weer veilig maalvaardig moeten maken. Tegelijk worden rondom die molens toeristischrecreatieve activiteiten, educatieve en pedagogische initiatieven uitgewerkt. Molenaars uit de hele provincie OostVlaanderen krijgen bovendien de kans om opleidingen te volgen die onder andere veiligheid op en rond molens en de maalbedrijvigheid ervan moeten verhogen. Andere doelstellingen zijn een weer nauwere samenwerking tussen molenaar en boer en de promotie van de teelt van enigszins naar de achtergrond verdwenen graansoorten zoals spelt, en van authentieke broodbereidingswijzen. Levende Oost-Vlaamse Molens vzw, een vereniging die met zowat 40 vrijwillige molenaars het Oost-Vlaamse molenerfgoed in stand houdt, heeft dus genoeg redenen om met plezier een actieve bijdrage te leveren. Europees landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland
2
L
E
N
N
A
A
R
M
O
L
E
N
Als je tussen de fietsknooppunten 46 en 49 even hoog op de trappers gaat staan of op het dak van je auto klimt en in de richting van het prachtige, Zwalmse dorpje Dikkele kijkt, kan je misschien een glimp opvangen van de al vele jaren treurende en uiteenvallende Tarandusmolen van Dikkelvenne, een beeld dat molenminnaars ongelooflijk veel verdriet doet.
bovenkruier kwam aan die zeer vreemde naam toen tijdens de bouwwerken iemand per ongeluk door een wiek werd onthoofd! Het gelaste wiekenkruis valt op door de enorme porring. Het aantal omwentelingen dat het tot nu toe maakte, is helaas op de vingers van één hand te tellen. De Windekemolen is de grootste staakmolen van Oost-Vlaanderen. Twintig jaar geleden werd deze molen – die Het loont zeker de moeite om eens eigendom is van de provincie – geresheen-en-weer naar het zeer stemmige taureerd, maar die goed bedoelde inBaaigem te rijden. De wiekenloze romp greep resulteerde helaas niet in een van de Prinsenmolen wordt nu gedeelmaalvaardige molen. Om veiligheidsretelijk gebruikt als architectenkantoor. De denen staat het kot sinds 2005 op de belangrijkste molenonderdelen zijn gegrond. Hopelijk is de molenmaker al onlukkig niet verdwenen en de eigenaars derweg. overwegen een op zijn minst gedeeltelijke restauratie. Als je even om je heen kijkt, begrijp je dat molenliefhebbers van dat vooruitzicht redelijk opgewonden geraken. In de gezelllige taverne onder de kerktoren – is er iets Vlaamser? - kan je de vermoeide benen onder een tafel schuiven. Ook de drie windmolens van Balegem staan helaas al jaren stil. De Klepmolen (fietsknooppunt 5) is een stenen bergmolen met een gevlucht van 23 meter. De kap ervan draait op een paternosterring van 48 ijzeren en olmen rollen. Jarenlange stilstand als gevolg van technische problemen heeft al duidelijk zijn tol geëist. Ook de wat verderop gelegen Guillotinemolen wacht eveneens al te lang op een restauratie. Deze flink uit de kluiten gewassen Molenroutes 3 & 4 • SCHELDELAND EN VLAAMSE ARDENNEN
V
A
N
M
O
L
E
N
N
A
A
R
M
O
L
E
N
lens hun tweede adem al grotendeels hadden opgebruikt. Bij de bouw ervan werd kwistig omgesprongen met gietijzer en staal. In het kader van het hierboven beschreven project zullen onder meer Voorlopig heel wat interessanter is de werken worden Stokerij Van Damme (fietsknooppunt 96). Dit is de laatste landbouwstokerij uitgevoerd aan het geklinknagelde in de Benelux. Op basis van graan, dat Verhaeghegevlucht ter plaatse tussen molenstenen wordt en aan de gietijzegemalen, en volgens een aloude distilren flenswielen die leertraditie worden hier graan-, citroenover de kruivloer en kriekenjenever gestookt en graanjedraaien. Er komt neverpralines vervaardigd. Balegemse jenever geniet zelfs geografische naam- ook een nieuwe molenaar, die mobescherming, en dat wil wat zeggen. U menteel de molekan hem proeven en kopen. Je kan er naarscursus volgt. zelfs een bed en een breakfast krijgen. Balegem is natuurlijk ook bekend om Tussen Schelderozijn zandsteen die in gevels van vele de en Gavere kom kerken en patriciërswoningen werd geje nog langs de bruikt. indrukwekkende De enige draaivaardige, en dus mooiste, romp van Melmolen op de fietsroute aan deze kant sen. Opvallend is van de Schelde is de bovenkruier van de piramidevormige onderbouw waarSchelderode. De Schelderomolen rond ooit een imposante stenen galerij (fietsknooppunt Scheldeland 96-97) is was gebouwd, die op 16 gemetselde een bovenkruier en de jongste ambach- pijlers rustte. Ga even met de rug tegen telijke windmolen van Oost-Vlaanderen. de romp staan en kijk naar boven. Je Hij werd opgetrokken in 1907, in een beseft dan dat dit ooit een machtige periode waarin alle toen bestaande mo- molen moet zijn geweest. Ondanks zijn
Molenroutes 3 & 4 • SCHELDELAND EN VLAAMSE ARDENNEN
zware verminking lijkt zijn waardigheid onaangetast te zijn gebleven.
Molenroute 4 Ook als je vanuit Gavere richting Kruishoutem kiest, heb je niet al te vaak een natte spons nodig om nek en schouders te verfrissen. En als je toch eens even de rug moet krommen, kan je je troosten met een mooi toekomstperspectief: vanop de molenberg als een torenvalk de einder afspeuren. Als je de fietsknooppunten volgt, hoef je zelfs niet over de voor tweewielers onaangename kasseistrook tussen de staakmolens van Wannegem-Lede en Huise te dokkeren. Vóór de heraanleg ervan verloren de oudste flandriens op
3
V
A
N
M
O
L
E
N
N
A
A
R
weg naar de aankomststreep van de Ronde van Vlaanderen hier hun kunstgebit.
de 18-jarige Thomas Piens, laten de molen regelmatig draaien. Info: (052) 370 360 en (0472) 91 41 92.
Vlakbij de mooie kerk van Wannegem, maar vooral in het zeer schilderachtige Mullem kan je heerlijk eten en drinken. Deze lus van zowat 32 km loopt langs de knooppunten 36, 26, 27, 25, 95, 97, 89, 88, 83, 80, 71, 63, 42, 43, 38.
Zodra jouw ogen de kleuren en de verten hebben gedronken, kan je weer de fiets op. Je rijdt meteen doorheen een stukje van het park omheen het zeer fraaie, classicistische kasteel van
De staakmolen van Wannegem-Lede (fietsknooppunt 97) stond tot in 1981 in het West-Vlaamse Houtave. Vlak vóór de verhuizing wilde de plaatselijke veldwachter met behulp van een vuurwapen verhinderen dat het molenkot
zou worden opgeladen. Dat incident is de verklaring van de naam “Schietsjampettermolen”. De molen werd in 2003 voorzien van experimentele bilingaroeden en kan malen met twee koppels molenstenen. De Brabander Willy De Schuyter en de jongste Oost-Vlaamse meester-molenaar,
4
M
O
L
E
N
Heb je weeral dorst? Dan kan je een pint gaan drinken in het okergele Mullemse café De Kroone, waar jaren geleden opnames voor de tv-serie Hard Labeur werden gemaakt. In een park met prachtige bomen verschuilt zich het kasteel de Gerlache. Inderdaad, dat is de naam van de wereldberoemde zuidpoolreizigers. Je kan natuurlijk ook een wandeling maken naar de lege romp van de Bekemolen.
Om de nog smallere Meuleke ‘t Dal van Zingem van nabij te bekijken, moet je in de buurt van fietsknooppunt 63 even van het rechte pad af. Voor één keer mag dat wel. Langs de Alfred Amelotstraat staat al heel lang een molen, vermoedelijk al vanaf de eerste helft van de 14de eeuw. Hij hoorde toe aan de Sint-Baafsabdij van Gent. De gelaste roeden hebben een lengte van 22 meter en op de Wannegem-Lede. steenzolder liggen twee steenkoppels. Even voorbij fietsknooppunt 88 zie je het kot van de Huisekoutermolen staan. In 1971 haalde molinoloog Paul Bauters De molen is nu in provinciale handen en wordt dus ook bemalen door provinciale deze ranke staakmolen uit het WestVlaamse Waregem. Dat was een van de molenaars. Info: (09) 342 42 40 (Mola). eerste molenverplaatsingen in Vlaanderen en zowat het begin van de herwaardering van het Vlaams molenerfgoed. De houten pestelroeden die toen in de molen werden gestoken, bereikten onlangs het eind van hun levensduur en werden om veiligheidsredenen verwijderd. De molen werd in erfpacht gegeven aan de vzw Levende Oost-Vlaamse Molens en wacht nu op nieuwe wieken.
Molenroutes 3 & 4 • SCHELDELAND EN VLAAMSE ARDENNEN
V
A
N
M
O
L
E
N
N
A
A
R
EEN VLEUGJE MOLENGESCHIEDENIS
De mens begon te malen van zodra hij ontdekte dat graan gemakkelijk verteerbaar is als het omhulsel rond de korrel wordt verwijderd en de graankorrel wordt gemalen. In onze streken wordt al sinds ca. 2000 v. Chr. graan geteeld: vermoedelijk eerst gerst en later ook tarwe, haver en rogge. Zowat 100 jaar voor Christus werden watermolens gebouwd en werd lichamelijke energie vervangen door de kracht van water.
M
O
L
E
N
Pakweg 200 jaar geleden telde Vlaanderen, naast vele honderden watermolens, zo’n kleine 3000 windmolens. Dit grote aantal bewijst dat molens eeuwenlang vanuit maatschappelijk oogpunt van uitzonderlijk belang waren. Ze maalden graan en schors, sloegen olie, smeedden ijzer, zaagden hout, vervaardigden papier… Nu zijn er nog zowat 250 maalvaardige water- en windmolens in Vlaanderen. Die forse achteruitgang heeft drie grote oorzaken: de opkomst van nieuwe energiebronnen en industriële maalderijen aan het einde van de negentiende eeuw, de verwoestingen tijdens de Eerste Wereldoorlog en stormen die aftakelende molens onherstelbare schade toebrachten.
In het begin werd op een heel primitieve wijze gemalen: graankorrels werden platgewreven op een soort van wrijfsteen, werk dat vooral door vrouwen, slaven of misdadigers werd verricht.
Later werden draaiende handmolens of kweernen gebruikt. Malen werd eenvoudiger en minder vermoeiend. Nog later werden paarden of ezels ingezet om molenstenen aan te drijven in zogenaamde rosmolens.
Gelukkig is de laatste jaren de belangstelling voor molens weer sterk toegenomen. Molenverenigingen proberen die oude werktuigen van de ondergang te redden, adviseren bij molenrestauraties, organiseren molendagen en leiden zowel Het vermoeden is zeer groot dat het jonge als oudere mensen op tot moleoudste type van (verticale) windmolen, naar. een houten molen of staakmolen, een Vlaamse uitvinding is. De eerste betrouwbare vermelding van een dergelijke molen dateert uit 1183. Het gaat om een molen in Wormhout, dat nu in Frans-Vlaanderen ligt, maar toen tot het graafschap Vlaanderen behoorde. Stenen molens, door molenaars bovenkruiers genoemd, zijn in de 14de/15de eeuw in Vlaanderen verschenen.
Molenroutes 3 & 4 • SCHELDELAND EN VLAAMSE ARDENNEN
5
V
A
N
M
O
L
E
N
N
A
A
R
M
O
L
E
N
HOE WERKT EEN MOLEN? Een watermolen wordt aangedreven door een waterrad. Dat wordt op zijn beurt aan het draaien gebracht door het water van de beek waarin het hangt.
Als het waterrad of de wieken zich in beweging zetten, begint binnen in de molen een horizontale as te draaien. Door de koppeling van twee in elkaar grijpende wielen wordt de verticale draaibeweging van het waterrad of de wieken omgezet in een horizontale draaibeweging van de molensteen.
ligt vast. Het graan wordt in een graankuip gestort en tussen de stenen gemalen. Het meel verlaat de molenstenen langs een pijp en wordt in een zak opgevangen.
Bij een windmolen halen vier wieken de nodige energie uit de wind. Omdat onze streken zeer veranderlijke windrichtingen kennen, moet een windmolen op de wind kunnen worden gezet. Aan de manier waarop dat gebeurt, danken de twee meest voorkomende windmolentypes hun naam.
De molenaar staat gewoonlijk aan de meelgoot waar hij met zijn handen de Omdat het aangedreven wiel kleiner is, kwaliteit van het meel controleert. Vanop draait de molensteen enkele keren snel- die plaats kan hij met behulp van een hefboom en een paar touwtjes de opeler dan het rad of de wieken. ning tussen de molenstenen, de graantoevoer en dus de fijnheid van het gemalen graan regelen.
Bij een houten staakmolen draait het hele molenkot rond een centrale staak. Bij een stenen bovenkruier is alleen de kap met de wieken draaibaar op de vaste stenen romp. Eens de molen goed in de wind staat, worden op de vier wieken zeilen voorgelegd. De kracht van de wind bepaalt de grootte van het zeil- De molenstenen liggen in een houten steenkist. Alleen de bovenste molenoppervlak. steen draait. De onderste molensteen ______________________________________________________________________________________________________________
Colofon Uitgever: Levende Oost-Vlaamse Molens vzw (ON 0889 092 003), e-mail
[email protected], website www.vlaamsemolens.com tekst: Alain Goublomme © foto’s en vormgeving: ZoZie® (www.zozie.be) © molenroutekaart met dank aan Toerisme OostVlaanderen www.tov.be 6
Molenroutes 3 & 4 • SCHELDELAND EN VLAAMSE ARDENNEN
Molenroutes 3 & 4 • SCHELDELAND EN VLAAMSE ARDENNEN
Eke
1.2
31
0,9
Hundelgem
Klepmolen
N46
10
Oombergen
E
Nederzwalm
5
2 ,1
N42
L
Sint-Maria-Latem
Dikkele
3,7
96
Smissenbroek
O
Weiput
Beerlegem
99
94
Ettingebos
Guillotinemolen
Balegem
Windekemolen
3
OOSTERZELE
Scheldewindeke
7
M
Paulatem
Meilegem
98
Blauw Kasteel
0,7
Uittreksel uit de fietsnetwerkkaart Vlaamse Ardennen. Wie het volledige ZINGEMfietsnetwerk wil Oost-Vlaamse verkennen kan de kaarten bestellen De Grootmeers N435 bij Toerisme Oost-Vlaanderen, Sint-Niklaasstraat 2, 9000 Gent Tel 09-269 26 00 - www.tov.be
Tarandusmolen
3,2
N415
97
2,
95
R
Meuleken 't Dal
0,8
47
Baudries
49
83
A
Asper
Dikkelvenne
46
2,8
Baaigem
1,2
Moortsele
Landskouter
Gijzenzele
N465
17
A
3
DE
Prinsenmolen
N444
Munte
84
Bottelare
Lemberge
Gontrode
N
Grenier
Vurste
Borgwal
96
Schelderode
1,7
GAVERE
Semmerzake
41
Melsen
EL
97
N444
N
39
37
2,9
Zevergem
H SC
E17
1,1
Scheldemeersen
0,8
N60
8
E
2,6
L
E
O
LD
M
HE
N
SC
A
0,7
V N
3
7
N459
N437
7%
Nokere
N494
Marolle
2,5
Lozerbos
7
25
Lozer della Faille d'Huysse
E17
4,3
N435
NAZARETH
N35
26
27
N452
2,3
71
Heurne
4,3
4,4
Eke
42
Scheldemeersen
0,2 36 38
Asper
Semmerzake
Vurste
Dikkelvenne
De Grootmeers
Grenier
GAVERE
0,1
43
Meuleken 't Dal
ZINGEM
N435
3,3
Welden Tel 09-269 26 00 - www.tov.be
Uittreksel uit de fietsnetwerkkaart Vlaamse Ardennen. Wie het volledige Oost-Vlaamse fietsnetwerk wil verkennen kan de kaarten bestellen N46 bij Toerisme Oost-Vlaanderen, Sint-Niklaasstraat 2, 9000 Gent
Weiput
63
1,5
80
Ouwegem
0,6
11%
Den Ast Bekemolen
Mullem
N60
LEIESTREEK
83 de Gerlache Geboortehuis F.A. Gevaert
Huise
Huisekoutermolen
1,8
Lede
N60
Langemeersen
1,4
88 0,5
89
2,2
Aaishove
95
2,3
Schietsjampettermolen de Ghellinck d'Elseghem
97
WannegemLede
N459
Ooike
Nederename
LD E
Melsen
Meilegem
Paulatem
Sint-Maria-Latem
Sint-DenijsBoekel
Molenroutes 3 & 4 • SCHELDELAND EN VLAAMSE ARDENNEN
8
KRUISHOUTEM
N494
Eine
HE
SC
N E L O M R A A N N E L O M N A V
