Van particuliere verzameling in Amsterdam naar openbare collectie in Venlo

De ontstaansgeschiedenis van Museum van Bommel van Dam

Maarten & Reina van Bommel-van Dam

Van particuliere verzameling in Amsterdam naar openbare collectie in Venlo

Van particuliere verzameling in AmsterdamMaarten naar openbare & Reina van Bommel-van Dam collectie in Venlo

Maarten & Reina van Bommel-van Dam

Van particuliere verzameling in Amsterdam naar openbare collectie in Venlo Maarten & Reina van Bommel-van Dam De ontstaansgeschiedenis van Museum van Bommel van Dam

auteurs Helleke van den Braber Truus Gubbels Frans Hermans Jos de Jong Ingrid Kentgens Renée Steenbergen Rick Vercauteren George Vogelaar eindredactie Ingrid Kentgens Rick Vercauteren Thei Voragen Saskia van de Wiel

Museum van Bommel van Dam 2009

Inhoudsopgave



Rick Vercauteren



Ingrid Kentgens



Helleke van den Braber



Truus Gubbels



Renée Steenbergen



George Vogelaar

Woord vooraf

5

Van particuliere verzameling naar openbare collectie 11 Uit liefde voor de kunst? De motieven van het echtpaar Van Bommel-van Dam 69 Gepassioneerde collectioneurs. De totstandkoming van de collectie Van Bommel-van Dam 89 Een eigen museum met dank aan de overheid. Museum van Bommel van Dam vergeleken met andere verzamelaarsmusea 145 Een kleine reconstructie van een tijdsgeest of hoe Venlo aan een museum kwam 167

Jos de Jong & Frans Hermans

Van Amsterdam naar Limburg – Hoe Venlo een museum kreeg 177



‘Sober, fraai en functioneel en dies alom geroemd!’ De bouw van Museum van Bommel van Dam 193

Frans Hermans

Register 213 Sponsors 218 Colofon 220 Deutsche Übersetzung 221

Woord vooraf

Museum van Bommel van Dam (foto Sjaak Peters, Venlo).

‘Wie kunstgeschiedenis gestudeerd heeft, moet elke vergelijking wantrouwen’ (Cees Nooteboom, ’s Nachts komen de vossen, Amsterdam 2009, p. 20). In Nederland zijn diverse kunstmusea uit collecties van parti­cu­ liere verzamelaars ontstaan. Dat is ook het geval bij Museum van Bommel van Dam in Venlo. Maarten en Reina van Bommelvan Dam, woonachtig te Amsterdam, schonken in 1969 een collectie moderne kunst van ruim duizend werken aan Venlo op voorwaarde dat de gemeente hun brede kunstverzameling in een museum zou onderbrengen en adequate huisvesting zou realiseren voor beide stichters. De opzienbarende schenking, waarvan de formele aanvaarding door de gemeenteraad bij het programma Van Gewest tot Gewest op de nationale tele­ visie werd uitgezonden, leidde er in 1971 toe dat in Venlo het eerste museum voor moderne kunst in de provincie Limburg werd geopend. Naar aanleiding van vragen van bezoekers uit het hele land, heldere adviezen van het marketingbureau Projekt 2508 uit Bonn, gesprekken met het bestuur van de Stichting van

5

6

Paul Gauguin, D’ou venonsnous? Qui sommes-nous? Ou allons-nous?, 1897, olieverf op doek, 139,1 x 374,6 cm, Provenance Museum of Fine Arts, Boston, Mass. us a.

Bommel van Dam alsook de absolute noodzaak om in be­ leidsmatig op­zicht strategische vernieuwingen door te voeren­, lanceert de directie van Museum van Bommel van Dam in 2006 het idee om met hulp van externe onderzoekers en schrijvers de feite­lijke betekenis van de schenking in een lokaal, provinciaal en nationaal historisch perspectief te plaatsen. De museumstaf wil – indachtig het citaat van Cees Nooteboom dat boven dit woord vooraf staat – de schenking uit 1969 op eigen merites beschouwen. De uitkomsten van de interne en externe onder­zoeken zullen daartoe worden gesyn­ thetiseerd en in de vorm van een expositie, publicatie, docu­ mentaire en symposium gebundeld worden aangeboden in 2009. In dat jaar is het immers veertig jaar geleden dat de verzameling van Maarten en Reina van Bommel-van Dam is overgedragen aan de gemeente Venlo. Medio 2008 komt het omvangrijke project in een stroom­ ver­snelling als de Mondriaan Stichting, het Prins Bernhard Cultuur­fonds, het vsb Fonds, de Stichting ter Bevordering van Cultuur­bezit Venlo, de Stichting van Bommel van Dam én de provincie Limburg te kennen geven dat zij de voorgenomen presentatie en de flankerende producten en activiteiten in de meest ambi­ti­euze varianten financieel mogelijk willen maken. Vrijwel pa­ral­lel besluiten het college van b&w én de raad van de ge­meente Venlo, op basis van de nieuwe Meerjarenbeleids­ nota Museum van Bommel van Dam 2008-2012, het exploitatie­ budget van Museum van Bommel van Dam aanzienlijk en struc­ tureel te ver­hogen. Daarenboven wordt door de gemeenteraad separaat een geldelijke bijdrage voor het optimaliseren van het museum­gebouw ter beschikking gesteld. Graag bedank ik op deze plaats alle betrokke­nen hiervoor nogmaals uit de grond van mijn hart. Worden wie we zijn In het Museum of Fine Arts te Boston hangt een monumentaal op Tahiti geschilderd doek uit 1897 van de Franse kunstenaar Paul Gauguin met de intri­gerende titel Waar komen we vandaan? Wie zijn we? Waar gaan we heen? Deze fundamentele vragen, die een zoeken naar existentiële beteke­nis weerspie­ge­ len, zijn continu de leidraad geweest bij de meer­jarige research naar het historische en sociologische verhaal achter de schen­ king, het correcter duiden van de col­lectie, het achterhalen van de bouw­geschiedenis van het museumcom­plex én het gericht uitspitten van de volledige levensgeschie­de­nis van het

ver­zame­laarsechtpaar. Zo is er in museaal team­verband be­ wust naar gestreefd om, zoals Friedrich Nietzsche ooit kern­ achtig for­muleerde, ‘te worden wie we zijn’. Na jaren van intensieve voorbereiding komen anno 2009 vele ambities en voornemens van directie en medewerkers voor het eerst samen: de uitkomsten van parallelle onderzoeken, het voorbereiden van de breed opgezette expositie, de docu­ men­taire, de publicatie, het symposium alsook verbeteringen in het museumgebouw. Gaarne wil ik mijn collega’s Paul Hermans (public relations), Ingrid Kentgens (conservator collectie), Ted Kilsdonk-Lamée (educatie) en Saskia van de Wiel (conservator tentoonstellingen) veel dank zeggen voor hun grote betrokken­ heid en inzet bij het laten welslagen van het wijd vertakte project. Ten opzichte van 2006 zijn op het vlak van behoud en beheer, registreren, fotograferen, digitaliseren, presenteren, educatie, publiceren, duurzaam informatief ontsluiten en public relations in meerdere talen zowel collectief als individueel grote stappen voorwaarts gezet. Het voormalige particuliere bezit fungeert, door alle positieve, inhoudelijke bijdragen van voor­ noemde stafleden, in de nabije toekomst daadwerkelijk als een publieke collectie. De verder ontsloten basiscollectie is een vitaal orga­nisme dat in combinatie met de museale ontstaans­ geschiede­nis en relevante informatie over het verzamelaars­ echtpaar voortaan aansluit bij de Culturele Biografie Limburg en de Collectie Nederland. Enthousiasmerende externe bijdragen In mijn dankwoord be­ trek ik ook graag oud-directeur Thei Voragen, die op basis van zijn onschatbare kennis van de oorspronkelijke verzame­ling en goede persoonlijke contacten met Maarten en Reina van Bommel-van Dam, van grote waarde is geweest voor het suc­ cesvol afronden van diverse projectonderdelen, in het bij­zon­der met betrekking tot het samen met Ingrid Kentgens zorgvuldig selecteren van relevante kunstwerken. Tezelfder­tijd wil ik de pro­ jectmedewerkers Peter Kerkhoff, Cécile Klinkers en Gabi Stoffels prijzen voor hun dy­na­mische en enthou­sias­merende bijdragen aan de onder­zoeken en de concrete realisatie van de tentoon­ stelling, publi­catie en documentaire. Voorts maak ik graag melding van de goede collegiale samen­werking met Jos de Jong en Frans Hermans, beiden werkzaam op het Gemeente­archief Venlo. Dank voor de kritische en scherpe bijdragen aan het archiefonderzoek naar de specifieke wordingsgeschiedenis van het museum en de vlot geschreven, uitstekend gedocu­men­ teerde bijdragen aan de publicatie.

7

8

Reina van Bommel-van Dam en Armando in Museum van Bommel van Dam.

Tevens bedank ik filmregisseur Kees Maaswinkel, die mede op basis van uitgebreide eigen research, een korte documentaire heeft gerealiseerd waarin het persoonlijke verhaal van de ge­ passioneerde kunstverzamelaars doordacht en gevoelvol wordt gecombineerd met visies van kunstenaars van het eerste uur zoals Armando en Tajiri; het reilen en zeilen van de toen­malige Culturele Raad in Maastricht; de culturele wederopbouw van Venlo onder bezielende leiding van burgemeester Leonard de Gou; de positieve rol van de kunstcritici Hans Redeker, Lambert Tegenbosch en Walter de Bruijn én het bloeiende kunstzinnige klimaat in Venlo met aan­jagers als Lei Alberigs (later de eerste museumdirecteur), Albert Grosfeld, Henk Mali, Shinkichi en Ferdi Tajiri én de wethouder van Cultuur Rie van Soest-Jansbeken. Lof voor de wijze waarop de onvoorwaardelijke, persoonlijke liefde voor kunst van Maarten en Reina van Bommel-van Dam is verknoopt met een veel grotere maatschappelijke context, de dyna­ miek van bestuurders én accurate recon­ structie van de complexe tijdsgeest in de jaren 1967-1971. Naast Jos de Jong en Frans Hermans dank ik de auteurs Helleke van den Braber, Truus Gubbels, Ingrid Kentgens, Renée Steenbergen en George Vogelaar voor hun zonder uitzonde­ring fasci­nerende bijdragen aan de omvang­rijke publicatie waarin de schen­king op meerdere niveaus als scharnier­ punt functioneert. Het meest bijzondere aspect van de door ont­werper Baer Cornet magnifiek vormgegeven publicatie is, dat conform het idee in 2006, de vaardig verwoorde invalshoeken en inhoude­lijke meningen complementair zijn. Het tussen 1967 en 1971 tot stand komen van Museum van Bommel van Dam in Venlo krijgt, mede in samenhang met de weloverwogen ge­ kozen documents humains en ruime selectie van kunst­werken, op indrukwekkende, caleidoscopische wijze gestalte. Het interieur van Museum van Bommel van Dam is, mede door de elementaire visie van ruimtelijk ontwerper Ton Tesink, het afgelopen jaar in fasen sterk verbeterd. In nauw overleg met de museumstaf en externe adviseurs, waaronder Thei Voragen en Peter Kerkhoff, heeft Ton Tesink een uitgewogen inrichtingsplan voor de tentoonstelling Maarten & Reina van Bommel-van Dam gemaakt. De presentatie wordt gekenmerkt door een uitgekiende routing, eigentijds ritme en

9

Impressies van de vernieuwde entreehal naar een ontwerp van Ton Tesink/p otm.

Maquette inrichtingsplan (foto Zebra Fotostudio’s, Venlo).

een esthetisch verantwoorde clustering van archivalia, uitvergrotingen van foto’s, kunstwerken en teksten. Speciaal ten behoeve van het basisonderwijs is er ook een aparte projectruimte ingericht waar kinderen figuurlijk bij Maarten en Reina op bezoek gaan en vervolgens op speelse wijze kennis maken met het feno­meen ‘verzamelen’. Hommage Met gepaste eerbied en veel respect dragen direc­tie en mede­werkers van Museum van Bommel van Dam het pro­ ject Maarten & Reina van Bommel-van Dam op aan Maarten van Bommel (1906-1991) en Reina van Dam (1910-2008). Reina van Bommel-van Dam, die vorig jaar temidden van alle voor­bereidingen tamelijk onverwacht op 97-jarige leeftijd is over­leden, kan de officiële openstelling van de expositie, de

10

Maarten en Reina van Bommel-van Dam.

première van de documentaire en het in ontvangst nemen van het eerste exemplaar van de publicatie tot onze spijt niet meer persoonlijk meemaken. Anno 2009 is de wordingsgeschiedenis van Museum van Bommel van Dam nationaal gezien nog relatief onbekend. Wij verwachten echter dat het verhaal achter de schenking in 1969, dat kan worden samengevat in de regel van particuliere verzameling in Amsterdam naar openbare collectie in Venlo, in 2010 bij veel meer mensen in Nederland en daarbuiten bekend zal zijn. In de toekomst wil Museum van Bommel van Dam nadrukkelijk een analoge en digitale bron van informatie zijn voor echte én virtuele bezoekers. We zijn er van overtuigd dat Maarten en Reina van Bommel-van Dam door de in dit woord vooraf vermelde inspanningen niet in de gapende muil van de tijd zullen verdwijnen maar als verzamelaars, stichters én naamgevers zullen voortleven in de canon van de Nederlandse museumgeschiedenis. Rick Vercauteren Directeur Museum van Bommel van Dam

Ingrid Kentgens Van particuliere verzameling naar openbare collectie

12

Maarten en Reina van Bommelvan Dam in hun Amsterdamse bovenwoning (foto Aart Klein, Amsterdam).

In een brief van 16 december 1967 aan oud-directeur Lei Alberigs noemt Maarten van Bommel de verzameling kunst­ werken die hij en zijn vrouw Reina hebben samengebracht ‘ons levenswerk’. Tegenwoordig refereren we in de wandel­gangen van Museum van Bommel van Dam aan ‘de oercollectie’. Andere tijden Maarten en Reina van Bommel-van Dam ver­ zamelen in een tijd waarin ontwikkelingen in de wereld van de beeldende kunsten elkaar opvolgen. In het vaderlandse na­oor­ logse cul­turele klimaat komen figuratie en abstractie naast maar vooral tegenover elkaar te staan. Kunstenaars nemen duidelijke en tegengestelde posities in. Het vrijgevochten kun­ ste­naarschap zet zich af tegen de meer traditionele uitin­gen van hen die worstelen met het loslaten van de herkenbare voorstelling en voor wie vooral de gevoels­ expressie doorslag­gevend is. Een tijd waarin uiteenlopen­de bewegingen terrein winnen; avant-gardisten verzetten zich tegen voor­ opgezette ideeën en een getrouwe weergave van de zichtbare werkelijk­heid, de ex­perimen­ telen vinden zich in de Cobra­groep, ab­strac­tie en non-figuratie vinden elkaar enkele jaren later in de Nulbeweging. Temidden van dit klimaat zetten Maarten en Reina van Bommel-van Dam hun eigen route uit. Zij oriënteren zich op de actuele kunsten door de jaarlijkse, toonaangevende Contour­tentoon­stellingen in Delft te bezoeken. Bovendien waarderen zij de mening van des­ kundigen als Willem Sandberg, directeur van het Stedelijk Museum Amsterdam, en vooraanstaande recensenten als Hans Redeker. Het opmerkelijke van privéverzamelingen is de eigen­ zinnig­heid waarmee zij totstandkomen en zo verrassingen en figuren naar voren brengen die niet altijd binnen het nationale en inter­natio­nale aandachtsveld vallen en de daarmee samen­ gaande mate van waardering krijgen. In een tijd van storm­ achtige, elkaar opvolgende trends en ismen volgen Maarten en Reina van Bommel-van Dam kunstenaars, individuen, die ge­ staag en con­sequent voortbouwen op de bronnen uit het ver­ leden, die reflecteren op de kunstgeschiedenis en op het leven zelf en daarom niet als voorlopers worden beschouwd. Maarten van Bommel spreekt in dit verband van Typisch Neder­ landse onder­waardering van vruchten van eigen bodem!1 In 1971 beschrijft kunstrecensent Walter de Bruijn de verzameling van

Wil Bruin, Don Quichotte, z.jr., gemengde techniek op papier, 37,5 x 20,5 cm.

Brief van Willem Sandberg aan Maarten van Bommel (Archief Museum van Bommel van Dam).

het echt­paar als ‘een levensgrote erkenning van enkele traditi­ onele waarden in de beeldende kunst: de voortdurende ont­ dekking van de natuur als bron van inspiratie, de ingreep van de kunstenaar daarin door middel van zijn creatieve fantasie en zijn ambachte­lijke vaardigheid zonder welke hij in het ge­ stamel van de eerste verwondering zou blijven steken. In de tijd van objecten en con­ceptual art is dat iets om over na te denken.’ En: ‘In de verzameling is ook een duidelijke waarde­ ring ingebouwd voor de kunstenaars van het zogenaamde tweede plan, die het internationaal wel nooit zullen maken en wier werk door dit soort verzamelaars min of meer aan de ver­ getelheid wordt ontrukt. En vaak is dat terecht omdat hun werk niet alleen waardevoller kan zijn als [sic] de bovenste kunst­bazen beweren, maar omdat het bovendien een bijdrage

kan leveren aan een genuanceerder beeld van de kunst in een bepaald tijdperk.’6 In de catalogus bij de openingsexpositie van Museum van Bommel van Dam in 1971 zegt directeur Lei Alberigs over de collectie: Nagenoeg alle stromingen en tendenzen zijn erin ver­tegenwoordigd, maar uiteraard zijn niet alle belangrijke kunste­naars terug te vinden.’3 Voor de Van Bommels speelt vooral de kring rond Haarlemmer H.F. Boot een belangrijke rol. Via Cor Dik komen zij met hem in contact. Boot heeft met zijn

13

14

Brief van H.H. Kamerlingh Onnes aan Maarten van Bommel (Archief Museum van Bommel van Dam).

H.H. Kamerlingh Onnes, 1962, portret van Netty van Konijnenburg, olieverf op doek, 60 x 50,5 cm.

uitge­sproken kunstopvattingen en alle­daagse onderwerpskeuze beslissende invloed op leerlingen als Poppe Damave, Otto B. de Kat, Wim Steijn en Kees Verwey. Hij biedt ook letterlijk onder­ dak aan kunstenaars, Anton Heyboer woont lange tijd bij hem op zolder. Maarten en Reina van Bommel-van Dam kopen veel werk van kunstenaars die, los van modernismen, werken naar de waar­neming; Marius Bauer, Henk Broer, Wil Bruin, Johan Buning, Flip van der Burgt, Peter (Peerke) Bust, Cor Dik, Leo Gestel, Edouard Righetti, Albert Grosveld, Dirk van Gulik, Jan van Her­wijnen, Hans van Ieperen, H.H. Kamerlingh Onnes, Arie Kater, A.W. Kort, Jan Meijer, Ro Mogendorff, Nico Molen­ kamp, Jaap Stellaart, Nardus van de Ven en Piet Wiegman. Tegelijkertijd kiezen ze binnen de meer actuele ontwikkelingen

voor indivi­duele vertegenwoordigers als Gerrit Benner en Willem Oepts (expressionisme/colorisme), Kees van Bohemen (lyrisch expressionisme), Eugène Brands (Cobra), Lataster (abstract expressionisme), Melle (surrealisme), Jaap Wagemaker, Bram Bogart, Armando en Jan Schoonhoven (materieschilder­ kunst en informele kunst, Nulbeweging). Bij schilders als Jan Schoonhoven en Edgar Fernhout volgen zij de ontwikkeling van figuratie naar toe­nemende abstractie, maar de puur geometrisch abstracte kunst is niet voor hen weggelegd.

Interieur Sarphatistraat Amsterdam met o.a. een ijzerplastiek van Frans de Boer Lichtveld (foto Aart Klein, Amsterdam).

Interessant gegeven is dat een behoorlijk aantal van boven­ge­ noemde kunstenaars, in eigen tijd min of meer gerespecteerde namen, lange tijd onvermeld bleven, maar anno 2009 opnieuw waardering en erkenning krijgen. Recentelijk verschenen nieuwe monografieën over Marius Bauer, Gerrit Benner, Cor Dik, Leo Gestel, Jan van Herwijnen, Otto B. de Kat, de surrealist Melle, Jaap Stellaart en Piet Wiegman. Dit najaar verschijnt een nieuwe publicatie over Edgar Fernhout.4 Stuk voor stuk ‘favorieten’ van Maarten en Reina van Bommel-van Dam! Verzamelen De oorspronkelijke verzameling is heterogeen van aard. Het in de hoofdstad woonachtige echtpaar start na de Tweede Wereldoorlog met het gepassioneerd verzamelen van beel­den­de kunst. Zij kopen in korte tijd honderden werken op papier en schilderijen van eigen bodem én internationale grafiek bij kunstenaars thuis, op veilingen en in het galeriecircuit van Noord-Holland. Bovendien leggen zij onbewust de basis voor de ver­zame­ling werken van Limburgse kunstenaars door werken te verwerven van Pieter Defesche, Charles Eyck, Aad de Haas, Lei Molin en Ger Lataster. Uit persoonlijke interesse verzamelen zij Russische iconen, Chinese en Japanse inkttekeningen en prenten, aarde­werk uit Zuid-Amerika en etnografica uit Afrika en Nieuw-Guinea. Beeldhouwkunst is in de collectie nauwelijks te vinden, met uitzondering van enkele fraaie ijzerplastieken van Frans de Boer Lichtveld en keramiek van H.H. Kamerlingh Onnes. De schenking van de verzameling in 1969 heeft in 1971 geleid tot de opening van het eerste museum voor moderne kunst in de provincie Limburg, hetgeen met recht een daad van kunst­historisch belang mag worden ge­noemd. Het betreft een parti­culiere collectie die een tijdsgeest vertegenwoordigt, veel per­soonlijke voorkeuren behelst en tegelijk enkele zeer fraaie aan­zetten en kernen laat zien. Hoe zit het met de actu­ aliteits­waarde van deze privéverzameling? Hoe verhoudt de oer­collectie zich tot het aankoopbeleid van het huidige Museum van Bommel van Dam? Museum van Bommel van Dam heeft zich in de afge­lopen veertig jaar ontwikkeld tot een middelgroot museum voor moderne en hedendaagse beeldende kunst met een museale verzameling van circa vijfduizend objecten. Aanvankelijk richt het aankoopbeleid zich vooral op kunstenaars uit de oercollectie. Na de opening van het museum breiden directeur Lei Alberigs en zijn opvolger Thei Voragen de in Noord-Holland opge­bouwde collectie uit; zij verwerven onder meer kunstwerken uit de

15

16

Armando, Espace criminelle, 1957, gemengde techniek op doek, 116 x 92 cm.

Armando, Körperlich, 1982, olieverf op doek, 225 x 155 cm.

Bram Bogart, Silence du Sud, 1957, gemengde techniek op doek, 151,5 x 115 cm.

Bram Bogart, Roodrougered, 1993, olieverf op doek op paneel, 195 x 140 cm.

Cobrabeweging, de informele kunst, de Nulbeweging en de materieschilderkunst. Het lukt hen om kwalitatief sterke deel­ verzamelingen bijeen te brengen van o.a. Armando, Bram Bogart, Edgar Fernhout, Jan Schoonhoven en Jaap Wagemaker, die door hun volledigheid en de aanwezigheid van relatief vroeg werk voor Nederland als bijzonder te bestempelen zijn. Zij in­ves­ teren bovendien in een bredere en meer representa­tieve ver­ tegenwoordiging van hedendaagse beeldende kunst uit Limburg. Met name onder Voragen groeit de onderschei­den­de deel­ collectie van naoorlogse, van oorsprong Limburgse schilders met Pieter Defesche, Jef Diederen, Ger Lataster, Lei Molin en Pierre van Soest als de bekendste vertegenwoor­digers, sterk. Ook de huidige museumstaf, onder leiding van directeur Rick Vercauteren, beschouwt het uitbreiden van de verzame­ling als kerntaak en bouwt voort op verzamelgebieden uit de oor­ spron­­kelijke collectie. Het aankoopbeleid richt zich in hoofd­zaak nog steeds op Nederlandse schilderkunst en werk op papier, met inachtneming van bestaande lijnen in de verzame­ling. Het over langere tijd afstemmen op sociaal-maatschappelijk geëngageerde kunstenaars, betrokken individuen met een her­ kenbare eigen beeldtaal en schriftuur zorgt voor samen­hang tussen collectieonderdelen. Daarbij wordt Limburg nadrukke­lijk niet uit het oog verloren. In toenemende mate is er aan­dacht voor onderscheidende re­presentanten van de jongere gene­ raties en actuele ont­wikkelingen in de beeldende kunst en de deelcollectie fotografie groeit gestaag. Het verzamel­gebied breidt zich in de nabije toekomst naar verwachting verder uit in de richting van Duitsland en in mindere mate België. Ondanks het feit dat het museum de laatste jaren vooral ge­functioneerd heeft als tentoonstellingshal, waarbij wissel­ tentoonstellingen elkaar in hoog tempo op­volgen, vinden er met regelmaat collectie- en/of collectiegerelateerde tentoon­ stellingen plaats. In 2005 start het museum, naar aan­leiding van aanhoudende verzoeken van bezoekers én een groeiende interne noodzaak om de eigen identiteit zichtbaar te maken en te onderscheiden, met een reeks collectie­tentoon­stellingen onder de titel Aan de Hand van. Deze presen­taties verbinden tekeningen, grafiek, gouaches en schilderijen uit de oercollec­ tie met latere en recente aanwinsten. Inmiddels heeft het museum een belangrijke koerswijziging doorgevoerd; met in­ gang van januari 2009 is de eigen collectie, die inmid­dels meer dan vijftig jaar bestrijkt, permanent op zaal te zien onder de titel Uit de verzameling. De belangstelling én waardering van het publiek blijken groot. Dat sterkt ons in de overtuiging dat

Uitnodigingskaarten Aan de Hand van 1, 2 en 3 naar een

het museum nog méér museum moet zijn, waarbij voor de collectie een belangrijke rol is weggelegd.

ontwerp van Carmen Arends, Venlo.

Impressie collectie­tentoon­ stelling Uit de verzameling naar een ontwerp van Ton Tesink (foto Zebra Foto­ studio’s, Venlo).

Onderzoek en tentoonstelling Kennis over de eigen identiteit en de daarbij behorende verza­me­ling objecten is onmisbaar met het oog op het verstrekken van gedegen publieksinfor­matie. De hommage aan de schenking van veertig jaar geleden is, bezien binnen de bandbreedte van het alternerende tentoon­stellings­ programma van de afgelopen jaren, geen reguliere tentoon­ stelling. Het onderscheidende karakter ligt voorname­lijk in het feit dat voor het eerst uitge­breid wordt stilgestaan bij de ont­ staansgeschiedenis van het museum. Gedurende de afgelopen vierentwintig maanden is in team­verband diepgaand onderzoek verricht naar genoemde

kunst­historische feiten en gebeurtenissen. Archief- en bron­ nen­­onder­zoek hebben een enorme hoeveelheid materiaal aan het licht gebracht, foto’s, bewegend beeld, recensies, docu­ments humains, citaten en geluidsfragmenten. De bewaard gebleven correspondentie van Maarten van Bommel heeft veel nieuwe kennis opgeleverd. De oercollectie, waarvan grote delen zich al geruime tijd in depot bevinden, is opnieuw gelokaliseerd, geregistreerd én volgens de huidige standaarden gefotografeerd. De ontsluiting van de oercollectie is uitgangspunt voor verdergaande in­span­ ningen op het gebied van registratie en ontsluiting en het begin van een digitaliseringtraject waarbij de volledige museale ver­ zameling digitaal toegankelijk wordt en informatieover­dracht wordt gemoderniseerd. De toekomstige openstelling van de

17

18

De schenking (1044 werken), vergeleken met de keuze voor de tentoonstelling (316 werken).

werken op papier: 57% / 45% werken op doek: 26% / 35% etnografica: 10% / 10% oosterse prenten: 4% / 5% keramiek: 2% / 4% sculpturen: 1% / 1%

collectie maakt Museum van Bommel van Dam tot een inte­ ressante bruikleenpartner voor collega-musea in binnen- en buitenland. Indirect brengt dit voortraject met zich mee dat er met onmiddellijke ingang gewerkt wordt aan de totstand­ koming van een actueel collectie- en restauratieplan en fun­ geert het als eerste aanzet tot het realiseren van een vol­ledige collectiecatalogus. Eén van de resultaten van het onderzoek, de tentoon­stel­ ling, is een reconstructie van een bijzondere ontstaans­geschie­ denis en een beeld van een ver­za­meling met een zeer eigen en divers karakter. Het jaar 1969 staat centraal, het jaar van aan­ vaarding van de schenking door de gemeente Venlo. De ten­toon­ stelling maakt gebruik van authen­tiek materiaal. In een chrono­ lo­gische route wordt inge­gaan op de voorgeschiedenis van de schen­king. Wie zijn de ver­ zame­laars, en hoe komt hun ver­zameling in het naoor­ log­se Amsterdam tot stand? Welke activiteiten onder­ nemen zij rondom hun ver­ zameling en hoe landt deze uiteindelijk in Venlo? Hoe ziet het culturele klimaat in Venlo er dan uit en hoe wordt de stad ‘warm ge­ maakt’ voor het te bouwen museum? Vervolgens gaat de ten­ toonstelling meer specifiek in op aard en omvang van de col­ lectie. De totale ver­zameling van 1044 werken is terug­gebracht naar een selectie van ongeveer 300 werken. Vanaf het begin staat vast dat daarbij niet alleen de grote namen worden ge­ toond maar juist ook de persoonlijke voor­keuren van de ver­za­ melaars, kunste­naars die in vergetel­heid zijn geraakt of wel­ licht nooit de aan­dacht van kunst­kritiek hebben gehad, favo­rie­ ten van Maarten en Reina van Bommel-van Dam of gedood­ verfde publieks­lievelingen. De verzame­laars worden bovendien in een breder nationaal perspectief en tijdsbeeld geplaatst. Er wordt nadruk­kelijk aandacht besteed aan hun aankoop­gedrag; Galerie Magdalene Sothmann, veilinghuis Paul Brandt en de Contour­tentoonstellingen in Delft. Opmerkelijk is dat zich in de ver­zameling opvallend veel werken bevinden van vrouwe­ lijke kunstenaars; de tentoon­stelling zoomt in op de Amster­ damse Joffers, een groep kunste­naressen die aan het eind van de negentiende eeuw studeerden aan de Rijksaca­de­mie van Beeldende Kunsten in Amsterdam, daar bevriend raakten en

De Amsterdamse Joffers (foto uit: Adriaan Venema, De Amsterdamse Joffers, 1977, Het wereldvenster Baarn, isbn 9029307498).

samen exposeerden; in de collectie zijn ondermeer Lizzy Ansingh, Betsy Westen­dorp-Osieck, Jo Bauer-Stumpff, Marie van Regteren-Altena en Jacoba Surie vertegenwoordigd. Maarten van Bommel onderhield een intensieve briefwisseling met galerie­houders, museumdirecteuren én kunstenaars. Aan de hand van enkele opmerkelijke verhalen krijgen individuele collectieonderdelen bijzondere aandacht. Als een apotheose komt de oercollectie vervolgens in de volle breedte op zaal. In salonsfeer pakt het museum groots uit. Tot slot wordt de ver­telling van het persoonlijke verhaal kracht bijgezet door de vertoning van de documen­taire die door Kees Maaswinkel over het echtpaar is gemaakt. Voor mij, als conservator collectie, is het ontwikkelen van een tentoon­stelling als deze een uitgelezen kans om de diepte in te gaan, letterlijk de museumkelders in. Voor het eerst heb ik het voorrecht gehad alle werken uit de oercollectie zelf in handen te hebben; een verrassende en boeiende zoektocht naar de beginselen van ons museale bestaan. De zoektocht leverde voor mij persoonlijk, in positieve zin, met regelmaat verras­singen op en ik ben ervan overtuigd geraakt dat ook ons publiek, bestaand en nieuw publiek, jong en oud, enthousiast zal zijn.

1

3

Maarten van Bommel, ‘Hans van

Lei Alberigs, Museum van Bommel van

Ieperen’. In Idem (1986): Zij kozen met

Dam. Een beeld van de collectie,

hun hart. Toespraken en overpeinzingen,

Culturele Dienst gemeente Venlo,

achterhaald uit bescheiden van M.F. van

Venlo 1971, 4.

Bommel (...) Venlo, Stichting van

4

Bommel van Dam, 24.

Dr. Mieke Rijnders doet onderzoek naar

2

Edgar Fernhout, het werk na 1945, ten

Walter de Bruijn ‘Over kunst gesproken:

behoeve van een tentoonstelling en

Een kunstverzameling kreeg een

een bijbehorende publicatie in het

museum’. In: e3 Journaal, Weekblad

Museum voor Moderne Kunst in

voor Noord-Limburg; 18 november 1971.

Arnhem in najaar en winter 2009-2010.

19

20

21

Henri Boot De inschrijving 1932 olieverf op doek 150 x 187 cm

< Henri Boot Indringers 1956 olieverf op doek 151,5 x 102,5 cm

22

Cor Dik Uitzicht over de daken in de Jodenbreestraat 1965 olieverf op doek 87,5 x 109,5 cm

23

Poppe Damave Pineda (Spanje) z.jr. aquarel 20,5 x 22 cm

24

Wim Steijn Landschap achter zeedijk Petten Camperduin 1964 olieverf op doek 72 x 92,5 cm

Otto de Kat Zeilboten bij Hellerup 1961 olieverf op board 35,5 x 45 cm

25

Johan Buning Aspedistra 1960 olieverf op doek 86 x 67,5 cm

Marius Bauer Een sultan z.jr. ets 18,8 x 13 cm

Marius Bauer Een grootvizier z.jr. ets 5 x 13 cm

26

Leo Gestel Vluchtelingen te Roosendaal 1914 pasteltekening 30,5 x 46 cm

Leo Gestel De vlucht 1914 pasteltekening 30,5 x 23 cm

27

Leo Gestel Mallorca 1914 olieverf op doek 69,5 x 58,5 cm

28

Jan van Herwijnen Tessin 1955 olieverf op doek 94 x 96 cm

29

Jan van Herwijnen Frans straattype z.jr. houtskool en zwart krijt op papier 86,5 x 56,5 cm

30

Harm Kamerlingh Onnes Bloemstilleven 1958 olieverf op board 29,5 x 23,5 cm

Arie Kater Nachtcafé z.jr. aquarel 26 x 19 cm

Arie Kater Zelfportret z.jr. olieverf op doek 45 x 35,5 cm

31

Jan Meijer Collioure 1952 olieverf op doek 74,5 x 109,5 cm

32

Nardus van de Ven Paarden 1953 olieverf op doek 40,5 x 60,5 cm

Nardus van de Ven Zelfportret z.jr. olieverf op board 48,5 x 38,5 cm

33

Jan Meijer Rode horizon 1956 gouache 46,7 x 67,8 cm

Ro Mogendorff Zee en strand 1955 gewassen inkttekening 13 x 24,5 cm

34

Gerrit Benner Duinen 1953 gouache 55,5 x 74,5 cm

35

Wim Oepts Tentenkampje / zigeunerfamile 1956 olieverf op doek 49 x 59,5 cm

Wim Oepts La route nationale no. 7 z.jr. olieverf op doek 36,5 x 53 cm

36

Ger Lataster Brandende lucht 1957 olieverf op doek 94 x 200 cm

Eugène Brands Verontruste werelden 1956 olieverf op papier 25 x 30 cm

37

38

Melle Rood landschap 1953 drieluik olieverf op paneel 39 x 92 cm

Melle zonder titel z.jr. inkttekening 49 x 62,7 cm

Melle zonder titel z.jr. inkttekening 49 x 62,7 cm

39

40

Bram Bogart Silence du sud 1957 gemengde techniek op doek 151,5 x 115 cm

41

Jaap Wagemaker Ombuiging 1958 gemengde techniek op doek 64 x 46 cm

42

Armando Espace criminelle 1957 gemengde techniek op doek 116 x 92 cm

43

Armando zonder titel 1958 potloodtekening 47,5 x 63,5 cm

Armando zonder titel 1954 potloodtekening 47,5 x 63,5 cm

44

Jan Schoonhoven Langzaam groen 1955 olieverf op board 50 x 59 cm

Jan Schoonhoven r 62-13 1962 papiermaché en muurverf op karton 81,5 x 62 cm

45

46

Edgar Fernhout Mistig bos 1959 olieverf op doek 46,5 x 99 cm

Edgar Fernhout Stilleven 1934 olieverf op doek 25 x 25 cm

47

Gustave de Smet La ferme au cheval z.jr. olieverf op doek 44,5 x 62,5 cm

48

Wim Schuhmacher Winter z.jr. olieverf op doek 74 x 88 cm

49

Rudi Bierman Blaskets 1961 olieverf op doek 109,5 x 140 cm

50

51

Jaap Min Landwegje Schoorl z.jr. gewassen inkttekening 40,3 x 52,5 cm

< Leo Dooper Piëta i 1964 gemengde techniek op papier 84,5 x 51,5 cm

52

Alfred Manessier l’Offrande z.jr. litho, 99/175 52 x 38,7 cm

Hap Grieshaber zonder titel z.jr. houtsnede, 156/200 44,8 x 36,4 cm

53

Marino Marini Cavalier sûr fond ocre z.jr. litho, 18/50 63 x 46 cm

54

Pieter Defesche Adios Muchachos z.jr. gouache 29,5 x 32,2 cm

Charles Eyck Vaas met bloemen z.jr. olieverf op doek 57 x 41 cm

55

Charles Eyck Scandinavisch stadje 1928 inkttekening 45 x 63,5 cm

56

Aad de Haas Wahlwiller z.jr. gouache 36,5 x 52 cm

Aad de Haas Lidwina z.jr. inkttekening 27,5 x 32,5 cm

57

Lei Molin Mykonos 1959 olieverf op doek 96 x 91,5 cm

58

Ger Lataster zonder titel 1961 gemengde techniek op papier 63 x 97,5 cm

59

Hokusai Katsushika Mooi weer bij de Fuji z.jr. houtsnede 24,5 x 35,5 cm

Hokusai Katsushika Donderbui aan de voet van de Fuji z.jr. houtsnede 24 x 35 cm

60

China kakimono geschilderde vis z.jr. inkt op papier en textiel 97 x 36 cm

Mexico Totonake figuur z.jr. aardewerk 47,5 x 26,5 x 27 cm

61

Mexico opgegraven pul z.jr. aardewerk 42 x 26 ø cm

Nigeria, Yoruba Ere Ibeji (tweelingfiguur) z.jr. handgesneden / hout 31 x 8,5 x 7,5 cm

62

Ivoorkust, Senufo Doogele / Deble (ritmestamper) z.jr. handgesneden / hout 123 x 17,5 x 22 cm

Ivoorkust, Senufo Doogele / Deble (ritmestamper) z.jr. handgesneden / hout 125 x 15 x 18,5 cm

63

Irian Jaya, Maprik Tumbuan / Tumbwan (dansmasker) z.jr. gevlochten / rotan 37 x 30 x 40 cm

Irian Jaya, Tami Lokele (voorouderbeeld) z.jr. handgesneden / hout 61,5 x 19 ø cm

64

65

Frans de Boer-Lichtveld Reliëf z.jr. ijzerassemblage 46 x 124 x 15 cm

Harm Kamerlingh Onnes Drie kaarters z.jr. keramiek 13 x 15 x 15 cm

< Frans de Boer-Lichtveld De verborgen tuin 1964 ijzerassemblage 115 x 58 x 33 cm

66

Lizzy Ansingh Pop z.jr. olieverf op doek 79,5 x 63,5 cm

67

Betsy Westendorp-Ossiek Italiaanse perziken z.jr. aquarel 36,5 x 42 cm

Jacoba Surie Stilleven met kannen z.jr. pasteltekening 58 x 49 cm

68

Jo Bauer-Stumpff Expressie ca. 1955 aquarel 54,5 x 46 cm

Helleke van den Braber Uit liefde voor de kunst? De motieven van het echtpaar Van Bommel-van Dam

70

Jules Dalou (31.12.1838-15.04.1902) (bron: www.wikipedia.org, foto Reutlinger, Paris).

Maarten van Bommel, 1944.

In 1971 hield Maarten van Bommel een lezing met de titel Wat bezielde die twee...1 Daarmee stelde hij een vraag die veel be­ zoekers aan Museum van Bommel van Dam bezighoudt. Wat dreef Maarten en Reina van Bommel-van Dam om decennia­ lang al hun geld, tijd en energie te besteden aan de opbouw van een collectie kunstwerken? Van Bommel zelf stelt dat Reina en hij ‘niet konden léven’ zonder kunst, en dat zij beiden een niet aflatende drang voelden om ‘op jacht’ te gaan naar kunstwerken.2 Wat bezielde die twee? Welke persoonlijke mo­ tieven lagen ten grondslag aan hun verzameldrang? Maarten van Bommel heeft herhaaldelijk benadrukt alleen ‘uit liefde voor de kunst’ te hebben gehandeld. Maar betekent dit dat het echtpaar louter de bloei van de kunsten wilde bevorderen, of mikten ze ook op het verbeteren van de maatschappelijke po­ sitie van kunsten en kunstenaars? Een antwoord op deze vragen is niet alleen in Van Bommels lezing uit 1971 te vinden, maar laat zich ook afleiden uit de talloze inleidingen die hij bij expo­ sities hield, uit interviews en krantenartikelen, en uit privé­ materiaal uit het archief van het museum. Toen Maarten van Bommel in 1922 zestien jaar oud was, zag hij in de etalage van een Amsterdamse kunsthandel een bronzen beeldje. Het vrouwenfiguurtje van de hand van de Franse beeldhouwer Jules Dalou raakte hem diep. ‘De hele spaarpot ging eraan’, herinnerde hij zich later. ‘Zo begon het.’3 De kunst­gevoeligheid van de jonge Van Bommel lag niet erg voor de hand. Hij groeide op in een hecht maar armoedig gezin, waar vader na een ongeluk thuiszat en moeder geld inbracht door kostgangers in huis te nemen. Maarten zelf werkte al vanaf zijn twaalfde, en combineerde zijn baan als bediende bij een effectenkantoor met een studie aan de avondhandelsschool. Zijn volledige salaris droeg hij aan zijn ouders af, maar toch leidde het kopen van dure studieboeken thuis voortdurend tot conflicten. ‘Een zware jeugd’, zo concludeerde hij achteraf. Lichtpuntjes waren er ook: zijn vader liet hem regelmatig zijn lievelingsschilderijen zien in het Rijksmuseum en het Stedelijk Museum. Zo leerde de jonge Maarten naar kunst kijken, een vaardigheid die hem later nog zeer van pas zou komen.4 In 1922 zou het nog 22 jaar duren voordat Maarten van Bommel met Reina van Dam trouwde. Hoewel hij ook vóór 1944 regel­matig kunst kocht, nam de opbouw van de collectie pas na hun huwelijk een grote vlucht. En het was ook pas toen dat Maarten een begin maakte met het ontwikkelen en for­ muleren van zijn ideeën over verzamelen en verzamelaars en

71

Maarten en Reina van Bommel-van Dam op bevrijdingsdag 5 mei 1945.

Reina van Bommel-van Dam als kraamverzorgster, ca. 1941.

Rechtsboven: Het Damrak te Amsterdam met effec­ten­ kantoor Van Bommel & Co (ansicht Vroom & Dreesman Amsterdam nv, Archief Museum van Bommel van Dam).

over de (maat­schappelijke) waarde van kunst. In de tussen­lig­ gende jaren slaagde hij erin om zich te ontworstelen aan zijn jeugd: na een snelle carrière bij een commissionair op de Amster­ damse beurs begon hij in 1932 voor zichzelf. Geen voor de hand liggend moment om een beursbedrijf op te starten: Nederland bevond zich op het dieptepunt van de economische crisis. Maar het bedrijf kwam er, en Van Bommel wist er vanaf het begin een succes van te maken. Uit veel bronnen blijkt dat de goede resultaten niet alleen aan zijn werklust te danken waren, maar ook aan zijn intelligentie, zijn prettige omgang met men­ sen, zijn solide handelsprincipes en zijn brede belangstelling.5 Ondertussen rondde Maartens latere vrouw Reina van Dam haar verpleegstersopleiding af, waarna ze vanaf 1937 in zieken­huizen in Rotterdam en Den Haag werkte. Ze ontmoette haar latere echtgenoot in 1943, toen Maarten een huis be­ woonde naast dat van één van haar oudere zusters.6 De vonk sloeg over toen ze hem dat jaar meevroeg naar een uitvoering van de Mattheüs Passion. Hij was toen 38, zij 33. Maarten was al eerder getrouwd geweest, maar vond nu in haar een stabiele levenspartner. De man die door anderen werd gekarakteri­seerd als een warm, praatgraag, aimabel maar ook wat melan­cho­ lisch figuur, typeerde op zijn beurt zijn vrouw in die begin­jaren als ‘een streng, stuurs, kuis ivoren beeldje’ dat van buiten ‘wel een gletcher [sic]’ leek, maar waarvan hij graag ‘een dartel beekje’ wilde maken.7 Helaas werd het huwelijk niet gezegend met kinderen, iets wat zij beiden altijd betreurd hebben. In zekere zin heeft de collectie die leegte in hun leven opgevuld. Niet voor niets noemde Maarten hun kunstwerken herhaalde­ lijk ‘onze schatten, onze kinderen’.8

72

Maarten en Reina tijdens de opening van een tentoonstelling van Jaap Stellaart, 1964 (foto Wim Krijt, Zaandam).

Maarten en Reina van Bommel-van Dam temidden van hun kunst­ verzameling (foto Aart Klein, Amsterdam).

Na hun huwelijk werd Reina voor haar man een belangrijke partner in crime bij het uitbouwen van hun kunstcollectie. Hoewel ze later benadrukte ‘vooral door haar man aangestoken’ te zijn, was het verzamelen iets wat hen van meet af aan bond.9 Samen bezochten ze talloze exposities en ateliers, samen selecteerden ze de werken die hen aanspraken, en samen genoten ze van de almaar groeiende collectie kunst die hun Amsterdamse bovenwoning vulde. ‘Wie beroepshalve zijn ronde doet langs galeries en musea, op vernissages en andere dagen, op zoek naar de kunst van vandaag’, schreef de promi­ nente kunst­criticus Hans Redeker in 1964, ‘komt hen (...) vrijwel zonder mankeren tegen (...): een klein en onopvallend echtpaar, zonder pose of gewich­tig­doenerij, twee gewone Amsterdamse mensen en vrijwel onafscheidelijk samen.’10 Ook diverse ateliers werden gezamenlijk be­ zocht, waarbij beiden genoten van dit soort inkijkjes in de doorgaans gesloten wereld van de kunstenaar. Zo vond Maarten hun ener­ verende bezoek aan de excentrieke schilder Henri Boot ‘een ware belevenis’: ze beland­den in ‘een verwaarloosde uitdragerij onder een stof­laag van jaren met [de] gastheer (...) scherp kijkend vanonder de rand van zijn hoed.’11 Bij dergelijke atelierbezoeken beslisten ze ge­ zamenlijk welke werken hen het meeste troffen. Persoonlijke emotie, het gevoel hevig geraakt, ‘meegenomen’ en uiteindelijk ‘bevrijd’ te worden door een kunstwerk, ook het besef van zielsverwantschap met de kunstenaar: dit alles be­paalde of een werk een plaats zou vinden in de verzame­ling.12 Uit veel bronnen blijkt dat het kiezen en bekijken van eenmaal uitverkoren kunst voor Van Bommel sterk emotioneel geladen was, en zelfs religeuze dimensies had: ‘Laat mij maar liever alléén, mét mijn Vrouw [sic] (...), me verliezend in een door ons be­ hoede schepping, om daardoor in contact te treden met een werkelijkheid, welke niet is aan te wijzen, noch te omvamen, of te meten, maar evenzeer realiteit is als de ‘buitenkant’, ja méér nog, het wézen raakt.’13 Het lijkt dus niet overdreven te stellen dat de opbouw van de collectie voor Maarten en Reina van Bommel een levens­ ver­vulling is geweest. Toch is de verzameling niet zonder slag of stoot tot stand gekomen. ‘We hebben steeds alleen dat ge­

H.F. Boot in atelier (foto D. van Graas).

Woning aan de Sarphati­ straat Amsterdam op bevrijdingsdag 5 mei 1945.

Vakantie in Florence, de enige grote buitenlandse reis die het echtpaar maakte.

kocht wat ons beiden persoonlijk genot schonk. Dit is onze grote weelde: daar hebben we alles wat we hadden aan ten koste gelegd’, stelde Maarten in 1968.14 En: ‘Wat hebben we ons samen al niet op velerlei wijze ontzegd om ons te omringen met scheppingen van kunstenaars!’15 Hoewel hij in interviews benadrukte dat het verzamelen zoveel geld kostte dat vakantie er jarenlang niet inzat, en dat het er zelfs om spande of zij hun auto zouden kunnen houden, lijken deze uitlatingen toch met een korrel zout genomen te moeten worden.16 Familieleden van Van Bommel herinneren zich dat huizen, auto’s en vakan­ ties het echtpaar inderdaad niet interesseerden, maar dat Maarten er daarentegen eer in stelde zich altijd tiptop te kleden, zijn vrouw regelmatig prachtige juwelen schonk, en het belangrijk vond een gul gastheer te zijn. Van geldgebrek is

volgens hen dan ook nooit sprake geweest.17 Waarschijnlijk heeft Van Bommel door deze wat overdreven voorstelling van zijn persoonlijke investeringen meer nadruk willen leggen op de grote (artistieke) waarde van zijn collectie. Van Bommel had een hekel aan het woord ‘verzamelaar’. Hij noemde zichzelf liever een ‘kunstminnaar’.18 Liefde voor de kunst moest, vond hij, de motor zijn achter alles wat hij deed. Voor hem betekende verzamelen het dienen van de kunst en van individuele kunstenaars, en zo bezien streefde hij met zijn activiteiten vooral artistieke doelen na. Het verzamelen lijkt voor hem ook een vorm van mecenaat geweest te zijn. Aan collectioneurs die uit waren op aanzien, en alleen werk van be­ kende kunstenaars kochten, had hij een hekel. ‘Status­zoeken was ons vreemd (...). We brachten de collectie ook niet uit sno­

73

74

Maarten van Bommel en Willem Sandberg bekijken een schilderij van Jan Meijer op een tentoonstelling in de Twentsche Bank, 1956.

bisme bij elkaar en kochten dus ook nooit ‘namen’, al kregen verschillende ‘onzer’ kunstenaars bereids naam’, stelde hij in 1971.19 Het echtpaar vond het belangrijk om kunstenaars die nog geen erkenning hadden gevonden door middel van aan­kopen te ondersteunen, en hen op die manier in staat te stellen ‘iets nieuws te doen.’20 Zo konden hun protégés in alle rust werk maken waarvoor nog weinig kopers belangstelling hadden. Uit veel bronnen blijkt dat Maarten en Reina er eer in stelden er als eerste bij te zijn als kunstenaars iets nieuws pro­ beerden of een andere richting insloegen. Vaak kon­dig­den ze na een aankoop met lichte trots aan dat het werk ‘voors­hands maar een kleine kring zal aanspreken’ of ‘nog door te weinigen wordt erkend.’21 Die erkenning zou, zo ver­onder­stelden ze, met de tijd wel komen. Juist het experiment moet ge­koesterd worden: ‘Het zegt u nog niets; accoord. Misschien is [de kun­stenaar] nog pas in het experimentele stadium, en leidt het ook tot niets. Maar de kunstenaar moet ook leven, en laten we dan maar blij zijn dat hij kopers vindt. De tijd zal leren aan welke kant het gelijk was.’22 Dat Van Bommel zichzelf graag als ont­dekker van talent zag blijkt ook uit het feit dat hij uiterst ge­voe­lig was voor het oordeel van gevestigde kunst­ kenners over de werken in zijn collectie. In zijn artikelen liet hij bijvoor­beeld nooit na te ver­ melden dat Willem Sandberg, op dat moment directeur van het Stedelijk Museum, in de jaren vijftig en zestig herhaaldelijk op bezoek kwam om werk uit de ver­zameling te bekij­ken.23 Zijn neven Gerrit en Martin de Jong herinne­ren zich ook zijn trots toen kunst­criti­cus Hans Redeker een uiterst lovend, paginagroot artikel aan hem en Reina wijdde, en zijn te­ vredenheid toen hun beider namen in 1981 in grote letters op de gevel van hun eigen museum werden ge­plaatst.24 Maarten van Bommel lijkt zich, bij al zijn bescheiden­heid, toch terdege bewust te zijn geweest van het prestige dat zijn ver­zamel­acti­vi­ teiten hem verleende. Het lijkt erop dat hij, net als veel andere verzamelaars en wel­doeners, naar een zekere vorm van onster­ felijkheid heeft gestreefd. De stichting van een eigen museum was voor hem de manier bij uitstek om ervoor te zorgen dat zijn naam ook na zijn dood weerklank zou behouden. Bij het verzamelen lijken Maarten en Reina van Bommel niet alleen te hebben gekeken naar vorm, thematiek en zeg­ gings­kracht van de kunstwerken, maar ook naar het soort

Overhandiging van de gevelletters aan het echt­ paar door de Stichting Vrienden van het museum, 1981.

kunste­naar dat het werk maakte. Opvallend vaak typeerde Maarten kunstenaars die hij interessant vond als ‘gravers’ en ‘schouwers’, die moeite hadden zich in het normale maat­ schappelijke ver­keer staande te houden.25 Hij had een voorkeur voor getor­men­teerde, anti-burgerlijke, intens levende, vurige en diep bewogen kunstenaars, die ‘worstelend’ en ‘gekweld’ hun werk tot stand brachten.26 Hij bewonderde met name die kunstenaars die uit innerlijke noodzaak werkten, die ‘als ge­ grepenen’ niet anders kónden dan scheppen.27 Deze kunste­ naars, zo meende hij, hadden hun steun en aanmoediging het hardste nodig, en hij zag de aanschaf van hun werk dan ook als een manier om ‘naast hen’ te gaan staan. ‘Kunst maakt ons tot mede-strijders, mede-genieters, mede-verwonde­ raars’, concludeerde hij in 1971.28 Met een aantal van ‘hun’ kunstenaars bouwde het echtpaar hechte vriend­schap­ pen op, die soms de­cennia­ lang standhielden. Uit brief­ wisselingen blijkt dat die contacten vaak intensief en zeer persoonlijk waren. Van Bommel vond het belangrijk om niet alleen als zakelijk contact, maar ‘in de eerste plaats als meelevende vriend’ beschouwd te worden, en inderdaad stortten kunste­ naars als Wil Bruin, Hans van Ieperen, Jaap Stellaart en Jan van Herwijnen regelmatig per brief hun hart bij hem uit als ze artistiek of financieel waren vastgelopen.29 Maarten voorzag hen van goede adviezen, wijze raad en prak­tische hulp. Voor Jaap Stellaart bemiddelde hij bijvoorbeeld bij het vinden van geschikte expositieruimte, en Wil Bruin gaf hij niet alleen bemoedigend commentaar op zijn werk, maar ook steun bij het afhandelen van zijn financiële en commerciële zaken.30 De openhartige manier waarop deze schilders Van Bommel toegang gaven tot de dagelijkse praktijk van hun kunstenaarschap is opvallend. Kennelijk was zijn betrokken­ heid belangrijk voor ze. Niet voor niets verzekerde Henri Boot het echtpaar dat ‘Uw vaste en niet aflatende belangstelling voor mij een grote aanmoediging [is].’31

75

76

Brief van H.F. Boot aan Maarten van Bommel (Archief Museum van Bommel van Dam).

Dit betekent echter niet dat het contact met kunstenaars altijd soepel verliep. Aan de ene kant hadden velen van hen zo hun gebruiksaanwijzing (‘kunstenaars zijn veelal lastige, egocen­ trische, zo niet egoïstische mensen, die zichzelf als het middel­ punt beschouwen en dan alles op eigen belang en waarde betrekken, zonder zich dan om de gevoelens van anderen te bekommeren’, concludeerde een boze Van Bommel na een aanvaring met Hans van Ieperen), aan de andere kant kende ook Van Bommel zélf zo zijn gevoeligheden.32 De briefwisse­ling met Jan van Herwijnen laat vele kleine en grote botsingen zien. Maarten bewonderde zijn werk, maar ergerde zich vaak aan het gemak waarmee Van Herwijnen financiële eisen aan hem stelde. Al in 1957, vrij snel na het begin van hun contact, raakte de schilder in de geldzorgen. Hij vroeg Van Bommel voor duizend gulden een schilderij aan te schaffen, zodat hij uit de problemen kwam. Toen Van Bommel weigerde, verweet hij zijn verzamelaar gierig­heid, gebrek aan betrok­ken­ heid en een be­rekenende houding. Dit schoot Maarten in het verkeerde keelgat. ‘Jullie over­ schatten ons in financieel opzicht in belang­ rijke mate, en dat zou wel zeer duidelijk uit­ komen als we el­kaars levenswijze met elkaar zouden verge­lijken. We moeten héél erg rekenen om uit te komen en nog iets over te houden om af en toe een kunstwerk te kopen, hetgeen ik broodnodig heb als com­pensatie voor een ál te gespannen bestaan. (...) Ik voel me toch ergens gekwetst door de voorstelling van een soort sjaggerende schilderijen­ handelaar, wat je naar we hopen ook zult terugnemen.’33 Deze keer liep het goed af, maar twee jaar later bleek de schilder Van Bommels finan­ciële bereid­wil­ligheid en reikwijdte opnieuw danig te overschatten. Nieuwe boze brieven volgden. ‘Misschien ben je gewoon een schilde­rijenkoper, verzamelaar van artistieke zaken – je staat er bij de Amsterdamse schilders om bekend overal verschrik­ke­lijk te pingelen – soit, dan is dat je ware gedaante...’, fulmi­neerde Van Herwijnens vrouw.34 Hiermee trapte ze Van Bommel dus­ danig op zijn hart, dat hij het contact (tijdelijk) verbrak.35 Zijn woede is wel begrijpelijk. Hoewel Maarten van Bommel zich liet kennen als een statusbewuste en trotse ver­ zamelaar, was kunst kopen als investering of uit (financieel)

Tekst van Maarten van Bommel bij lunchexpositie in de Twentsche Bank (Archief Museum van Bommel van Dam).

Tekening van Melle Oldeboerrigter op brief­ papier van de Twentsche Bank (Archief Museum van Bommel van Dam).

winstbejag voor het echtpaar uit den boze. ‘Een speculerende kunstmin­naar en -koper is in onze ogen een zieleverkwan­se­ laar die de kous lelijk op zijn kop kan krijgen. Kunstwerken be­ horen geen handelsobjecten te zijn. Het zijn cultuurgoe­de­ren’, stelde Van Bommel in 1971.36 Voor hem was verzamelen ‘een cultuurdaad, te verrichten door liefdevolle handen, bereid tot offers’.37 De term cultuurdaad betekende voor hem dat een verzame­laar naast artistieke doelen ook maatschappelijke doelen zou moeten nastreven. Kunstwerken moesten, vond hij, niet in het verborgene gekoesterd worden, maar juist aan zo veel moge­lijk mensen getoond. Pas dan kon de boodschap van kunst (dat wat mensen kan raken) doel treffen. Van Bommel en zijn vrouw zagen het als een opdracht om anderen deelgenoot te maken van wat hun collectie te bieden had, en vatten deze maatschappelijke verant­ woordelijkheid uiterst serieus op. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat Maarten vanaf 1956, vier jaar na zijn aantreden als directeur bij de Twentsche Bank, lunch­exposities op zijn werk ging organiseren, met de bedoeling de meer dan duizend bankemployés voeling te laten krijgen met vormen van moderne kunst. Maar dit bleek verre van gemak­kelijk: tot teleurstelling van Van Bommel stuitte zijn initiatief op veel weerstand. De kunst die hem zo na aan het hart lag werd niet begrepen en niet gewaardeerd door zijn collega’s – zo weinig zelfs dat een schilderij van Kees van Bohemen dat op de directeurskamer van Van Bommel hing door één van hen ernstig werd beschadigd.38 Deze ervaring schokte het echtpaar diep, maar sterkte hen ook in de overtuiging dat hun collectie het beste in een eigen museum op zijn plaats zou zijn. Dat museum zou dan ‘een tempel’ moeten zijn, maar wel een ópen tempel, waar mensen graag zouden komen en steun en begeleiding zouden vinden bij het kijken naar kunst..39 Wat bezielde die twee...? Op deze vraag zijn, zo weten we nu, meerdere antwoorden mogelijk. Het echtpaar lijkt zowel uit persoonlijke als uit artistieke en maatschappelijke mo­ tieven te hebben gehandeld. Dat de opbouw van de collectie Maarten en Reina zélf veel heeft opgeleverd is duidelijk. Het kopen van en kijken naar kunst bracht hen zelfinzicht en

77

78

Maarten en Reina van Bommel-van Dam voor het uitgebreide museum in 1985 (foto Jacques Peeters, Venlo).

zelfverwezen­lijking, en hun zorg voor de collectie verving in zekere zin de zorg die ze graag aan kinderen hadden gegeven. De nadruk die het echtpaar legde op het belang van steun aan (vernieuwende) kunstenaars betekent dat deze verzamelaars zich bewust waren van hun functie als mecenas. Daarnaast lijken ze via hun verzameling te hebben gestreefd naar een zekere vorm van persoonlijk prestige en onsterfelijkheid. Maar ook de cul­tuur profiteerde mee: door hun aankopen konden vormen van kunst bloeien die het anders veel moei­ lijker hadden gehad. Hun aandacht voor het maatschappelijke belang van verzame­len, ten slotte, komt tot uiting in hun plei­ dooi voor een zo breed mogelijk bereik van kunst. Zo bezien is het geen wonder dat juist dit echtpaar, dat zo gepassioneerd en vanuit zo’n brede motivatie verzamelde, er in 1971 in slaagde een eigen museum op te richten.

1

7

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde

Boekje met liedjes gemaakt bij het

die twee...’ In: Idem (1986), Zij kozen

35-jarige huwelijksfeest van Maarten

met hun hart. Toespraken en overpein­

en Reina. Archief Museum van

zingen, achterhaald uit bescheiden van

Bommel van Dam.

M.F. van Bommel (...) Venlo, Stichting

8

van Bommel van Dam, 19-21.

Ed Wingen, ‘Kunst verzamelen is een

2

avontuur’. In: De Telegraaf, 1 juni 1968.

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde

Archief Museum van Bommel van Dam.

die twee...’, 19.

9

3

Koen Eykhout, ‘Reina cum laude’. In:

Maarten van Bommel, ‘Al schouwend

Buun (2001). Venlo, Stichting Cultuur-

komt men in contact...’ Archief

Historische Publicaties voor het Stads­

Museum van Bommel van Dam.

gewest Venlo, 44-51. Archief Museum

4

van Bommel van Dam.

Voor de reconstructie van Maarten van

10

Bommels jeugd en latere huwelijk met

Hans Redeker, ‘Kunstkennerskeuze: bij

Reina zijn vier documenten gebruikt:

Nederlandse verzamelaars i’. In: Alge­

de notitie ‘Flitsen maatsch. Levens­

meen Handelsblad, 5 december 1964.

loop’, gedateerd februari 1986; de on­

11

gedateerde lezing ‘Al schouwend komt

Maarten van Bommel, ‘H.F. Boot’. In:

men in contact...’, waarschijnlijk in de

Zij kozen met hun hart, 77. Overigens

jaren zeventig geschreven; de korte bio­

heeft Reina ditzelfde bezoek beschre­

grafie die Maarten schreef ter ge­legen­

ven in Eykhout, ‘Reina cum laude’. In:

heid van het 40-jarig huwelijks­feest

Buun (2001). Venlo, Stichting Cultuur-

van Klaas en Riek de Jong-van Dam,

Historische Publicaties voor het Stads­

‘Martinus Franciscus van Bommel’, ge­

gewest Venlo, 44-51. Archief Museum

dateerd 28 augustus 1980; en het (on­

van Bommel van Dam.

gepubliceerde) boekje met liedjes dat is

12

gemaakt bij het 35-jarige huwe­lijks­

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde

feest van Maarten en Reina. De vier do­

die twee...’, 21.

cumenten bevinden zich in het archief

13

van Museum van Bommel van Dam.

Maarten van Bommel in een brief aan

5

(kunsthistoricus en later galeriehouder)

Maarten van Bommel, ‘Flitsen

Lambert Tegenbosch, 24 juli 1969.

maatsch. Levensloop’. Archief Museum

Archief Museum van Bommel van Dam.

van Bommel van Dam.

14

6

Hans Redeker, ‘Kunstkennerskeuze: bij

Maarten van Bommel, ‘Martinus

Nederlandse verzamelaars i’. In: Alge­

Franciscus van Bommel’. Archief

meen Handelsblad, 5 december 1964.

Museum van Bommel van Dam.

15 Maarten van Bommel, ‘Al schouwend komt men in contact...’

79

80

16

25

36

Zie bijvoorbeeld Redeker, ‘Kunstken­ners­

Maarten van Bommel, ‘Dartèl’. In:

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde

keuze’ en het boekje met liedjes ge­

Idem, Zij kozen met hun hart, 17.

die twee...’, 20.

maakt bij het 35-jarige huwelijksfeest

26

37

van Maarten en Reina. Archief

Zie bijvoorbeeld zijn artikelen over Nico

Maarten van Bommel, ‘Leken in de

Museum van Bommel van Dam.

Molenkamp (Zij kozen met hun hart, 46)

pastorie’, 25.

17

en Arie Kater (Zij kozen met hun hart, 4).

38

Deze informatie is afkomstig uit een

27

Maarten van Bommel, ‘Kees van

gesprek dat ik d.d. 11 maart 2009 had

Maarten van Bommel, ‘Louis Filcer’. In:

Bohemen’. In: Idem, Zij kozen met hun

met Gerrit en Martin de Jong, neven

Idem, Zij kozen met hun hart, 56.

hart, 95-96 en Ferry Feenstra, ‘Echt­

van Reina van Dam.

28

paar Van Bommel-van Dam: een waar­

18

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde

achtig kunstwerk behoort per definitie

Maarten van Bommel, ‘Leken in de

die twee...’, 21.

gemeenschapsbezit te zijn’. In: Anker­

pastorie’. In: Idem, Zij kozen met hun

29

tros (juli/augustus 1978), Amsterdam,

hart, 25.

Maarten van Bommel in een brief aan

abn Bank, 28-29.

19

Anita Schoonhoven, 28 april 1960.

39

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde

Archief Museum van Bommel van Dam.

Maarten van Bommel, ‘Inleiding 1e

die twee...’, 21.

30

museumcatalogus 1971’. In: Idem, Zij

20

De briefwisselingen met Stellaart en

kozen met hun hart, 56.

Maarten van Bommel, ‘Samenvatting

Van Ieperen bevinden zich in het

van de inleiding van de 8-avonden­

archief Museum van Bommel van Dam.

cursus van de Volksuniveristeit Venlo

31

(...)’ In: Idem, Zij kozen met hun hart, 35.

Brief van H.F. Boot aan Maarten van

21

Bommel van 19 februari 1958. Archief

Maarten van Bommel, ‘Wil Bruin’. In:

Museum van Bommel van Dam.

Idem, Zij kozen met hun hart, 15 en

32

Maarten van Bommel, ‘Stramien in­lei­

Brief van Maarten van Bommel aan

ding tot rondleiding Vrienden museum’

Hans van Ieperen van 14 september

(ongepubliceerde tekst, gedateerd

1971. Archief Museum van Bommel van

18 april 1978). Archief Museum van

Dam.

Bommel van Dam.

33

22

Brief van Maarten van Bommel aan Jan

Maarten van Bommel, ‘Samenvatting

van Herwijnen van 17 september 1957.

van de inleiding van de 8-avonden­

Archief Museum van Bommel van Dam.

cursus van de Volksuniveristeit Venlo

34

(...)’ In: Idem, Zij kozen met hun hart, 35.

Brief van Dien van Herwijnen aan

23

Maarten van Bommel van 2 juli 1959.

Zie bijvoorbeeld Maarten van Bommel,

Archief Museum van Bommel van Dam.

‘Nardus van de Ven’, ‘Wil Bruin’ en

35

‘Kees van Bohemen’. In: Idem, Zij kozen

Brief van Maarten van Bommel aan

met hun hart, 8, 15 en 95.

Dien van Herwijnen van 6 juli 1959.

24

Archief Museum van Bommel van Dam.

Gesprek d.d. 11 maart 2009 met Gerrit en Martin de Jong.

81

Paula Thies Beauties 1965 olieverf op doek 90 x 120 cm

82

Jan Wiegers Paal 6 met branding Ameland 1959 aquarel 28,5 x 41 cm

Jan Wiegers Berglandschap z.jr. houtsnede 37,7 x 28 cm

83

Piet Wiegman Santpoort z.jr. inkttekening 48 x 58,5 cm

84

Jaap Ploos van Amstel Oorlogsschip z.jr. olieverf op doek 64 x 84 cm

85

Jaap Gardenier Winter 1960 olieverf op board 49,5 x 64,5 cm

86

Gerard Sluyter De Waag op de Nieuwmarkt in Amsterdam z.jr. olieverf op doek 164,5 x 148,5 cm

87

Edgard Tytgat Promenade Forestière des quatres Martyres 1955 gouache 40,2 x 53,9 cm

88

Kees Franse Bloemen en vruchten z.jr. olieverf op doek 69 x 79 cm

Truus Gubbels Gepassioneerde collectioneurs. De totstandkoming van de collectie Van Bommel-van Dam

‘Kunstkennerskeuze’, artikel van Hans Redeker in het Algemeen Handelsblad 05.12.1964 uit de reeks: Bij Nederlandse verzamelaars.

Het verzamelaarsechtpaar in gesprek met Jan van Herwijnen (foto Bureau Culturele Zaken, gemeente Amstelveen nh).

Jan en Anita Schoonhoven, (ansicht, 1967, Archief Museum van Bommel van Dam).

Catalogusomslag Contour tentoonstelling.

Kunstcriticus Hans Redeker schreef in 1968 in de catalogus Facetten collectie Van Bommel-van Dam, uitgegeven door het Cultureel Centrum in Venlo dat kenmerkend voor de collectie ‘de liefde voor het echte schilderen, de bezielde taal van de penseelstreek, expressieve kleur, compositie, vorm en voor­ stelling [was]. Maar dan in heel de breedheid van expressio­nis­ tische felheid tot de structuren van de materieschilders, van surrealisten tot lyrisch abstracten, van de aandachtig verlief­den op het wonder der alledaagse werkelijkheid tot de ontmaske­ raars en opstandigen.’ Daarmee benadrukte hij de focus van de selectie die gebaseerd was op passie en emotie, opgewekt door de werken als zodanig. Ook persoonlijke bindingen en betrokkenheid met de makers waren echter van groot belang: Maarten en Reina van Bommel-van Dam ontvingen

kunstenaars vaak thuis, niet zelden bij nacht en ontij om gezamenlijk onder het genot van een drankje van gedachten te wisselen over beeldende kunst. Er was geen sprake van een vooropgesteld verzamelplan of collectiebeleid. Zoals Van Bommel in een voordracht voor de Lions International in Venlo op 6 september 1972 zei: ‘In onze collectie ontbreekt systematiek. Wat ons aansprak, ons boeide, intrigeerde, beroerde werd opgenomen (…). Dat als regel op kwaliteit werd gelet behoeft geen betoog. Feeling speelde daarbij een grotere rol dan analyse. Waarachtigheid was eerste eis!’ Hans Redeker typeerde in een artikel in het Algemeen Handelsblad van 5 december 1964 het verzamelbeleid als ‘ondogmatisch’, ‘sympathiek’ en ‘verrassend’. Maar ook als ‘getuigend van een eigenheid waarin niet het nieuwste van het nieuwste vooropstond.’ Zo kochten ze werken van be­ vriende kunstenaars, opgeleid aan de Rijksacademie te Amsterdam, waaronder Otto B. de Kat en Arie Kater, schilder van het portret Mijn vriend Maarten dat deel uit maakt van de

91

92

Arie Kater, Mijn vriend Maarten, 1963, olieverf op doek, 80 x 70,5 cm.

Kees van Bohemen, Seashore, 1963, olieverf op doek, 110 x 280 cm.

Aankoopfactuur van het werk Sea-shore op Contour 1963.

collectie. Van een aantal kunstenaars, die niet direct in een stroming of ‘school’ zijn onder te brengen, kregen ze in de loop van de jaren vijftig en zestig meer dan tien werken in bezit. Bijvoorbeeld van H.F. Boot, Henk Broer, Wil Bruin, Johan Buning, Flip van der Burgt, Peerke Bust, Cor Dik, Aad de Haas, Jan van Herwijnen, Hans van Ieperen, C. Koning, Mechtilt, Melle, Jan Meijer, Nico Molenkamp, Edouard Righetti, Jaap Stellaart en Nardus van de Ven. De aankopen vonden plaats bij galerieën, op veilingen, tentoonstellingen van kunstenaars­ vereni­gingen en verkoopexposities in musea en ateliers. Het aanbod en de tentoonstellingen van Veilinghuis Paul Brandt en Galerie Magdalene Sothmann waren een belangrijke leidraad. Maarten en Reina van Bommel-van Dam bezochten veel kunstenaarsateliers, bijvoorbeeld in Bergen, waar ze ’s zomers op vakantie gingen, en onder meer van Jan van Herwijnen, Dirk Trap en Jan Kagie werken verwierven. Ook de jaarlijkse zogenaamde Contourtentoon­stellingen, die van 1954 tot en met 1967 in Delft in het Prinsenhof werden gehouden en gericht waren op actuele, eigentijdse kunst, waren een bron. Daar maakten ze bijvoorbeeld kennis met het werk van Kees van Bohemen, Melle en Jan Schoonhoven. Van Melle noteer­den ze in de catalogus van 1955 het adres van de kunstenaar, later gingen ze op atelierbezoek. Ze kochten meer dan twintig werken van hem zowel op het atelier als bij Galerie Sothmann. Van Jan Schoonhoven zochten ze in 1955 een paar werken uit bij Contour en daarna nog wat werk op het atelier. Maar op een gegeven moment ging het werk een richting uit die ze niet meer interessant vonden. De witte reliëfs konden het echtpaar niet bekoren en nadat een eerste reliëf in 1960 in hun bezit kwam – inmiddels een van de trofeeën in de collectie – lieten ze het afweten. Van Bram Bogart, Arie Kater, Toon Kelder, Ro Mogendorff en Friso ten Holt kregen ze eveneens via de Contourtentoonstellingen werk in bezit. Vaak zochten ze bij tentoonstellingsbezoek – van een of meer kunstenaars – meerdere werken tegelijk uit waar­door ze soms ook deals konden sluiten. Maar de bedragen die ze uitgaven waren in het algemeen niet zo hoog – vaak een paar honderd gulden – en gingen zelden de duizend gulden te boven. Er waren uitschieters, zoals een werk van Hans van Ieperen dat in 1959 voor 1500 gulden werd aangeschaft, of een Kees van Bohemen voor 2000 gulden op Contour in Delft in 1963. Vanaf 1960 maakten ze bij de aankopen uitbundig ge­bruik van

Uitnodigingskaart van veilinghuis Paul Brandt (Archief Museum van Bommel van Dam).

Gevel van Galerie Magdalene Sothmann aan de nz Voorburgwal 284, Amsterdam.

Magdalene Sothmann met Edgar Fernhout en Jaap en Didi Wagemaker (foto Archief erven Edgar Fernhout).

Herbert Fiedler, z.jr., portret van Magdalene Sothmann, olieverf op board, 86 x 68 cm.

de toenmalige Aankoopsubsidieregeling Kunst­werken (a sk). Een regeling waarbij de overheid 25 of 35 procent subsidie ver­ strekte bij aankoop van een kunst­werk. De regeling werd eind jaren zeventig afgeschaft vanwege oncontroleer­baarheid en (verondersteld) misbruik in de kunstmarkt. Soms kocht het echtpaar op afbetaling als het krap bij kas zat en iets heel graag wilde hebben, zoals in 1959 bij Magdalene Sothmann het schilderij Mistig bos van Edgar Fernhout. De afspraak was dat ze 1500 gulden zouden betalen in 1960 en 1000 gulden in februari 1961 – indien mogelijk eerder. Ex-bankman Van Bommel maakte altijd precieze aantekeningen van de be­dragen die nog openstonden en de planning van en de vorderingen in het afbetalen. Heel veel kocht het echtpaar bij Paul Brandt in Amster­dam, makelaar, taxateur en veilinghouder, vaak grafiek of tekenin­gen, van een enorme diversiteit aan kunstenaars naar tijd en plaats. Sommigen al opgenomen in de hall of fame van de twintigste eeuw, sommigen daaruit alweer verdwenen. Bijvoorbeeld van M.A.J. Bauer, Besnard, Rudi Bierman, Marc Chagall, Guido Codagone, Jan van Essen, D. van Gelder, Hervier, Ger Langeweg, Bart van der Leck, Legrand (Louis), Nico Molenkamp, Hans Olde, Pablo Picasso, Camille Pisarro, Henri Renoir, Seymour Haden, E. Vuillard, Willem Witsen en J.A. Zandleven. Dat zij ‘met hun hart kozen’ zoals de titel van een boek uit 1986 luidt

93

94

Recensie in Algemeen Handelsblad 22.10.1959.

Edgar Fernhout, Mistig bos, 1959, olieverf op doek, 46,5 x 99 cm.

Johan Buning, Reina, 1961, olieverf op doek, 48,5 x 38,5 cm.

dat aan de collectie is gewijd, blijkt alleen al uit deze mengel­ moes van diehards en disparues. Galerie Magdalene Sothmann te Amsterdam was de tweede belangrijke plek voor aankopen door het echtpaar. Ze hadden een goede, persoonlijke verhouding met de galerie­ houdster en onderhielden een levendige briefwisseling over de (inter)nationale kunstwereld. De verzamelaars bezochten de meeste vernissages bij Sothmann en kregen ook wel eens een werk van haar cadeau. Ze kochten bij haar onder andere werk van Bissière, Victor Brauner, M. Campigli, A. Clavé, Louis Collet, Edgar Fernhout, Herbert Fiedler, Johnny Fried­händler, Aad de Haas, Ger Lataster, Melle, Lei Molin, Imre Nagy, Perdok, Nono Reinhold, Sjinkichi Tajiri en Jaap Wagemaker. Evenals bij Paul Brandt een afwisselend geheel van gevestigde kunstenaars en jonge talenten. Een deel van de zogenaamde ‘Amsterdamse Limburgers’ in de collectie van het echtpaar is van Sothmann afkomstig. De Van Bommel-van Dams voeren hun eigen koers in de keuze en selectie van kunstenaars die zíj interessant vonden. Maar één kanttekening is hier op zijn plaats. Maarten van Bommel was de mening van kunstcriticus Hans Redeker zeer toegedaan. Hij bewaarde alle recensies van tentoonstellingen die Redeker vanaf het begin van 1949 tot 1962 schreef, een aantal jaren in Vrij Nederland in de rubriek ‘Langs de galeries’ en later in het Algemeen Handelsblad. De koers werd soms ook – al dan niet bewust – door die recensies bepaald. Meerdere malen kochten ze een werk dat Redeker met naam en toe­naam in zijn bespreking van een tentoonstelling noemde. Bijvoor­beeld Mistig bos van Edgar Fernhout bij Magdalene Sothmann, een werk waarvan de recensent melding maakte op 22 oktober 1959 in het Algemeen Handelsblad. In datzelfde jaar kochten ze Oude vrouw met papegaai van H. Fiedler, even­eens bij Sothmann, waaraan Redeker op 23 januari 1959 aan­dacht besteedde. Na 1962 werden de kritieken niet meer be­waard. Een teken van het einde van een leerperiode waarna de eigen koers van de verzamelaars was bepaald en uitgezet? Een andere kunsthandel in Amsterdam waar het echtpaar regelmatig kwam was M.L. de Boer op de Prinsengracht. Tussen 1955 en 1960 voegden zij daar onder andere werk van Johan Buning en H.H. Kamerlingh Onnes aan de collectie toe, maar ook van Suze Robertson en Ro Mogendorff. Bij Galerie 845, van Ru en Dolly Melchers, eveneens op de Prinsengracht

95

96

Briefje van Jan Kagie aan Maarten en Reina van Bommel-van Dam (Archief Museum van Bommel van Dam).

Jan Kagie, handgesneden stok, 120 cm.

gevestigd, kochten ze werk aan van onder anderen Michael Cardena en Woody van Amen en bij Galerie Espace, van Eva Bendien en Polly Chapon, schaften ze in 1959 zes werken aan van Anton Heyboer en werk van Kees Okx. Incidenteel waren ze klant bij Santee Landweer, Galerie van Meurs, Galerie D’Eendt en ba s, boven de Moderne Boekhandel aan de Leidsestraat. In Den Haag winkelden ze regelmatig bij Kunsthandel Liernur en kwamen zo in het bezit van werk van Edgar Fernhout, Hans van Ieperen, H.H. Kamerlingh Onnes en Willem Oepts. Het grootste deel van de collectie werd bijeengebracht door aankopen op de ateliers van de kunstenaars zoals bij Kees van Bohemen van wie de Van Bommels na een aankoop op Contour nog vier werken uitzochten. Van Eugène Brands schaften ze uit het atelier in de loop van de jaren vijftig een

tiental werken aan en van Armando twaalf. Van Johan Buning kochten ze zowel werk op het atelier als bij Kunsthandel De Boer. Daarnaast kreeg Buning in 1961 de opdracht om een portret van Reina te maken. Van Peerke Bust kochten ze over­ wegend op het atelier evenals van Cor Dik, Jan van Herwijnen en Friso ten Holt. En van Jan Kagie, Melle, Jan Meijer, Jacob Slegt, Jaap Stellaart en Nardus van de Ven. Maar ook van H.F. Boot uit Haarlem, wiens werk ze zeer hoog achtten en waarvan ze ook op andere plekken werk uitzochten zoals in Huis van Looy

Nieuwjaarswens van Jan en Anita Schoonhoven 1976 (Archief Museum van Bommel van Dam).

Ansichtkaart van Melle en Puck Oldeboerrigter vanaf vakantieadres (Archief Museum van Bommel van Dam).

te Haarlem. Begin jaren zeventig probeerde Van Bommel voor deze in Maastricht geboren ‘twintigste-eeuwse meester van Haarlem’ een herdenkingstentoonstelling in het Bonnefanten­ museum in Maastricht te regelen. De toenmalige directeur had er geen belangstelling voor omdat het museum geen werk van Boot in de collectie had. Met sommige kunstenaars onderhield het echtpaar nauwe contacten. Met Wil Bruin, Cor Dik, Dirk van Gulik en Hans van Ieperen, Nardus van de Ven en anderen voerden ze een uit­gebreide correspondentie over en weer, die soms zoals bij Van de Ven, nog na de dood van de kunstenaar stand hield in een briefwisseling met de familieleden. Soms hadden die contacten een moeizaam karakter, zoals met Jan van Herwijnen, die het grootste deel van de werken op een

tentoonstelling van de collectie Van Bommel-van Dam in Museum Aemstelle te Amstelveen in 1962 in een brief betitel­de als ‘verflappen’ en ‘kitsch’ waardoor Maarten van Bommel zich geroepen voelde hem van repliek te dienen. Naast ateliers, veilingen, galeries en kunsthandels be­ zochten (en kochten) de verzamelaars regelmatig (op) tentoon­ stellingen in de Kunstenaarssociëteiten als Arti et Amicitiae te Amster­dam en de Utrechtse Kring. Maar ook in Museum Aemstelle in Amstelveen en niet te vergeten bij de tentoon­ stellingen van de verschillende kunstenaarsverenigingen, zoals St. Lukas, die tijdens het bewind van Willem Sandberg in de nieuwe vleugel van het Stedelijk Museum te Amsterdam werden gehouden, deden ze aankopen. Maarten van Bommel koesterde grote bewondering voor Sandberg en nodigde hem

97

98

wel eens uit om een expositie te openen toen hij bij de Twentsche Bank, waar hij tijdens zijn werkzame leven in dienst was, tentoonstel­lin­gen organiseerde. Nu dit beeld van de inhoud en herkomst van de collectie is geschetst, blijft de vraag bestaan hoe de rol van Maarten en Reina van Bommel-van Dam als verzamelaars gezien moet worden in het kleurrijke scala dat de nationale beeldende kunstwereld bood in de 25 jaar na de Tweede Wereldoorlog. Duidelijk is dat de collectioneurs hun eigen koers bepaalden. Er waren voor zover bekend niet veel contacten met andere verzamelaars uit die tijd – wel met kunstenaars; de affiniteit met de persoon van de kunstenaar én zijn werk was de be­ langrijkste insteek. Vaak bleven ze iemand dan ook trouw volgen. Ze leken zich niet echt druk te maken over nieuwe ontwikkelingen in het nationale artistieke bestel. Opmerkelijk is bijvoorbeeld dat sommige in de naoorlogse decennia actu­ ele stromingen en kunstenaars buiten het blikveld en de in­ teresse vielen en dus ook buiten de verzameling bleven. Zo is van de Cobrakunstenaars bijvoorbeeld slechts één litho van Corneille opgenomen, in Constant en Appel waren Maarten en Reina van Bommel-van Dam destijds niet geïnteresseerd. ‘Individuen’ als Co Westerik en Jan Wolkers pasten schijnbaar evenmin in hun esthetisch vocabulaire. De waarde van de collectie Van Bommel-van Dam uit de eerste 25 jaar lijkt vooral gelegen in de persoonlijke keuze uit het aanbod aan beeldende kunst uit jaren vijftig en zestig gebaseerd op een autonoom kwaliteitsgevoel en geleid door gedeelde emotie. Die eigen weg maakt de collectie, zowel in zijn hoogtepunten als in zijn breedte, bijzonder!

Bronnen

Literatuur

Steenbergen, R. (2002) Iets wat zoveel

Archief Schenking Maarten en Reina

Adams, M., M. ter Berg, T. Voragen

kost, is alles waard. Amsterdam:

van Bommel-van Dam 1969 (versie 23-

(1985) Een keuze uit de verzameling van

Vassalucci.

12-2008).

Museum van Bommel van Dam. Venlo:

Zij kozen met hun hart; toespraken en

Briefwisseling en administratie aan­

Museum van Bommel van Dam.

overpeinzingen, achterhaald uit

kopen Maarten van Bommel.

Alberigs, L. (1968) Facetten collectie Van

bescheiden van M.F. van Bommel, met

Knipsels van recensies en artikelen van

Bommel-van Dam. Cult. Centrum Venlo.

zijn echtgenote grondleggers van het

Hans Redeker uit Vrij Nederland en

Gubbels, T. (1999) Passie of Professie,

gemeentelijk Museum van Bommel van

Algemeen Handelsblad 1949-1962.

Galeries en kunsthandel in Nederland.

Dam Venlo (1986). Venlo: Museum van

Abcoude: Uniepers.

Bommel van Dam.

99

Johan Buning Aspedistra i z.jr. gouache 50,3 x 57,8 cm

100

Peter Bust Koekoek in landschap 1949 gemengde techniek op papier 31,5 x 49,5 cm

Peter Bust Landschap vogelvlucht 1949 pasteltekening 48 x 31 cm

101

Aad de Haas De geweldloze en de geweldenaar 1960 olieverf op doek 73,5 x 49,5 cm

Aad de Haas Vrouw bij trap 1959 linosnede 33 x 24,8 cm

102

Hans van Ieperen Landschap met witte wolk z.jr. olieverf op board 68,5 x 84 cm

Hans van Ieperen De witte vaas z.jr. olieverf op doek 98,5 x 78 cm

103

104

Nico Molenkamp Clown ca. 1963 olieverf op doek 119 x 139 cm

Nico Molenkamp Baby 1953 gewassen inkttekening 18 x 19,3 cm

Jan Meijer ‘hij en zij’ (Les Noces) 1952 olieverf op doek 139,5 x 94 cm

105

106

Jaap Stellaart Windveren z.jr. olieverf op doek 61,5 x 103 cm

107

Jaap Stellaart Waar en wanneer? z.jr. olieverf op doek 102,5 x 87,5 cm

108

Nardus van de Ven Vogeltje in de sneeuw z.jr. olieverf op paneel 15,5 x 38 cm

109

Nardus van de Ven Vogel op tak 1957 olieverf op doek 58,5 x 48,5 cm

110

Jan van Herwijnen Sleutelbloemen z.jr. olieverf op doek 78,5 x 73 cm

111

Jan van Herwijnen Boerderij met blauwe deur te Bergen 1957 olieverf op doek 109 x 119 cm

112

Dirk Trap Duinen te Groet z.jr. olieverf op doek 59 x 72,5 cm

113

Dirk Trap Meisje met diabolo 1952 olieverf op doek 98,5 x 78,5 cm

114

Jan Kagie Huis te Rolde 1951 olieverf op doek 99 x 119 cm

115

Melle Zeebodem met vis in rood landschap z.jr. olieverf op doek 45,5 x 53,5 cm

116

Melle Opstanding Lazarus 1956 olieverf op paneel 43,5 x 58,5 cm

Melle Het noodlot 1954 inkttekening 32 x 48 cm

117

Melle Zelfportret z.jr. inkttekening 49 x 62,7 cm

118

Kees van Bohemen Sea-shore 1963 olieverf op doek 110 x 280 cm

119

120

Jan Schoonhoven Oude torens 1956 gouache 67,5 x 47,5 cm

121

Jan Schoonhoven Vegetation 1959 papier-maché en muurverf op karton 98 x 31 cm

122

Toon Kelder Seine te Parijs z.jr. inkttekening 48,5 x 66,8 cm

> Bram Bogart zonder titel 1955 gouache 29,5 x 39 cm

Friso ten Holt Jacob en de engel 1954 ets 19,8 x 25,4 cm

123

124

Rudi Bierman Déjeuner sur l’herbe 1965 olieverf op doek 96,5 x 120 cm

125

Rudi Bierman Optocht 1955 gewassen inkttekening 37 x 50 cm

Rudi Bierman Broek in Waterland 1955 gewassen inkttekening 30,2 x 42 cm

126

Ger Langeweg Tegeltje met scheepje 1945 olieverf op doek 50,5 x 60,5 cm

127

Willem Witsen Amsterdam z.jr. ets 29,2 x 42,2 cm

Willem Witsen Amsterdam in de sneeuw z.jr. ets 38,7 x 48,8 cm

Jan Zandleven Nature morte de deux bouteilles, un chandelier et une chruche 1914 olieverf op doek 33 x 47,5 cm

128

129

Victor Brauner La fiancée Heliotropique z.jr. litho, 46/125 39 x 55 cm

Massimo Campigli Tromplin 1954 litho, 177/200 39,5 x 49,5 cm

< Roger Bissière La verge 1953 litho, e.a. 56,8 x 40,8 cm

130

Clavé La femme peintre z.jr. litho, 96/99 41 x 54 cm

Johnny Friedhändler Oiseaux au soleil bleu z.jr. ets, e.a. 32,5 x 27,7 cm

131

Herbert Fiedler Amstelkerk op Amstelveld z.jr. gouache 47 x 56 cm

132

Ger Lataster Trapeze 1957 olieverf op doek 62,5 x 93 cm

Ger Lataster Paartje in de zomer 1955 ets, 1/25 20,8 x 14,4 cm

133

Imre Nagy Fête 1959 gouache 34 x 64,5 cm

Henk Perdok Compositie z.jr. olieverf op board 33 cm ø

134

Jaap Wagemaker Compositie 1966 houtdruk, 17/25 50 x 41 cm

135

Jaap Wagemaker Structuurstudie (La montagne aux rayures) 1958 gemengde techniek op doek 43 x 72 cm

136

Harm Kamerlingh Onnes Ondergaande zon in duingebied 1957 olieverf op board 34 x 44 cm

Harm Kamerlingh Onnes Weiland met schapen 1958 olieverf op board 24 x 34 cm

137

Anton Heyboer zonder titel 1959 ets, e.d. 5/9 29,6 x 44,4 cm

Anton Heyboer zonder titel 1959 ets, e.d. 2/9 42,5 x 31 cm

138

Anton Heyboer zonder titel 1959 ets, e.d. 7/9 30,9 x 44,8 cm

Anton Heyboer zonder titel 1959 ets, e.d. 1/9 29,6 x 44,3 cm

139

Kees Okx Naklank van de zomer 1961 olieverf op doek 135 x 200 cm

140

Eugène Brands Meisje met vogel 1954 olieverf op papier 36 x 41 cm

Eugène Brands Landschap 1954 olieverf op papier 23,5 x 31,5 cm

141

Armando Paysage criminel 1956 gemengde techniek op doek 122 x 92 cm

142

Dirk van Gulik Kinzelmeer, Zuiderzee ii 1959 olieverf op doek 53 x 69,5 cm

143

Dirk van Gulik Landschap Dordogne 1951 olieverf op doek 68,5 x 73,5 cm

144

Nardus van de Ven De jury z.jr. olieverf op doek 77 x 118 cm

Nardus van de Ven Roeier 1953 olieverf op doek 38,5 x 48,5 cm

Renée Steenbergen Een eigen museum met dank aan de overheid. Museum van Bommel van Dam vergeleken met andere verzamelaarsmusea

146

Maarten en Reina van Bommel-van Dam in hun woning aan de Sarphati­ straat Amsterdam te­mid­den van hun kunstverzameling, 1968 (copyright de Volkskrant).

‘Ik wil bij wijze van spreken ’s nachts, als ik niet kan slapen, de gelegenheid hebben om op mijn pantoffels de tentoonstellings­ ruimte in te lopen en er een geliefd schilderij in mijn handen te nemen.’ Dat was de reden die Maarten van Bommel opgaf voor het willen wonen naast het museum dat zijn collectie herbergt. Via een verbindingsdeur tussen de speciaal voor hem en zijn vrouw gebouwde bungalow en de tentoonstel­lings­ ruimte kreeg hij daadwerkelijk de gelegenheid op elk gewenst moment ‘zijn’ kunstwerken te bezoeken in Museum van Bommel van Dam. Kennelijk beschouwden de Van Bommels de kunst­col­ lectie die zij hadden overgedragen aan de gemeente Venlo nog steeds als de hunne. Het ook ’s nachts willen bekijken en zelfs aan­raken van de kunst in dit museum – een voorrecht dat geen enkele bezoeker heeft – was voor hen thuis als ver­zamelaars een normale gang van zaken. Volgens de museale codes is het on­denkbaar dat een particulier eist zich in een publieke instel­ ling te mogen gedragen alsof het zijn huiskamer is. Stichters die het museum dat hun collectie herbergt beschou­wen als hun huis, staan echter in een rijke traditie. Immers, een lange reeks door particulieren gestichte musea was Museum van Bommel van Dam vóór gegaan, toen het in 1971 zijn deuren opende. Zonder privéverzamelingen zouden de meeste musea niet bestaan. Verzamelaarsmusea waren traditioneel vaak gevestigd in het woonhuis van de stichter. Het aardige daarvan was, dat je de collectie er in zijn oor­spronkelijke samenhang kon zien, in het huiselijke interieur van de verzamelaars. De bezoeker kon er letterlijk bekijken hoe zij er leefden temidden van hun kunst. Dat gold bijvoorbeeld voor het in 1966 aan de Utrechtse Oude­gracht opengestelde woonhuis van broer en zus Van Baaren, wier collectie net als die van mevrouw Kröller met hulp van de adviseur H.P. Bremmer tot stand kwam. Overigens had ook mevrouw Kröller aanvankelijk een woonhuis-museum, toen zij in de jaren tien van de twintigste eeuw haar huis aan het Haagse Lange Voorhout op afspraak openstelde. Later liet zij ontwerpen maken voor een museum in de tuin van haar huis in Wassenaar, om ten slotte te komen tot een museum op eigen Veluwse grond, nabij haar buitenhuis, het jachtslot Sint Hubertus. In feite een museum in haar eigen achtertuin. Het Museum Van Baaren werd in 1980 door de beheer­ stichting gesloten omdat er nog maar weinig bezoekers kwamen om de statische opstelling te bekijken; de verzameling is tegen­ woor­dig ondergebracht bij het Centraal Museum in Utrecht.

Brief van dr. D. Hannema aan Maarten van Bommel (Archief Museum van Bommel van Dam).

Een naoorlogs woonhuis-museum dat wél intact is gebleven, is de in 1967 opengestelde Hannema-de Stuers Fundatie in Heino. De oud-directeur van Museum Boijmans bracht daar zijn eigen collectie oude en moderne kunst onder, aangevuld met schenkingen van bevriende verzamelaars. De provincie Overijssel kocht in 1967 het kasteeltje met de omringende grond en nam de exploitatiekosten ervan voor zijn rekening. De constructie die Hannema daarbij bedong is vergelijkbaar met die van het echtpaar Van Bommel. In dezelfde tijd dat de Van Bommels met diverse gemeentes in het land onderhan­ delden, regelde Hannema met de provincie dat hij als directeurbeheerder vrijwel gratis het kasteeltje kon bewonen. Hij bedong nog dat zijn hond – die hem overleefde – tot diens dood in het kasteel mocht blijven; zelfs de hondenbrokken werden door de

147

148

Brief van dr. D. Hannema aan Maarten van Bommel (vervolg) (Archief Museum van Bommel van Dam).

overheid betaald. Vreemd genoeg is de naam van de stichterverzamelaar geschrapt na de renovatie van dit verzamelaars­ museum in 2006, terwijl de oorspronkelijke woonhuisfunctie juist opnieuw werd benadrukt. De verzamelaar en weduwe van de Amerikaanse schilder William Singer had, net als de Van Bommels, een rondgang langs musea gemaakt om haar verzameling schilderijen uit de Larense, Amsterdamse en Haagse School onder te brengen. Ondanks het genereuze fonds dat Anna Singer-Burgh erbij aan­ bood, wilde geen enkel museum de destijds weinig populaire landschapsschilderijen permanent opstellen. Het in 1956 geopende Singer Museum in Laren, nog altijd zetelend in de villa De Wilde Zwanen, werd daarom door Anna Singer uitgebreid met een moderne museumvleugel en een

De aan het museum gebouwde woning van het echtpaar (foto Sef Dael, Venlo).

theater. Zij bekostigde dit zelf en gaf het museum een fonds van anderhalve ton mee (circa zeventigduizend euro), dat echter nooit toereikend is geweest om de exploitatiekosten te dekken. Nog steeds kunnen bezoekers in de serre of bij de open haard waar ooit het echtpaar Singer zat, hun koffie drinken. Een moderne variant van het museum annex woonhuis keerde recent verrassend terug toen in 1994 De Buitenplaats, museum voor figuratieve kunst opende in Eelde, NoordDrenthe, in de tuin van de stichters die overigens wel subsidies wisten te vinden voor hun initiatief. En de Limburgse onder­ nemer Jo Eyck en zijn vrouw openden in 2001 naast het door hen bewoonde kasteel Wylre een deels ondergronds museum ontworpen door Wiel Arets, middenin hun eigen tuin.

Behalve een huis naast het museum en kostenloos ge­ bruik van een auto, eisten de Van Bommels ook invloed op het col­lectiebeleid van het museum. Die niet aflatende zorg voor en bemoeienis met hun verzameling hadden zij gemeen met Jan van Heek, de stichter van het Rijksmuseum Twenthe in Enschede. Meer nog dan de Van Bommels eiste de verzame­ laar Van Heek het alleenrecht op over het aankoopbeleid van ‘zijn’ museum. Hoewel er een professionele conservatordirecteur door het Rijk was aangesteld, zwaaide de textiel­fabri­ kant Van Heek er onverbloemd de scepter, alsof de collectie nog van hem was en het museum zijn huis. De verzameling had hij weliswaar overgedragen aan het Rijk, dat de exploi­ tatie­kosten van het museum op zich nam. Maar de familie had de bouw van het in 1930 geopende museum zelf bekostigd en

149

150

een destijds aanzienlijk vermogen meegegeven (twee ton) voor aankopen. Mede door zijn grote hoeveelheid schenkingen kon Van Heek de koers van het verzamelbeleid tot zijn dood in 1956 vrijwel volledig zelfstandig bepalen. Hij is een voorbeeld van een ver­zamelaar die zijn collectie nooit heeft kunnen en willen los­laten, maar erover blijft waken als over een kind. Het kinder­ loze echtpaar Van Bommel noemde de collectie zelfs letterlijk ‘ons kind’. De band ermee voelden zij zo sterk, dat zij ervoor van Amsterdam naar de andere kant van het land verhuisden om er naast hun ondergebrachte verzameling verder te kunnen leven. Ook in de naam van dit gemeentelijke museum wordt de verbintenis tussen de verzamelaars en hun verzameling nog altijd voortgezet. Alle stichters van musea menen dat zij kunst laten zien die ten onrechte wordt miskend en willen daarvoor een lans breken. In dat opzicht vormen deze musea een daadwerkelijke aan­vulling op het bestaande museumbestand, en dat is ook hun bestaansrecht en -grond. Immers: Nederland is de nummer één qua aantal musea per inwoner, ieder nieuw museum dient toegevoegde waarde te hebben. Opvallend is dat het na 1945 overwegend collecties zijn van realistische of figuratieve kunst, door de toonaangevende kunstwereld op dat moment minder gewaardeerde kunst­ vormen. Deze stichters zijn vaak ‘sociale verzamelaars’, die eerst en vooral ‘hun’ nog weinig bekende en in hun ogen on­ terecht miskende kunstenaars willen steunen. Ook in dit opzicht staan de Van Bommels in een traditie. Maarten van Bommel spreekt van ‘gekwelde’ zielen, volledig op hun kunst gerichte talenten die zich moeilijk kunnen handhaven in het dagelijks leven. Een onzakelijke artiest, die alleen met kunst bezig is en niet met geld en de hulp van een verzamelaar dus goed kan gebruiken. Ik noem het in mijn boek over kunstverzamelaars in Neder­land het ‘Van Gogh-syndroom’, je komt het bij veel ‘sociale’ verzamelaars tegen. Naast een oprechte behoefte dit talent te beschermen en op te kweken, is er vaak ook een heimelijke hoop dat de verzamelaar een – tot nu toe weinig gewaardeerd – genie heeft ontdekt en dat het nageslacht hem dankbaar zal zijn voor dit feilloze oog van de echte kenner die tegen de heersende smaak in als eerste het geniale van ‘zijn’ kunste­naar onderkende. Ondanks de neiging om armlastige kunstenaars te helpen, zijn er weinig echte mecenassen onder de naoorlogse

verzamelaar-stichters. Zij kochten weliswaar regelmatig werk aan bij ‘hun’ kunstenaars en steunden hen op die manier, maar er zijn er maar weinig die een kunstenaar langdurige financiële steun gaven zodat hij in alle rust zijn oeuvre kon ontwikkelen. Mevrouw Kröller-Müller bijvoorbeeld gaf de schilder Bart van der Leck jaren achtereen een toelage, waarvoor zij jaarlijks een reeks kunstwerken kon uitzoeken. En de verzamelaar Alexandre Regnault steunde in de jaren dertig de onbekende schilder Quirijn van Tiel, die hij als een nieuwe Van Gogh beschouwde en betaalde zelfs de rekeningen van diens psychiatrische behandelingen. De meest mecenas-achtige onder de naoorlogse stichters was – betekenisvol genoeg – een stichter die geen verzamelaar was. Henriëtte Polak was maatschappelijk werkster en betrokken bij het Humanistisch Verbond. Zij was bevriend met een aantal naar de klassieke traditie werkende figuratieve kunstenaars en trok zich als vermogende vrouw zonder kinderen hun moei­zame bestaan aan. Het feit dat deze kunstenaarsvrienden in de toonaangevende musea weinig vertegenwoordigd waren, deed haar in 1968 de Stichting Henriëtte Antoinette in het leven roepen. Het doel was een nieuw museum te ontwikke­len waar deze miskende kunst centraal zou staan. Zij stelde een kwart miljoen gulden (circa 120.000 euro) beschik­baar om zo’n collectie op te bouwen en liet dit grotendeels over aan het stichtingsbestuur. Ook bekostigde zij de aankoop van twee panden in Zutphen waarin het museum werd ge­huisvest, om collectie en gebouwen vervolgens voor een sym­bolisch bedrag over te dragen aan de gemeente die de exploi­tatie van haar overnam. Deze opzet is enigszins verwant met die van de De Pont Stichting, die in 1992 het gelijknamige museum opende in Tilburg. De advocaat en auto-importeur Jos de Pont was zelf een sociale verzamelaar die privé vooral werk van bevriende kunstenaars kocht. Hij legateerde een som van naar schatting vijftien miljoen euro om de locale cultuur in Tilburg te stimu­ leren door er een museum te stichten. Daarin is niet het particuliere kunstbezit van De Pont zelf ondergebracht, een onafhankelijke stichting begon met het opbouwen van een internationale collectie eigentijdse kunst. De Pont was, net als Polak, een sociaal bewogen mens; hij stichtte ook het charita­ tieve Janivo Fonds voor ondersteuning van projecten in ont­ wikkelingslanden. Zijn volwassen kinderen ondersteunen de culturele en filantropische stichtingen van hun vader ten volle en doneren hier ook zelf regelmatig aan.

151

152

Minister Brinkman, Maarten en Reina van Bommel van Dam en burgemeester J. van Graafeiland in het Venlose museum (foto Fotopers­ bureau Giesen Lommen bv, Venlo).

Dat was niet het geval bij de kinderen uit het eerste huwe­lijk van de ondernemer Jan van der Togt, die zijn collectie moderne schilderijen en glas in het gelijknamige privémuseum in 1991 in Amstelveen onderbracht. Zonder hen te raadplegen had hun vader een groot deel van zijn vermogen onderge­bracht in een stichtingsfonds waaruit het museum werd bekostigd. Na een juridische procedure werden de kinderen in het gelijk gesteld en moest de stichting alsnog hun kindsdeel uitbetalen. De zoon van de verzamelaar Willem Dreesmann, de latere business tycoon Anton die overigens zelf ook fervent verzamel­ de, definieerde de twee privémusea van zijn overleden vader zakelijk als ‘renteloos kapitaal waar nog geld bij moet’. Onder zijn aanvoering werden de Dreesmann-musea in Amsterdam, gevestigd in twee woonhuizen van de collectioneur van Amsterdamse prenten en kaarten, in de jaren zestig gesloten. Al betreurden de Van Bommels het geen kinderen te hebben, als ze die wél gehad hadden, was het museum in Venlo er mis­schien nooit gekomen. Mede als gevolg van de neergaande conjunctuur in de jaren zeven­tig kwam er een einde aan de overname van privé­col­lec­ties door gemeenten of Rijk. In de jaren tachtig kondigde minister Brinkman van Cultuur aan dat de centrale overheid geen nieuwe taken meer op zich zou nemen, maar juist cul­tu­rele diensten wilde overhevelen naar provincies en gemeenten. Nadrukkelijk werd ook het particuliere initiatief aangemoedigd. Inderdaad is er in de jaren negentig een kleine maar duidelijke hausse aan privémusea te constateren die het licht zagen. Ze zijn onveranderlijk opgezet door verzamelaar-onder­ nemers die alle kosten zelf dragen, soms deels via hun bedrijf. Zij hebben soms wel geprobeerd hun collectie bij een bestaand museum onder te brengen, maar stuitten op desinteresse of kregen niet al hun eisen ingewilligd. Dan doe ik het zelf wel, concludeerden zij. Ze willen liefst verschoond blijven van de ambtelijke raderen van de museumwereld en de overheden, en opereren liever onafhankelijk. Zo kunnen zij volledig de regie

Plattegrond van het museum met depot en woonhuis.

voeren over hun eigen museum. Zo opende in 1994 Museum Beelden aan Zee zijn deuren, fraai verzonken in een duin aan de Scheveningse kust. De oprichters, het echtpaar Scholten, maakten net als de Van Bommels een ware odyssee door Nederland om een geschikte locatie voor het museum te vinden en een gemeente die wilde meewerken. Maar anders dan in Venlo bekostigden Theo en Lida Scholten de bouw van het door architect Wim Quist ontworpen museum volledig uit eigen zak; kosten: circa twaalf miljoen gulden (5,5 miljoen euro). Ook de kosten voor de uitbreiding van de collectie en de exploitatie zijn geheel voor rekening van de stichters en door hen geworven sponsoren. Naast een kleine professionele staf opereert een legertje vrijwilligers, dat de personeelskosten beperkt.

De ondernemer Dirk Scheringa pakte het zakelijker aan toen hij in 1997 in een oude school zijn Frisia Museum opende in het Noord-Hollandse Spanbroek. Het museum was aanvan­ke­lijk een bv onder Scheringa’s financieringsbedrijf waarnaar ook het museum was genoemd. Omdat dit een zakelijke con­structie was, kreeg het niet het keurmerk van de Nederlandse Museum Vereniging en kwam het niet in aanmerking voor vrij­stelling van schenkingsrecht en andere voordelen van niet-commer­ciële culturele initiatieven. De juridische constructie is inmid­dels ge­ wijzigd en het museum, dat in 2010 verhuist naar een splinter­ nieuw gebouw, werd in 2008 omgedoopt tot Scheringa Museum voor Realisme en zo alsnog vernoemd naar de stichter.

153

154

Uitreiking door Maarten van Bommel van de Van Bommel-van Dam Prijs 1983 aan Piet Dieleman (foto Sef Dael, Venlo).

Overzien we de recente geschiedenis van het verzamelaars­ museum, al dan niet genoemd naar de samenstellers van de collectie die er de grondslag van vormt, dan wordt duidelijk dat de Van Bommels passen in een traditie. Hun museum annex woonhuis is een moderne variant van het verzamelaarsmuseum dat traditioneel in het huis van de col­lectioneur was gevestigd. Het museum in Venlo kan als een hybride beschouwd worden van een autonoom museum en een verzamelaarsmuseum. Vanuit de Van Bommels be­ keken was deze constructie niet veel anders dan wat mevrouw Singer deed: de kern was voor hen het woonhuis, waaraan een museum was gebouwd. Een mooiere constructie is voor een verzamelaar niet denkbaar: hij heeft de collectie nog steeds dichtbij en er vrijwel onbeperkt toegang toe. De collectie

mocht dan juridisch niet meer hun eigendom zijn, geestelijk was die dat nog onverminderd voor de Van Bommels. Van mecenaat in zuivere zin is daarom geen sprake. Verzame­laars die hun collectie onderbrengen in een museum dat door een overheid wordt overgenomen en gefinancierd, zijn wel schenkers maar geen mecenassen. Ze hebben immers zelf volop genoten van de collectie, en laten vervolgens het beheer betalen uit gemeenschapsgeld. Hieruit blijkt dat maat­ schap­pelijk belang – het openbaar kunstbezit – en welbegrepen eigenbelang niet op gespannen voet met elkaar hoeven te staan en zelfs in elkaars verlengde kunnen liggen. De Van Bommel-van Dam Prijs van vijfduizend euro, die drie­jaarlijks wordt uitgereikt aan een jonge kunstenaar, is natuur­lijk wel een vorm van mecenaat. Duidelijk is ook dat het

Reina van Bommel-van Dam.

echtpaar als sociale verzamelaars een vorm van mecenaat bedreef. Zij spanden zich in om het oeuvre van een aantal (nog) weinig bekende, deels figuratief werkende kunstenaars te steunen door aankopen en bij het publiekelijk tonen van hun werk. Tegelijk was en bleef Maarten van Bommel een zaken­ man. Hij vond het niet meer dan normaal dat er tegen­presta­ ties werden geboden voor de schenking van zijn dierbare collectie, waaraan hij een aanzienlijk deel van zijn inkomen had besteed. Zo heeft mevrouw Van Bommel-van Dam nog vele jaren op kosten van de gemeente Venlo mogen telefoneren – zij werd maar liefst 97 jaar. Als zoon van een arm gezin met een werk­loze vader was het thuis ingegeven streven naar zekerheid, ondanks zijn decennia lang goede inkomen, kenne­ lijk nog een sterke drijfveer. Hij zorgde dat niet alleen de collec­tie onder dak kwam, maar ook hijzelf en zijn vrouw. De recente generatie stichters van musea, de onder­ nemers, koesteren juist hun onafhankelijkheid van overheden. Zij hebben daartoe de middelen, maar ze moeten ook wel, omdat de scheiding tussen privé-initiatief en overheids­verant­ woorde­lijkheid tegenwoordig strikter is. Een mooie hobby als ver­ zame­len is immers je eigen keuze en als je die zo nodig met anderen wilt delen, dan moet je dat zelf maar bekostigen, is nu de op­vatting. Het feit dat er al zo veel musea in Nederland zijn, speelt daarbij zeker een rol. De Van Bommels hebben, ook economisch, het tij mee gehad en zijn een van de laatste verzamelaars wier collectie in een museum is ondergebracht waarbij een overheid alle kosten op zich nam.

Beknopte literatuurlijst

Schretlen, Helen, Loving art. The

Cannegieter, Dorothée, Vriendschap! 75

William & Anna Singer Collectie.

jaar mecenaat in het Rijksmuseum

Waanders, 2006.

Twenthe. Enschede, 2006.

Steenbergen, Renée, Iets wat zo veel

Hannema, Dirk, Flitsen uit mijn leven als

kost, is alles waard. Verzamelaars van

verzamelaar en museumdirecteur.

moderne kunst in Nederland.

Rotterdam, 1973.

Amsterdam, 2002.

Netel, Lies, Het hart van de collectie.

Plus diverse artikelen en catalogi over

Museum Henriette Polak. Zutphen, 2008.

de collectie Van Bommel-van Dam.

Roodenburg-Schadd, Caroline, De collectie Regnault in het Stedelijk. Waanders 1995.

155

156

157

Ru de Bruyn-Ouboter Amarilles 1960 aquarel 61,5 x 45 cm

< Leo Gestel Stilleven 1916 aquarel 107,5 x 77,5 cm

158

159

Jac. Vonk ‘Verlaten huizen’ Dordogne (Fr.) 1966 olieverf op doek 69,5 x 79,5 cm < Kees Timmer Kat z.jr. olieverf op doek 95 x 60 cm

160

Gerrit Benner Laan met koetsje z.jr. gouache 48,5 x 64 cm

161

Jan de Dobbeleer Communications z.jr. olieverf op doek 88 x 115 cm

162

Jaap van der Pol Sterke man 1965 olieverf op doek 135 x 110 cm

163

Wepko van de Wint Honingpurend 1965 olieverf op doek 100 x 80,5 cm

164

165

Max Reneman Geslachte os z.jr. gouache 63,5 x 48,5 cm

< Dick Elffers Naakt op rode stoel 1959 olieverf op doek 93,5 x 63,5 cm

166

Jan Schoonhoven Wirwar 1950 tekening 62,5 x 46 cm

George Vogelaar Een kleine reconstructie van een tijdgeest of hoe Venlo aan een museum kwam

168

Omslag van het boekje over Limburgse kastelen.

Het Zuid-Limburgse dorp Elsloo speelde een beslissende rol bij de geboorte van Museum van Bommel van Dam in Venlo. Zowel de eerste directeur Lei Alberigs was er geboren en ge­ togen, als Harry Dobbelstein, de directeur van de Culturele Raad Limburg. En Alberigs’ eerste assistent in Venlo, Math Schmeitz kwam er vandaan. Zij kenden elkaar zeer goed uit het lokale verenigingsleven in Elsloo. ‘Ik denk dat Dobbelstein heeft gedacht: Dat is iets voor Lei, die collectie van Van Bommel-van Dam. Vandaar dat er nooit in de Culturele Raad Limburg over gesproken is. Ja, dat ging toen gewoon zo.’ ‘Overigens zoudt U voor Uzelf beslist goed in overweging moeten nemen of het U en mevrouw – als Amsterdammers – geen bezwaar is in de provincie en juist Limburg te gaan leven’, schreef J.C. Vemer, wonend in Maastricht, in een uitge­ breide brief op 4 augustus 1967 aan Maarten van Bommel. Vemer had kort tevoren een boek over Limburgse kastelen gepubliceerd en dat was in een van de kranten besproken en zo onder ogen gekomen van het gereformeerde Amsterdamse echtpaar Van Bommel-van Dam. Van Bommel had Vemer in­ formatie gevraagd over leegstaande kastelen in Limburg, een kasteel waarin hij en zijn vrouw konden wonen en hun col­ lectie konden onderbrengen. Vemer somde in zijn brief tien kastelen annex kasteel­ achtige huizen op ‘waar uw collectie goed tot zijn recht kan komen’. Het valt makkelijk te raden waarop Vemer precies doelde met zijn expliciete opmerking over Limburg. Vergeleken met Amsterdam, waar toen al jaren elke zaterdag de provo’s bijeen­ kwamen bij ’t Lieverdje en grote politieke spanningen waren tussen behoudende bestuurders en opstandige jonge­ ren, studenten en intelligentsia, was Limburg een ‘kabbelend land­schap’ zoals Jan Volleberg, destijds medewerker van de Lim­burgse Culturele Raad in Maastricht, de jaren typeert tussen 1965 en 1970. Je ging niet naar Limburg voor de op­

winding of om grote culturele manifestaties te zien. Daarvoor ging je bij uitstek juist naar Amsterdam, naar het Stedelijk Museum dat toen wereldfaam had. O ja, er was opwinding in Limburg, maar dat had een sociaal-economische achtergrond. Minister van Economische Zaken, Joop den Uyl, had in Heerlen, in december 1965, het einde van de Staatsmijnen aangekon­digd. De Staatsmijnen waar duizenden mensen in Zuid-Limburg werk vonden en die jarenlang hadden gezorgd voor welvaart. De aangekondigde sluiting betekende voor Limburg en zeker voor de mijngebieden veel, heel veel. Tot aan de dag van van­ daag zijn daarvan de gevolgen merkbaar. Over de overweging die Vemer het echtpaar Van Bommel mee­gaf had het al nagedacht, zo blijkt uit het antwoord op de brief. ‘We hebben van Uw zinvolle en van medeleven getui­gen­ de op­merkingen goede nota genomen en gevoelen ons een beetje als Abraham: ‘Niet wetend waar hij komen zal’.’ Limburg was terra incognita voor het echtpaar, maar dat nam het op de koop toe als het er maar een goede plek zou vinden. En Amsterdam, door toenmalige activisten als het ‘magies sentrum’ van de wereld beschouwd, Amsterdam zou niet echt gemist worden getuige deze woorden: ‘Ik geloof ook niet dat wij als Amsterdammers spoedig zouden besluiten uit ons land en maatschap te trekken, ware het niet dat wij de collectie ‘veilig’ wilden stellen en – ondanks alles wat voor blijven pleit – de toenemende stadsdrukte niet goed meer aan kunnen.’ Van Bommel kreeg van Vemer de suggestie contact op te nemen met de Culturele Raad Limburg in Maastricht. En dat deed hij snel. Nog dezelfde dag waarop Van Bommel ant­ woordde en Vemer dankte voor zijn informatie, tikte hij een brief aan de Culturele Raad en bood hun collectie aan met de aanhangende voorwaarden. Ruim twee weken later stuurde directeur mr. H.Chr.C. Dobbelstein een twee alinea’s tellend formeel briefje terug waarin hij meedeelde dat de Culturele Raad Limburg zorgvuldig het voorstel zou bestuderen en toet­sen op ‘zijn realisatie-mogelijkheid in deze provincie’. Een zakelijk briefje vanuit Limburg dat weinig verraadde van het enthou­ siasme dat het had losgemaakt. Volleberg weet nog goed dat hij op kantoor met directeur Harry Dobbelstein een aantal keren over het voorstel sprak. ‘We beseften dat we een unieke collectie kregen aangeboden met werken van de modernste Nederlandse kunstenaars. Daar was zeker opwinding over op het kantoor. Zo’n collectie was er domweg niet in Limburg.’ Overigens kan Volleberg zich niet herinneren dat de brief van Van Bommel is besproken in het bestuur van de Culturele Raad,

169

170

Maarten van Bommel achter zijn bureau in de Sarphatistraat, Amsterdam (copyright de Volkskrant).

Rechts: Brief van Maarten van Bommel aan de Culturele Raad Limburg (Archief Museum van Bommel van Dam).

noch in de commissie beeldende kunst van de raad onder voor­ zitterschap van Nic. Tummers. Volleberg: ‘Dobbelstein regelde dat onderhands. Ik denk dat Dobbelstein heeft gedacht: Dat is iets voor Lei, die col­lectie van Van Bommel-van Dam. Vandaar dat er nooit in de Culturele Raad over ge­sproken is. Ja dat ging toen gewoon zo.’ Dobbelstein was in die jaren volgens Volleberg een con­ser­­ vatief katholieke man, maar ‘een bevlogen man op het gebied van kunst en cul­tuur.’ Hij was tegelijk een man die niet alleen koos voor medewerkers uit kringen van de k vp. Volleberg: ‘Nee hij besefte dat je bij de raad juist ver­nieuwing binnen moest halen. Mensen zonder politieke binding zoals ik, maar ook mensen met een duidelijke PvdA-visie. Dobbelstein vond dat razend interessant al die meningen.’ Dobbelstein, afkomstig uit het Zuid-Limburgse Elsloo, nam inderdaad contact op met zijn in Venlo werkzame dorpsgenoot Lei Alberigs. Zij kenden elkaar al lang en door en door en hielden allebei van een ‘mooi glas’. Ze waren als bestuursleden en drijvende krachten betrokken bij het Toernooi der lage landen, een toneel­ festival voor amateurgezel­ schappen uit België en Nederland dat in Elsloo jaarlijks werd georganiseerd. Een van de medeoprichters van het toernooi was de vader van Math Schmeitz, in Elsloo wonend tegenover Alberigs. Schmeitz, in 1967 begonnen bij Alberigs in Venlo omdat hij daar binnen de culturele dienst de verantwoordelijkheid kreeg voor het toen­ malige theater: ‘Alberigs was een man met veel overtui­gings­ kracht, kreeg veel voor elkaar. Als hij zich ergens hard voor maakte, ging hij tot het gaatje.’ Dobbelstein en Alberigs waren ook mannen die zich voor de Euregio interesseerden. Vlaan­de­ren had hun liefde, maar ze gingen ook naar Duitsland om daar, kort na de Tweede Wereldoorlog, weer contacten te leggen. Bij Dobbelstein was ook bekend dat burgemeester De Gou van Venlo grote culturele ambities had. Hij stimuleerde de op­ rich­ting van het Goltziusmuseum en stelde een culturele dienst bij de gemeente in. Dobbelstein had De Gou meegemaakt als

172

Lei Alberigs en Thei Voragen in gesprek met Gerrit Benner sr. en Gerrit Benner jr. in het Cultureel Centrum (foto Sef Dael, Venlo).

lid van de Culturele Raad Limburg en hij wist hem via de telefoon te overtuigen van het belang van de collectie voor Venlo. Dobbelstein werd daarbij op het stad­huis van Venlo van harte ondersteund door Lei Alberigs, daar werkzaam als het hoofd van de Culturele Dienst van de ge­meente. Volleberg: ‘Dobbelstein vond het voor de spreiding van de kunst over de provincie goed als zo’n collectie in Noord-Limburg zou te­ rechtkomen. Er was daar niet zoveel.’ Op 6 september 1967 schreef Dobbelstein een vier alinea’s tellend briefje aan De Gou waarin hij refereerde aan een ge­voerd telefoongesprek en De Gou erop wees dat het hier een ‘serieus te nemen aangelegen­ heid is’. Ondanks het geuite enthousiasme in Venlo zette Dobbel­stein niet al zijn kaarten op Noord-Limburg. ‘Voor de goede orde moge ik U nog berichten dat door ons tot dusver alleen met het gemeente­bestuur van Sittard over de onderhavige aange­legen­ heid contact werd opgenomen.’ Maar over Sittard is in de dossiers niets meer terug te vinden, wellicht was alleen Venlo in de race om de collectie Van Bommel-van Dam binnen te slepen. Ondanks het feit dat Heerlen toen in Limburg hét centrum van de moderne kunst was, is nooit overwogen om de collectie Van Bommel-van Dam daar aan te bieden, weet Volleberg zich te herinneren. De Culturele Raad Limburg was vlak na de Tweede Wereld­oorlog, in 1945, opgericht. Het was de eerste culturele raad van Nederland. De taak van de raad was advies uit te brengen aan Provinciale Staten op het gebied van kunst en cultuur. Daarnaast organi­ seerde de raad ook tentoonstellingen die door de provincie reisden. Volleberg, in 1964 bij de Culturele Raad begonnen, noemt het culturele leven in de zestiger jaren niet alleen ‘kabbelend’, maar tegelijk ‘spannend’. Het was een overgangstijd. De macht en invloed van de katholieke kerk nam af, evenals het aantal opdrachten uit kerkelijke kringen. Dat voelden vooral de oudere kunstenaars in Limburg in hun portemonnee. De jongeren, vaak gevormd op de Jan van Eyck­ academie, hadden zich van die machtsblokken al afgekeerd, maar waren nog niet echt doorgebroken of waren verhuisd

Burgemeester De Gou in gesprek met Maarten en Reina van Bommel-van Dam (foto Jacques Peeters, Venlo).

Catalogusomslag van de tentoonstelling Facetten (crl, Dienst Beeldende Kunsten).

naar Amsterdam. In die tijd ontstonden wel overal culturele initiatieven in de gemeenten. Hier een cultureel centrum, daar een theater – er werd duidelijk gewerkt aan een begin van een culturele provinciale infra­structuur. Het was de tijd dat jonge­ren overal in de wereld zich laafden aan popmuziek: Elvis Presley, Beatles, Rolling Stones, Small Faces om er een paar te noemen. Of Heintje in Neder­ land met Ich bau dir ein Schloss, maanden­lang nummer één in de hit­lijsten. In september 1967 maakte Nederland voor het eerst kennis met de kleuren­televisie op de Firato in Amster­dam. In 1968 gooiden provo’s rookbommen naar Beatrix en Claus, werd Robert Kennedy vermoord, kwam Rosemary’s Baby van Polanski in roulatie en werd Italië voor het eerst Europees kampioen voetbal. Limburg was in die tijd, vertelt Math Schmeitz, wat naar binnengericht. ‘Ja, zo kun je dat wel zeggen.’ En volgens Jan Volleberg speelde het culturele leven in Limburg zich groten­deels af in Heerlen. ‘Daar was al een schouwburg gebouwd en zag je moderne kunste­ naars in de Stadsgalerij dankzij een man als Pieter Defesche, chef van het kabinet van de burgemees­ ter van Heerlen en neef van de gelijknamige schilder. Hij was een man die systematisch moderne en vernieuwende kunst aan­kocht en tentoonstelde. Zeker ook van Limburgse kunstenaars.’ Dat kan Thei Voragen beamen. Hij was vanaf 1970 assistent van Lei Alberigs, de eerste directeur van Museum van Bommel van Dam. Voragen woonde in ZuidLimburg en ging regelmatig naar het raadhuis van Heerlen om daar moderne kunst te be­kijken. ‘Defesche had, zeker voor die tijd, een prachtig ten­toon­stellingsprogramma ontwikkeld. Mede mogelijk door uit­stekende relatie met het Stedelijk Museum in Amsterdam, met Willem Sandberg de toenmalige directeur. Als Sandberg een tentoonstelling had in Amsterdam dan wist je zeker dat een maand of wat later een deel hier te zien zou zijn.’

173

174

Transportbon van de bruik­ lenen van Maarten en Reina van Bommel-van Dam voor de Lataster tentoonstelling in het Raadhuis te Heerlen (Archief Museum van Bommel van Dam).

Catalogusomslag van de Lataster tentoonstelling in het Raadhuis te Heerlen.

Heerlen was in zijn jeugd de stad van de moderniteiten. Voragen: ‘Heerlen had voor die tijd fantastische warenhuizen met als stralend middelpunt Schunck, het huidige Glaspaleis. En er waren een aantal prachtige gebouwen van de hand van Frits Peutz: naast Schunck, Royal, het retraitehuis op de Molenberg en het raadhuis natuurlijk, een fantastische ruimte, nog altijd. Ik vind het een droom.’ Maastricht, heden ten dage de meest internationale en be­kend­ste stad van Limburg, stelde in de jaren zestig niets voor, een stadje waar het provinciaal bestuur was gevestigd. En Venlo? Noord-Limburg? ‘Om eerlijk te zijn, ook niet’, zegt Volleberg. Of, zoals een van de geïnterviewden het uitdrukt: ‘Als je aan Noord-Limburg dacht, dacht je aan tuinbouw.’ Het Bonnefantenmuseum in Maastricht was in die jaren niet meer dan een klein, op de historie georiënteerd museum, het­zelfde gold voor het museum in Sittard. Roermond had een kleintje, afgestemd op Cuypers, en Venlo had toen niks. Daar kwam verandering in door de cultureel bevlogen burge­ mees­­ter Leonard de Gou die de aanzet gaf tot het Golt­ zius­museum en een cultu­reel centrum in de stad ambi­ eerde samen met zijn wet­ houder mevrouw Rie van Soest-Jansbeken. Als hoofd van deze Culturele Dienst van de gemeente Venlo werd aangetrok­ken Lei Alberigs uit Elsloo. Hij werd als hoofd verantwoordelijk voor het Cultureel Centrum met de biblio­theek en de tentoon­stellingsruimte en de oude schouwburg Prins van Oranje (in­middels afgebroken – gv). Alberigs werkte, voordat hij naar de gemeente Venlo over­stap­te, op de reclame- en marketing­afdeling van de Staatsmijnen in Sittard. Die afdeling was ook buiten de Staatsmijnen bekend vanwege de prachtige kunst­zinnige jaarkalenders die onder haar verant­woordelijkheid verschenen en onder kunstlief­ hebbers een waar collectors item werden. Overigens bleef Alberigs in Elsloo wonen, ook toen hij in Venlo werkte. Zijn vrouw wilde niet weg uit het zuiden van de provincie, vandaar. Volleberg: ‘Alberigs deed daar in Venlo hele mooie dingen. Met allerlei tentoonstellingen trok hij de belangstelling. Ook van de

175

Twee voorbeelden van jaarkalenders van Staatsmijnen, Sittard.

Catalogusomslag van de Appel tentoonstelling in het Cultureel Centrum.

kranten uit de Randstad en zelfs kwam hij af en toe op tele­ visie. Nou dat was wat in die tijd. Hij organiseerde een ten­ toonstelling over Karel Appel waar heel Nederland op af kwam. Met andere woorden: de collectie Van Bommel-van Dam daar in Venlo onder te brengen was geen slechte gedachte. Het viel daar letterlijk en figuurlijk in goede aarde.’ Bekend is hoe het af­ liep. Op 12 juni 1968 gaat de gemeente­raad van Venlo akkoord met het aanvaarden van het aanbod plus voor­ waarden van het echtpaar Van Bommel-van Dam. Zeven gemeenteraadsleden stemmen tegen vanwege de financiële consequenties voor Venlo. ‘Het aannemen van het bod door de gemeente­raad van Venlo ontlokte op de publieke tribune een hartelijk applaus, dat door de burgemeester moest worden afgebroken, omdat het in strijd is met het reglement van orde’, staat de volgende dag te lezen in het verslag van de raadsvergadering in het Dagblad voor Noord-Limburg. Bronnen

Brief M.F. van Bommel, 5 augustus

Gesprekken met Thei Voragen, oud-

1967, Archief Museum van Bommel

directeur Museum van Bommel van

van Dam.

Dam, Math Schmeitz, oud-directeur

Brief Mr. H.Chr.C. Dobbelstein, direc­

Theater De Maaspoort, Jan Volleberg,

teur Culturele Raad Limburg, 6 sep­tem­

vice directeur van de Culturele Raad

ber 1967, Archief Museum van Bommel

Limburg en Martin de Jong, Stichting

van Dam.

van Bommel van Dam.

Dagblad voor Noord-Limburg, 13 juni

Brief J.C. Vemer, 4 augustus 1967,

1968.

Archief Museum van Bommel van Dam.

176

Artikel in de Volkskrant, 31.05.1968

Jos de Jong en Frans Hermans Van Amsterdam naar Limburg. Hoe Venlo een museum kreeg

178

Woning aan de Sarphati­ straat Amsterdam (foto Aart Klein, Amsterdam).

Op 16 oktober 1971 werd Museum van Bommel van Dam in Venlo geopend. In dit eerste speciaal aan moderne kunst ge­ wijde museum in Limburg werd de collectie ondergebracht die door Maarten en Reina van Bommel-van Dam aan de gemeente Venlo was geschonken. Het echtpaar was ten minste vanaf 1964 om verschillende redenen bezig met het zoeken naar een ge­ schikte bestemming voor de omvangrijke collectie. De woning aan de Amsterdamse Sarphatistraat puilde letterlijk uit van de kunst.1 Via enkele omwegen werd in 1967 contact met Venlo gelegd. Hoe een en ander verliep, is onderwerp van een andere bijdrage aan dit boek.2 In dit artikel wordt aan­dacht besteed aan het verloop van de besluitvorming in Venlo en aan twee per­ sonen die hierin een hoofdrol speelden: burge­meester Leonard de Gou en directeur van de Culturele Dienst Lei Alberigs. Duidelijk zal worden dat de tot­standkoming van het museum in zekere zin het einde mar­keert van een decen­nium waarin als resultaat van wel­ bewust gemeente­lijk beleid in Venlo op cul­ tuurhistorisch terrein veel tot stand kwam, wel­licht meer dan in welke andere periode daarvoor en – voorals­nog – daarna.3 Het ver­ haal is dus niet compleet zonder het schetsen van een bescheiden impressie van het (culturele) klimaat in het Venlo van die dagen. De voorwaarden Burgemeester De Gou moet enthousiast zijn geweest over het perspectief dat Venlo de hand zou kunnen leggen op een be­langrijke collectie moderne kunst. Binnen het college waren overigens ook tenminste de wethouders Billekens en Van Soest-Jansbeken positief gestemd. Spoedig volgde een bezoek aan de Amsterdamse woning van het echtpaar, waarbij aanwezig waren De Gou, Alberigs en namens het Rijk de heer Lunsingh Scheurleer, Rijksinspecteur voor Roerende Monu­ menten. ‘Men bleek van mening dat in Limburg Venlo de plaats was welke het meest in aanmerking zou komen om de schenking te aanvaarden. De redenen waren en zijn ons on­ bekend.’4 Terugkijkend is het niet moeilijk vast te stellen dat de ‘Elsloo-connectie’ (zowel Alberigs als Harry Dobbelstein, directeur van de Culturele Raad Limburg, waren afkomstig uit dit Zuid-Limburgse dorp; zij kenden elkaar al langer5) de voor­ zet gaf, die door De Gou, die – zoals we hier­onder nog zullen zien – al jaren bezig was de culturele infra­structuur van Venlo te verbeteren, in nauwe samenwerking met Alberigs werd ingekopt.

Notariële akte van schenking uit 1969 (Archief Museum van Bommel van Dam).

De kogel was dus in principe snel door de kerk, al moest over de details nog wel overeenstemming worden bereikt. Het echt­ paar Van Bommel-van Dam stond zijn waardevolle collectie om niet af, maar verbond daaraan een groot aantal voorwaar­ den. Het kan niet anders dan dat over deze voorwaarden in­ tensieve besprekingen hebben plaatsgevonden, zowel intern bij de gemeente als tussen de gemeente en het echtpaar. Het verloop van de onderhande­lingen is voor zover thans bekend niet vastgelegd. De belangrijkste bepalingen waarover beide partijen het eens werden zijn vastgelegd in een notariële akte van schenking, op het Venlose stadhuis verleden voor notaris Meeuwis op 29 januari 1969. Het echtpaar droeg de collectie met bijbe­horende documentatie om niet in onherroepelijke eigendom over aan de gemeente, die zich verplichtte de collectie als een onverbrekelijk geheel intact te laten en haar vóór medio 1970 onder te brengen in een daartoe geschikt gebouw, geheten ‘Gemeentelijk Museum Van Bommel - Van Dam’. De inbe­waar­neming geschiedde voor rekening en risico van de gemeente. De schenkers werd gratis woonruimte toegezegd, die in directe verbinding met de museumruimte moest staan. Alle woon­kosten waren voor rekening van de gemeente, terwijl het echt­paar tevens een jaarlijks budget voor representatieve kosten bedong. Bovendien kreeg het echtpaar voor elkaar dat de gemeente instemde met Van Bommels eisen dat ‘teneinde het museum levendig te houden’ de expositie van de collectie elk kwartaal veranderde, dat elk jaar in de zomermaanden een selectie uit de collectie in het Cultureel Centrum werd getoond, ‘waartoe partij Van Bommel te allen tijde gratis toegang zal hebben’, dat het paar in al deze exposities medezeggenschap kreeg en een vetorecht had over alle objecten die zouden worden getoond, dat in principe elk kunstwerk tenminste één­maal in de vijf jaar voor tenminste drie achtereenvolgende weken zou worden geëxpo­ seerd, dat het paar naar eigen goed­dunken objecten in de private woonruimte mocht plaatsen en tenslotte dat de gemeente na het overlijden van het echtpaar verder zou blijven handelen in de geest van deze overeenkomst. Inkomsten uit reproductierechten en toegangsbewijzen waren voor de gemeente, die nog wel moest opdraaien voor de kosten van de akte. Voorwaar een uitgebreid eisenpakket! Niet voor niets vond een wethouder van de Friese gemeente Dantuma­deel, waar het Amsterdamse echtpaar eerder had geprobeerd de collectie onder te brengen, het eisenpakket ‘er net om lige’.6

179

180

Maarten van Bommel en zijn vrouw hadden kennelijk stevig onderhandeld met Venlo. In een interview met Het Vrije Volk van 27 juni 1968 toonden zij zich erg ingenomen met het re­sul­ taat. Zij verklaarden ‘enkele condities’ te hebben gesteld, met name het wonen en de plicht tot regelmatige tentoonstelling: ‘Welnu, gezegd moet zijn dat de gemeente Venlo ons verder tegemoet is gekomen dat we hadden durven hopen.’ Besluitvorming in Venlo Een rapport van de gemeentelijke commissies voor Onderwijs/Cultuur en Financiën/Openbare Werken maakte de weg vrij voor aanvaarding van de collectie. Op 12 juni 1968 kon het college van burgemeester en wet­ houders een voorstel aan de gemeenteraad voorleggen, dat zonder al te veel discussie werd aanvaard. De beslissende raadsvergadering vond plaats in het Cultureel Centrum, alwaar de raadsleden eerst door Lei Alberigs werden rondgeleid door een tentoonstelling van een deel van de collectie waarover de raad die avond een besluit moest nemen. Burgemeester De Gou had bij de opening van deze expositie al verklaard ‘dat aan de vooravond van ingrijpende wijzigingen in het levenspatroon op alle gebied niets onbe­proefd mag worden gelaten om ook de culturele en recreatieve sfeer te bevorde­ren. Daarom mag men blij zijn met een dergelijk aanbod.’7 In de vergadering werd vooral gesproken over de financiële consequenties van aanvaarding van de schenking. De v vd-er Hagenaars was ‘de enige die de waarde van een dergelijke collectie voor de stad Venlo in twijfel trok. Volgens hem heeft de collectie geen enkel verband met Venlo en kon zij evengoed in Lutjebroek worden ondergebracht. Hij verweet de burge­meester dat deze zijn eigen cultuurbegrip vereenzelvigt met dat van de bevolking.’8 Vijf leden van de kvp-fractie en de beide v vd-ers stemden tegen, 22 leden stemden voor. In zijn jaarverslag over 1968 zou Alberigs melden dat de aanwinst ‘van uitzonderlijke betekenis [was] voor het culturele leven in de gemeente’.9 Venlo na de Tweede Wereldoorlog Venlo worstelde – net als menige andere Nederlandse stad, om nog maar te zwijgen van vrijwel alle grotere plaatsen in het aangrenzende Duitsland – lang met de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de laatste fase van de oorlog was Venlo maandenlang frontstad, als gevolg waarvan de stad hevig werd getroffen door bombar­ dementen en beschietin­gen. De materiële schade was immens. Talloze woningen, winkels, kerken en bedrijven waren vernield of beschadigd. De infrastructuur was zwaar getroffen. De im­

181

Luchtfoto van Venlo met zicht op Julianapark en rotonde, 1956 (foto klm Aerocarto).

Zicht op Julianapark en rotonde in Venlo, ca. 1960 (foto g a Venlo).

materiële schade is – afgezien van aantallen doden en gewon­ den10 – tot op heden nauwelijks of niet systematisch onder­ zocht, maar het is logisch te veronderstellen dat er op het vlak van het maat­schappelijke en culturele leven veel schade is aan­ gericht. Van het vooroorlogse ‘stedje van lol en plezeer’ met zijn bloeiende volkscultuur en rijke verenigings­leven was niet veel meer over, aldus Maarten Plukker, hoofd­redacteur van het Dagblad voor Noord-Limburg in een essay uit 1968.11 In de eerste naoorlogse jaren lag het accent noodgedwongen letterlijk en figuurlijk op het ruimen van puin en het treffen van de nood­ zakelijke voor­zieningen om de getroffen inwoners een mens­ waardige leef­omgeving te bieden. Er werd hard gewerkt aan de bouw van woningen, al bleef de woning­nood tot ver na de oorlog een immens sociaal problee­m. Het stadje werd een

182

Burgemeester Leonard de Gou (foto g a Venlo).

stad, met grootsteedse problemen die doorgaans met groei te maken hadden. De binnenstad werd aan de hand van het Wederop­bouwplan van ir. Jules Kayser in gereconstrueerde vorm herop­gebouwd, waarbij op onderdelen respect werd getoond aan de historische stad, terwijl anderzijds grote ingrepen niet werden geschuwd.12 Rondom de binnenstad werd naar ontwerp van ir. Jos Klijnen het Brugplan uitgevoerd, een imposant ontwerp voor nieuwe, moderne infrastructuur, waarbij werd ingespeeld op de eisen van het moderne verkeer en ruime verbindingen tussen de verschil­lende stadsdelen werden gerealiseerd.13 De stad groeide alle kanten op. De infrastructuur rondom de stad eiste volop de aandacht; in de jaren zestig kwam de snel­wegverbinding Antwerpen/ Roergebied via Venlo (a67/e3) met een nieuwe brug over de Maas tot stand. De oude binnen­stadshaven werd vervangen door een nieuwe haven op het industriegebied Groot-Boller. Geheel volgens de tijdgeest van de jaren zestig werd gedacht in termen van een stad van een half miljoen inwoners tegen de eeuwwisseling.14 De cultuursector moest in Venlo tot in de jaren zestig wachten op investeringen. Toen pas kwamen er – onder regie van burge­meester De Gou – van gemeentewege initiatieven om de cul­turele infrastructuur te verbeteren. Plukker sprak in zijn essay uit 1968 van ‘de aera van de ludische mens’, voor wie Venlo moest in­ves­teren om een aantrekkelijke woonstad te zijn. Tot zijn genoegen was er in de jaren voor 1968 het nodige gebeurd: ‘Zo mogen we consta­teren, dat Venlo ook op dit gebied een ver­heugende groei kent, en haar veel geprezen ‘identiteit’ weet te verrijken overeen­komstig de eisen, die het leven in deze tijd stelt.’ De ‘passage’ van burgemeester De Gou15 De in Den Haag geboren Leonard de Gou (1916-2000) stu­deerde rechten in Amsterdam, alwaar hij in 1943 cum laude op een rechtshisto­ risch onderwerp promoveerde. Aanvankelijk vestigde hij zich als advocaat in zijn geboortestad. In 1946 werd hij benoemd tot burgemeester van het Brabantse stadje Steenbergen. De Gou maakte vervolgens ook carrière binnen de kvp. Hij was onder meer senator (1955-1963) en lid van de Europese Staats­ commissie voor Defensie. Kennelijk had zijn succesvolle burge­ meesterschap in Steenbergen de aandacht op zijn per­soon gevestigd, want in 1957 werd hij geroepen tot hetzelfde ambt in Venlo.16 In de Maasstad versterkte hij zijn faam als kundig bestuurder. De Gou spande zich zeer in voor het versterken

Exterieur Openbare Bibliotheek met Cultureel Centrum Venlo, 1965 (foto g a Venlo).

Interieur Cultureel Centrum Venlo, 1965 (foto g a Venlo).

van de positie van Venlo als centrumgemeente in de regio Noord-Limburg en zette zich ook in voor verbete­ring van de in­ ter­nationale bestuurlijke, culturele en economische contacten. Dat De Gou grote affiniteit had met geschiedenis en cultuur en daarbij zeker ook een voorliefde had voor – zoals hij het zelf formuleerde – ‘oude traditiën’, bleek al vroeg. In 1949 kocht hij uit naam van zijn vader de overgeleverde heer­lijke rechten van de nabij Rotterdam gelegen ambachtsheer­lijkheid Hillegers­ berg, Bergschenhoek en Rotteban. Na het overlijden van zijn vader erfde De Gou bijgevolg de titel Heer van Hille­gers­berg. In 1960 werd hij ridder van het Heilig Graf. In Venlo – waar hij het stadhuis bij zijn ambtsaanvaarding betrad in het traditionele ambtskostuum met sabel – vestigde hij zijn reputatie als liefhebber van geschiedenis onder meer door zijn nimmer aflatende streven het pas gerenoveerde en verbouwde historische stadhuis aan te kleden met aangekochte antiqui­teiten die goed in het gebouw pasten maar verder geen enkele band met de stad hadden. ‘De Venlose ge­meenteraad kon niet steeds begrijpen wat al die bruiklenen en aankopen met Venlo’s ver­leden te maken hadden, maar gunde de ijve­rige burgemees­ter zijn cultureel aposto­laat’, aldus zijn bio­graaf.17 Het aller­eerste teken van zijn betrokken­heid bij cultuur en historie stamt al uit zijn eerste jaarrede, die hij enkele maanden na zijn aan­treden uitsprak in de raads­ vergadering van januari 1958. Hij uitte daarin zijn zorgen over de toestand van het kostbare oud-archief van Venlo. In zijn jaarrede van januari 1959 sprak hij al over de noodzaak van de totstandkoming van een nieuwe Openbare Bibliotheek, waarin ook ruimte voor ‘culturele manifestaties’ moest komen.18 Een interview met De Gou, gepubliceerd in de Volkskrant van 18 december 1962, verduidelijkt een en ander over zijn stand­punten ten aanzien van het belang van cultuur. De Gou wees op de bloei van het in de oorlog zwaar getroffen Venlo en op het feit dat de accenten vooral lang op woningbouw en infra­struc­tuur hadden gelegen. Anno 1962 was het ook tijd om te werken aan de vervulling van andere behoeften, waarmee hij over­duidelijk doelde op investeringen in de culturele infra­ struc­tuur. Gedurende de volgende jaren zou De Gou regel­ matig plei­dooien voor dit soort initiatieven blijven houden en zijn visie hierop blijven verdedigen.19

183

184

Burgemeester De Gou en architect Jos van Hest op bezoek in Venlose Vrije Academie onder de biblio­ theek in de Begijnengang, ca. 1968 (foto g a Venlo).

Concertzaal Concert­ gebouw Venlo, 1967 (foto g a Venlo).

In de loop van de jaren zestig kwam er daadwerkelijk het nodige tot stand.20 Afgezien van een groot aantal sportacco­modaties, zoals de fraaie sporthal aan de Craneveldstraat uit 1965, kan op een breed scala aan culturele voorzieningen worden ge­wezen. In 1965 werd het imposante gebouw van de Openbare Biblio­ theek en Leeszaal aan de Begijnengang geopend, waarin tevens de Venlose Vrije Academie en het Cultureel Centrum werden gehuisvest. Het uit 1910 stammende concertgebouw Prins van Oranje aan de Kaldenkerkerweg werd in de jaren 1965-1967 gerenoveerd en uitgebreid. De wens tevens een echte schouw­ burg te realiseren bleef daarnaast overeind, maar zou pas in 1984 met de opening van De Maaspoort werkelijk­heid worden. De Gou zag de bouw van een schouw­burg als het sluitstuk van zijn grote plan om Venlo te ontwikkelen tot een cultureel goed

geëquipeerde centrumstad voor Noord-Limburg.21 Het gemeen­te­ lijke Goltziusmuseum, waarin ook de nieuwe studiezaal van het stadsarchief werd ondergebracht, werd in 1967 geopend. De Gou, die zich intensief had bemoeid met de inrichting van dit historische museum: ‘Ik ben er erg blij mee, dat de stad nu dit museum kan presenteren, want bij de snel groeiende functies van Venlo hoort dit er toch ook bij!’ De opening van Museum van Bommel van Dam vond welis­waar plaats ten tijde van burgemeester Gijsen, maar mag worden beschouwd als het laatste grote succes uit de periode-De Gou. Kort voor zijn afscheid in 1969 gaf De Gou nog een inter­ view aan Jan Derix van het lokale dagblad.22 Kennelijk was in Venlo de laatste jaren kritiek ontstaan op de kosten van de vele in­vesteringen in de culturele hoek, waarvoor vooral De

185

Artikelen in Dagblad voor Noord-Limburg, 04.06.1964 en 05.06.1967.

186

Lei Alberigs, directeur van de Culturele Dienst (foto g a Venlo).

Gou ver­antwoordelijk werd gehouden. De interviewer prikkel­de de burgemeester met de stelling dat het intensieve gemeente­ lijke cultuurbeleid omstreden was, tot gemor leidde en dat Venlo werd bespot omdat andere belangrijke zaken erbij zouden in­schieten. De Gou riposteerde dat historie voor hem een ‘bacil [is] die ik niet kan kwijt raken’. Hij liet er zich in het ge­ meen­te­lijke beleid gaarne door leiden en ontkende dat het ten koste ging van andere ontwikkelingen. ‘Ik ga dan ook gewoon door, kritiek of geen kritiek.’ Immers, toen hij in 1957 aantrad ‘was hier helemaal niets, behalve een versleten concert­ gebouw.’23 Op 27 juli 1969 nam De Gou afscheid van Venlo: hij werd burge­meester van Haarlem. Loco-burgemeester Munten zei in zijn toespraak tijdens de bijzondere raadsvergadering dat De Gou tijdens zijn ‘passage door Venlo een positieve bijdrage heeft betekend in de continuïteit van het bestuur onzer stad’ en dat hij Venlo rijker achterliet dan hij het aantrof. De Gou kwam, aldus Munten, op een moment waarop Venlo zich alleen naar het uiterlijk had hersteld van de zware en diepe slagen, die de oorlog 1940-1945 haar had toegebracht. De vertrekkende burgemeester werd onderscheiden met de gouden erepenning van de stad.24 Lei Alberigs Naast De Gou moet Lei (Leon Mathieu) Alberigs als een tweede centrale figuur in de ontwikkelingen in het Venlose culturele leven worden genoemd. De Zuid-Limburger Alberigs (1921-1998) was van 1966 tot 1982 in dienst van de gemeente Venlo, aanvankelijk als cultureel ambtenaar, spoedig als direc­teur van de Culturele Dienst, waaronder het Cultureel Centrum ressorteerde. Alberigs werd door burgemeester De Gou op advies van Dobbelstein25 aangesteld om een tentoon­ stellings­beleid te ontwikkelen in Venlo. ‘Ik was nog nooit in Venlo geweest. Het was een soort algemene opinie dat er boven Sittard niets gebeurde.’26 De Gou streefde naar het opbouwen van een soort tegenwicht tegen de wat al te veel op het Duitse winkelpubliek ingestelde cultuur van de grensstad Venlo. De burgemeester ergerde zich eraan dat men in Venlose winkels niet zelden in het Duits werd aangesproken.27 De Gou kwam met Alberigs overeen dat het Venlose cultuurbeleid zich overwegend zou gaan richten op het westen van het land en op Vlaanderen. Met name dat laatste was een kolfje naar de hand van Alberigs, die vanwege zijn contacten met de Vlaamse letter­ kundige Wies Moens28 beschikte over een uitgebreid Vlaams

187

Ferdi Tajiri, Elly Claus, Karel Appel en Hugo Claus in het Cultureel Centrum Venlo tijdens de tentoonstelling sf 1967 (foto Shinkichi Tajiri).

Karel Appel, Shinkichi Tajiri en Willem Sandberg in het Cultureel Centrum Venlo, 1967 (foto g a Venlo).

Catalogusomslag tentoon­ stelling sf (Shinkichi & Friends), 1967.

netwerk. Uiteindelijk zou Alberigs meer dan tweehonderd tentoonstellingen in Venlo organiseren, waaronder met name in de beginjaren een aantal spraakmakende evenementen die Venlo veel publiciteit op­leverden. Budget had Alberigs nauwelijks, maar hij kreeg het vertrouwen van De Gou en van wethouder Haffmans van finan­ciën. Het eerste grote succes was een Appel-tentoonstelling in het seizoen 1968-1969, die bijna tienduizend belangstellenden trok. Karel Appel weigerde aanvankelijk medewerking, ‘totdat Appel naar Venlo kwam en het cultureel centrum zag. Dat bekeerde hem volledig.’29 Alberigs was nauw betrokken bij de verwerving van de collectie Van Bommel-van Dam en bij de realisatie van het gelijknamige museum, waarvan hij tot zijn vertrek uit Venlo in 1982 directeur zou blijven.

188

Brief van Karel Appel aan Lei Alberigs (Archief Museum van Bommel van Dam).

189

Artikelen in Dagblad voor Noord-Limburg, 12.02.1969 en 24.02 1969.

190

Artikel in het Dagblad voor Noord-Limburg, 24.03.1966.

1

10

Zie het artikel van Hans Redeker in het

Zie hiervoor de website www.historie

Algemeen Handelsblad van 5 december

venlo.nl.

1964.

11

2

Maarten Plukker, Venlo in beeld

Zie het artikel van Vogelaar in dit boek.

gebracht na 625 jaar stadsrechten (Venlo

3

1968).

Zie ook de woorden van wethouder

12

Van Soest-Jansbeken in de ‘openings­

Frans Hermans, Venlo in de Weder­

publicatie’ Een beeld van de collectie:

opbouwperiode 1945-1970 (Venlo 2005;

‘Blijdschap omdat de opening van dit

Venlose Katernen nr. 2).

museum de afronding betekent van

13

een reeks van gemeentelijke investe­

Leon van Meijel, Schakel in Europa.

ringen, die tot doel hadden een infra-

De totstandkoming en betekenis van het

structuur te scheppen waarbinnen de

Brugplan in Venlo (1945-1964) (Venlo

cultuurbeoefening en de cultuur­

2008; Venlose Katernen nr. 12).

begeleiding in al haar facetten en voor

14

alle geledingen van onze gemeenschap

Plukker, Venlo in beeld gebracht.

optimaal zou kunnen plaatsvinden.’

15

4

Zie voor biografische gegevens:

Maarten van Bommel tijdens een

C.A.A. Linssen, ‘Leonard de Gou

lezing voor de Venlose afdeling van

’s-Gravenhage 22 december 1916-Aken

Lions International, 6 september 1972.

22 januari 2000’, in: Jaarboek van de

5

Maatschappij der Nederlandse Letter­

Zie hierover het artikel van Vogelaar in

kunde te Leiden 2005-2006, 49-59;

dit boek. Dobbelstein sprak uitvoerig

O. Moorman van Kappen, ‘In Memoriam

over zijn banden met Alberigs in een

dr. mr. Leonard de Gou’, in: Pro Memorie.

interview uit november 2008 (geluids­

Bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der

opname in Museum van Bommel van

Nederlanden 3 (2001) 330-333.

Dam).

16

6

Installatie: g a Venlo, notulen van de

Leeuwarder Courant van 4-3-1967.

raad van 16-10-1957. Zie ook dvnl van

7

17-10-1957 en 28-9-1957.

De Nieuwe Limburger van 8-6-1968.

17

8

Linssen, ‘Leonard de Gou’, 52.

Dagblad voor Noord-Limburg (dvnl)

18

van 13-6-1968, Gemeentearchief Venlo

Resp. g a Venlo, handelingen gemeente­

(g a Venlo), handelingen van de raad

raad van 15-1-1958 en 2-1-1959.

van 12-6-1968.

19

9

Zie onder meer zijn jaarrede in de ge­

g a Venlo, archief Culturele Dienst,

meenteraad in januari 1968: ‘Het is de

jaarverslagen.

taak en de plicht van de overheid om geen mogelijkheid onbenut te laten tot opvoering van de volksontwikkeling.’

191

192

En: ‘door de gemeentelijke overheid

nog als een soort verrader. Een paar

moet het primaat van de cultuur ten

jaar geleden heeft Harry Dobbelstein

volle worden aanvaard’.

mij dat letterlijk nog zo gezegd: ‘Je

20

maakt je wat wijs, daar in Venlo, dat

Ten aanzien van alle in deze paragraaf

stelt toch niks voor’.’

behandelde gebouwen is gebruik ge­

27

maakt van: g a Venlo, archief gemeente­

In zijn jaarredes voor de gemeenteraad

secretarie 1945-1978, div. dossiers;

kwam De Gou inderdaad regelmatig op

Archief Gemeentewerken, Bouw­

dit probleem terug, zie de handelingen

dossiers.

van de gemeenteraad van 3-1-1962 en

21

9-1-1963.

Jaarrede 1966, g a Venlo, handelingen

28

van de raad.

Wies Moens (1898-1982) was een

22

Vlaams letterkundige van nogal natio­

dvnl van 22-2-1969.

nalistische snit, die vanwege zijn rol

23

tijdens de bezetting in 1947 – inmid­dels

Concertgebouw De Prins van Oranje

voor de rest van zijn leven in Nederland

stond in Venlo bekend als ‘de Schuur’;

verblijvend – bij verstek ter dood werd

ondanks de intensieve verbouwing

veroordeeld.

medio jaren zestig bleven er tal van

29

bezwaren aan het gebouw kleven.

Alberigs in het dvnl van 2-6-1979.

g a Venlo, archief Culturele Dienst, jaarverslag 1968-1969. Tegenwoordig worden wel eens gevoelens van spijt gehoord over de sloop van dit gebouw, immers een echte ‘Berlage’ en de enige concertzaal die deze beroemde bouwmeester heeft ontworpen. Mariet Verberkt, De Prins van Oranje en ‘de Prins’ van Berlage (Venlo 2006; Venlose Katernen nr. 6). 24 g a Venlo, handelingen van de raad van 27-7-1969. 25 Aldus Dobbelstein in het in noot 5 genoemde interview. Volgens Dobbel­ stein had De Gou eigenlijk een andere kandidaat op het oog. 26 Alberigs in het dvnl van 2-6-1979. Aan het in de tekst aangehaalde citaat voegde hij overigens toe: ‘Die heerst nu nog in Zuid-Limburg. Daar zien ze me

Frans Hermans ‘Sober, fraai en functioneel en dies alom geroemd!’1 De bouw van Museum van Bommel van Dam

194

Julianapark te Venlo ca. 1968 (foto g a Venlo).

Toen de gemeenteraad in juni 1968 eenmaal had besloten het aanbod van het echtpaar Van Bommel-van Dam te accep­ teren, was er werk aan de winkel. Immers: bij de schenking was bepaald dat de collectie medio 1970 onder dak moest zijn. Het was nu dus zaak de financiering te regelen en de huis­ vesting aan te pakken. Vaststelling van de vestigingslocatie In het najaar van 1968 onderzocht de gemeente in eerste in­stantie de mogelijkheid het museum te huisvesten in een bestaand pand. Gemeente­ werken kreeg opdracht de panden Deken Van Oppensingel 11 en 123 te onderzoeken op geschikt­heid. Gezien de vele be­ perkingen en problemen werd al spoedig besloten een terrein te zoeken waarop nieuwbouw kon plaatsvinden. Onderzocht

werden bouwplaatsen op de hoek Peperstraat/Maasschriksel en Arsenaalplein in de binnen­stad, het monumentale Villapark, de Hertog Reinoudsingel en de Postweg op de Grote Heide. Om uiteenlopende redenen (te klein, te excentrisch) vielen al deze locaties af en werd het oog gericht op het Julianapark. Het Julianapark was na de oorlog ingericht op het terrein waar voordien een spoorwegemplacement en daarvoor de oostelijke flanken van de eeuwenoude Venlose vesting waren gesitueerd.2 Anno 1968 stonden er enkele negentiende-eeuwse spoorweg­woningen, het modernistische tankstation uit 1933 en de statige ambtswoning van de burgemeester uit 1955. Het park grensde onmiddellijk aan de binnenstad en bood een fraaie omgeving voor een museum voor moderne kunst.

Burgemeester De Gou (l.) en architect Jos van Hest (foto g a Venlo).

Klooster Maria-Weide Venlo naar een ontwerp van architect Jos van Hest (foto g a Venlo).

Gemeentewerken aan zet De Dienst Gemeentewerken nam het initiatief en produceerde een in augustus 1968 vervaar­dig­de schetsmatige plattegrond voor een ‘expositiehal’, bestaande uit een grote tentoonstellings­ruimte van circa 880 m2, diverse kan­ toren en opslagruimten en natuurlijk een woning voor het echtpaar.3 Kennelijk was dit te ambitieus, want al een maand later werd een tweede, kleiner ontwerp gepresenteerd, met onder meer plaats voor een grote zaal van 440 m2 en een prentenkabinet van 100 m2. Optioneel werden ook twee extra paviljoens van ieder ruim 400 m2 getekend. In december kwam een schets van de gemeentelijke tekentafels, waarop een ambitieus museumgebouw in het park naast de ambtswoning werd ingetekend. Dit ontwerp, met de hoofdingang aan de parkzijde, voorzag in drie zalen van respectievelijk 175, 175 en 80 m2, een prentenzaal van 135 m2 en een depot van 120 m2. Laatst­genoemde tekening werd in januari 1969 getoond in de com­missie voor Stadsontwikkeling. De commissie was ingenomen met deze voorlopige schets. Het idee kwam ter tafel om een prijsvraag voor het definitieve ontwerp uit te schrijven. Op in­stigatie van de Gemeentespaar­bank, die toen nog in beeld was als opdrachtgever voor de bouw van het museum, werd twee weken later in dezelfde commissie echter bekend gemaakt dat de Venlose architect Jos van Hest was aangewezen voor het maken van het ontwerp. Jos van Hest (Van Hest & Kimmel) Jos van Hest (1914-1998) van het Venlose bureau Van Hest & Kimmel mag als leidend ont­ werper van het museum worden gezien. Van Hest was al ge­ ruime tijd in Venlo actief en had eind jaren zestig al een groot aantal projecten gerealiseerd. Tot zijn belangrijkste ontwerpen mogen worden gerekend het klooster Maria-Weide en het klooster Albertushof. Daarnaast was hij onder meer verant­woor­ delijk voor zulke uiteenlopende projecten als de fraaie Venlose sporthal en twee grote galerij­flats aan de Postweg. Van Hest wordt wel gerekend tot de Bossche School. De invloed van de grote Dom Hans van der Laan is in het werk van Van Hest zeker zichtbaar. Toch ont­wikkelde hij binnen dit kader duidelijk een eigen karakteristiek. Dat blijkt bijvoorbeeld uit zijn bijzondere aandacht voor details, waar de Bossche School overwegend een strakke vorm han­teert. Men zou Van Hests werk aanvan­ke­ lijk duidelijk traditio­nalistische kenmerken kunnen toeschrijven, terwijl het tegen het einde van zijn werkzame leven meer modernistische trekken vertoonde. In de tussenliggende jaren zijn voorbeelden van overgangsvormen aan te wijzen.

195

196

Detail uit brief van Maarten van Bommel aan Jos van Hest waarin hij een gedetailleerd pakket van eisen beschrijft, 05.07.1969 (Archief Museum van Bommel van Dam).

Van Bommel denkt mee In maart 1969 stuurde Maarten van Bommel een nota getiteld ‘Enige punten voor gedachten­ wisseling’ richting Van Hest en Alberigs, waarin hij in feite een gedetailleerd eisenpakket voorlegde voor de bouw van het museum.4 Van Bommel hield de vinger aan de pols. Het echt­ paar ontmoette de architect tijdens een vakantie in Arcen in het voorjaar van 1969. In een brief aan Van Hest van 5 juli prees Van Bommel omstandig de goede sfeer en gastvrije ont­vangst door Van Hest.5 ‘Onze vol­doening gold óók het door U ge­ plande en op latere uitbreiding afgestemde museum, waar we geheel achter staan en in prin­cipe ook het daarmede recht­ streeks verbonden huis, waarbij de indeling van de ruimten – misschien – nog iets kan worden gewijzigd.’ Van Bommel dacht daarbij in ieder geval aan een aparte ruimte voor studie

en ontvangst ‘buiten de huiselijke sfeer’. In deze studeerkamer kon hij zijn uit de ‘vrijgezellentijd’ stammende meubels, waar­ aan hij zeer gehecht was, plaatsen en kon hij zich rustig terug­ trekken. Van Bommel verstrekte op verzoek van Van Hest een gedetailleerde beschrijving met maten van de meubelen die het echtpaar beslist mee wilde nemen naar de nieuwe woning. De brief bevat verder een pre­cieze opgave van de woonwensen van het paar, inclusief de in­richting van keuken en badkamer. Gewenst was ook een berg­ruimte voor drank, rookwaren en – ‘wijl na de zéér omvangrijke investeringen in de bereids ge­ schonken kunstschatten ons énige vermogen’ – de fraaie post­ zegelverzameling, ‘welke nimmer door vochtige lucht mag worden bedreigd’.

Wethouder van Cultuur, Rie van Soest-Jansbeken (foto Jacques Peeters, Venlo).

Financiering en voorbereiding Ook de financiering van het project kreeg de nodige aandacht. In eerste instantie ontwik­ kelde de gemeente in samenwerking met de Gemeente­spaar­ bank een inventief scenario, waarbij overeenstemming werd bereikt over een plan waarbij de bank de bouwgrond gedurende veertig jaren voor het symbolische bedrag van één gulden per jaar zou pachten en de bouw – waarvan de kosten vooralsnog op 350.000 gulden werden geschat – zou financieren. De ge­ meente zou het museum ver­volgens terughuren. Onderhoud en verzekering zouden daarbij voor rekening van de gemeente blijven, terwijl na afloop van de pachttermijn alles aan de ge­ meente zou ver­vallen. Op basis hiervan werd door de gemeen­te­ raad het benodigde krediet beschikbaar gesteld.6 De construc­tie werd echter door Gedepu­teerde Staten afgewezen, waarop de gemeente besloot het benodigde kapitaal van de spaarbank te lenen en de bouw zelf ter hand te nemen.7 Om de plannen in overleg met de architect verder uit te werken en de uitvoering te begeleiden, werd in oktober 1969 een bouwcommissie samengesteld die onder voorzitterschap stond van wethouder van Cultuur Rie van Soest-Jansbeken, en waarvan verder deel uitmaakten de raadsleden A. Frequin (Openbare Werken/Grondbedrijf) en J. Ex (Onderwijs/Cultuur), dr. ir. W. Boekelman, lid van de Stedelijke Culturele Raad, directeur De Haen van Gemeentewerken, Lei Alberigs, als ex­ terne deskundige de bekende Amsterdamse graficus, museum­ deskundige en Rijksadviseur Dick Elffers en last but not least Maarten van Bommel.8 De commissie stelde al spoedig vast dat de eerste begroting ter hoogte van 350.000 gulden te laag was. Men kwam nu uit op een bedrag van 500.000 gulden. Het verschil was te verklaren uit de inmiddels gestegen lonen en prijzen, aanvullende kosten van fundering vanwege de gebleken slechte ondergrond en de voorheen niet-geraamde kosten van inrichting. Maarten van Bommel was zich al zorgen gaan maken over de voortgang. In een brief van 29 september 1969 aan de verant­woordelijke wethouder Van Soest-Jansbeken schreef hij dat het ‘bijna angstig stil [is] geworden rond de voorgenomen bouw’ en dat terwijl de raad al ruim een jaar eerder de collectie had aanvaard en de notariële eigendomsoverdracht 29 januari ook al weer een hele tijd geleden was. Het paar had begrip voor alle drukte, maar toch... Intussen kwam het architectonische ontwerp van het nieuwe museum in beeld. Al in haar eerste vergadering op 12 novem­ber kreeg de bouwcommissie een presentatie door

197

Linkerpagina, boven: eerste schetsontwerp van Van Hest, onder: het ontwerp met weg­ lating van de noordelijke vleugel (g a Venlo).

Jos van Hest voorgeschoteld. Van Hest toonde een schetsont­ werp, waarvan in eerste instantie slechts het binnen de rode markeringslijnen gelegen gedeelte zou kunnen worden gerea­ liseerd, ‘daar spreker zich stipt aan de eis, dat binnen de be­ groting moet worden gebleven, wil houden’. De architect han­ teerde naar eigen zeggen als uitgangspunt het creëren van ruimtelijkheid. Een hoge centrale ruimte werd omgeven door lagere en kleinere ruimten. Diagonale doorzichten zouden in een idee van ruim­telijkheid moeten resulteren. In een later stadium zou uit­brei­ding in de vorm van aanbouw van een­ zelfde ‘schakel’ kunnen worden gerealiseerd. Volgens de archi­ tect waren er in de om­geving geen directe, reeds gebouwde aanknopingspunten waar het ontwerp zich naar zou moeten of kunnen richten. De riante panden aan de overkant van de singel vormden in zijn ogen ‘een vrij gesloten wand met een nogal willekeurige bebouwing.’ Uit voorbesprekingen met Van Bommel was hem duidelijk geworden dat een ‘gesloten karakter’ van het gebouw de voorkeur verdiende. ‘In verband ook met de samenstelling van de collectie zal ten dele boven­ licht en ten dele kunstlicht moeten worden toegepast.’ Van Hest had instemmend kennis genomen van Van Bommels pleidooi voor de bouw van een koffiekamer met buitenterras. Van Bommel besprak de voorlopige plannen in detail met Elffers en formuleerde op basis van dat overleg een aantal in­ houdelijke opmerkingen over de bouw en inrichting van het museum, die hij in de vorm van een ‘Variantplan Museum van Bommel van Dam’ op 16 december 1969 richting Venlo stuurde. De belangrijkste opmerkingen in dit plan betreffen de gewenste weglating van vaste scheidingsruimten tussen de kleinere ex­ positieruimten (waarmee de omloop moet zijn bedoeld) en de toepassing van verplaatsbare expositievlakken, waardoor een maximum aan flexibiliteit en talloze ruimte-indelingen moge­ lijk zouden worden. De ‘koffie-bar met gespreksruimte’ moest aan de parkzijde geheel in glas worden gerealiseerd. Tenslotte moest ‘de toetreding van daglicht en toepassing van kunstlicht (...) in lineaire zin de vorm van het gebouw volgen.’ In de tweede vergadering van de bouwcommissie werd ge­sproken over de mogelijkheid de niet-geëxposeerde delen van de collectie elders in Venlo op te bergen, met andere woorden: zo kon worden bezuinigd op een depot. Van Bommel was hier faliekant tegen en kreeg gedaan dat dit onzalige plan werd ingetrokken. Een belangrijk besluit was dat de noordelijke expositievleugel uit het ontwerp werd geschrapt. Dat was een­ voudigweg te duur. Realisatie van het volledige ontwerp werd

199

200

gezien als ‘verre toekomstmuziek’. Dat zou overigens nog meevallen, zoals we hieronder zullen zien. Maarten van Bommel informeerde in een op ongeduldige toon geschreven brief in maart 1970 bij het college naar de voort­gang. Was er nog geen raadsbesluit over de financiering in zicht? Hij beraadde zich op een verlenging van de termijn, een mogelijkheid die in geval van overmacht inderdaad was open­gehouden in de overdrachtsovereenkomst. Hij beklaagde zich erover dat ‘wij verhinderd worden eventueel andere moge­ lijk­heden aan te grijpen ter verwezenlijking van ons ideaal, de voltooiing van ons levenswerk op het gebied van de beeldende kunst.’ De getergde verzamelaar herinnerde nog maar eens aan het feit dat hij intussen al was benaderd door andere vestigingsplaatsen waar men, aldus Van Bommel, eerder wilde en kon gaan bouwen. Het echtpaar was daar tot nu toe niet op ingegaan, in de hoop dat het museum in Venlo nu toch echt op afzienbare tijd zou kunnen worden geopend ‘en dat wij ons burgers van de stad Venlo mogen noemen. Maar dan moeten wel álle betrokkenen, dus ook de Gemeente Venlo, verhéugd zijn over dat feit!’ Burgemeester De Gou zag zich kennelijk genoodzaakt een bezoek aan Amsterdam te brengen om de zaak te sussen. Dat lukte, maar het was duidelijk dat er vaart moest worden gemaakt. Een intern gemeentelijk rapport had al gewezen op een gevreesd imagoprobleem voor Venlo indien de gemeente er niet in zou slagen de financiering van de bouw rond te krijgen.9 In april 1970 presenteerde Alberigs een tweetal scenario’s met betrekking tot de financiering. Het college koos definitief voor de (goedkopere) variant waarin de koffieruimte – zeer be­ treurd door Van Bommel – werd weggelaten, geen tuin werd aange­legd rondom het gebouw en waarbij voor de inrichting zoveel mogelijk gebruik werd gemaakt van spullen afkomstig uit het Cultureel Centrum. De kosten: 485.000 gulden. Een tweetal lokale bedrijven10 werd bereid gevonden gezamenlijk een ton te schenken, waarna het resterende tekort werd bijge­ past door de gemeentelijke Stichting ter Bevordering van het Cultuurbezit. Een sigaar uit eigen doos dus, in zekere zin, maar de gemeen­telijke begroting werd op deze wijze gespaard. ‘Eens te meer is weer eens gebleken, dat men in Venlo nog veel over heeft voor het algemeen belang’, aldus het raads­voorstel.11 De raad ging op 13 mei 1970 akkoord met de financiering, waarmee de weg vrij was voor het leggen van de laatste hand aan het definitieve ontwerp voor het museum. Dat werd ook tijd, want de notarieel vastgelegde termijn waarop de bouw

gereed had moeten zijn was al vrijwel verstreken. De schenkers toonden echter begrip voor alle moeilijkheden en verleenden uitstel tot 1 juni 1971. Het is overigens de vraag of het echtpaar in dit stadium nog reële alternatieven ter beschikking had. Definitief ontwerp en bouw Toen de financiering eenmaal geregeld was, kon ook het defi­ni­tieve ontwerp van de nieuw­ bouw worden voltooid. Een nieuw schetsplan werd op 4 juni 1970 in de welstandscommissie behandeld. Er waren nog be­ zwaren tegen de geslotenheid van het complex. Het gebouw zou zich onvoldoende voegen in de omgeving. Ook zou de zelfstandigheid van het museum ten opzichte van de woning te weinig tot uitdrukking komen. Hoewel Van Hest de com­ missie tijdens een overleg op 18 juni wist te overtuigen van de kwaliteiten van zijn ontwerp, bleef voorlopig als kritiek over­ eind staan dat de wijze van verbinding tussen museum ener­ zijds en woning en depot anderzijds niet naar wens was. De architect bleef niettemin achter zijn ont­werp staan en stelde voor de bouwvergunning gewoon in te dienen en ‘tussentijds’ te bepalen of omwerking vanuit finan­ci­eel en ‘museumtechnisch oogpunt’ mogelijk zou zijn. Een slimme manoeuvre, want het probleem zou verder geen rol meer spelen, vooral ook omdat elke wijziging in het eenmaal vastgestelde plan tot kosten zou leiden, hetgeen in strijd was met het taakstellende budget. De vergunning werd verleend onder een aantal voorwaarden met betrekking tot een nader goed te keuren voorstel voor de situering van het depot, nog te accorderen geveltekeningen en een aantal eisen op het gebied van veiligheid en brandwering. Besloten werd tot onderhandse aanbesteding van de bouw, zodat gericht kon worden gezocht naar een aannemer die het museum voor het beschikbare budget wilde bouwen. De Blerickse aannemer Bouwbedrijf J. en P. Janssen was bereid het museum binnen de financiële kaders te bouwen en op korte termijn te starten met het werk. Kort na de zomer werd een begin gemaakt met de grond­ werken, waarbij men al spoedig stootte op de – te verwachten – resten van vestingwerken. De voornaamste zorg was dat de kosten van sloop niet waren begroot; uit niets blijkt dat werd gedacht aan de mogelijkheid tot het instellen van een archeo­ logisch onderzoek. Op 20 oktober werd op feestelijke wijze de eerste paal de grond in geslagen. De bouw verliep verder voor­ spoedig. In september 1971 moesten er knopen worden door­ gehakt over de aankleding van de omgeving van het museum. Het terrein moest bij de opening ‘toch enigszins in orde zijn’,

201

202

203

Linkerpagina, boven: definitief schetsontwerp van Van Hest, links zijn de niet uitge­voer­de noordelijke vleugel en de koffie­kamer weer­­gegeven, onder: ontwerp voor de tuin rondom het museum (g a Venlo).

Het slaan van de eerst paal op 20 oktober 1970 en voortgang bouw museum (foto’s Sef Dael, Venlo).

heet het zuinigjes in de collegestukken. Uit twee alternatieven voor de aanleg van de tuin rondom het gebouw werd het goedkoopste ontwerp gekozen. Men wilde de raad geen nieuw krediet vragen. De zuinige houding van de gemeente moet bij tijd en wijle frustrerend zijn geweest voor de betrokkenen. Behalve de strakke financiële kaders die door de raad waren gesteld was er wellicht ten tijde van de nieuwe burgemeester Gijsen ook sprake van een wat minder positieve houding ten opzichte van de cultuur dan in het tijdperk-De Gou. Alberigs

204

Verhuisbericht van Maarten en Reina van Bommel-van Dam.

Het personeel van de Culturele Dienst wordt ingezet bij de verhuizing van Amsterdam naar Venlo (foto’s Sef Dael, Venlo).

Registratie van de collectie in het Cultureel Centrum door het personeel van de Culturele Dienst, vlnr Pierre Lucker, Thei Voragen, Lei Alberigs, Floor Sprengers, Bernadette Vermeulen-Windsant

zei hierover later: ‘Gijsen was niet zo geporteerd voor dat museum... Ik moest maar zien dat ik het klaar kreeg voor dat bedrag. Er is wel iets teveel bezuinigd.’12 Uit het jaarverslag van de Culturele Dienst over 1970-1971 blijkt dat er gewoekerd werd met middelen en inzet van personeel. Het eigen perso­ neel van de Culturele Dienst werd volop ingezet bij de verhui­ zing van de collectie en van het echtpaar naar Venlo, de mate­ riële verzorging van de objecten, de inrichting van het depot en de schoonmaak en inrichting van zowel museum als woning. Hoewel het gebouw nog niet helemaal klaar was, kon de

(foto Sef Dael, Venlo).

ope­ning op zaterdag 16 oktober doorgaan. Merkwaardig ge­noeg waren zowel burgemeester Gijsen (‘vanwege de verloving van zijn zoon’, aldus Van Bommel achteraf 13) als de loco-burgemees­ ter (‘verhin­derd’, idem) niet aanwezig bij de opening.14 Van Bommel toonde zich hierover – en over enkele andere zaken, zoals de uitvoering van de publicatie die bij ge­legenheid van de opening verscheen – later ernstig ontstemd. Het is gissen naar de reden van de afwezigheid van beide heren. Wellicht voelden de collegeleden zich ook wel wat opgejaagd door de

205

Toespraak door Mr. H.C.C. Dobbelstein in het Cultureel Centrum bij de opening van het museum (foto Sef Dael, Venlo).

Formele openingshandeling door gouverneur Mr. Ch. Van Rooy (foto Sef Dael, Venlo).

Impressie van de openings­ receptie (foto Sef Dael, Venlo).

Affiche van de openingstentoonstellingen.

ongeduldige en wat pedante15 Van Bommel en waren als gevolg daarvan irritaties ontstaan. Maar hierbij betreden we het terrein van de speculatie. De plechtigheden begonnen met een bijeenkomst in het Cultureel Centrum, waar liefst vierhonderd aanwezigen luis­ terden naar een inleiding door Dobbelstein, de directeur van de Culturele Raad Limburg. Vervolgens toog men te voet naar het Julianapark waar de formele opening door gouverneur Van Rooy plaatsvond. Het immer zuinige college had besloten de

206

Interieur van Museum van Bommel van Dam, omloop (foto Sef Dael, Venlo).

Interieur van Museum van Bommel van Dam, binnenzaal (foto Sef Dael, Venlo)

Tegeltableau van Piet Wiegman, 97 x 97 cm; Maarten van Bommel beloofde hem persoonlijk dat het zou worden inge­ metseld bij de ingang van het museum.

kosten beperkt te houden (‘ten hoogste 2 consumpties + rook­ waren’). Aansluitend vond een diner voor een select gezel­schap genodigden plaats in het exclusieve restaurant Valuas. Het ge­ zelschap moest – alweer uit kostenoverwegingen16 – zo beperkt mogelijk worden gehouden. Aanwezig waren de gouverneur, het (complete?) college, de gemeentesecretaris, de heer en mevrouw Van Bommel-van Dam, Dobbelstein en Alberigs. Het feit dat de architecten en de aannemer uit zuinig­heidsover­ wegingen niet waren uitgenodigd, was voor Maarten van

Bommel volslagen onbegrijpelijk, ‘als een in Nederland uniek feit bij een toch wel vrij uniek gebeuren’. ‘Tot zijn verras­sing ontdekte onze Gouverneur hen later op de avond verder­op in hetzelfde restaurant, waarop zij na ruggespraak alsnog op een borrel werden genodigd.’ ‘Niet het gebouw is van belang, doch het geëxposeerde’ Directeur Lei Alberigs was zeer tevreden met het nieuwe museum, dat zich naadloos voegde in het park: ‘Het op 16 ok­ tober 1971 in gebruik genomen museum blijkt funktioneel van bijzondere kwaliteit te zijn. De toepassing van uiterst sobere materialen en de noodzaak – uit budgettaire overwegingen – tot het weren van alle verfraaiingselementen hebben nergens afbreuk gedaan. Maar het is toch vooral het uiterst geslaagde maatconcept, dat een geïnspireerde architect J. van Hest heeft ontworpen, dat de bouw zo heeft doen slagen.’17 Jos van Hest slaagde erin met een minimaal budget een museum te realiseren dat uitblinkt in eenvoud, strakke lijnen, de fraaie belichting, overzichtelijkheid en ruimtelijkheid. Het gebouw ontmoet dan ook nog altijd brede waardering. Architectonisch valt het gebouw niet eenvoudig binnen een be­ paalde stijl of richting te situeren. In weerwil van opmerkin­gen als zou het ontwerp een mooi voorbeeld van de Bossche School zijn, zou ook kunnen worden gesteld dat het museum zekere modernistische, zelfs minimalistische trekken vertoont. Hoewel Alberigs (zie hierboven) verwees naar het weren van opsmuk als zijnde een gevolg van bezuinigingen, moet toch eerder worden aangenomen dat de sobere vormgeving vanaf het begin uitgangspunt bij het ontwerp is geweest. Zie de strakke wanden, die de aandacht als vanzelf naar de tentoon­ gestelde kunst leiden. Ook de buitenzijde van het museum was bijzonder sober gehouden. Dat was ook de bedoeling: het gebouw mocht niet overheersen in de parkachtige omgeving. En: ‘niet het gebouw is van belang, doch het geëxposeerde.’18 Besluit Tussen de eerste contacten in het najaar van 1967 en de ope­ning van het gebouw in oktober 1971 liggen slechts vier jaren. In die periode vond – rekening houdend met een niet gering eisenpakket van de schenkers – besluitvorming in de raad plaats, werd de financiering geregeld, zocht Gemeentewerken zorgvuldig naar een goede locatie, werkte de bouwcommissie samen met de architecten aan een fraai plan en werd de bouw gerealiseerd. Hoewel Maarten van Bommel nogal eens klaagde over het gebrek aan vaart in de

207

208

Bouwplaat inclusief nieuwe vleugel door het Haagse bureau Friedhoff & Van Heerde.

Rechts: artikel in het e-3 Journaal, 18.11.1971.

besluitvorming en voorberei­ding van de bouw, moet worden geconstateerd dat de gemeente Venlo relatief weinig tijd nodig had voor de realisatie van dit fraaie museum. Het bij de opening feitelijk in zekere zin – vanwege de weg­ be­zuinigde tweede vleugel – gemankeerde museum werd in 1985 alsnog uitgebreid. De gemeente maakte gebruik van het voor­nemen van de pt t om in het Julianapark tegenover het post­kantoor een ondergronds ‘Nucleair-chemisch beschermd Onderkomen’ (nco) te bouwen, een bunker die bedoeld was om in tijd van oorlog of grote rampen – de Koude Oorlog was nog niet voorbij – de communicatie op gang te houden. De bij deze bunker behorende ventilatieschachten konden net zo goed worden ingepast in een bovengrondse museumuitbreiding. In overleg met het staats­bedrijf werd een locatie gekozen direct naast het museum. Het Haagse bureau Friedhoff & Van Heerde ontwierp de nieuwe vleugel, die wordt gekenmerkt door een zekere mate van utilitariteit en die wat flets afsteekt tegen de oorspronke­lijke bouw, die zowel intern als extern van hogere kwaliteit is. Niettemin werd tot op zekere hoogte alsnog recht gedaan aan het oorspronkelijke ontwerp van Van Hest & Kimmel.

210

1

11

Aldus kwalificeerde Maarten van

g a Venlo, handelingen van de raad van

Bommel het gebouw van het museum

13-5-1970.

tijdens een lezing op 6 september 1972

12

voor Lions International Venlo.

Interview in Dagblad voor Noord-

2

Limburg van 2-6-1979.

Frans Hermans, Historische stedenatlas

13

van Nederland, afl. 6, Venlo (Delft 1999),

Lezing van Maarten van Bommel voor

64-69.

Lions International, afdeling Venlo, op 6

3

september 1972.

Gemeentearchief Venlo (g a Venlo),

14

archief Culturele Dienst, onderdeel

Ook De Gou had zich overigens

Museum van Bommel van Dam. Ook

geëxcuseerd, vanwege dwingende

de twee andere ont­werpen die hierna

verplichtingen in Haarlem.

worden genoemd berusten in dit archief.

15

4

Deze kwalificatie is voor rekening van

Documentatie Museum van Bommel

de auteur en wordt ingegeven door

van Dam. In november 1970 stelde Van

lezing van een aantal brieven van Van

Bommel nog een uitermate gedetail­

Bommel en opmerkingen die hij zich

leerde lijst van ‘Punten ter bespreking

soms permitteerde. Een voorbeeld: in

en overleg m.b.t. het woonhuis’ op.

zijn Lions-lezing uit 1972 besprak hij de

5

notariële akte van overdracht van de

Brief in documentatie Museum van

collectie, die in 1969 ‘op het door mijn

Bommel van Dam.

naamgenoot in 1598 gebouwde

6

stadhuis van Venlo’ passeerde. Van

g a Venlo, handelingen van de raad van

Bommel doelde op de zestiende-

16-12-1968.

eeuwse bouwmeester Willem van

7

Bommel, die naar we mogen

g a Venlo, handelingen van de raad van

aannemen geen enkele familierelatie

12-3-1969.

met Maarten van Bommel had.

8

16

g a Venlo, handelingen van de raad van

In een b&w-besluit van 20-9-1971 heet

8-10-1969.

het: ‘besloten wordt de kosten zo laag

9

mogelijk te houden. Wat uitgebreide

Gezamenlijke commissies voor Open­

aperitief. Diner beperken tot het kleinst

bare Werken/Grondbedrijf, Financiën

mogelijke gezelschap.’

en Onderwijs/Cultuur d.d. 11-2-1970.

17

10

g a Venlo, archief Culturele Dienst,

Vrijwel zeker waren dat Pope’s Draad-

jaarverslag 1971-1972.

en Lampenfabriek en Océ Van der

18

Grinten, beide oude Venlose bedrijven.

g a Venlo, commissie Openbare

Deze bedrijven werden rondom de

Werken/Financiën, Onderwijs en

opening van het museum specifiek als

Cultuur in een nota voor het college.

weldoeners genoemd.

Personenregister tekstverwijzing romein / fotoverwijzing cursief Alberigs, Lei 8, 12, 13, 15, 168, 170, 172, 172, 173, 174, 178, 180, 186, 186, 187, 188, 196, 200, 203, 204, 206, 207 Amen, Woody van 96 Ansingh, Lizzy 19, 66 Appel, Karel 98, 174, 175, 187, 187, 188, 189 Arends, Carmen 17 Arets, Wiel 149 Armando 8, 8, 14, 16, 16, 42, 43, 96, 141 Baaren, broer en zus Van 146 Bauer, M.A.J. (Marius) 14, 15, 25, 93 Bauer-Stumpff, Jo 19, 68 Bendien, Eva 96 Benner, Gerrit 14, 15, 34, 160, 172 Besnard 93 Bierman, Rudi 49, 93, 124, 125 Billekens, Gerard 178 Bissière, Roger 95, 128 Boekelman, W. 197 Boer Lichtveld, Frans de 15, 15, 64, 65 Bogart, Bram 14, 16, 16, 40, 92, 122 Bohemen, Kees van 14, 77, 92, 92, 96, 118/119 Bommel, Maarten van 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 10, 12, 12, 13, 14, 14, 15, 17, 18, 19, 70, 70, 71, 71, 72, 72, 73, 73, 74, 74, 75, 75, 76, 76, 77, 77, 78, 91, 92, 92, 93, 95, 96, 96, 97, 146, 146, 147, 148, 149, 150, 152, 152, 153, 154, 154, 155, 168, 169, 173, 174, 175, 178, 179, 196, 196, 199, 200, 204, 205, 205, 206, 206, 207 Bommel-van Dam, Reina van 3, 5, 6, 7, 8, 8, 9, 10, 10, 12, 12, 14, 15, 18, 70, 71, 71, 72, 72, 73, 74, 75, 77, 78, 91, 92, 95, 95, 96, 96, 98, 146, 149, 150, 152, 152, 153, 154, 155, 155, 169, 170, 171, 173, 174, 175, 178, 179, 204, 205, 206 Boot, H.F. (Henri) 13, 20, 21, 72, 73, 75, 76, 92, 96, 97, 98 Braber, Helleke van den 3, 4, 8, 69 Brands, Eugène 14, 36, 96, 140

Brandt, Paul 18, 92, 93, 93, 95 Brauner, Victor 95, 129 Bremmer, H.P. 147 Brinkman, Eelco 152, 152 Broer, Henk 14, 92 Bruin, Wil 13, 14, 75, 92, 97 Bruijn, Walter de 8, 12 Bruyn-Ouboter, Ru de 157 Buning, Johan 14, 25, 92, 95, 95, 96, 99 Burgt, Flip van der 14, 92 Bust, Peter (Peerke) 14, 92, 96, 100 Campigli, Massimo 95, 129 Cardena, Michael 96 Chagall, Marc 93 Chapon, Polly 96 Clavé, Antoni 93, 130 Claus, Elly 187 Claus, Hugo 187 Codagone, Guido 93 Collet, Louis 95 Constant 98 Corneille 98 Cornet, Baer 8 Cuypers, Pierre 174 Dalou, Jules 70, 70 Damave, Poppe 14, 23 Defesche, Pieter 15, 16, 54, 173 Derix, Jan 184 Diederen, Jef 16 Dieleman, Piet 154 Dik, Cor 13, 14, 15, 22, 92, 96, 97 Dobbeleer, Jan de 161 Dobbelstein, Harry 168, 169, 170, 172, 178, 186, 205, 205, 206 Dreesmann, Anton 152 Dreesmann, Willem 152 Elffers, Dick 164, 197, 199 Essen, Jan van 93 Ex, J. 197 Eyck, Charles 15, 54, 55 Eyck, Jo 149 Fernhout, Edgar 14, 15, 16, 46, 46/47, 93, 93, 95, 95, 96 Fiedler, Herbert 93, 95, 131

213

214

Franse, Kees 88 Frequin, A. 197 Friedhändler, Johnny 95, 130 Gauguin, Paul 6, 6 Gardenier, Jaap 85 Gelder, D. van 93 Gestel, Leo 14, 15, 26, 27, 156 Gijsen, Theodor 184, 203, 204 Gogh, Vincent van 151 Gou, Leonard de 8, 170, 172, 173, 174, 178, 180, 182, 182, 183, 184, 184, 186, 187, 195, 200, 203 Graafeiland, John van 152 Grieshaber, Hap 52 Grosfeld, Albert 8, 14 Gubbels, Truus 3, 4, 8, 89 Gulik, Dirk van 14, 97, 142, 143 Haas, Aad de 15, 56, 92, 95, 101 Haden, Seymour 93 Haen, de 197 Haffmans 187 Hagenaars 180 Hannema, Dirk 147, 147, 148 Heek, Jan van 149, 150 Hermans, Frans 3, 4, 7, 8, 177, 193 Hermans, Paul 7 Hervier 93 Herwijnen, Jan van 14, 15, 28, 29, 75, 76, 91, 92, 96, 97, 110, 111 Hest, Jos van 184, 195, 195, 196, 196, 198, 199, 199, 201, 202, 207 Heyboer, Anton 14, 96, 137, 138 Holt, Friso ten 92, 96, 123 Ieperen, Hans van 14, 75, 76, 92, 96, 97, 102, 103 Jong, Gerrit de 74 Jong, Jos de 3, 4, 7, 8, 177 Jong, Martin de 74 Kagie, Jan 92, 96, 96, 114 Kamerlingh Onnes, H.H. (Harm) 14, 14, 30, 65, 95, 96, 136 Kat, Otto B. de 14, 15, 24, 91 Kater, Arie 14, 30, 91, 92, 92 Katsushika, Hokusai 59

Kayser, Jules 182 Kelder, Toon 92, 122 Kentgens, Ingrid 3, 4, 7, 8, 11 Kerkhoff, Peter 7, 8 Kilsdonk-Lamée, Ted 7 Klijnen, Jos 182 Klinkers, Cécile 7 Konijnenburg, Netty van 14 Koning, C. 92 Kort, A.W. 14 Kröller-Müller, Helene 146, 151 Langeweg, Ger 93, 126 Lataster, Ger 14, 15, 16, 36/37, 58, 95, 132, 174 Leck, Bart van der 93, 151 Legrand, Louis 93 Lücker, Pierre 204 Maaswinkel, Kees 8, 19 Mali, Henk 8 Manessier, Alfred 52 Marini, Marino 53 Mechtilt 92 Meeuwis, M. 179, 179 Meijer, Jan 14, 31, 33, 74, 92, 96, 105 Melchers, Dolly 95 Melchers, Ru 95 Melle 14, 15, 38, 39, 77, 92, 95, 96, 97, 115, 116, 117 Min, Jaap 50, 51 Moens, Wies 186 Mogendorff, Ro 14, 33, 92, 95 Molenkamp, Nico 14, 92, 93, 104 Molin, Lei 15, 16, 57, 95 Munten, J. 186 Nagy, Imre 95, 133 Nietzsche, Friedrich 7 Nooteboom, Cees 5, 6 Oepts, Willem (Wim) 14, 35, 96 Okx, Kees 96, 139 Olde, Hans 93 Oldeboerrigter, Melle zie Melle Oldeboerrigter, Puck 97 Perdok, Henk 95, 133 Peutz, Frits 174 Picasso, Pablo 93

Pisarro, Camille 93 Ploos van Amstel, Jaap 84 Plukker, Maarten 181, 182 Pol, Jaap van der 162 Polak, Henriëtte 151 Pont, Jos de 151 Quist, Wim 153 Redeker, Hans 8, 12, 72, 74, 90, 91, 95 Regnault, Alexandre 151 Regteren-Altena, Marie van 19 Reinhold, Nono 95 Reneman, Max 165 Renoir, Henri 93 Righetti, Edouard 14, 92 Robertson, Suze 95 Rooy, Charles van 205, 205 Sandberg, Willem 12, 13, 74, 74, 97, 98, 173, 187 Scheringa, Dirk 153 Scheurleer, Lunsingh 178 Schmeitz, Math 168, 170, 173 Scholten, Lida 153 Scholten, Theo 153 Schoonhoven, Anita 91, 97 Schoonhoven, Jan 14, 16, 44, 45, 91, 92, 97, 120, 121 Schuhmacher, Wim 48 Singer, William 148, 149 Singer-Burgh, Anna 148, 149, 154 Slegt, Jacob 96 Sluyter, Gerard 86 Smet, Gustave de 47 Soest, Pierre van 16 Soest-Jansbeken, Rie van 8, 174, 178, 197, 197 Sothmann, Magdalene 14, 92, 93, 93, 95 Sprengers, Floor 204 Steenbergen, Renée 3, 4, 8, 145 Steijn, Wim 14, 24 Stellaart, Jaap 14, 15, 72, 75, 92, 96, 106, 107 Stoffels, Gabi 7 Surie, Jacoba 19, 67 Tajiri, Ferdi 8, 187 Tajiri, Shinkichi 8, 95, 187 Tegenbosch, Lambert 8

Tesink, Ton 8, 9, 17 Thies, Paula 81 Tiel, Quirijn van 151 Timmer, Kees 158 Togt, Jan van der 152 Trap, Dirk 92, 112, 113 Tummers, Nic. 170 Tytgat, Edgard 87 Uyl, Joop den 169 Vemer, J.C. 168, 169 Ven, Nardus van de 14, 32, 92, 96, 97, 108, 109, 144 Venema, Adriaan 19 Vercauteren, Rick 3, 4, 10, 16 Vermeulen-Windsant, Bernadette 204 Verwey, Kees 14 Vogelaar, George 3, 4, 8, 167 Vonk, Jac. 159 Volleberg, Jan 168, 169, 170, 172, 173, 174 Voragen, Thei 7, 8, 15, 16, 172, 173, 204 Vuillard, Edouard 93 Wagemaker, Didi 93 Wagemaker, Jaap 14, 16, 41, 93, 95, 134, 135 Westendorp-Osieck, Betsy 19, 67 Westerik, Co 98 Wiegers, Jan 82 Wiegman, Piet 14, 15, 83, 206 Wiel, Saskia van de 3, 7 Wint, Wepko van de 163 Witsen, Willem 93, 127 Wolkers, Jan 98 Zandleven, J.A. 93, 127

215

216

Zakenregister tekstverwijzing romein / fotoverwijzing cursief Aan de Hand van, tentoonstelling 16 Aankoopsubsidieregeling Kunstwerken (a sk) 93 Abstract expressionisme 14 Algemeen Handelsblad 90, 91, 94, 95 Amsterdamse Beurs 71 Amsterdamse Joffers 18, 19 Amsterdamse Limburgers 95 Amsterdamse School 148 Arti et Amicitae Amsterdam, kunstenaars-­ sociëteit 97 Bonnefantenmuseum, Maastricht 97, 174 Bossche School 195, 207 Bouwbedrijf J. en P. Janssen, Blerick (Venlo) 201 Brugplan 182 Centraal Museum, Utrecht 146 Cobra 12, 14, 15, 98 Collectie Limburg 7 Collectie Van Bommel-van Dam 4, 12, 16, 17, 19, 172, 175, 178, 179, 187, 204 Colorisme 14 Concertgebouw Prins van Oranje, Venlo 174, 184, 184, 185 Contour tentoonstelling 12, 18, 91, 92, 92, 96 Cultureel Centrum, Venlo 91, 172, 174, 175, 179, 180, 183, 186, 187, 200, 204, 205, 205 Culturele Biografie Limburg 7 Culturele Dienst gemeente Venlo 172, 174, 178, 186, 186, 204, 204 Culturele Raad Limburg, Maastricht 8, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 205 Dagblad voor Noord-Limburg 175, 181, 185, 189, 190 De Pont zie Museum de Pont, Tilburg Dreesmann-musea, Amsterdam 152 e3 Journaal 208, 209 Elsloo 168, 170, 174, 178 Euregio 170 Europese Staatscommissie voor Defensie 182

Expressionisme 14, 91 Facetten, tentoonstelling 91, 173 Friedhoff & Van Heerde, architectenbureau 208, 208 Firato, Amsterdam 173 Frisia Museum, Spanbroek zie Scheringa Museum voor Realisme, Spanbroek Galerie 845, Amsterdam 95 Galerie ba s, Amsterdam 96 Galerie D’Eendt, Amsterdam 96 Galerie Espace, Amsterdam 96 Galerie Magdalene Sothmann, Amsterdam 14, 92, 93, 93, 95 Galerie Santee Landweer, Amsterdam 96 Galerie van Meurs, Amsterdam 96 Gemeentearchief Venlo 7 Gemeente Venlo 6, 170, 174, 179, 180, 200, 208 Gemeentespaarbank Venlo 195, 197 Geometrische abstractie 14 Glaspaleis, Heerlen 173, 174 Goltziusmuseum, Venlo 170, 174, 184, 185 Haagse School 148 Hannema-de Stuers Fundatie, Heino 147 Hest & Kimmel, architectenbureau Van 195, 208 Huis van Looy, Haarlem 97 Humanistische Verbond 151 Informele kunst 14, 15 Jan van Eyck-academie, Maastricht 172 Janivo Fonds 151 Julianapark, Venlo 181, 194, 194 Kasteel Wylre, Wylre 149 Katholieke Volks Partij (k vp) 170, 182 Klooster Maria-Weide, Venlo 195, 195 Kröller-Müller Museum 146 Kunstenaarsvereniging St. Lukas, Amsterdam 97 Kunsthandel Liernur, Den Haag 96 Kunsthandel de Boer 95, 96 Larense School 148 Lieverdje ’t, Amsterdam 168 Lyrisch expressionisme 14 Materieschilderkunst 14, 91

Moderne Boekhandel, Amsterdam 96 Mondriaan Stichting 6 Museum Aemstelle, Amstelveen 97 Museum Beelden aan Zee, Scheveningen 153 Museum Boijmans-van Beuningen, Rotterdam 147 Museum de Buitenplaats, Eelde 148 Museum de Pont, Tilburg 151 Museum het Domein, Sittard 174 Museum Jan van der Togt 152 Museum of Fine Arts, Boston 6 Museum van Baaren, Utrecht 146 Museum van Bommel van Dam, Venlo 3, 4, 5, 5, 6, 8, 10, 13, 15, 18, 145, 147, 149, 152, 153, 154, 168, 173, 178, 179, 184, 193, 203, 206, 208, 209 Nederlandse Museum Vereniging 153 Nucleair-chemisch beschermd Onderkomen (nco) 208 Nulbeweging 12, 14, 15 Oercollectie zie Collectie Van Bommel-van Dam Openbare Bibliotheek, Venlo 183, 183, 184, 184 Partij van de Arbeid (PvdA) 170 Provinciale Staten 172 Prins Bernhard Cultuurfonds 6 Prins van Oranje zie Concertgebouw Prins van Oranje, Venlo) Prinsenhof Delft zie Stedelijk Museum het Prinsenhof, Delft Projekt 2508, Bonn 5 Provincie Limburg 6, 15 Provo’s 168, 173 Realisme 14 Restaurant Valuas, Venlo 206 Rijksacademie van Beeldende Kunsten, Amsterdam 18, 91 Rijksmuseum, Amsterdam 70 Rijksmuseum Twenthe, Enschede 149 Sarphatistraat 15, 73, 178, 178 Scheringa Museum voor Realisme 153 Schunk / Glaspaleis, Heerlen 173, 174 Shinkichi & Friends (sf), tentoonstelling 187 Singer Museum, Laren 148, 154

Staatsmijnen, Sittard 169, 174, 175 Stadsgalerij Heerlen 173 Stedelijk Museum, Amsterdam 12, 70, 74, 97, 169, 173 Stedelijk Museum, Roermond 174 Stedelijk Museum het Prinsenhof, Delft 92 Stichting Henriëtte Antoinette 151 Stichting ter Bevordering van Cultuurbezit Venlo 6, 200 Stichting van Bommel van Dam 5, 6 Stichting Vrienden van het Museum van Bommel van Dam 75 Surrealisme 14, 91 Theater de Maaspoort, Venlo 184 Toernooi der lage landen, Elsloo 170 Twentsche Bank 74, 77, 77, 98 Uit de Verzameling, tentoonstelling 16, 17 Utrechtse Kring, Utrecht 97 Van Bommel & Co., Effectenkantoor 70, 71 Van Bommel-van Dam Prijs 154, 154 Van Gewest tot Gewest 5 Variantplan Museum van Bommel van Dam 199 Veilinghuis Paul Brandt, Amsterdam 18, 92, 93, 93, 95 Villa De Wilde Zwanen, Laren 148 Volkskrant, de 183 Vrij Nederland 95 Vrije Academie, Venlo 184, 184 Vrije Volk, het 179 vsb Fonds 6 Wederopbouwplan 182

217

218

De publicatie, expositie en filmdocumentaire werden mede mogelijk gemaakt door

Stichting van Bommel van Dam

Stichting ter Bevordering Cultuurbezit Venlo

Sponsors

219

De Stichting van Bommel van Dam te Venlo is de royale gevers zeer erkentelijk dat zij € 10.000 heeft kunnen bijdragen aan het tot stand komen van dit prachtige jubileumdocument. Een totaal van € 4.000 werd geschonken door: Erven Maarten en Reina van Bommel-van Dam Reinier Hendriks Auto-Elektra, apk en Onderhoud, Daam Schijfweg 4, 1507 bd Zaandam Stichting van Bommel van Dam, Venlo Stichting Vrienden Museum van Bommel van Dam, Venlo De volgende familieleden en vrienden brachten ruim € 6.000 bijeen: Gerd-Jan en Aarieke Coenen-de Jong, Amsterdam Martin en Beatrix de Jong-van der Neut, Voorschoten de heer en mevrouw Dobbelstein-Geelen, Geulle Will de Jong en Karel Mehagnoul, Enkhuizen Sjoerdtje Hak, Wijhe Willy de Jong en Theun Hiemstra, Leeuwarden Louk van Hattum en Clarina Grim, Weesp Hetty Kimmel-Koenen, Venlo Bouwe en Joke Hendriks, Zaandam Alie Moll, Rijswijk Guus en Marga Hendriks-Reijling, Zaandijk Thalina Hendriks en Henk Sprengers, Gouda fam. Ooms, Venlo Stijn Peeters, Eindhoven de heer Jaap Ploos van Amstel, Haarlem Joke Hoogebeen, Apeldoorn de heer Th. Stroeken, Venlo Theo en Elly Huijs-Hooft van Huysduynen, Venlo VanVelthuisen family, usa Gerrit en Fransje de Jong-van Elven, Voorburg Petra Verberne, Venray Johan en Ada de Jong, Sittard Rémy et Julie Feumont, Velden Hans en Carla de Jong-Bossenbroek, Deventer Hayo en Maaike de Vries-de Jong, Woudsend Martijn en Susanne de Jong-Tennekes, Amersfoort mevrouw C. Weekers-van Pol, Venlo

220

Colofon



projectconcept



concept en samenstelling publicatie



teksten

Rick Vercauteren Ingrid Kentgens en Rick Vercauteren Helleke van den Braber, Truus Gubbels, Frans Hermans, Jos de Jong, Ingrid Kentgens, Renée Steenbergen, Rick Vercauteren, Thei Voragen en George Vogelaar

vertaling

Karin Noffke, Baarle-Hertog (b)



eindredactie

Ingrid Kentgens, Rick Vercauteren, Thei Voragen en Saskia van de Wiel



fotobijschriften en onderschriften

Ingrid Kentgens, Peter Kerkhoff, Gabi Stoffels en Thei Voragen

register

Paul Hermans

beeldredactie

Ingrid Kentgens, Cécile Klinkers, Gabi Stoffels, Rick Vercauteren en Thei Voragen



fotografie kunstwerken

Peter Cox, Eindhoven



fotografie tekstillustraties

zie bijschriften Fotokino Linders, Venlo De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de illustraties volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden.

omslagfoto

Sef Dael, Venlo



Baer Cornet, Venlo

scans

Paul Hermans Zebra Fotostudio’s, Venlo

met dank aan

Gemeentearchief Venlo Ton Kleinjans (Clevis-Kleinjans Architecten bv bna), Venlo



grafische vormgeving en dtp



lithografie en druk



bindwerk

Baer Cornet, Venlo Drukkerij Lecturis bv, Eindhoven Callenbach van Wijk bv, Nijkerk

copyright

Museum van Bommel van Dam, Venlo

oplage

1.500 exemplaren

uitgever

Museum van Bommel van Dam, Venlo Deken van Oppensingel 6 nl-5911 ad Venlo t +31 (0)77-351 3457 f +31 (0)77-354 6860 e [email protected] www.vanbommelvandam.nl



isbn 978-90-78290-162



nur 640

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Deutsche Übersetzung

Vorwort

‘Wer Kunstgeschichte studiert hat, muß jedem Vergleich mißtrauen.’ (Cees Nooteboom, ’s Nachts komen de vossen, Amsterdam 2009, S. 20).

In den Niederlanden sind diverse Kunstmuseen aus Kollek­ tionen privater Sammler hervorgegangen. Das ist auch der Fall beim Museum van Bommel van Dam in Venlo. Maarten und Reina van Bommel-van Dam, wohnhaft in Amsterdam, schenk­ ten 1969 Venlo eine Kollektion moderner Kunst von mehr als eintausend Werken unter der Bedingung, dass die Gemeinde ihre breit gefächerte Kunstsammlung in einem Museum unter­ bringen und für die beiden Stifter für adäquaten Wohnraum sorgen müsse. Die Aufsehen erregende Schenkung, deren formale Annahme durch die Gemeinde in dem Programm Van Gewest tot Gewest im niederländischen Fernsehen ausgestrahlt wurde, führte 1971 dazu, dass in Venlo das erste Museum für moderne Kunst in der Provinz Limburg eröffnet wurde. Fragen von Besuchern aus dem ganzen Land, deutliche Rat­schläge des Marketingbüros Projekt 2508 aus Bonn, Gespräche mit dem Rat der Stiftung van Bommel van Dam, sowie die dringende Notwendigkeit, in Hinblick auf die Politik des Museums neue Strategien anzuwenden, lancierte die Direktion des Museums van Bommel van Dam 2006 die Idee, um mithilfe externer Untersucher und Autoren die tatsäch­ liche Bedeutung dieser Schenkung historisch und für Venlo, die Provinz und das Land zu untersuchen. Der Museumsstab will – im Sinne des oben notierten Zitats von Cees Nooteboom – die Schenkung nach ihrem Wert beurteilen. Die Ergebnisse der internen und der externen Untersuchungen werden ‘syn­ thetisiert’ und in Gestalt einer Ausstellung, einer Publikation, eines Dokumentarfilms und eines Symposiums 2009 gebün­ delt angeboten. In diesem Jahr ist es ja vierzig Jahre her, dass die Sammlung von Maarten und Reina van Bommel-van Dam an die Gemeinde Venlo übertragen wurde. Mitte 2008 gerät das umfangreiche Projekt in eine Strom­ schnelle als die Mondriaan Stichting, der Prins Bernhard Cultuurfonds, der v sb Fonds, die Stichting ter Bevordering van

221

222

Cultuurbezit Venlo, die Stichting van Bommel van Dam und

schließen und das mehrsprachige Vermarkten der Kollektion.

die Provinz Limburg mitteilen, dass sie bereit sind, die ge­

Die ehemalige Privatsammlung ist dank der positiven inhalt­

plante Präsentation und die flankierenden Produkte und

lichen Beiträge der genannten Mitarbeiter demnächst tat­säch­

Aktivitäten in ihren ehrgeizigsten Varianten finanziell möglich

lich eine öffentliche Sammlung. Die nunmehr entschlüs­selte

zu machen.

Basiskollektion ist ein vitaler Organismus, der in Kombi­nation

Beinah parallel dazu beschließen der Venloer Gemeinde­

mit der musealen Entstehungsgeschichte und rele­vanten Er­

vor­stand und der Gemeinderat, das Betriebsbudget des

kenntnissen über das Sammlerehepaar künftig an die Culturele

Museums auf Basis der neuen Meerjarenbeleidsnota Museum

Biografie Limburg und die Collectie Nederland anschließt.

van Bommel van Dam 2008-2012 ansehnlich und strukturell zu erhöhen. Darüber hinaus stellt der Gemeinderat einen Geld­

Begeisternde externe Beiträge Worte des Dankes richte ich

betrag zur Verbesserung des Museumsbaus zur Verfügung.

auch mit Vergnügen an den früheren Direktor Thei Voragen,

Dafür will ich mich an dieser Stelle noch einmal bei allen

der aufgrund seiner unschätzbaren Kenntnis der ur­sprüng­

Beteiligten von ganzem Herzen bedanken.

lichen Sammlung und der guten, persönlichen Kon­takte zu Maarten und Reina van Bommel-van Dam für den erfolgreichen

Werden, wer wir sind Im Museum of Fine Arts in Boston

Abschluss diverser Projektbereiche im Allge­meinen und für

hängt ein monumentales, auf Tahiti gemaltes Bild des fran­

die gemeinsam mit Ingrid Kentgens vorgenommene sorgsame

zösischen Künstlers Paul Gaugin: Es heißt Wo kommen wir her?

Auswahl der relevanten Kunstwerke im Besonderen sehr

Wer sind wir? Wohin gehen wir? Diese fundamentalen Fragen,

wertvolle Arbeit geleistet hat. Gleichzeitig will ich die Projekt­

die eine Suche nach existenzieller Bedeutung widerspiegeln,

mitarbeiter Peter Kerkhoff, Cécile Klinkers und Gabi Stoffels

waren der ständige Leitfaden bei der mehrjährigen Unter­

für ihre dynamischen und begeisternden Beiträge zur Unter­

suchung der historischen und soziologischen Hintergründe

suchung und für die prak­tische Verwirklichung der Ausstel­lung,

der Schenkung, der korrekteren Einschätzung der Sammlung,

der Publikation und des Dokumentarfilms lobend erwähnen.

der Erfassung der Baugeschichte des Museumskomplexes und

Darüber hinaus vermelde ich gerne die produktive und

der zielge­richteten Erforschung der vollständigen Lebens­

kollegiale Zusammenarbeit mit Jos de Jong und Frans

geschichte des Sammlerehepaars. Im musealen Teamverband

Hermans vom Gemeindearchiv Venlo. Danke für die kritischen

haben wir danach gestrebt, so wie Friedrich Nietzsche einmal

und detaillierten Beiträge aus der Archivforschung zur

kernig formulierte, ‘zu werden, wer wir sind’.

speziellen Entstehungsgeschichte des Museums und für die

Nach Jahren intensiver Vorbereitung kommen im Jahr 2009 viele Ambitionen und Vorsätze der Direktion und der Mitarbei­ter erstmalig zusammen: die Ergebnisse paralleler

flott geschriebenen, hervorragend dokumentierten Texte für die Publikation! Bedanken möchte ich mich ebenfalls bei dem Film­regis­

Unter­suchun­gen, die Vorbereitungen für die breit angelegte

seur Kees Maaswinkel, der auch auf Basis eigener Recherchen

Aus­stellung, der Dokumentarfilm, die Publikation, das Sym­

einen kurzen Dokumentarfilm gemacht hat, der die persön­

posium sowie die Verbesserungen im Museumsbau. An dieser

liche Geschichte der leidenschaftlichen Kunstsammler durch­

Stelle danke ich meinen Kollegen Paul Hermans (Public

dacht und gefühlvoll mit den Visionen der Künstler der ersten

Relations), Ingrid Kentgens (Konservatorin der Kollektion), Ted

Stunde wie Armando und Tajiri kombiniert. Er beschreibt

Kilsdonk-Lamée (Museumspädagogik) und Saskia van de Wiel

Handel und Wandel des damaligen Kulturrats in Maastricht,

(Konser­vatorin der Ausstellungen) für ihr großes Engagement

den kultu­rellen Wiederaufbau Venlos unter dem umtriebigen

und ihren Einsatz für das Gelingen dieses weit verzweigten

Bürger­meister Leonard de Gou, die positive Rolle der Kunst­

Projektes.

kritiker Hans Redeker, Lambert Tegenbosch und Walter de

Im Verhältnis zum Jahr 2006 haben wir sowohl gemein­

Bruijn sowie die aufblühende Venloer Kunstlandschaft mit

sam wie individuell große Schritte nach vorne gemacht in

Motoren wie Lei Alberigs (dem späteren ersten Museums­

Bezug auf das Erhalten und Verwalten, das Registrieren, Foto­

direktor), Albert Grosfeld, Henk Mali, Shinkichi und Ferdi Tajiri

grafie­ren, Digitalisieren, Präsentieren, das museumspädago­

und der Leiterin des Kulturressorts Rie van Soest-Jansbeken.

gische Aufbereiten, das Veröffentlichen, das langfristige Er­

Großes Lob für die Art und Weise, auf die Maarten und Reina

van Bommel-van Dams bedingungslose, persönliche Liebe zur

Im Jahre 2009 ist die Entstehungsgeschichte des

Kunst mit einem viel größeren gesellschaftlichen Kontext, der

Museums van Bommel van Dam auf nationaler Ebene noch

poli­tischen Dynamik und einer akkuraten Rekonstruktion des

relativ un­bekannt. Wir erwarten jedoch, dass die Geschichte

komplexen Zeitgeistes der Jahre 1967 bis 1971 verknüpft wird!

hinter der Schenkung 1969, die sich auf den Nenner Von

Außer Jos de Jong und Frans Hermans danke ich den

privater Samm­lung in Amsterdam zu öffentlicher Kollektion in

Autoren Helleke van den Braber, Truus Gubbels, Ingrid

Venlo bringen lässt, vielen Menschen inner- und außerhalb der

Kentgens, Renée Steen­bergen und George Vogelaar für ihre

Niederlande bekannt wird. Das Museum van Bommel van

ausnahmslos fes­seln­den Beiträge zur umfangreichen

Dam will künftig mit Nachdruck eine analoge und digitale

Publikation, in der die Schenkung auf mehreren Ebenen als

Quelle der Infor­mation für echte und virtuelle Besucher sein.

Dreh- und Angelpunkt funktioniert. Ein besonderer Aspekt der

Wir sind davon überzeugt, dass Maarten und Reina van

von dem Grafikdesigner Baer Cornet großartig gestalteten

Bommel-van Dam durch die hier erwähnten Bemühungen

Publikation ist, dass sich die fachkundig formulierten Ansätze

nicht im offenen Rachen der Zeit verschwinden werden,

und die in­haltlichen Auffassungen gemäß der Idee von 2006

sondern als Sammler, Stifter und Namensgeber im Kanon der

ergänzen. Die Entstehung des Museums van Bommel van

niederländischen Museumsgeschichte weiterleben werden.

Dam zwischen 1967 und 1971 erscheint im Zusammenspiel mit den überlegt ausgewählten documents humains und einer

Rick Vercauteren

großzügigen Auswahl an Kunstwerken wie in einem beein­

Direktor Museum van Bommel van Dam

druckenden Kaleidoskop. Die Innenräume des Museums van Bommel van Dam haben sich dank der grundlegenden Vision des Raumdesigners

Von privater Sammlung zu öffentlicher Kollektion

Ton Tesink im vergangenen Jahr schrittweise sehr verbessert.

Ingrid Kentgens

In enger Zusammenarbeit mit dem Museumsstab und ex­ ternen Beratern wie Thei Voragen und Peter Kerkhoff hat Ton

In einem Brief vom 16. Dezember 1967 an den früheren

Tesink einen ausgewogenen Einrichtungsplan für die Aus­

Direktor Lei Alberigs nennt Maarten van Bommel die Kunst­

stellung Maarten & Reina van Bommel-van Dam erstellt. Die

sammlung, die er und seine Frau Reina zusammengetragen

Präsen­tation folgt einer festgelegten Route und zeichnet sich

haben, ‘unser Lebenswerk’. In den Wandelgängen des

durch einen modernen Rhythmus und eine ästhetisch kon­

Museums van Bommel van Dam nennen wir sie die

zipierte Gruppierung des Archivmaterials, der großformatigen

‘Ursammlung’.

Fotos, der Kunstwerke und Texte aus. Für Grundschulklassen haben wir speziell einen separaten Projektraum eingerichtet,

Andere Zeiten Maarten und Reina van Bommel-van Dam

in dem Kinder im übertragenden Sinn Maarten und Reina

sammeln in einer Zeit, in der sich die bildende Kunst rasch ent­

einen Besuch abstatten und spielerisch das Phänomen

wickelt. Im kulturellen Klima der Nachkriegs-Niederlande stehen

‘Sammeln’ kennen lernen.

Figuration und Abstraktion nebeneinander, aber sich vor allen Dingen gegenüber. Künstler nehmen deutliche und gegensätz­

Hommage Direktion und Mitarbeiter des Museums van

liche Positionen ein. Die frei gekämpfte Künstler­schaft setzt

Bommel van Dam widmen das Projekt Maarten & Reina van

sich von den traditionellen Äußerungen jener ab, die mit dem

Bommel-van Dam mit viel Respekt und der gebotenen Ehr­

Loslassen erkennbarer Darstellungen ringen und für die das

erbietung Maarten van Bommel (1906-1991) und Reina van

Ausdrücken von Gefühlen ausschlaggebend ist. Eine Zeit, in

Dam (1910-2008). Reina van Bommel-van Dam, die letztes

der ganz unterschiedliche Bewegungen an Terrain gewinnen;

Jahr mitten in den Vorbereitungen trotz ihres Alters von 97

Avantgardisten wehren sich gegen festgelegte Ideen und die

Jahren ziemlich unerwartet starb, kann die Eröffnung der

getreue Abbildung der sichtbaren Wirklichkeit, die Experimen­

Ausstellung, die Premiere des Dokumentarfilms und die

tellen finden sich in der Künstlergruppe Cobra, Abstrakte und

Überreichung des ersten Exemplars der Publikation zu

Nonfigurative wenige Jahre später in der Nul­beweging (‘Null­

unserem Bedauern nicht mehr persönlich miterleben.

bewegung’). In diesem Klima stecken Maarten und Reina van

223

224

Bommel-van Dam ihre eigene Route ab. Sie orientieren sich

Kunst­auffassungen und seiner alltäglichen Themenwahl

über aktuelle Kunst, indem sie die jährlichen, tonangebenden

entschei­denden Einfluss auf Schüler wie Poppe Damave, Otto

Contour-Ausstellungen in Delft besuchen. Darüber hinaus

B. de Kat, Wim Steijn und Kees Verwey. Sein Haus steht

schätzen sie die Meinung von Fachleuten wie Willem

Künstlern auch im wahrsten Sinne des Wortes offen; Anton

Sandberg, dem Direktor des Stedelijk Museum in Amsterdam,

Heyboer wohnt lange Zeit auf dessen Dachboden.

und dem hervorragenden Rezensenten Hans Redeker. Das Bemerkenswerte an Privatsammlungen ist der

Maarten und Reina van Bommel-van Dam kaufen viele Werke von Künstlern, die unabhängig von Modernismen nach

Eigensinn, mit dem sie zustande kommen: Sie sind gut für

der eigenen Wahrnehmung arbeiten: Marius Bauer, Henk

Über­raschungen und bringen Figuren ans Licht, die auf natio­

Broer, Wil Bruin, Johan Buning, Flip van der Burgt, Peter

naler und internationaler Ebene nicht unbedingt wahrgenom­

(Peerke) Bust, Cor Dik, Leo Gestel, Edouard Righetti, Albert

men werden und die damit verbundene Wertschätzung nicht

Grosveld, Dirk van Gulik, Jan van Herwijnen, Hans van Ieperen,

erfahren. In einer Zeit, in der stürmische Trends und Ismen

H. H. Kamerlingh Onnes, Arie Kater, A. W. Kort, Jan Meijer, Ro

einander folgen, beobachten Maarten und Reina van Bommel-

Mogendorff, Nico Molenkamp, Jaap Stellaart, Nardus van de

van Dam Künstler, Individuen, die anhaltend und konsequent

Ven und Piet Wiegman. Gleichzeitig entscheiden sie sich in­

weiterhin auf die Pfeiler der Vergangenheit bauen, die Kunst­

nerhalb der aktuelleren Entwicklungen für individuelle Ver­

geschichte reflektieren und das Leben – und darum nicht als

treter wie Gerrit Benner und Willem Oepts (Expressionis­mus,

Vorläufer betrachtet werden. Maarten van Bommel spricht in

Kolorismus), Kees van Bohemen (Lyrischer Expressio­nismus),

diesem Zusammenhang von ‘typisch niederlän­discher Unter­

Eugène Brands (Cobra), Lataster (Abstrakter Expressionismus),

schätzung der Früchte vom eigenen Boden!’ 1971 beschreibt

Melle (Surrealismus), Jaap Wagemaker, Bram Bogart, Armando

der Kunstkritiker Walter de Bruijn die Kunst­sammlung des

und Jan Schoonhoven (Materiemalerei und informelle Kunst,

Ehepaars als ‘lebensgroße Anerkennung einiger traditioneller

Null­bewegung). Bei Malern wie Jan Schoonhoven und Edgar

Werte der bildenden Kunst: die an­dau­ernde Entdeckung der

Fernhout folgen sie der Entwicklung vom Figurativen zur sich

Natur als Quelle der Inspiration, den Eingriff des Künstlers

steigernden Abstraktion, doch mit rein geometrischer ab­

darin mittels seiner kreativen Fantasie und seiner handwerk­

strakter Kunst können sie nichts anfangen.

1

lichen Fähigkeiten, ohne die er im Ge­stammel der ersten Ver­

Ein interessantes Detail ist die Tatsache, dass eine statt­

wunderung stecken bleiben würde. In der Zeit von Objekten

liche Anzahl der oben genannten Künstler, die zu ihrer Zeit

und Conceptual Art ist das etwas, das zum Nachdenken

mehr oder weniger respektierte Namen hatten, lange Zeit aus

anregt.’ Und: ‘In der Sammlung manifestiert sich auch eine

dem Blickfeld verschwunden waren, aber anno 2009 wieder

deutliche Wertschätzung von Künstlern der so genannten

ge­schätzt und anerkannt werden. Vor kurzem erschienen neue

zweiten Garde, die den internationalen Durchbruch nie

Monografien über Marius Bauer, Gerrit Benner, Cor Dik, Leo

schaffen werden und deren Werk durch Sammler wie diese

Gestel, Jan van Herwijnen, Otto B. de Kat, den Surrealisten Melle,

mehr oder weniger aus der Vergessenheit gerissen wird. Das

Jaap Stellaart und Piet Wiegman. Im Herbst erscheint ein neues

geschieht oft zu Recht und das nicht nur, weil deren Werk

Buch über Edgar Fernhout.4 Alle genannten Künstler waren

wertvoller sein kann als die Kunstpäpste behaupten, sondern

‘Favorieten’ von Maarten und Reina van Bommel-van Dam!

auch, weil es darüber hinaus einen Beitrag für ein nuancier­ teres Bild der Kunst einer bestimmten Epoche liefern kann.’2 Im Katalog anlässlich der Eröffnung des Museums van

Sammeln Die ursprüngliche Sammlung ist von heterogener Art. Das in Amsterdam wohnende Ehepaar beginnt nach dem

Bommel van Dam 1971 sagt der Direktor Lei Alberigs über die

Zweiten Weltkrieg, leidenschaftlich bildende Kunst zu sammeln.

Kollektion: ‘Fast alle Strömungen und Tendenzen sind darin

In kurzer Zeit kaufen sie hunderte Arbeiten auf Papier und

vertreten, aber selbstverständlich finden sich nicht alle

Malerei aus den Niederlanden und internationale Grafik – bei

wichtigen Künstler darin wieder’.

Künstlern zuhause, auf Auktionen und in den Galeriekreisen

Für die van Bommels spielt vor allen Dingen der Kreis um den

Nord-Hollands. Darüber hinaus legen sie unbewusst die Basis

Haarlemer H. F. Boot eine wichtige Rolle. Sie kommen über

für eine Sammlung von Künstlern aus Limburg, indem sie

Cor Dik mit ihm in Kontakt. Boot hat mit seinen expliziten

Werke von Pieter Defesche, Charles Eyck, Aad de Haas, Lei

3

Molin und Ger Lataster erwerben. Aus persönlichem Interesse

lich engagierten Künstlern, an sozialen Individuen mit einer

sammeln sie russische Ikonen, chinesische und japanische

erkennbar eigenen Bildsprache und -schrift, sorgen für den

Tintenzeich­nungen und Drucke, Keramik aus Südamerika und

Zusammenhang unter den Sammlungsteilen. Limburg wird

Ethno­grafika aus Afrika und Neu-Guinea. Bildhauerkunst ist in

dabei ausdrücklich im Auge behalten. Die Aufmerksamkeit

der Kollektion kaum zu finden. Ausnahmen sind einige starke

gegenüber herausragenden Vertretern der jüngeren Gene­

Eisenplastiken von Frans de Boer Lichtveld und Keramik von

rationen und aktuellen Entwicklungen in der Kunst nimmt zu

H. H. Kamerlingh Onnes.

und die Teilsammlung Fotografie wächst kontinuierlich. Das

Die Schenkung der Sammlung 1969 hat 1971 zur Eröffnung

Sammelgebiet erweitert sich in naher Zukunft erwartungs­

des ersten Museums für moderne Kunst in der Provinz Limburg

gemäß Richtung Deutschland und in geringerem Umfang

geführt, was man zu Recht als kunsthistorisch wichtig be­

Richtung Belgien.

zeich­nen kann. Es geht um eine Privatsammlung, die einen

Obwohl das Museum in den letzten Jahren in erster Linie

bestimmten Zeitgeist repräsentiert, persönlichen Geschmack

als Ausstellungshalle fungiert hat, in der sich Wechselaus­stel­

erkennen lässt und gleichzeitig einige sehr starke Ansätze und

lungen in hohem Tempo abgelöst haben, finden dort regel­

Kerne zeigt. Wie steht es um den Aktualitäts­gehalt dieser

mäßig Ausstellungen der Kollektion oder zu kollektions­eigenen

Privatsammlung? Wie verhält sich die Urkollek­tion zur An­kauf­

Themen statt. 2005 beginnt das Museum – auf anhaltenden

politik des heutigen Museums van Bommel van Dam?

Wunsch des Publikums und aus dem wachsenden internen

Das Museum van Bommel van Dam hat sich in den ver­ gangenen vierzig Jahren zu einem mittelgroßen Museum für

Bedürfnis heraus, eine deutlich unterscheidbare, eigene Identität sichtbar zu machen – eine Reihe von Kollektions­aus­

moderne und zeitgenössische Kunst entwickelt mit einer

stellungen unter dem Titel Aan de hand van. Diese Präsen­

Museumssammlung von circa fünftausend Objekten.

tationen kombinieren Zeichnungen, Grafik, Gouachen und

Anfänglich werden vor allem Werke von Künstlern aus der

Malerei aus der Urkollektion mit späteren und aktuellen

Urkollektion hinzugekauft. Nach der Eröffnung des Museums

Ankäufen. Inzwischen hat das Museum seinen Kurs einer

erweitern der Direktor Lei Alberigs und sein Nachfolger Thei

wichtigen Änderung unterzogen; seit Januar 2009 wird die

Voragen die in Nord-Holland aufgebaute Sammlung; sie er­

eigene Kollektion, die inzwischen mehr als fünfzig Jahre

werben u. a. mehr Kunstwerke aus der Cobra-Bewegung, der

überspannt, unter dem Titel Uit de verzameling permanent

informellen Kunst, der Nullbewegung und der Materiemalerei.

gezeigt. Das Interesse und die Anerkennung des Publikums

Es gelingt ihnen, qualitativ hochwertige Teilsammlungen

dafür erscheinen groß. Das bestärkt uns in unserer Über­zeu­

zusammenzustellen, u. a. von Armando, Bram Bogart, Edgar

gung, dass das Museum noch stärker Museum werden muss

Fernhout, Jan Schoonhoven und Jaap Wagemaker, die wegen

und dabei wird die Sammlung eine wichtige Rolle spielen.

ihrer Vollständigkeit und dem Vorhandensein früher Werke für die Niederlande als außergewöhnlich einzustufen sind. Sie

Forschung und Ausstellung Wissen über die eigene Iden­ti­tät

investieren außerdem in eine breitere und repräsentativere

und die dazugehörige Sammlung an Objekten ist in Hinblick

Sammlung zeitgenössischer bildender Kunst aus Limburg.

auf fundierte Informationen für das Publikum un­ent­behrlich.

Besonders unter Voragen wächst die besondere Teilsammlung

Betrachtet man die Bandbreite des alternieren­den Ausstel­lungs­

von Malern der Nachkriegszeit, die ursprünglich aus Limburg

programms der vergangenen Jahre, ist die Hommage an die

kommen, um ihre bekanntesten Vertreter Pieter Defesche, Jef

Schenkung vor vierzig Jahren keine reguläre Ausstellung.

Diederen, Ger Lataster, Lei Molin und Pierre van Soest.

Der Unterschied liegt vornehmlich in der Tatsache, dass zum

Auch der heutige Museumsstab unter der Leitung des Direktors Rick Vercauteren betrachtet das Erweitern der Sammlung als zentrale Aufgabe und baut die Sammelgebiete

ersten Mal eine Auseinandersetzung mit der Entstehungs­ geschichte des Museums stattfindet. Während der vergangenen vierundzwanzig Monate haben

der ursprünglichen Kollektion aus. Noch immer werden

wir uns gruppenweise in die Erforschung der genannten kunst­

hauptsächlich Malerei und Arbeiten auf Papier aus den

historischen Fakten und Geschehnisse vertieft. Archiv- und

Niederlanden angekauft, um bestehende Linien der Samm­

Quellenstudium haben enorme Mengen von Material ans Licht

lung fortzuführen. Das langfristige Interesse an gesellschaft­

befördert, Fotos, Filmaufnahmen, Rezensionen, docu­ments

225

226

humains, Zitate, Geräuschfragmente. Die erhaltene Korres­

Ausstellung geht auf die Amsterdamer ‘Joffers’ ein, eine

pondenz von Maarten van Bommel hat viele neue Einsichten

Gruppe von Künstlerinnen, die Ende des 19. Jahrhunderts an

gebracht.

der ‘Rijksacademie van Beeldende Kunsten’ in Amsterdam

Die Urkollektion, von der sich große Teile im Depot be­

studierten, Freundschaft schlossen und gemeinsam aus­stell­ten;

finden, ist erneut gesichtet, registriert und nach heutigen

in der Kollektion sind u. a. Lizzy Ansingh, Betsy Westendorp-

Standards fotografiert worden. Die Erschließung der Ur­

Osieck, Jo Bauer-Stumpff, Marie van Regteren-Altena und

kollektion ist Ausgangspunkt für weitreichende Arbeiten auf

Jacoba Surie ver­treten.

dem Gebiet der Dokumentation, des Sichtbarmachens und

Maarten van Bommel unterhielt einen intensiven Brief­

der Auftakt zur Digitalisierung, durch die die komplette

wechsel mit Galeristen, Museumsdirektoren und Künstlern.

Museumssammlung digital zugänglich gemacht und der

In der Ausstellung werfen einige bemerkenswerte Geschichten

Informationsaustausch modernisiert wird. Die künftige

ein besonderes Licht auf Teile der Kollektion. Wie eine Apo­

Öffnung der Kollektion macht das Museum van Bommel van

theose ist danach die Urkollektion in vollem Umfang zu sehen.

Dam zu einem interessanten Partner und Leihgeber für

Die Salon-Atmosphäre wird dem Museum hervorragend

Museen im In- und Ausland. Diese Vorarbeiten führen indirekt

stehen. Zum Schluss untermauern wir die persönliche

dazu, dass gleichzeitig ein aktueller Kollektions- und Restau­

Geschichte mit dem Dokumentarfilm, den Kees Maaswinkel

rationsplan zustande kommt und als erster Schritt in Richtung

über das Ehepaar gemacht hat.

eines kompletten Kollektions­katalogs fungiert. Eines der Untersuchungsergebnisse ist die Ausstellung,

Als Konservatorin der Kollektion ist das Entwickeln einer Aus­stellung wie dieser für mich eine ausgezeichnete Gelegen­

die die Entstehungsgeschichte rekonstruiert und den eigen­

heit, um in die Tiefe zu gehen, wortwörtlich in die Museums­

ständigen und vielfältigen Charakter der Sammlung skizziert.

keller. Zum ersten Mal habe ich das Vorrecht gehabt, alle Werke

Das Jahr 1969, in dem die Gemeinde Venlo die Schenkung

der Urkollektion in den eigenen Händen zu halten. Eine span­

annahm, steht zentral. Die Ausstellung nutzt authentisches

nende und packende Suche nach den Anfängen unserer mu­

Material. Auf einer chronologischen Route wird auf die Vor­

sealen Existenz. Sie konfrontierte mich persönlich – im posi­

geschichte der Schenkung eingegangen. Wer sind die Sammler

tiven Sinne – regelmäßig mit Überraschungen und ich bin

und wie kommt die Sammlung im Nachkriegs-Amsterdam

davon überzeugt, dass auch unser Publikum, das Stamm­

zustande? Welche Aktivitäten entwickeln sie rund um die

publikum und das neue, jung und alt, überrascht und

Sammlung und warum landet diese schließlich in Venlo? Wie

begeistert sein wird.

sieht das kul­turelle Klima in Venlo zu jener Zeit aus und wie gelingt es, die Stadt für den Bau eines Museums zu ‘begeis­

1

tern’? Danach geht die Ausstellung im Besonderen auf Art und

Maarten van Bommel, ‘Hans van Ieperen’ aus idem (1986): Zij kozen

Umfang der Sammlung ein. Die komplette Kollektion wird von

met hun hart. Toepraken en overpeinzingen, achterhaald uit bescheiden

1044 Arbeiten auf eine Auswahl von etwa dreihundert redu­

van M. F. van Bommel (...), Venlo, Stichting van Bommel van Dam, 24.

ziert. Dabei steht von Anfang an fest, dass nicht nur die

2

großen Namen gezeigt werden, sondern auch die persön­

Walter de Bruijn, ‘Over kunst gesproken – Een kunstverzameling

lichen Präfe­renzen der Sammler, Künstler, die in Vergessenheit

kreeg een museum, aus: e3 Journaal, Weekblad voor Noord-Limburg;

geraten oder möglicherweise nie von der Kunstkritik wahr­

18. November 1971.

genommen worden sind, Favoriten von Maarten und Reina

3

van Bommel-van Dam oder unschlagbare Publikumslieblinge.

Lei Alberigs aus: Museum van Bommel van Dam. Een beeld van de

Außerdem wird die Position des Sammlerpaars auf nationaler

collectie, Kulturamt der Gemeinde Venlo, Venlo 1971, 4

Ebene und für deren Zeit bestimmt. Ihr Ankaufverhalten wird

4

genau unter die Lupe genommen; Galerie Magdalene Sothmann,

Dr. Mieke Rijnders untersucht Edgar Fernhout und dessen Werk

Auktions­haus Paul Brandt und die Contour-Ausstellungen in

nach 1945 – anlässlich einer Ausstellung und einer Publikation für

Delft. Es ist bemerkenswert, dass sich in der Sammlung

das ‘Museum voor Moderne Kunst’ in Arnhem im Herbst/Winter

auffallend viele Arbeiten von Künstlerinnen befinden. Die

2009-2010.

1922 sollte es noch zweiundzwanzig Jahre dauern, bis Aus Liebe zur Kunst? Die Motive des Ehepaars

Maarten van Bommel Reina van Dam heiratete. Obwohl er

van Bommel-van Dam

auch vor 1944 bereits regelmäßig Kunst kaufte, nahm der

Helleke van den Braber

Ausbau der Sammlung erst nach der Eheschließung Formen an. Und auch erst zu diesem Zeitpunkt fing Maarten an, Ideen

Maarten van Bommel hielt 1971 eine Lesung zum Thema Wie

über das Sammeln zu entwickeln und zu formulieren sowie

kamen die zwei dazu…1 Damit stellte er die Frage, die viele Be­

über den (gesellschaftlichen) Wert von Kunst. In den da­

sucher des Museums van Bommel van Dam beschäftigt. Was

zwischen liegenden Jahren arbeitete er am Erwachsenwerden:

trieb Maarten und Reina van Bommel-van Dam dazu, jahr­zehnte­

Nach einer schnellen Karriere bei einem Amsterdamer

lang ihr Geld, ihre Zeit und ihre Energie in den Aufbau einer

Börsen­händler gründete er 1932 einen eigenen Betrieb.

Kunstsammlung zu stecken? Van Bommel behauptet, dass er

Eigentlich war das ein schlechter Zeitpunkt, um mit Wert­

und Reina ohne Kunst ‘nicht leben konnten’ und dass sie beide

papierhandel zu beginnen; die Niederlande befanden sich auf

den unaufhaltsamen Drang verspürten ‘auf die Jagd zu gehen’

dem tiefsten Punkt einer Wirtschaftskrise. Dennoch gründete

nach Kunstwerken.2 Wie kamen die zwei dazu? Welche persön­

van Bommel seine Firma und irgendwie gelang es ihm, von

lichen Motive lagen ihrem Sammeldrang zu­grunde? Maarten

Anfang an Erfolg zu haben. Aus vielen Quellen entsteht der

van Bommel hat wiederholt betont, aus­schließlich ‘aus Liebe

Eindruck, dass seine guten Resultate nicht nur seiner Arbeits­

zur Kunst’ gehandelt zu haben. Aber bedeutet das, dass das

wut zu verdanken waren, sondern auch seiner Intelligenz,

Ehepaar lediglich die Blüte der Kunst fördern wollte oder zielte

seinem angenehmen Umgang mit Menschen, seinen soliden

es auch auf die Verbesserung der gesellschaftlichen Position

Handelsprinzipien und seinem breiten Interesse.5

von Kunst und Künstlern ab? Eine Antwort auf diese Fragen ist

Inzwischen beendete Maartens spätere Frau Reina van

nicht nur in van Bommels Lesung von 1971 zu finden, sondern

Dam ihre Ausbildung als Krankenschwester und arbeitete ab

lässt sich auch aus zahllosen einführenden Worten zu Ausstel­

1937 in Krankenhäusern in Rotterdam und Den Haag. Sie traf

lungen, aus Interviews und Zeitungsartikeln und dem privaten

ihren zukünftigen Ehemann 1943, nachdem Maarten das

Material aus dem Archiv des Museums ableiten.

Nachbar­haus einer ihrer älteren Schwestern bezogen hatte.6

Maarten van Bommel war sechzehn Jahre alt, als er 1922

Der Funke zündete, als sie ihn in jenem Jahr zu einem gemein­

in einem Schaufenster einer Amsterdamer Kunsthandlung eine

samen Besuch einer Aufführung der Matthäus-Passion einlud.

Bronze sah. Die kleine Frauenfigur von der Hand des französi­

Er war damals achtunddreißig, sie dreiunddreißig. Maarten war

schen Bildhauers Jules Dalou berührte ihn zutiefst. ‘Das ganze

vorher schon einmal verheiratet gewesen, doch in ihr fand er

Sparschwein ging drauf’, erinnerte er sich später. ‘So fing es

seinen stabilen Lebenspartner. Der Mann, der von anderen als

an.’ Das Kunstempfinden des jungen van Bommel war nicht

warm, gesprächig, liebenswert, aber auch als ein wenig melan­

selbstverständlich. Er wuchs in einer ärmlichen, aber soliden

cholisch charakterisiert wurde, beschrieb seinerseits seine

Familie auf, in der der Vater nach einem Unfall zuhause saß und

Frau in den Anfangsjahren als eine ‘strenge, mürrische, züch­

die Mutter Geld verdiente, indem sie Kostgänger ins Haus

tige Elfen­bein­statue’, die von außen ‘wohl als Gletcher [sic]’

nahm. Maarten ging ab seinem zwölften Lebensjahr ar­beiten

erschien, aus der er aber gerne einen ‘übermütigen Bach’

und kombinierte seine Arbeit als Angestellter bei einem

machen wollte.7 Ihr gemeinsamer Kinderwunsch ging nicht in

Effektenhandelshaus mit dem Besuch einer Abendhandels­

Erfüllung, was beide immer wieder sehr bedauert haben. In

schule. Sein Gehalt überließ er vollständig seinen Eltern; trotz­

gewisser Weise hat die Kunstsammlung diese Leere in ihrem

dem führte die Anschaffung notwendiger Bücher für seine

Leben gefüllt. Maarten nannte ihre Kunstwerke wiederholt:

Ausbildung ständig zu häuslichen Konflikten. ‘Eine schwere

‘unsere Schätze, unsere Kinder’.8

3

Jugend’, sagte er im Nachhinein. Erfreuliches gab es auch: Sein

Nach der Heirat wurde Reina für ihren Mann eine wich­

Vater zeigte ihm regelmäßig seine Lieblingsbilder im Rijks­

tige ‘Komplizin’ beim Ausbau der Kollektion. Obwohl sie später

museum und im Stedelijk Museum. So lernte der junge

be­tonte, ‘vor allen Dingen durch ihren Mann angesteckt’

Maarten Kunst zu betrachten, eine Fähigkeit, die ihm später

worden zu sein, war das Sammeln etwas, das sie von Anfang

sehr gelegen kommen sollte.4

an mit­einander verband.9 Zusammen besuchten sie unzählige

227

228

Aus­stellungen und Ateliers, gemeinsam wählten sie Werke

nicht allzu wichtig nehmen.16 Angehörige der van Bommels

aus, die sie ansprachen, und zu zweit genossen sie die ständig

erinnern sich, dass das Ehepaar Häuser, Autos und Ferien

wachsende Sammlung in ihrer Amsterdamer Etagenwohnung.

nicht inte­ressant fand, dass es für Maarten aber Ehrensache

‘Wer beruflich auf der Suche nach Kunst von heute seine

war, sich tipptopp zu kleiden, dass er seiner Frau regelmäßig

Runden durch Galerien, Museen und auf Vernissagen und

prächtige Juwelen schenkte und dass er es wichtig fand, ein

anderen Tagen dreht,’ schrieb der prominente Kunstkritiker

großzügiger Gastgeber zu sein. Von Geldmangel war aus ihrer

Hans Redeker 1964, ‘begegnet ihnen (…) sicher (…): ein kleines

Sicht keine Rede.17 Wahrscheinlich wollte van Bommel durch

und unauffälliges Ehepaar, ohne Pose und Wichtigtuerei, zwei

diese etwas übertriebene Darstellung seiner persönlichen

normale Amsterdamer Menschen und nahezu untrennbar

Investitionen den großen (künstlerischen) Wert seiner

zusammen.’

Sammlung stärker betonen.

10

Auch diverse Ateliers besuchten sie zusammen und ge­

Van Bommel konnte das Wort ‘Sammler’ nicht leiden.

nossen gemeinsam den Einblick in die sonst eher geschlos­sene

Er nannte sich selbst lieber ‘Kunstliebhaber’.18 Liebe zur Kunst,

Welt der Künstler. So fand Maarten ihren nervenaufreibenden

fand er, musste der Motor sein, der ihn antrieb. Sammeln

Besuch des exzentrischen Malers Henri Boot ‘ein echtes Er­leb­

bedeutete für ihn, der Kunst und individuellen Künstlern zu

nis’: Sie landeten in ‘einem verwahrlosten Trödelladen unter

dienen und in dieser Hinsicht richtete er seine Aktivitäten vor

einer Staubschicht von Jahren mit [einem] Gastgeber (…) mit

allem auf künstlerische Ziele. Das Sammeln scheint für ihn

scharfem Blick unter der Krempe seines Huts’. Bei derartigen

auch eine Form des Mäzenatentums gewesen zu sein.

Atelierbesuchen klärten sie gemeinsam, welche Werke sie am

Sammlern, denen es um Ansehen ging und die ausschließlich

meisten berührten. Persönliche Emotion, das Gefühl, von

Arbeiten bekannter Künstler kauften, waren ihm ein Gräuel.

einem Kunstwerk stark berührt, ‘mitgenommen’ und schließ­lich

‘Status suchen war uns fremd (…). Wir stellten unsere Kol­lek­

‘befreit’ zu werden, auch die Erkenntnis der Seelenverwandt­

tion auch nicht aus Snobismus zusammen und kauften also

schaft mit dem Künstler entschieden in der Summe, ob ein

auch niemals ‘Namen’, obschon einige ‘unserer’ Künstler

Werk den Weg in die Sammlung fand.12 Aus verschiedenen

gerade dabei waren, sich einen Namen zu machen.’ sagte er

Quellen geht hervor, dass das Auswählen und Betrachten ein­

1971.19 Das Ehepaar fand es wichtig, Künstler, die noch nicht

mal auserkorener Kunst für van Bommel sehr gefühlsbeladen

anerkannt waren, durch ihre Ankäufe zu unterstützen und

war und beinah religiöse Dimensionen hatte: ‘Lass mich lieber

ihnen so die Möglichkeit zu geben, ‘etwas Neues zu tun’.20

allein, mit meiner Frau (…), mich verlierend in einer von uns

Auf diese Weise konnten ihre Protegés in aller Ruhe Werke

behüteten Schöpfung, um so in Kontakt zu treten mit einer

schaffen, für die noch wenige Käufer Interesse zeigten.

11

Wirklichkeit, die sich nicht andeuten, nicht mit dem Blick

Aus vielen Quellen geht hervor, dass Maarten und Reina

erfassen oder messen lässt, aber ebenso sehr Realität ist wie

es als eine Ehre ansahen, als erste dabei zu sein, wenn Künst­

ihr ‘Äußeres’, stärker noch: die das Sein berührt.’13

ler etwas Neues probierten oder eine andere Richtung ein­

Die Behauptung, dass der Aufbau der Sammlung für

schlugen. Häufig kündigten sie nach einem Ankauf mit

Maarten und Reina van Bommel die Erfüllung ihres Lebens

gewissem Stolz an, dass das Werk ‘einstweilen nur einen

gewesen ist, scheint nicht übertrieben. Trotzdem ist die Kol­

kleinen Kreis ansprechen würde’ oder ‘noch von wenigen

lektion nicht ohne Hauen und Stechen zustande gekommen.

anerkannt sei’.21 Die Anerkennung, so unterstellten sie, würde

‘Wir haben immer nur das gekauft, was uns beiden Genuss

mit der Zeit wohl kommen. Gerade das Experiment sollte

schenkte. Das ist unser großer Reichtum: Dafür haben wir

gefördert werden: ‘Es sagt Ihnen noch nichts. In Ordnung!

alles, was wir hatten, ausgegeben’, stellte Maarten 1968 fest.

Vielleicht ist [der Künstler] noch in der Experimentierphase und

Und: ‘Was haben wir uns nicht alles entsagt, um uns mit den

führt das alles zu nichts. Aber der Künstler muss auch leben

Schöpfungen von Künstlern umgeben zu können!’15 Obwohl er

und dann lassen Sie uns mal froh sein, dass er Käufer findet.

in Interviews betonte, dass das Sammeln soviel Geld gekostet

Die Zeit wird zeigen, wer Recht hatte.’22 Dass van Bommel sich

habe, dass sie jahrelang nicht in Urlaub fahren konnten und

gerne als Entdecker von Talent sah, ergibt sich auch aus der

sogar darüber nachgedacht hätten, ob sie sich ihr Auto

Tatsache, dass er äußerst empfindlich auf das Urteil etablier­

weiterhin leisten könnten, muss man diese Bemerkungen auch

ter Kunstkenner über die Werke seiner Sammlung reagierte.

In seinen Texten ließ er zum Beispiel keine Gelegenheit aus zu

praktischer Hilfe. Für Jaap Stellaart vermittelte er beispiels­

erwähnen, dass der damalige Direktor des Stedelijk Museum

weise geeignete Ausstellungs­räume und Wil Bruin bekam

Willem Sandberg in den fünfziger und sechziger Jahren

nicht nur aufmunternde Worte über seine Arbeit, sondern

wiederholt zu Besuch kam, um sich Werke der Sammlung

auch Unterstützung bei der Ab­wickelung seiner Geschäfte und

anzusehen.23 Van Bommels Neffen Gerrit und Martin de Jong

Finanzen.30 Die offen­herzige Art, mit der diese Maler van

erinnern sich auch, wie stolz er auf einen lobenden, ganz­

Bommel Zugang zur täglichen Praxis ihres Künstlerseins

seitigen Zeitungsartikel war, den der Kunstkritiker Hans

gewährten, fällt auf. Offensichtlich war ihnen van Bommels

Redeker ihm und Reina gewidmet hatte und wie zufrieden er

Anteilnahme wichtig. Aus gutem Grund versicherte Henri

war, als 1981 ihrer beider Namen in großen Buchstaben auf

Boot dem Ehepaar, dass ‘Ihr festes und nicht nachlassendes

der Fassade ihres eigenen Museums platziert wurden.

Interesse an mir eine große Ermunterung [ist].’31

24

Maarten van Bommel war sich bei aller Bescheidenheit wahr­

Das bedeutet allerdings nicht, dass der Kontakt zu Künst­

scheinlich sehr wohl bewusst, wie viel Prestige ihm seine

lern immer reibungslos verlief. Auf der einen Seite hatten viele

Sammelaktivitäten einbrachten. Es scheint, als habe er wie

von ihnen ihre Gebrauchsanweisung (‘Künstler sind häufig un­

viele andere Kunstsammler und Wohltäter nach einer be­

be­queme, egozentrische, wenn nicht egois­tische Menschen,

stimmten Form der Unsterblichkeit gestrebt. Die Gründung

die sich selbst als Mittelpunkt betrachten und alles auf ihre

eines eigenen Museums war für ihn ein hervor­ragendes

eigenen Belange und ihren Wert beziehen, ohne sich um die

Mittel, um seinem Namen auch über den Tod hinaus

Gefühle der anderen zu kümmern’, resü­mierte van Bommel

gebührende Resonanz zu sichern.

wütend nach einem Streit mit Hans van Ieperen), auf der

Maarten und Reina van Bommel haben beim Sammeln

anderen Seite war auch van Bommel durch­aus empfindlich.32

nicht allein auf Form, Thematik oder Aussagekraft von Kunst­

Der Briefwechsel mit Jan van Herwijnen zeigt viele kleine und

werken geachtet, sondern auf die ‘Sorte’ Künstler, die die

große Zusammenstöße. Maarten be­wunderte Herwijnens

Arbeit ge­macht hatte. Auffallend oft charakterisiert Maarten

Werk, ärgerte sich aber oft über die Leichfertigkeit, mit der

Künstler als ‘Gräber’ und ‘Beschauer’, die es schwer hatten,

dieser finanzielle Forderungen an ihn richtete. Der Kontakt der

sich im normalen gesellschaftlichen Verkehr zu behaupten.

beiden stand noch am Anfang, als der Maler 1957 in Geldnot

25

Er hatte eine Vorliebe für gequälte, antibürgerliche, intensiv

geriet. Er bat van Bommel, ihm ein Bild für tausend Gulden

lebende, feurige und tief bewegte Künstler, die ihr Werk

abzukaufen, um seine Probleme lösen zu können. Als der

‘ringend’ und ‘gepeinigt’ zustande brachten.26 Er bewunderte

Sammler sich weigerte, bezichtigte er diesen, geizig, teilnahms­

besonders jene Künstler, die aus innerer Notwendigkeit ar­

los und berechnend zu sein. Das bekam Maarten in den

beiteten, die ‘wie ergriffen’ nicht anders konnten als zu

falschen Hals. ‘Ihr überschätzt uns in finan­zieller Hinsicht

schaffen. Diese Künstler hatten Unterstützung und Ermuti­

erheblich und das würde sehr deutlich sichtbar werden, wenn

gung am dringend­sten nötig, meinte er, und er sah den Erwerb

wir unsere Lebensweisen miteinander ver­gleichen würden.

ihrer Werke als eine Möglichkeit, ihnen ‘zur Seite’ zu stehen.

Wir müssen genauestens rechnen, um über die Runden zu

‘Kunst macht uns zu Mitstreitern, Mitgenießern und Mit­

kommen und noch etwas überzubehalten, um ab und zu ein

bewunderern’, folgert er 1971.

Kunstwerk kaufen zu können, was ich bitter nötig habe als

27

28

Mit einigen ‘ihrer’ Künstler baute das Ehepaar enge

Kompensation für ein allzu anstrengendes Leben. (…) Ich fühle

Freund­schaften auf, die manchmal jahrzehntelang hielten.

mich durch die Darstellung als eine Art schachernder Bilder­

Aus Brief­wechseln ist zu ersehen, dass die Kontakte oft

händler doch irgendwie verletzt und wir hoffen, dass Du das

intensiv und sehr persönlich waren. Van Bommel fand es

zurücknimmst.’33 Diesmal ging das gut, doch zwei Jahre später

wichtig, nicht nur als Geschäftskontakt, sondern ‘in erster Linie

schien der Maler van Bommels finanzielle Möglichkeiten und

als Anteil neh­men­der Freund’ betrachtet zu werden. Und

dessen Bereitschaft erneut kräftig zu überschätzen. Neue

tatsächlich schütteten ihm Künstler wie Wil Bruin, Hans van

böse Briefe folgten. ‘Vielleicht bist Du einfach ein Bilderkäufer,

Ieperen, Jaap Stellaart und Jan van Herwijnen regelmäßig ihr

Sammler von künstlerischen Dingen – Du bist bei den Amster­

Herz aus, wenn sie künst­lerisch oder finanziell festgefahren

damer Malern als schrecklicher Feilscher bekannt. Sei’s drum

waren.29 Maarten diente mit guten Tipps, weisem Rat und

– dann ist eben das Deine wahre Gestalt...’ wetterte van

229

230

Herwijnens Frau.34 Damit traf sie van Bommel so schwer, dass

erkenntnis und Selbstverwirklichung und ihre Sorge um die

dieser (vorübergehend) den Kontakt abbrach.

Sammlung ersetzte in gewisser Weise die Sorge, die sie gerne

35

Seine Wut ist verständlich. Obwohl Maarten van Bommel

Kindern hätten angedeihen lassen. Der Nachdruck, mit dem

sich als statusbewusster und stolzer Sammler zeigte, betrach­

das Ehepaar Wert darauf legte, dass (innovative) Künstler

tete das Ehepaar Kunstkauf als Investition oder aus (finan­

unterstützt wurden, spricht dafür, dass sie sich ihrer Funktion

zieller) Gewinnsucht als ein Übel. ‘Ein spekulierender Kunst­

als Mäzene bewusst waren. Nebenbei scheinen sie mit ihrer

liebhaber und -käufer ist in unseren Augen einen Seelen­

Sammlung auch nach einer gewissen Form von Prestige und

verhökerer, der eine hässliche Abfuhr erleiden kann. Kunst­

Unsterblichkeit gestrebt zu haben. Die Kultur profitierte auch

werke sollten keine Handelsobjekte sein. Sie sind Kulturgüter’,

davon: Durch ihre Ankäufe kamen Formen der Kunst zur Blüte,

konstatiert van Bommel 1971. Für ihn war Sammeln ‘eine

die es ohne sie viel schwerer gehabt hätten. Ihr Interesse an

kulturelle Hand­lung, durch liebevolle Hände auszuführen,

dem gesellschaftlichen Aspekt des Sammelns äußert sich

opferbereit’.37 Der Ausdruck ‘kulturelle Handlung’ bedeutete

schließlich in ihrem Plädoyer für eine größtmögliche Reich­

für ihn, dass ein Sammler nicht nur künstlerische, sondern

weite der Kunst. Unter diesen Umständen ist es nicht ver­wun­

auch gesellschaft­liche Ziele verfolgen sollte. Kunstwerke

derlich, dass es ausgerechnet diesem Ehepaar, das so leiden­

sollten seiner Meinung nach nicht im Verborgenen gehegt

schaftlich und aus einer so breit gefächerten Motivation heraus

werden, sondern so vielen Menschen wie möglich gezeigt

sammelte, 1971 gelungen ist, ein eigenes Museum zu gründen.

36

werden. Erst dann konnte die Botschaft der Kunst (das, was Menschen berühren kann) ihr Ziel erreichen. Van Bommel und

1

seine Frau sahen es als einen Auftrag an, andere an dem, was

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde die twee…’ Aus: ebenda, Zij

ihre Kollektion zu bieten hatte, teilhaben zu lassen, und

kozen met hun hart. Toespraken en overpeinzingen, achterhaald uit

nahmen diese Verantwortung gegenüber der Gesellschaft sehr

bescheiden van M. F. van Bommel (…), Stiftung van Bommel van Dam,

ernst. Das geht zum Beispiel aus der Tatsache hervor, dass

S. 19-21, Venlo 1986.

Maarten ab 1956, vier Jahre nach seinem Antritt als Direktor

2

bei der Twentsche Bank, Lunch­ausstellungen in seinem

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde die twee…’, S. 19.

Betrieb organisierte, um die mehr als eintausend Bankange­

3

stellten Fühlung mit Formen moderner Kunst aufnehmen zu

Maarten van Bommel, ‘Al schouwend komt men in contact…’ Archiv

lassen. Das war alles andere als einfach: Zu seiner Enttäu­

Museum van Bommel van Dam.

schung stieß van Bommel mit seiner Initiative auf großen

4

Widerstand. Die Kunst, die ihm so am Herzen lag, wurde von

Für die Rekonstruktion von Maarten van Bommels Jugend und der

seinen Kollegen weder begriffen noch gewürdigt. Das ging so

späteren Heirat mit Reina: Notizen zu ‘Flitsen maatsch. Levensloop’,

weit, dass einer von ihnen ein Bild von Kees van Bohemen,

Februar 1986; die undatierte Lesung ‘Al schouwend komt men in

das in van Bommels Direktorenbüro hing, ernsthaft beschä­

contact…’, wahrscheinlich aus den 70er Jahren; die kurze Biografie,

dig­te.38 Diese Erfahrung schockierte die Eheleute zutiefst, aber

die Maarten anlässlich des 40. Hochzeitstages von Klaas und Riek de

bestärkte sie auch in der Überzeugung, dass ihre Sammlung

Jong-van Dam, geschrieben hatte, ‘Martinus Franciscus van

am besten in einem Museum aufgehoben sei. Das Museum

Bommel’, 28. August 1980; und das (unveröffentliche) Büchlein mit

sollte ‘ein Tempel’ sein, allerdings ein offener Tempel, in den

Liedern an­lässlich des 35. Hochzeitstages von Maarten und Reina.

Menschen gerne kommen und wo sie Unterstützung und

Die vier Do­kumente befinden sich im Archiv des Museums van

Begleitung beim Betrachten von Kunst finden würden.39

Bommel van Dam.

Wie kamen die zwei dazu…? Auf diese Frage sind, wie wir

5

jetzt wissen, mehrere Antworten möglich. Das Ehepaar scheint

Maarten van Bommel, ‘Flitsen maatsch. Levensloop’. Archiv

so­wohl aus persönlichen als aus künstlerischen und gesell­

Museum van Bommel van Dam.

schaft­lichen Motiven gehandelt zu haben. Dass der Aufbau der

6

Kollektion Maarten und Reina viel gegeben hat, ist deutlich.

Maarten van Bommel, ‘Martinus Franciscus van Bommel’. Archiv

Das Kaufen und Betrachten der Kunst brachte ihnen Selbst­

Museum van Bommel van Dam.

7

20

Büchlein mit Liedern anlässlich des 35. Hochzeitstages von Maarten

Maarten van Bommel, ‘Samenvatting van de inleiding van de

und Reina. Archiv Museum van Bommel van Dam.

8-avondencursus van de Volksuniveristeit Venlo (…)’ Aus: ebenda, Zij

8

kozen met hun hart, S. 35.

Ed Wingen, ‘Kunst verzamelen is een avontuur’. In: De Telegraaf,

21

1. Juni 1968. Archiv Museum van Bommel van Dam.

Maarten van Bommel, ‘Wil Bruin’. Aus: ebenda, Zij kozen met hun

9

hart, S. 15 und Maarten van Bommel, ‘Stramien inleiding tot rond­

Koen Eykhout, ‘Reina cum laude’. In: Buun (2001), Stichting Cultuur-

leiding Vrienden museum’ (unveröffentlichter Text vom 18. April

Historische Publicaties voor het Stadsgewest Venlo, S. 44-51. Archiv

1978). Archiv Museum van Bommel van Dam.

Museum van Bommel van Dam, Venlo 2001.

22

10

Maarten van Bommel, ‘Samenvatting van de inleiding van de

Hans Redeker, ‘Kunstkennerskeuze: bij Nederlandse verzamelaars i’.

8-avondencursus van de Volksuniveristeit Venlo (…)’ Aus: ebenda,

In: Algemeen Handelsblad, 5. Dezember 1964.

Zij kozen met hun hart, S. 35.

11

23

Maarten van Bommel, ‘H. F. Boot’. Aus: Zij kozen met hun hart, S. 77.

Siehe z. B. Maarten van Bommel, ‘Nardus van de Ven’, ‘Wil Bruin’

Übrigens hat Reina denselben Besuch beschrieben in Eykhout,

und ‘Kees van Bohemen’. Aus: ebenda, Zij kozen met hun hart, S. 8,

‘Reina cum laude’. In: Buun, Venlo 2001, Stichting Cultuur-

15 und 95.

Historische Publicaties voor het Stadsgewest Venlo, S. 44-51. Archiv

24

Museum van Bommel van Dam.

Gespräch mit Gerrit und Martin de Jong vom 11. März 2009.

12

25

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde die twee…’, S. 21.

Maarten van Bommel, ‘Dartèl’. Aus: ebenda, Zij kozen met hun hart,

13

S. 17.

Maarten van Bommel in einem Brief an (den Kunsthistoriker und

26

späteren Galeristen) Lambert Tegenbosch, 24. Juli 1969, Archiv

Siehe z. B. die Artikel über Nico Molenkamp (Zij kozen met hun hart,

Museum van Bommel van Dam.

S. 46) und Arie Kater (Zij kozen met hun hart, S. 4).

14

27

Hans Redeker, ‘Kunstkennerskeuze: bij Nederlandse verzamelaars i’.

Maarten van Bommel, ‘Louis Filcer’. Aus: ebenda, Zij kozen met hun

Aus: Algemeen Handelsblad, 5. Dezember 1964.

hart, S. 56.

15

28

Maarten van Bommel, ‘Al schouwend komt men in contact…’

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde die twee…’, S. 21.

16

29

Siehe z. B. Redeker, ‘Kunstkennerskeuze’ und das Liederbüchlein aus

Maarten van Bommel in einem Brief an Anita Schoonhoven,

Anlass des 35. Hochzeitstages von Maarten und Reina. Archiv

28. April.1960. Archiv Museum van Bommel van Dam.

Museum van Bommel van Dam.

30

17

Die Briefwechsel mit Stellaart und van Ieperen befinden sich im

Gespräch der Autorin am 11. März 2009 mit Gerrit und Martin de

Archiv Museum van Bommel van Dam.

Jong, Neffen von Reina van Dam.

31

18

Brief von H. F. Boot an Maarten van Bommel vom 19. Februar 1958.

Maarten van Bommel, ‘Leken in de pastorie’. Aus: ebenda, Zij kozen

Archiv Museum van Bommel van Dam.

met hun hart, S. 25

32

19

Brief von Maarten van Bommel an Hans van Ieperen vom 14. Sep­

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde die twee…’, S. 21.

tember 1971. Archiv Museum van Bommel van Dam.

231

232

33

Voraussetzungen wie einen Plan oder eine Sammlungsrichtung

Brief von Maarten van Bommel an Jan van Herwijnen vom 17. Sep­

gab es nicht. Van Bommel sagte in einem Vortrag bei den

tember 1957. Archiv Museum van Bommel van Dam.

Lions International am 6. September 1972 in Venlo: ‘In unserer

34

Sammlung fehlt die Systematik. Was uns ansprach, uns fes­

Brief von Dien van Herwijnen an Maarten van Bommel vom 2. Juli

selte, faszinierte, berührte, wurde aufgenommen (…). Dass als

1959. Archiv Museum van Bommel van Dam.

Regel auf Qualität geachtet wurde, bedarf keiner Erörterung.

35

Gefühl spielte dabei eine größere Rolle als Analyse. Wahr­

Brief von Maarten van Bommel an Dien van Herwijnen vom 6. Juli

haftigkeit war die erste Forderung!’

1959. Archiv Museum van Bommel van Dam.

Hans Redeker beschrieb am 5. Dezember 1964 in einem

36

Artikel im Algemeen Handelsblad die Art der Sammlung als

Maarten van Bommel, ‘Wat bezielde die twee…’, S. 20.

‘undogmatisch’, ‘sympathisch’ und ‘überraschend’, aber auch

37

als ‘zeugend von einer Eigenheit, in der das Neueste vom

Maarten van Bommel, ‘Leken in de pastorie’, S. 25.

Neuen nicht im Vordergrund stand.’ So kauften sie Werke von

38

befreundeten Künstlern, Absolventen der Rijksacademie in

Maarten van Bommel, ‘Kees van Bohemen’. Aus: ebenda, Zij kozen

Amsterdam, wie z. B. Otto B. Kat und Arie Kater, dem Maler

met hun hart, S. 95-96 und Ferry Feenstra, ‘Echtpaar van Bommel-

des Portraits Mijn vriend Maarten (‘Mein Freund Maarten’), das

van Dam: een waarachtig kunstwerk behoort per definitie gemeen­

sich in der Sammlung befindet. Von einer Anzahl Künstler, die

schapsbezit te zijn’. Aus: Ankertros (Juli/August 1978), Amsterdam,

nicht direkt einer Strömung oder einer ‘Schule’ zuzuordnen

abn Bank, S. 28-29.

sind, gingen im Laufe der fünfziger und sechziger Jahre mehr

39

als zehn Werke in ihren Besitz über. Zum Beispiel von H. F. Boot,

Maarten van Bommel, ‘Inleiding 1e museumcatalogus 1971’. Aus:

Henk Broer, Wil Bruin, Johan Buning, Flip van der Burgt, Peerke

ebenda, Zij kozen met hun hart, S. 56.

Bust, Cor Dik, Aad de Haas, Jan van Herwijnen, Hans van Ieperen, C. Koning, Mechtilt, Melle, Jan Meijer, Nico Molen­ kamp, Edouard Righetti, Jaap Stellaart en Nardus van de Ven.

Leidenschaftliche Sammler. Die Entstehung der

Die Ankäufe fanden in Galerien, auf Auktionen, bei Aus­stel­lun­

Sammlung van Bommel-van Dam

gen von Künstlervereinigungen und bei Verkaufs­aus­stel­lungen

Truus Gubbels

in Museen und Ateliers statt. Das Angebot und die Ausstel­lun­ gen des Auktionshauses Paul Brandt und der Galerie Magda­

Der Kunstkritiker Hans Redeker schrieb 1968 in dem Katalog

lene Sothmann waren ein wichtiger Leitfaden. Maarten und

Facetten collectie Van Bommel-van Dam, herausgegeben vom

Reina van Bommel-van Dam besuchten viele Künstlerateliers,

Cultureel Centrum, dass für die Sammlung ‘die Liebe zu echter

zum Beispiel in Bergen, wo sie Sommerferien machten und

Malerei, der begeisterten Sprache des Pinselstrichs, expres­si­ver

Werke von Jan van Herwijnen, Dirk Trap und Jan Kagie erwar­ben.

Farbe, Komposition, Form und Darstellung [bezeichnend sei].

Auch die jährlichen, sogenannten Contour-Ausstellungen, die

Und zwar in voller Breite: von expressionistischer Heftig­keit

von 1954 bis 1967 im Prinsenhof in Delft stattfanden und ak­

bis zu den Strukturen der Materiemaler, von Surrealisten bis

tuelle, zeitgenössische Kunst zeigten, waren eine Quelle. Dort

zu Lyrisch Abstrakten, von den andächtig in das Wunder der

lernten sie zum Beispiel die Werke von Kees van Bohemen,

all­täglichen Wirklichkeit Verliebten bis zu den Demas­kieren­den

Melle und Jan Schoonhoven kennen. Im Katalog von 1955

und Aufständischen.’ Er betont den Blickwinkel der Sammlung,

notierten sie sich Melles Adresse und besuchten ihn später in

der auf Gefühl und Leidenschaft basiert, ausgelöst durch die

seinem Atelier. Dort und in der Galerie Sothmann kauften sie

Werke selbst. Auch persönliche Bindungen und Engagement

mehr als zwanzig seiner Werke. Von Jan Schoonhoven suchten

für die Macher waren freilich von großer Wichtig­keit: Maarten

sie sich 1955 ein paar Arbeiten auf der Contour-Ausstellung

und Reina van Bommel-van Dam emp­fingen Künstler häufig

aus und danach noch ein paar weitere in seinem Atelier. Ab

zuhause, nicht selten zu nachtschlafender Zeit, um bei einem

einem bestimmten Zeitpunkt ging sein Werk in eine Richtung,

Drink Gedanken über bildende Kunst auszutauschen.

die sie nicht mehr interessant fanden. Die weißen Reliefs

konnten das Ehepaar nicht reizen und nachdem 1960 ein erstes Relief in ihren Besitz übergangen war – inzwischen eine

aus diesem Sammel­surium von diehards und disparues. Die Galerie Magdalene Sothmann in Amsterdam war die

der Trophäen in der Sammlung – wandten sie sich ab. An

zweite wichtige Adresse für die Ankäufe des Ehepaars. Sie

Werke von Bram Bogart, Arie Kater, Toon Kelder, Ro Mogen­

hatten ein gutes, persönliches Verhältnis zu der Galeristin und

dorff und Friso ten Holt kamen sie ebenfalls über die Contour-

unterhielten einen lebendigen Briefwechsel über die (inter-)

Ausstellungen.

nationale Kunstwelt. Die Sammler besuchten die meisten

Häufig wählten sie bei Ausstellungsbesuchen – vom sel­ben

Vernissagen bei Sothmann und bekamen auch mal ein Werk

oder von verschiedenen Künstlern – mehrere Werke gleich­

von ihr geschenkt. Sie kauften bei ihr unter anderem Werke

zeitig aus, sodass sie manchmal deals schließen konnten. Aber

von Bissière, Victor Brauner, M. Campigli, A. Clavé, Louis

die Beträge, die sie ausgaben, waren im Allge­meinen nicht so

Collet, Edgar Fernhout, Herbert Fiedler, Johnny Friedländer,

hoch – meistens ein paar hundert Gulden – und überstiegen

Aad de Haas, Ger Lataster, Melle, Lei Molin, Imre Nagy,

nur selten die Tausend Gulden. Es gab Aus­nahmen, wie z. B.

Perdok, Nono Reinhold, Sjinkichi Tajiri en Jaap Wagemaker;

ein Werk von Hans van Ieperen, das 1959 für eintausend­

genau wie bei Paul Brandt ein abwechselungsreiches Ganzes

fünfhundert Gulden angeschafft wurde, oder ein Kees van

von etablierten Künstlern und jungen Talenten. Ein Teil der

Bohemen für zweitausend Gulden aus der Contour-Ausstellung

sogenannten ‘Amsterdamer Limburger’ aus der Sammlung

in Delft 1963. Ab 1960 machten sie bei ihren Ankäufen aus­

des Ehepaars kommt aus der Galerie Sothmann.

giebig Gebrauch von der damaligen Aankoop­subsidieregeling

Die van Bommel-van Dams folgten bei der Auswahl der

Kunstwerken (a sk). Eine Regelung, mit der der Staat 25 bis 35

Künstler, die sie interessant fanden, ihrem eigenen Kurs. Eine

Prozent der Ankaufsumme eines Kunst­werks subventionierte.

Randbemerkung muss darüber gemacht werden. Maarten van

Diese Regelung wurde Ende der siebziger Jahre abgeschafft,

Bommel schätzte die Meinung des Kunstkritikers Hans

weil sie schwer kontrollierbar war und dem Kunstmarkt Miss­

Redeker sehr und bewahrte alle Rezensionen von Ausstel­lungen

brauch unterstellt wurde. Zuweilen kauften die Eheleute auch

auf, die Redeker von Anfang 1949 bis 1962 schrieb, zunächst in

auf Raten, wenn sie knapp bei Kasse waren und etwas unbe­

Vrij Nederland in der Rubrik ‘Langs de galeries’ und später im

dingt haben wollten, wie z. B. 1959 bei Magdalene Sothmann

Algemeen Handelsblad. Der Kurs wurde manchmal auch – wenn

das Bild Mistig Bos (‘Nebliger Wald’) von Edgar Fernhout.

auch nicht bewusst – durch die Rezensionen bestimmt. Sie

Es wurde verabredet, dass sie 1960 eintausend­fünfhundert

kauften mehrmals Werke, die Redeker namentlich in seinen

Gulden zahlen sollten und weitere eintausend im Februar

Besprechungen von Ausstellungen erwähnt hatte, z. B. Mistig

1961, wenn möglich früher. Der Ex-Bankier van Bommel

Bos (‘Nebliger Wald’) von Edgar Fernhout bei Magdalene

machte sich immer genaue Notizen über die Beträge, die noch

Sothmann, ein Werk, das der Rezensent am 22. Oktober 1959

offen waren, die Ratenvereinbarungen und die Fortschritte

im Algemeen Handelsblad vermeldet. Im selben Jahr erwarben

beim Abbezahlen.

sie ebenfalls bei Sothmann Oude vrouw met papegaai (‘Alte

Das Ehepaar kaufte sehr viel in Amsterdam bei dem

Frau mit Papagei’) von Herbert Fiedler, das Redeker am 23.

Makler, Taxator und Auktionator Paul Brandt: häufig Grafiken

Januar 1959 besprochen hatte. Nach 1962 wurden die Kritiken

und Zeichnungen in enormer Bandbreite in Hinblick auf Her­

nicht mehr aufbewahrt. Ein Hinweis auf das Ende einer Lern­

kunft und Schaffenszeit der Künstler. Einige waren schon in

periode, nach der der Sammler seinen eigenen Kurs bestimmte

die Hall of Fame des 20. Jahrhunderts aufgenommen, andere

und absteckte?

bereits wieder daraus verschwunden, z. B. M. A. J. Bauer,

Ein anderer Kunsthändler in Amsterdam, den das Ehepaar

Besnard, Rudi Bierman, Marc Chagall, Guido Codagone, Jan

regelmäßig besuchte, war M. L. de Boer an der Prinsengracht.

van Essen, D. van Gelder, Hervier, Ger Langeweg, Bart van der

Zwischen 1955 und 1960 erwarben sie für ihre Kollektion dort

Leck, Legrand (Louis), Nico Molenkamp, Hans Olde, Pablo

Arbeiten von Johan Buning und H. H. Kamerlingh Onnes sowie

Picasso, Camille Pisarro, Henri Renoir, Seymour Haden,

von Suze Robertson und Ro Mogendorff. In der ebenfalls an

E. Vuillard, Willem Witsen und J. A. Zandleven. Dass sie ‘mit

der Prinsengracht gelegenen Galerie 845 von Ru und Dolly

dem Herzen wählten’, wie der Titel eines Buches von 1986

Melchers kauften sie Werke von Michael Cardena und Woody

lautet, das der Kollektion gewidmet ist, erschließt sich schon

van Amen und bei der Galerie Espace von Eva Bendien und

233

234

Polly Chapon erstanden sie 1959 sechs Arbeiten von Anton

Amicitae in Amsterdam und dem Utrechtse Kring (‘Utrechter

Heyboer und Werke von Kees Okx. Gelegentlich waren sie

Kreis’). Auch im Museum Aemstelle in Amstelveen und nicht

Kunden bei Santee Landweer, Galerie van Meurs, Galerie

zu ver­gessen in den Ausstellungen der verschiedenen Künst­

D’Eendt und ba s, das sich über dem ‘Moderne Boekhandel’ an

ler­ver­einigungen wie St. Lukas, die unter Willem Sandbergs

der Leidsestraat befand. In Den Haag gingen sie regelmäßig in

Leitung im neuen Flügel des Stedelijk Museum in Amsterdam

der Kunsthandlung Liernur einkaufen und kamen so an Werke

statt­fanden, wurden Ankäufe getätigt. Maarten van Bommel

von Edgar Fernhout, Hans van Ieperen, H. H. Kamerlingh

be­wunderte Sandberg sehr und lud diesen gelegentlich ein,

Onnes und Willem Oepts.

um eine seiner Ausstellungen bei der Twentsche Bank zu er­

Der größte Teil der Kollektion wurde durch Ankäufe in den Ateliers der Künstler zusammengetragen, z. B. bei Kees van Bohemen, bei dem van Bommel nach einer Erwerbung

öffnen, bei der er einen Großteil seines Arbeitslebens verbrachte. Nachdem nun Inhalt und Herkunft der Sammlung

während einer Contour-Ausstellung noch weitere vier Werke

skizziert sind, stellt sich die Frage: Welche Rolle spielten

aussuchte. In Eugène Brandts’ Atelier erstanden sie im Laufe

Maarten und Reina van Bommel-van Dam als Sammler auf

der fünfziger Jahre dutzende Arbeiten und in Armandos zwölf.

der farben­frohen Skala, die die niederländische Bildende-

Johan Bunings Arbeiten kauften sie sowohl in dessen Atelier

Kunst-Welt in den fünfundzwanzig Jahren nach Kriegsende

als auch bei der Kunsthandlung De Boer. Außerdem erhielt

bot? Es ist deut­lich, dass die beiden Kunstsammler ihren

Buning 1961 den Auftrag, ein Portrait von Reina anzufertigen.

eigenen Kurs be­stimmten. Soweit bekannt gab es kaum

Werke von Peerke Bust erwarben sie überwiegend in dessen

Kontakte zu anderen Sammlern aus der Zeit – wohl aber zu

Atelier. Dasselbe gilt für die Arbeiten von Cor Dik, Jan van

Künstlern. Die Affinität zur Person und zum Werk eines

Herwijnen, Friso ten Holt, Jan Kagie, Melle, Jan Meijer, Jacob

Künstlers war der wichtigste Einstieg. Häufig folgten sie

Slegt, Jaap Stellaart und Nardus van de Ven. Von H. F. Boot aus

jemandem treu. Sie ließen sich von neuen Entwicklungen in

Haarlem, dessen Werk sie besonders schätzten, kauften sie

der niederländischen Kunstszene nicht aus der Ruhe bringen.

außer in dessen Atelier auch noch Werke in Huis van Looy in

Es fällt z. B. auf, dass einige aktu­elle Künstler und

Haarlem. Anfang der siebziger Jahre probierte van Bommel,

Kunstströmungen der Nachkriegsjahr­zehnte außerhalb ihres

für diesen in Maastricht geborenen ‘Haarlemer Meister des

Blickfeldes und Interesses blieben und somit auch außerhalb

20. Jahrhunderts’ eine Gedenkausstellung im Bonnefanten-

der Sammlung. Von der Künstlergruppe Cobra gibt es zum

Museum in Maastricht zu organisieren. Der damalige Direktor

Beispiel nur eine Lithografie von Corneille; Constant und Appel

hatte kein Interesse daran, weil das Museum kein einziges

interessierten Maarten und Reina van Bommel-van Dam

Werk von Boot in der Sammlung hatte.

nicht. ‘Individuen’ wie Co Westerik und Jan Wolkers passten

Zu einigen Künstlern unterhielt das Ehepaar enge Kontakte. Mit Wil Bruin, Cor Dik, Dirk van Gulik, Hans van

anscheinend auch nicht in ihr ästhetisches Vokabular. Der Wert der Sammlung van Bommel-van Dam scheint

Ieperen, Nardus van de Ven und anderen gab es einen aus­

vor allen Dingen in der persönlichen Auswahl aus dem

führlichen Briefwechsel, der im Fall van de Vens über den Tod

Angebot der bildenden Kunst der fünfziger und sechziger Jahre

des Künstlers hinausging und mit Angehörigen weitergeführt

zu liegen, die auf autonomen Qualitätsgefühl basierte und von

wurde. Manchmal waren die Kontakte auch sehr mühselig,

gemeinsamen Gefühlen geleitet wurde. Dieser selbstgewählte

wie z. B. der mit Jan van Herwijnen. Dieser hatte den größten

Weg macht die Kollektion sowohl in Hinblick auf ihre Höhe­

Teil der Werke auf einer Ausstellung der Sammlung van

punkte wie auch ihre Breite zu etwas Besonderem!

Bommel-van Dam im Museum Aemstelle 1962 in Amstelveen in einem Brief als ‘Farblappen’ und ‘Kitsch’ bezeichnet, wo­

Quellen

durch Maarten van Bommel sich berufen fühlte, ihm Kontra

Archiv Schenkung Maarten und Reina van Bommel-van Dam 1969

zu geben.

(Version vom 23.12.2008).

Neben Ateliers, Auktionen, Galerien und Kunsthand­ lungen besuchten (und kauften) die Sammler regelmäßig (auf) Aus­stellungen in den Künstlergesellschaften wie Arti et

Rezensionen und Artikel von Hans Redeker aus Vrij Nederland und Algemeen Handelsblad 1949-1962.

Literatur

von Privatleuten gestifteter Museen vorausgegangen. Ohne

Adams, M., M. ter Berg, T. Voragen Een keuze uit de verzameling van

Privatsammlungen würden die meisten Museen nicht

Museum van Bommel van Dam. Museum van Bommel van Dam,

existieren.

Venlo 1985.

Sammlermuseen waren traditionell häufig im Wohnhaus

Alberigs, L. Facetten collectie Van Bommel-van Dam. Cultureel

des Stifters untergebracht. Das Schöne daran war, dass man

Centrum Venlo, Venlo 1968.

die Kollektion in ihrem ursprünglichen Zusammenhang, im

Gubbels, T. Passie of Professie, Galeries en kunsthandel in Nederland.

häus­lichen Interieur der Sammler sehen konnte. Der Besucher

Abcoude 1999, Uniepers.

konnte sich angucken, wie die Sammler inmitten ihrer Kunst­

Steenbergen, R. Iets wat zoveel kost, is alles waard. Amsterdam 2002

werke lebten.

Vassalucci.

Das galt zum Beispiel für das 1966 der Öffentlichkeit

Zij kozen met hun hart; toespraken en overpeinzingen, achterhaald uit

zugäng­lich gemachte Wohnhaus der Geschwister van Baaren

bescheiden van M. F. van Bommel, met zijn echtgenote grondleggers van

an der Oudegracht in Utrecht. Deren Sammlung war ebenso

het gemeentelijk Museum van Bommel van Dam Venlo Museum van

wie die von Helene Kröller mithilfe des Beraters H. P. Bremmer

Bommel van Dam, Venlo 1986

zu­stande gekommen. Übrigens hatte auch Helene Kröller an­ fänglich ein kombiniertes Wohnhaus/Museum, als sie in den zehner Jahren des 20. Jahrhunderts ihr Haus an der Lange

Ein eigenes Museum – der öffentlichen Hand sei Dank.

Voorhout in Den Haag auf Vereinbarung öffnete. Später ließ

Das Museum van Bommel van Dam im Vergleich zu

sie Entwürfe für ein Museum im Garten ihres Hauses in

anderen Sammlermuseen

Wassenaar machen, um letztendlich zu einem Museum auf

Renée Steenbergen

eigenem Grund in der Veluwe in der Nähe ihres Sommerhauses, dem Jagdschloss Sint Hubertus, zu kommen; tatsächlich ein

‘Ich will sozusagen nachts, wenn ich nicht schlafen kann, die Möglichkeit haben, auf Pantoffeln in den Ausstellungsraum zu

Museum hinter dem Haus. Das Museum van Baaren wurde 1980 von der Stiftung,

laufen und dort ein geliebtes Bild in die Hände zu nehmen.’

die es betrieb, geschlossen, weil nur noch wenige Besucher

Das war der Grund, den Maarten van Bommel nannte, warum

kamen, um sich das statische Szenario anzusehen; die

er neben dem Museum wohnen wollte, das seine Kollektion

Sammlung ist gegenwärtig im Centraal Museum in Utrecht

beherbergt. Über eine Verbindungstür zwischen dem speziell

untergebracht.

für ihn und seine Frau gebauten Bungalow und dem Ausstel­

Ein noch immer intaktes Wohnhaus/Museum aus der

lungsraum bekam er tatsächlich die Möglichkeit, jederzeit

Nach­kriegszeit ist die 1967 zugänglich gewordene Hannema-de

‘seine’ Kunstwerke im Museum van Bommel van Dam zu

Stuers Stiftung in Heino. Der ehemalige Direktor des Museums

besuchen.

Boijmans brachte darin seine eigene Sammlung alter und

Offenbar betrachteten die van Bommels die Kunstsamm­

moderner Kunst unter, die mit Schenkungen be­freundeter

lung, die sie der Gemeinde Venlo überantwortet hatten,

Sammler angereichert wurde. Die Provinz Overijssel kaufte

immer noch als die ihre. Nachts gucken zu wollen und die

1967 das kleine Schloss mit dem umliegenden Grund und

Kunst in diesem Museum sogar anzufassen – ein Vorrecht, das

übernahm die Betriebskosten. Die Konstruktion, die Hannema

kein einziger Museumsbesucher hat – war für die beiden als

sich dafür ausbat, ist mit der des Ehepaars van Bommel ver­

Sammler bei sich zuhause eine ganz normale Angelegenheit.

gleichbar. Zur selben Zeit, als die van Bommels mit verschie­

Nach dem musealen Kodex ist es undenkbar, dass eine

denen Gemeinden im ganzen Land verhandelten, vereinbarte

Privatperson fordert, sich in einer öffentlichen Einrichtung

Hannema mit der Provinz, dass er als Direktor und Verwalter

benehmen zu dürfen wie im eigenen Wohnzimmer. Stifter, die

kostenlos im Schloss wohnen konnte. Er handelte sogar aus,

das Museum, das ihre Sammlung beherbergt, als ihr eigenes

dass sein Hund – der ihn überlebte – sein Leben lang im Schloss

Haus betrachten, haben jedoch eine reiche Tradition.

bleiben durfte; sogar das Hundefutter wurde von der öffent­

Als das Museum van Bommel van Dam 1971 seine Türen öffnete, war dem Museum schon eine große Anzahl anderer,

lichen Hand bezahlt. Merkwürdigerweise ist der Name des Stifters und Sammlers nach der Renovierung dieses

235

236

Sammlermuseums 2006 aus dem Namen gestrichen worden,

Bau des 1930 eröffneten Museums finanziert und ein seiner­

während gleichzeitig die ursprüngliche Funktion als Wohn­

zeit ansehnliches Vermögen (zweihunderttausend Gulden) für

haus besonders betont wurde.

Ankäufe zur Verfügung gestellt.

Die Sammlerin und Witwe des amerikanischen Malers

Nicht zuletzt durch die große Anzahl seiner Schenkungen

William Singer hatte ebenso wie die van Bommels erst einen

konnte van Heek den Kurs der Ankaufpolitik bis zu seinem Tod

Rund­gang entlang der Museen gemacht, als sie ihre Kollektion

1956 beinahe hundertprozentig selbständig bestimmen. Er ist

von Bildern der Larener, Amsterdamer und Den Haager Schule

ein Beispiel für einen Sammler, der seine Kollektion niemals

unterbringen wollte. Obwohl Anna Singer-Burgh zusätzlich

losgelassen hat und loslassen wollte, sondern bis zum Ende

einen großzügigen Fonds zur Verfügung stellte, war kein ein­

darüber wachte wie ein Kind. Die kinderlosen Eheleute van

ziges Museum bereit, die seinerzeit wenig populären Land­

Bommel nannten ihre Sammlung sogar wörtlich ‘unser Kind’.

schaftsbilder permanent auszustellen.

Sie fühlten sich dieser so eng verbunden, dass sie von Amster­

Anna Singer erweiterte deshalb ihr bereits 1956 eröff­

dam ans andere Ende des Landes umzogen, um künftig neben

netes Singer Museum in der Villa ‘De Wilde Zwanen’ in Laren

ihrer dort untergebrachten Sammlung leben zu können. Auch

um einen modernen Museumsflügel und ein Theater. Sie

im Namen dieses Gemeindemuseums lebt die Verbindung

übernahm dafür die Kosten und stellte dem Museum einen

zwischen Sammlern und Sammlung immer noch fort.

Betrag von einhundertfünfzigtausend Gulden (etwa siebzig­

Alle Museumsstifter sind davon überzeugt, dass sie Kunst

tausend Euro) zur Verfügung, der freilich nicht ausreichte, um

zeigen, die zu Unrecht verkannt wird, und wollen dafür eine

die Betriebskosten zu decken. Noch immer können Besucher

Lanze brechen. In dieser Hinsicht sind diese Museen tatsäch­

des Museums in der Veranda oder am offenen Kamin, wo

lich eine Ergänzung des vorhandenen Museumsbestandes und

früher das Ehepaar Singer saß, ihren Kaffee trinken.

das ist auch der Grund und das Recht ihrer Existenz. Die

Eine moderne Variante der Kombination Museum/Wohn­

Niederlande sind ja die Nummer eins, was die Anzahl Museen

haus ergab sich überraschend, als 1994 das Museum für figu­

pro Einwohner angeht, und jedes neue Museum muss ent­

rative Kunst ‘De Buitenplaats’ in Eelde im Norden der Provinz

sprechenden Mehrwert haben.

Drenthe öffnete. Das Museum liegt im Garten seiner Stifter,

Es fällt auf, dass es nach 1945 überwiegend um Kollek­

die es übrigens verstanden haben, sich ihre Initiative subven­

tionen realistischer oder figurativer Kunst geht, die in dieser

tionieren zu lassen. In Limburg öffnete der Unternehmer Jo

Zeit in der tonangebenden Kunstwelt weniger geschätzte

Eyck gemeinsam mit seiner Frau 2001 ein Museum, das neben

Kunst­formen sind. Diese Stifter sind häufig ‘soziale Sammler’,

dem von ihnen bewohnten Schloss Wylre und – nach dem

die in erster Linie und vor allem ‘ihre’ noch wenig bekannten

Entwurf des Architekten Wiel Arets teils unterirdisch – mitten

und in ihren Augen zu Unrecht verkannten Künstler unter­

in ihrem Garten liegt.

stützen wollen. Auch in dieser Hinsicht stehen die van

Außer einem Haus neben dem Museum und der kosten­

Bommels in einer Tradition. Maarten van Bommel spricht von

losen Nutzung eines Autos verlangten die van Bommels auch

‘gequälten’ Seelen, völlig auf ihre Kunst gerich­te­ten Talenten,

das Recht auf Mitsprache in Hinblick auf die Sammlungspolitik

die sich nur schwer im alltäglichen Leben zu­rechtfinden.

des Museums. Ihre ständige Sorge um und ihre Einmischung

Es geht um den geschäftsunfähigen Künstler, der sich aus­

in die Sammlung hatten sie mit Jan van Heek gemein, dem

schließlich mit Kunst beschäftigt und nicht mit Geld und

Stifter des Rijksmuseum Twenthe in Enschede. Er ging noch

darum die Hilfe des Sammlers gut gebrauchen kann.

weiter als die van Bommels; der Sammler van Heek forderte

In meinem Buch über Kunstsammler in den Niederlanden

das alleinige Recht auf Kaufentscheidungen ‘seines’ Museums.

nenne ich das ‘das van Gogh-Syndrom’ und man begegnet

Obwohl von staatlicher Seite ein professioneller Direktor und

ihm bei vielen ‘sozialen Sammlern’. Neben dem aufrichtigen

Konservator angestellt worden war, schwang der Textil­fabri­

Bedürfnis, dieses Talent zu schützen und aufzuziehen, besteht

kant van Heek unverblümt das Zepter, als ob die Kollektion

häufig auch eine heimliche Hoffnung, dass der Sammler ein –

noch ihm gehörte und das Museum sein Haus war. Zwar hatte

bis dahin nicht (an-)erkanntes – Genie entdeckt hat und die

er seine Sammlung an den Staat übertragen, der die Betriebs­

Nachwelt ihm für sein untäuschbares Kennerauge dankbar

kosten des Museums übernahm, doch die Familie hatte den

sein wird sowie für seine Fähigkeit, sich über den herrschen­den

Geschmack hinwegzusetzen und das Geniale ‘seines’

De Pont war ebenso wie Polak ein sozial engagierter Mensch; er

Künstlers erkannt zu haben.

stiftete auch noch den ‘Janivo Fonds’ für Projekte in Ent­wick­

Trotz der Neigung, notleidenden Künstlern zu helfen, gibt

lungsländern. Die erwachsenen Kinder de Ponts unter­stützen

es nur wenige echte Mäzene unter den Nachkriegssammlern

die kulturellen und philanthropischen Stiftungen ihres Vaters

und -stiftern. Zwar kauften sie regelmäßig Werke an bei

mit allen Mitteln, u. a. mit regelmäßigen Spenden.

‘ihren’ Künstlern und unterstützten sie auf diese Weise, aber

Das lässt sich über Jan van der Togts Kinder aus erster Ehe

es gab nur wenige, die einem Künstler langfristige finanzielle

nicht sagen. Der Unternehmer van der Togt hatte seine Kol­lek­

Unter­stützung gaben, sodass dieser in aller Ruhe sein Oeuvre

tion an moderner Malerei und Glas 1991 in dem gleichnami­

entwickeln konnte. Helene Kröller-Müller z. B. gab dem Maler

gen Privat­museum in Amstelveen untergebracht. Ohne die

Bart van der Leck jahrelang eine feste Zulage, wofür sie sich

Kinder zu fragen, hatte er einen Großteil seines Vermögens in

jedes Jahr ein paar Kunstwerke aussuchen konnte. Der

einem Stiftungsfonds untergebracht, der das Museum unter­

Sammler Alexandre Regnault unterstützte in der dreißiger

hielt. In einer gerichtlichen Auseinandersetzung bekamen die

Jahren den unbekannten Maler Quirijn van Tiel, den er als den

Kinder Recht und die Stiftung musste ihnen ihren Pflichtanteil

neuen van Gogh betrachtete und zahlte sogar die Rechnungen

aus­zahlen. Anton Dreesmann, Sohn des Sammlers Willem

für dessen psychiatrische Behandlung.

Dreesmann, später business tycoon und ebenfalls leiden­

Dem Bild des klassischen Mäzens unter den Nachkriegs­

schaft­licher Sammler, bezeichnete die zwei Privatmuseen

stif­tern entsprach noch am meisten eine Stifterin, die – und

seines ver­storbenen Vaters als ‘zinsloses Kapital und Zuschuss­

das ist bezeichnend – keine Sammlerin war. Henriëtte Polak

betrieb’. Unter seiner Führung wurden die Dreesmann-Museen,

war Sozialarbeiterin und im Humanistischen Bund aktiv. Sie

die in den zwei Wohnhäusern des Sammlers von Amsterdamer

war mit ein paar Künstlern befreundet, die in klassischer

Drucken und Karten untergebracht waren, in den sechziger

Tradition figurativ arbeiteten und nahm sich als vermögende

Jahren geschlossen. Die van Bommels mögen betrauert haben,

Frau ohne Kinder deren mühsame Existenz zu Herzen. Die

dass sie keine Kinder hatten – hätten sie welche gehabt, hätte

Tatsache, dass ihre Künstlerfreunde in den tonangebenden

es das Museum in Venlo möglicherweise gar nicht gegeben.

Museen kaum vertreten waren, führte dazu, dass sie 1968 die

In den siebziger Jahren hörten Reich und Gemeinden u. a.

Stiftung ‘Henriëtte Antoinette’ ins Leben rief. Ihr Ziel war es,

infolge der schlechteren Konjunktur auf, Privatsammlungen zu

ein neues Museum zu entwickeln, das diese verkannte Kunst

übernehmen. In den achtziger Jahren kündigte Kulturminister

in den Mittelpunkt rückte. Polak stellte eine Viertel Million

Brinkmann an, dass die öffentliche Hand keine neuen Auf­

Gulden (circa einhundertzwanzigtausend Euro) zum Aufbau

gaben übernehmen werde und beabsichtige, besonders die

einer Kollektion zur Verfügung und überließ diese Aufgabe

kulturellen Dienstleistungen des Staates künftig auf Provinzen

größten­teils der Stiftungsleitung. Sie finanzierte außerdem den

und Gemeinden zu verlagern. Es wurden auch nachdrücklich

Ankauf zweier Gebäude in Zutphen, in denen das Museum

private Initiativen ermutigt. In den neunziger Jahren ist tat­säch­

unterge­bracht wurde, und verkaufte anschließend Kollektion

lich eine kleine, aber deutliche Hausse an neu gegrün­deten

und Gebäude für einen symbolischen Betrag an die Gemeinde,

Privatmuseen festzustellen. Diese sind durchweg von Kunst

die auch den Betrieb des Museums von ihr übernahm.

sammelnden Unternehmern gegründet worden, die für alle

Diese Konstruktion ist einigermaßen vergleichbar mit

Kosten selbst aufkommen, teilweise über ihre Betriebe. Einige

jener der Stiftung ‘De Pont’, die 1992 das gleichnamige

hatten versucht, ihre Kollektion bei einem bestehenden

Museum in Tilburg öffnete. Der Anwalt und Auto-Importeur

Museum unterzubringen, waren aber auf Desinteresse ge­

Jos de Pont war ein sozialer Sammler, der privat vor allem

stoßen oder konnten ihre Forderungen nicht durchsetzen.

Werke befreun­deter Künstler kaufte. Mit einem Legat von

Letztlich beschlossen sie, ‘es selbst zu tun’. Sie wollen lieber

geschätzten fünf­zehn Millionen Euro stiftete er ein Museum,

vom amtlichen Räderwerk der Museumswelt und der staat­

das die lokale Kultur in Tilburg stimulieren sollte. Dort ist nicht

lichen Behörden verschont bleiben und unabhängig operieren.

die private Kunstsammlung de Ponts untergebracht; es wurde

So bleibt die Regie über ihr Museum in den eigenen Händen.

eine un­ab­hängige Stiftung gegründet, die den Auftrag bekam,

Ein Beispiel dafür ist das geschickt in einer Düne versenkte

eine Kollektion internationaler zeitgenössischer Kunst

‘Museum Beelden aan Zee’, das 1994 an der Küste bei

aufzubauen.

237

238

Scheveningen eröffnet wurde. Für die Gründer, das Ehepaar

Sammler, die ihre Kollektion in einem Museum unterbringen,

Scholten, war die Suche nach einem geeigneten Ort und einer

das mit öffentlichen Mitteln betrieben und finanziert wird,

kooperationsbereiten Gemeinde genau wie für die van

sind Schenker, aber keine Mäzene. Sie haben schließlich erst

Bommels eine echte Odyssee durch die Niederlande. Anders

ihre Kollektion in vollen Zügen genossen und lassen später die

als in Venlo bezahlten Theo und Lida Scholten den Bau des

Gemeinschaft für die Kosten des Unterhalts aufkommen.

von dem Architekten Wim Quist entworfenen Museums

Daraus lässt sich schlussfolgern, dass gesellschaftliches Inte­

vollständig aus eigener Tasche: Baukosten circa zwölf Millio­nen

resse – der öffentliche Kunstbesitz – und wohlverstandenens

Gulden (fünfeinhalb Millionen Euro). Auch die Kosten des Aus­

Eigeninteresse nicht unbedingt miteinander in Konflikt stehen

baus der Kollektion und die Betriebskosten gehen zu Lasten

und sogar in der Verlängerung derselben Linie liegen können.

der Stifter und der Sponsoren, die sie gefunden haben. Neben

Der mit fünftausend Euro dotierte ‘Van Bommel-van

dem kleinen Stab von professionellen Mitarbeitern gibt es ein

Dam-Preis’, der alle drei Jahre an junge Künstler verliehen

Heer von freiwilligen Mitarbeitern, wodurch die Personal­

wird, ist natürlich wohl eine Form des Mäzenatentums. Es ist

kosten begrenzt bleiben.

deutlich, dass das Ehepaar als soziale Sammler auch noch

Der Unternehmer Dirk Scheringa entschied sich für einen

andere Formen des Mäzenatentums betrieb: Sie bemühten

kom­merziellen Ansatz, als er 1997 in einer alten Schule in

sich um Unterstützung des jeweiligen Werkes einer Anzahl

Spanbroek in Nord-Holland sein Frisia Museum eröffnete. Das

(noch) un­bekannter, teils figurativ arbeitender Künstler, indem

Museum lief anfänglich als GmbH unter Scheringas Finanzie­

sie Arbeiten ankauften und öffentlich zeigten.

rungs­betrieb und trug auch dessen Namen. Weil es sich um

Gleichzeitig war und blieb Maarten van Bommel ein

eine kommerzielle Konstruktion handelte, erhielt das Frisia

Geschäfts­mann. Für ihn war es völlig normal, dass er für die

Museum nicht das Gütezeichen der Vereinigung Nieder­

Schenkung seiner Kollektion, die ihm lieb geworden war und

ländischer Museen und kam auch nicht in den Genuss der

die ihn einen ansehnlichen Teil seines Einkommens gekostet

steuerlichen Freistellung von Schenkungen und anderer

hatte, Gegen­leistungen erhielt. Beispielsweise hat seine Frau

Vergünstigungen für nichtkommerzielle Kulturinitiativen.

Reina noch viele Jahre – sie wurde 97 Jahre alt – auf Kosten der

Diese Konstruktion ist inzwischen verändert worden. Das

Gemeinde Venlo telefonieren dürfen. Als Sohn eines arbeits­

Museum, das 2010 einen Neubau beziehen wird, wurde 2008

losen Vaters und Kind einer armen Familie war für ihn das dort

in ‘Scheringa Museum voor Realisme’ umbenannt und trägt

anerzogene Streben nach Sicherheit trotz des jahrzehnte­langen

nun doch noch den Namen des Stifters.

guten Einkommens offensichtlich immer noch eine starke

Wenn wir die aktuelle Geschichte des Sammlermuseums

Triebfeder. Van Bommel sorgte dafür, dass nicht nur seine

be­trachten, auch wenn nicht alle nach den Zusammenstellern der

Kollektion unter Dach und Fach kam, sondern auch er selbst

Kollektionen, die den Ausgangspunkt bildeten, benannt sind,

und seine Frau.

wird deutlich, dass die van Bommels in eine Tradition passen.

Die jetzige Generation der Museumsstifter besteht aus

Ihr kombiniertes Museum/Wohnhaus ist eine moderne Vari­

Unter­nehmern. Die schätzen ihre Unabhängigkeit von öffent­

ante des Sammlermuseums, das sich traditionell im Wohn­haus

lichen Instanzen. Sie haben die ausreichenden Mittel dafür,

des Sammlers befindet. Das Museum in Venlo kann als Misch­

brauchen diese aber auch, weil die Trennung zwischen Privat­

form von Sammler- und autonomem Museum betrachtet

initiativen und öffentlicher Verantwortlichkeit gegenwärtig

werden. Aus der Sicht der van Bommels war diese Konstruk­

viel strikter ist. Nach heutiger Auffassung ist Sammeln ein

tion auch nicht viel anders als das, was Anna Singer-Burgh

schönes Hobby und wer dieses mit anderen teilen will, muss

gemacht hatte: Der Kern war für sie ein Wohnhaus, an das ein

die Mittel dafür selbst aufbringen. Die Tatsache, dass es in den

Museum angebaut war. Eine schönere Konstruktion ist für den

Niederlanden schon so viele Museen gibt, spielt dabei sicher­

Sammler kaum denkbar: Er behält die Kollektion in seiner Nähe

lich eine Rolle. Die van Bommels haben – auch in ökono­

und hat beinahe unbegrenzten Zugang zu ihr. Die Sammlung

mischer Hinsicht – Glück gehabt. Sie gehören zu den letzten

mag zwar juristisch nicht mehr die ihre gewesen sein, im

Sammlern, deren Kollektion in einem Museum untergebracht

Geiste blieb sie Eigentum der van Bommels. Von Mäzenaten­

wurde, wobei alle damit verbundenen Kosten von staatlichen

tum im engeren Sinn kann keine Rede sein.

Stellen über­nommen wurden.

Literaturauswahl

Sammlung unterbringen könnten. Vemer zählte in seinem

Cannegieter, Dorothée, Vriendschap! 75 jaar mecenaat in het

Brief zehn Schlösser bzw. schlossartige Häuser auf, ‘in denen

Rijksmuseum Twenthe. Enschede, 2006.

Ihre Kollektion gut zu ihrem Recht käme’.

Hannema, Dirk, Flitsen uit mijn leven als verzamelaar en

Worauf Vemer mit seiner Bemerkung über Limburg

museumdirecteur. Rotterdam, 1973.

abzielte, ist leicht zu erraten. Verglichen mit Amsterdam, wo

Netel, Lies, Het hart van de collectie. Museum Henriette Polak.

sich damals schon seit Jahren jeden Samstag bei ’t Lieverdje

Zutphen, 2008

die Protestbewegung traf und zwischen den konservativen

Roodenburg-Schadd, Caroline, De collectie Regnault in het Stedelijk.

Ver­tretern der Stadt und rebellierenden Jugendlichen,

Waanders, 1995.

Studenten und Intellektuellen große politische Spannungen

Schretlen, Helen, Loving art. The William & Anna Singer Collectie.

herrschten, war Limburg eine ‘plätschernde Landschaft’, wie

Waanders, 2006.

Jan Volleberg, seinerzeit Mitarbeiter des Kulturrats Limburg in

Steenbergen, Renée, Iets wat zo veel kost, is alles waard. Verzamelaars

Maastricht, die Jahre zwischen 1965 und 1970 beschreibt. Man

van moderne kunst in Nederland. Amsterdam, 2002.

ging nicht nach Limburg, um Aufregendes oder große Kultur­

Sowie diverse Beiträge und Kataloge über die Kollektion des

ereignisse zu erleben. Dafür ging man nach Amsterdam ins

Museums van Bommel van Dam.

Stedelijk Museum, das damals weltberühmt war. Nicht, dass es keine Aufregung in Limburg gegeben hätte! Die aber hatte sozial­ökonomische Gründe. Wirtschaftsminister Joop den Uyl

Eine kleine Rekonstruktion des Zeitgeistes – oder: wie

hatte im Dezember 1965 in Heerlen das Ende der staatlichen

Venlo an ein Museum kam

Kohle­bergwerke angekündigt. In den staatlichen Kohleberg­

George Vogelaar

werken Südlimburgs arbeiteten tausende Menschen. Der Bergbau hatte jahrzehntelang für Wohlfahrt gesorgt. Die

Das südlimburgische Dorf Elsloo spielte bei der Geburt des

angekündigte Schließung hatte für Limburg und sicher für die

Museums van Bommel van Dam eine entscheidende Rolle.

dortige Berg­bauregion große Bedeutung. Bis zum heutigen

Sowohl der erste Direktor Lei Alberigs war dort geboren und

Tag sind die Folgen spürbar.

aufgewachsen, als auch Harry Dobbelstein, der Direktor des

Über Vemers Bemerkungen hatte das Ehepaar van

Kulturrates Limburg und Alberigs’ erster Assistent in Venlo,

Bommel schon nachgedacht, wie deren Antwortbrief zu ent­

Math Schmeitz. Sie kannten einander sehr gut aus dem

nehmen ist: ‘Wir haben Ihre sinnvollen und von Mitgefühl

lokalen Vereinsleben in Elsloo.

zeugenden Be­merkungen hinreichend zur Kenntnis genom­

‘Ich denke, dass Dobbelstein gedacht hat: Die Kollektion

men und fühlen uns ein wenig wie Abraham ‘nicht wissend,

von van Bommel-van Dam, die ist was für Lei! So kam es, dass

wohin dieser kommen soll’.’ Limburg war Terra incognita für

im Kulturrat Limburg niemals darüber gesprochen wurde. Ja,

das Ehepaar, aber das nahm es bei der Suche nach einem

so ging das damals!’

geeigneten Ort in Kauf. Amsterdam, das von den damaligen Aktivisten als ‘magisches Zentrum’ betrachtet wurde, würde

‘Im Übrigen müssten Sie sich sehr gut überlegen, ob es für Sie

ihnen nach eigenen Worten nicht fehlen: ‘Ich glaube auch

und Ihre Frau – als Amsterdamer – in Frage kommt, künftig in

nicht, dass wir als Amsterdamer leichtfertig beschließen

der Provinz und ausgerechnet in Limburg zu leben’, schrieb

würden, unser Land und unsere Gesellschaft [unsere Stadt,

J. C. Vemer aus Maastricht am 4. August 1967 in einem aus­führ­

unsere Freunde und Bekannten] zu verlassen, wäre es nicht

lichen Brief an Maarten van Bommel. Vemer hatte kurz zuvor

so, dass wir unsere Kollektion ‘in Sicherheit’ bringen wollen

ein Buch über Schlösser in Limburg veröffentlicht, das in einer

und – trotz allem, was dafür spricht – den zunehmenden

der Zeitungen besprochen worden war. Das reformierte

Druck der Stadt nicht mehr gut aushalten können.’

Amsterdamer Ehepaar van Bommel-van Dam hatte die

Vemer riet van Bommel, Kontakt mit dem Kulturrat

Besprechung gelesen. Van Bommel hatte Vemer darauf hin

Limburg in Maastricht aufzunehmen und das machte van

um Informationen über leer stehende Schlösser in Limburg

Bommel sofort. Noch am selben Tag, an dem er Vemer

gebeten; sie suchten ein Schloss, worin sie wohnen und ihre

geantwortet und für dessen Informationen gedankt hatte,

239

240

tippte er einen Brief an den Kulturrat und bot diesem die

der vieles regeln konnte. Wenn er sich für etwas einsetzte, dann

Kollektion unter bestimmten Bedingungen an. Zwei Wochen

ging er bis zum Letzten.’ Dobbelstein und Alberigs inte­r­es­sier­ten

später schickte der Direktor H. C. C. Dobbelstein einen nur

sich auch für die Euregio. Flandern lag ihnen am Herzen, aber

zwei Zeilen umfassenden, for­mellen Brief als Antwort, worin

sie gingen auch nach Deutschland, um dort, kurz nach dem

er mitteilte, dass der Kulturrat Limburg das Angebot sorgfältig

Zweiten Weltkrieg, wieder Kontakte zu knüpfen.

‘auf seine Realisierbarkeit in dieser Provinz’ prüfen und

Dobbelstein wusste, dass Leonard de Gou, der Venloer

abwägen werde. Dieser sachliche Brief aus Limburg verriet

Bürger­meister, große Ambitionen auf dem Gebiet der Kultur

nichts über die Begeisterung, die das Angebot ausgelöst hatte.

hatte. Dieser hatte die Entstehung des Goltziusmuseums

Volleberg erinnert sich noch gut an ein paar Gespräche, die er

stimuliert und das Kulturamt der Stadt eingerichtet.

im Büro mit Direktor Harry Dobbel­stein über van Bommels

Dobbelstein hatte de Gou als Mitglied des Kulturrats Limburg

Vorschlag geführt hatte. ‘Uns war bewusst, dass uns eine

erlebt und schaffte es, ihn am Telefon von der Wichtigkeit der

einmalige Sammlung mit Werken der modernsten nieder­

Kollektion für Venlo zu überzeugen. Lei Alberigs, Leiter des

ländischen Künstler angeboten wurde. Darüber herrschte

Kulturamtes, bot ihm dabei im Rathaus jede denkbare Unter­

Aufregung im Büro. So eine Sammlung gab es einfach nicht in

stützung. Jan Volleberg erinnert sich: ‘Dobbelstein fand es für

Limburg.’ Übrigens kann sich Volleberg nicht erinnern, dass

die bessere Verteilung der Kunst über die Provinz gut, wenn so

van Bommels Brief in der Leitung des Kulturrates oder in der

eine Kollektion in Nordlimburg untergebracht würde. Dort gab

‘Kommission für Bildende Kunst’ des Kulturrates unter der

es nicht so viel.’ Am 6. September 1967 schrieb Dobbelstein

Leitung von Nic. Tummers besprochen worden ist. Volleberg:

einen Brief von vier Zeilen an de Gou, worin er sich auf das

‘Dobbelstein regelte das unter der Hand. Ich denke, dass

Telefongespräch bezog und ihn darauf aufmerk­sam machte,

Dobbelstein gedacht hat: ‘Das ist etwas für Lei, diese Kollek­

dass dies ‘eine ernst zu nehmende Angelegen­heit ist’. Trotz der

tion von van Bommel-van Dam.’ So kam es, dass im Kulturrat

begeisterten Äußerungen in Venlo setzte Dobbelstein nicht

nie darüber gesprochen wurde. Ja, so ging das damals.’

allein auf Nordlimburg. ‘Vollständigkeits­halber möchte ich

Dobbelstein war nach Aussagen Vollebergs damals ein

Ihnen noch mitteilen, dass wir bisher nur mit der Leitung des

kon­servativer Katholik, aber ‘ein beflügelter Mann auf dem

Gemeinde­rats in Sittard Kontakt über die Angelegenheit

Gebiet von Kunst und Kultur’. Obwohl konservativ, suchte er

aufgenommen haben.’ Über Sittard sind in den Akten keine

sich seine Mitarbeiter nicht nur in Kreisen der k vp (Katholieke

Hinweise mehr zu finden; möglicherweise war nur Venlo ins

Volks­partij). Volleberg: ‘Nein, ihm war völlig klar, dass er in­no­

Rennen um die Kollektion van Bommel-van Dam gegangen.

vative Kräfte in den Rat holen musste. Menschen ohne poli­

Volleberg erinnert sich, dass Heerlen damals das Zentrum für

tische Bindung wie mich, aber auch Menschen mit sozial­

moderne Kunst in Limburg war und dennoch zu keinem Zeit­

demokra­tischer Perspektive. Dobbelstein fand all die ver­

punkt darüber nachgedacht wurde, Heerlen die Kollektion

schiedenen Meinungen rasend interessant.’

anzubieten.

Dobbelstein, der aus dem südlimburgischen Dorf Elsloo

Der Kulturrat Limburg wurde 1945, kurz nach dem Zweiten

stammte, nahm in der Tat umgehend Kontakt mit seinem in

Weltkrieg gegründet. Er war der erste seiner Art in den Nieder­

Venlo arbeitenden Dorfgenossen Lei Alberigs auf. Sie kannten

landen. Ein Kulturrat hatte die Aufgabe, ein Provinz­­parlament

einander lange und sehr gut: Beide genossen gerne ein ‘gutes

auf dem Gebiet von Kunst und Kultur zu beraten. Darüber hin­

Glas’, beide waren Vorstandsmitglieder und treibende Kräfte

aus organisierte er auch Ausstellungen, die durch die Provinz

des ‘Toernooi der lage landen’, eines Festivals für Amateur­

wanderten. Jan Volleberg, der 1964 seine Arbeit beim Kulturrat

theatergruppen aus Belgien und den Niederlanden, das all­

aufnahm, nannte das kulturelle Leben in den sechziger Jahren

jährlich in Elsloo organisiert wurde. Einer der Gründer des

‘plätschernd’, aber auch ‘spannend’. Es war eine Zeit des Über­

Amateurtheaterfestivals war Math Schmeitz’ Vater, der in

gangs. Der Einfluss und die Macht der katho­lischen Kirche nahmen

Elsloo gegenüber Alberigs wohnte. Schmeitz begann 1967 in

ab und mit ihnen auch die Anzahl von Aufträgen aus Kirchen­

Alberigs Dienststelle, dem Kulturamt Venlo, zu arbeiten und

kreisen. Das fühlten vor allem die älte­ren Künstler in Limburg in

übernahm dort die Verantwortung für das damalige Theater.

ihren Portemonnaies. Die häufig an der Jan van Eyck-Akademie

Er sagt: ‘Alberigs war ein Mann mit viel Überzeugungskraft,

ausgebildeten, jüngeren Künstler hatten sich schon von den

Machtinstanzen abge­wandt, aber hatten entweder noch nicht

Maastricht, die gegenwärtig bekannteste Stadt Limburgs

den Durchbruch geschafft oder waren nach Amsterdam

mit dem größten internationalen Ruf, war in den sechziger

umgezogen. In dieser Zeit entstanden beinahe überall in den

Jahren ohne Bedeutung: eine kleine Stadt, in der das Provinz­

Gemeinden Kultur­initiativen. Hier ein Kulturzentrum, dort ein

parla­ment angesiedelt war. Und wie stand es um Venlo und

Theater – es wurde deutlich an den Anfängen einer kulturellen

Nordlimburg? ‘Um ehrlich zu sein – das war auch nichts!’ sagt

Infra­struktur in der Provinz Limburg gearbeitet.

Jan Volleberg. Auch andere Gesprächspartner bestätigen, dass

Es war die Zeit, in der sich die Jugend an Popmusik er­quick­ te: an Elvis Presley, den Beatles, den Rolling Stones oder den Small Faces, um nur ein paar zu nennen oder an Heintje, der

man beim Stichwort Nordlimburg vor allem an Gartenbau dachte. Das Bonnefantenmuseum in Maastricht war zu dieser

mit Ich bau Dir ein Schloss monatelang die Hitlisten an­führte.

Zeit nicht mehr als ein kleines, geschichtlich orientiertes

Im Sep­tember 1967 lernten die Niederländer auf der ‘Firato’-

Museum. Das galt auch für das Museum in Sittard. Roermond

Messe das Farbfernsehen kennen. 1968 warfen Demon­stranten

hatte ein kleines, auf (den bekannten niederländischen

Rauch­bomben nach Königin Beatrix und Prinz Claus, wurde

Architekten) Cuypers ausgerichtetes Museum und Venlo hatte

Robert Kennedy ermordet, kam Rosemary’s Baby von Roman

keines. Letzteres begann sich mit dem Amtsantritt des kul­

Polanski in die Kinos und wurde Italien zum ersten Mal

turinteres­sierten Bürgermeisters Leonard de Gou zu ändern:

Fußball-Europameister.

Er schuf die Voraussetzungen für das Goltziusmuseum und

Limburg war in dieser Zeit ein wenig nach innen gerichtet.

strebte ge­meinsam mit der Leiterin des Kulturressorts Rie van

‘Ja, so kann man das wohl sagen’, erzählt Math Schmeitz. Und

Soest-Jansbeken ein städtisches Kulturzentrum an. Als Leiter

nach Aussagen von Jan Volleberg spielte sich das kulturelle

des Kulturamtes Venlo wurde Lei Alberigs aus Elsloo berufen,

Leben in Limburg größtenteils in Heerlen ab. ‘Dort hatte man

der in dieser Funktion die Verantwortung für das Kultur­

schon ein Theater gebaut und in der Städtischen Galerie

zentrum mit Bibliothek und Ausstellungsräumen und das alte

wurden moderne Künstler ausgestellt. Letzteres war Pieter

(in­z wischen abgerissene) Prins Oranje-Theater über­nahm.

Defesche zu verdanken, der Leiter des Bürgermeisteramtes

Alberigs hatte zuvor in der Werbe- und Marketing­abteilung

war und ein Neffe des gleichnamigen Malers. Er war ein Mann,

des staatlichen Kohlebergbaus in Sittard gearbeitet. Diese

der systematisch moderne und innovative Kunst ankaufte und

Abteilung war auch außerhalb des staatlichen Betriebes für

ausstellte, u. a. von Limburger Künstlern.’ Thei Voragen kann

die hochkarätigen Kunstkalender bekannt, die sie jedes Jahr

das bestätigen. Er war ab 1970 Assistent Lei Alberigs’, des

heraus gab und die unter Kunstliebhabern zu echten Sammler­

ersten Direktors des Museums van Bommel van Dam, und

stücken wurden. Übrigens behielt Alberigs seinen Wohnsitz in

wohnte in Südlimburg. Er besuchte regelmäßig das Rathaus in

Elsloo, als er in Venlo arbeitete. Das geschah mit Rücksicht auf

Heerlen, um dort moderne Kunst zu sehen. ‘Defesche hatte

seine Frau, die lieber in Südlimburg bleiben wollte. Über Alberigs’

ein für die damalige Zeit glänzendes Ausstellungsprogramm

Zeit als Kulturamtsleiter sagt Volleberg: ‘Alberigs machte da in

ent­wickelt, das seinen hervorragenden Beziehungen zum

Venlo sehr schöne Sachen. Mit einigen Ausstel­lungen weckte

Stedelijk Museum und dessen damaligen Direktor Willem

er großes Interesse, auch bei den über­regionalen Zeitungen.

Sandberg zu verdanken war. Wenn Sandberg eine Ausstellung

Ab und zu war er sogar im Fernsehen zu sehen und das war

in Amsterdam machte, konnte man beinahe sicher sein, dass

etwas Besonderes zu dieser Zeit. Zu seiner Ausstellung über

Teile davon einige Zeit später hier zu sehen sein würden.’

Karel Appel reiste das Publikum aus dem ganzen Land an. Mit

Voragen erinnert sich, dass Heerlen in seiner Jugend eine

anderen Worten: Die Kollektion van Bommel-van Dam in

moderne Stadt war: ‘Heerlen hatte zu dieser Zeit fantastische

Venlo unterzubringen war keine schlechte Idee. Sie stieß dort

Kaufhäuser; ‘Schunck’, der heutige ‘Glaspalast’, war der

auf fruchtbaren Boden.’

strahlende Mittelpunkt und es gab noch ein paar prächtige

Wie es weiter ging, ist bekannt. Am 12. Juni 1968 erklärt

Gebäude vom Architekten Frits Peutz: neben ‘Schunck’ und

sich der Venloer Gemeinderat einverstanden, das Angebot des

dem ‘Royal’(-kino) das Freizeitgebäude auf dem Molenberg

Ehe­paars van Bommel-van Dam unter den von ihnen ge­stell­ten

und natürlich das Rathaus, das noch immer fantastisch ist. Ich

Bedingungen anzunehmen. Sieben Gemeinderats­mitglieder

finde es traumhaft.’

stimmen wegen der finanziellen Konsequenzen für Venlo

241

242

dagegen. Am folgenden Tag ist in einem Bericht über die Sitzung

und – bis heute – auch mehr als danach.3 Die Geschichte wäre

des Gemeinderates im Dagblad voor Noord-Limburg zu lesen:

nicht voll­ständig ohne die hier skizzierten Eindrücke des

‘Die Annahme des Angebots durch den Venloer Gemeinderat

(kulturellen) Klimas in Venlo zu jener Zeit.

verursachte auf der Publikumstribüne einen herzlichen Applaus, den der Bürgermeister beenden musste, weil das Reglement so

Die Bedingungen Bürgermeister de Gou muss über die

etwas nicht gestattet.’

Aussicht, dass Venlo in den Genuss einer wichtigen Sammlung moderner Kunst kommen könne, begeistert gewesen sein.

Quellen

Innerhalb seines Amtes waren übrigens auch mindestens noch

Gespräche mit Thei Voragen, dem ehemaligen Direktor des Museums

die Ressortleiter Billekens und van Soest-Jansbeken positiv

van Bommel van Dam, Math Schmeitz, dem ehemaligen Direktor des

gestimmt. Bei einem eilig organisierten Besuch in der Wohnung

Theaters De Maaspoort, Jan Volleberg, dem stellver­tretenden Direktor

des Amsterdamer Ehepaars waren de Gou und Alberigs an­we­

des Kulturrates Limburg und Martin de Jong, Stiftung van Bommel van

send sowie als Vertreter des Staates der ‘Rijksinspecteur voor

Dam.

Roerende Monumenten’ Lunsingh Scheurleer (ein Inspektor

Brief J. C. Vemer, 4. August 1967. Archiv Museum van Bommel van Dam.

der staatlichen Stelle für Kunst und Kultur). ‘Man schien der

Brief Maarten van Bommel, 5. August 1967. Archiv Museum van

Auffassung zu sein, dass innerhalb Limburgs Venlo der Ort

Bommel van Dam.

war, der am ehesten in der Lage sein würde, die Schenkung

Brief H. C. C. Dobbelstein, Jurist / Direktor des Kulturrates Limburg,

anzunehmen. Die Gründe dafür waren und sind uns unbe­

6. September 1967. Archiv Museum van Bommel van Dam.

kannt.’4 Im Nachhinein ist es nicht schwierig festzustellen,

Dagblad voor Noord-Limburg, 13. Juni 1968.

dass die ‘Elsloo-Connection’ (sowohl Alberigs als auch Harry Dobbelstein, der Direktor des Kulturrates Limburg, kamen aus dem gleichnamigen südlimburgischen Dorf und kannten sich

Von Amsterdam nach Limburg. Wie Venlo ein Museum

schon länger5) den Ball vorspielte, den de Gou – der, wie wir im

bekam

weiteren Verlauf noch sehen werden, schon seit Jahren daran

Jos de Jong und Frans Hermans

arbeitete, die kulturelle Infrastruktur Venlos zu verbes­sern – mit Alberigs’ Hilfe nur noch ins Tor köpfen musste. Die Ent­

Am 16. Oktober 1971 wurde das Museum van Bommel van Dam

scheidung war also schnell besiegelt, nur die Details mussten

eröffnet. In diesem ersten speziell der modernen Kunst gewid­

noch geklärt werden. Das Ehepaar van Bommel-van Dam

meten Museum in Limburg wurde die Kollektion unter­gebracht,

überließ seine Kollektion kostenlos, stellte dafür aber eine

die Maarten und Reina van Bommel-van Dam der Gemeinde

Vielzahl von Bedingungen. Über diese muss es intensive

Venlo geschenkt hatten. Spätestens seit 1964 war das Ehepaar

Verhandlungen sowohl gemeindeintern als auch zwischen der

aus verschiedenen Gründen damit beschäftigt, eine passende

Gemeinde und dem Ehepaar gegeben haben. Der Ablauf der

Unterbringung für ihre umfangreiche Samm­lung zu suchen. Die

Unterhandlungen ist soweit bekannt nirgends dokumentiert.

Wohnung in der Amsterdamer Sarphatistraat quoll im wahrsten

Die wichtigsten Beschlüsse der beiden Parteien sind in

Sinne des Wortes über an Kunst. Über verschiedene Umwege

der notariellen Schenkungsurkunde verankert, die am 29.

entstand 1967 der Kontakt zu Venlo. Wie sich das im Einzelnen

Januar 1969 im Venloer Rathaus vom Notar Meeuwis

zugetragen hat, ist Thema eines anderen Aufsatzes in diesem

beglaubigt wurde. Das Ehepaar übertrug das Eigentum an

Buch. In diesem Aufsatz geht es vor allem um den Entschei­dungs­

seiner Kollektion und der zugehörigen Dokumentation

prozess in Venlo und um zwei Personen, die darin eine Haupt­

kostenlos und unwiderruflich an die Gemeinde, die sich im

rolle spielten: Bürgermeister Leonard de Gou und der Leiter des

Gegenzug verpflichte, die Kollektion als unveränderliches

Kunstamtes Lei Alberigs. Es wird deutlich werden, dass das Zu­

Ganzes zu erhalten und sie spätestens Mitte der Jahres 1970

standekommen des Museums gewissermaßen das Ende eines

an einem dafür geeigneten Ort, genannt ‘Gemeindemuseum

Jahrzehntes markiert, in dem durch wohlüberlegte Gemeinde­

van Bommel-van Dam’, unterzubringen. Die Gemeinde nahm

politik in Venlo auf kulturhistorischem Gebiet viel verwirklicht

die Kollektion auf eigene Kosten und eigenes Risiko in Ver­

wurde: möglicher­weise mehr als in jeder anderen Periode davor

wahrung. Dem Ehepaar wurde kosten­loser Wohnraum zuge­

1

2

sagt, der in direkter Verbindung zum Museum stehen musste.

bei der Eröffnung der Ausstellung bereits erklärt, ‘dass am Vor­

Die Gemeinde übernahm auch die Nebenkosten der Wohnung

abend einschnei­den­der Veränderungen der Lebensgewohn­

und das jährliche Budget für re­präsentative Kosten, das das

heiten in allen Berei­chen nichts unversucht bleiben darf, um

Ehepaar für sich ausgehandelt hatte. Darüber hinaus gelang es

auch die kulturelle und rekreative Atmosphäre zu befördern.

dem Ehepaar zu erwirken, dass die Gemeinde den Forderungen

Darum darf man sich über ein derartiges Angebot glücklich

van Bommels zustimmte, dass – ‘um das Museum lebendig zu

schätzen.’7 In der Rats­versammlung wurde vor allem über die

halten’ – jedes Quartal andere Teile der Kollektion ausgestellt

finanziellen Konse­quenzen gesprochen, die sich aus der

würden, in den Sommermonaten eine Auswahl aus der

Annahme der Schenkung ergeben würden. Der Liberale

Kollektion im Kulturzentrum der Stadt gezeigt würde und ‘der

Hagenaars war ‘der einzige, der den Wert der Kollektion für die

Partei van Bommel jederzeit gratis Zugang ge­währt werde’,

Stadt Venlo in Zweifel zog. In seinen Augen gab es zwischen

das Paar über alle Ausstellungen ein Mit­sprache­recht habe und

der Kollektion und Venlo keinerlei Verbindung und hätte sie

ein Vetorecht über alle Objekte, die ausgestellt werden sollten,

genauso gut in ‘Lutjebroek’ untergebracht werden können. Er

im Prinzip jedes Kunstwerk mindestens alle fünf Jahre einmal

warf dem Bürgermeister vor, dass sich dieser mit seinen eige­nen

und für mindestens drei Wochen in Folge ausgestellt werden

Vorstellungen von Kultur über die der Bevölkerung hinweg­

solle, das Paar nach eigenem Gutdünken Objekte in ihren

setze.’8 Fünf Mitglieder der Katholischen Volkspartei und die

Privaträumen platzieren dürfte, und zu guter Letzt, dass die

beiden Mitglieder der Liberalen Partei stimmten da­gegen, die

Gemeinde auch nach dem Tod des Ehepaares in diesem Sinne

anderen zweiund­z wanzig Ratsmitglieder stimmten dafür. In

handle. Die Einnahmen aus Reproduktionsrechten und Ein­

seinem Jahres­bericht von 1968 würde Alberigs ver­melden,

trittskarten gingen an die Gemeinde, die wiederum die Kosten

dass der Gewinn der Kollektion ‘von außergewöhn­licher

für die Schenkungsakte übernehmen musste. Fürwahr ein

Bedeutung für das kulturelle Leben der Gemeinde [war]’.9

umfang­reicher Katalog an Forderungen! Nicht von ungefähr nannte ein Beamter der friesischen Gemeinde Dantumadeel,

Venlo nach dem Zweiten Weltkrieg Wie viele andere

in der das Ehepaar vorher versucht hatte, die Kollektion unter­

niederländische Städte – ganz zu schweigen von beinahe alle

zu­bringen, den Forderungskatalog ‘einen harten Brocken’.

größeren Städten im angrenzenden Deutschland – litt Venlo

6

Maarten van Bommel und seine Frau hatten anscheinend

lange unter den Folgen des Zweiten Weltkrieges. In der End­

kräftig mit Venlo verhandelt. In einem Interview mit Het Vrije

phase des Krieges war Venlo monatelang Frontstadt und wurde

Volk vom 27. Juni 1968 zeigten sie sich sehr zufrieden mit dem

dementsprechend bombardiert und beschossen. Der mate­

Ergebnis. Sie erklärten, ‘einige Bedingungen’ gestellt zu haben

rielle Schaden war immens. Zahllose Wohnhäuser, Ge­schäfte,

wie Wohnrecht und Garantie regelmäßiger Ausstellungen, und

Kirchen und Betriebe wurden vernichtet oder be­schädigt. Der

gaben zu: ‘Nun denn, es muss gesagt werden, dass uns die

immaterielle Schaden wurde – abgesehen von Todesopfern

Gemeinde Venlo weiter entgegengekommen ist, als wir zu

und Verwundeten10 – bis zum heutigen Tage kaum oder nicht

hoffen gewagt hatten.’

systematisch untersucht. Aber es ist nur logisch zu unter­stel­ len, dass am gesellschaftlichen und kul­tu­rellen Leben großer

Der Entscheidungsprozess in Venlo Ein Rapport der

Schaden entstanden war. Vom ‘vergnüg­lichen Städtchen’ mit

Gemein­de­kommissionen für Bildung/Kultur und Finanzen/

seiner blühenden Volkskultur und seinem reichen Vereini­gungs­

öffentliche Aufgaben ebnete den Weg für die Übernahme der

leben war nicht viel übrig geblieben, konstatierte Maarten

Kollektion. Am 12. Juni 1968 konnte das Kollegium von Bürger­

Plukker, der Chefredakteur des Dagblad voor Noord-Limburg,

meister und Beigeordneten dem Gemeinderat den Entwurf

1968 in einem Essay.11 In den ersten Nachkriegsjahren galt es

eines Beschlus­ses vorlegen, der ohne große Diskussion ange­

in erster Linie, die Trümmer zu be­seitigen und die notwendi­gen

nommen wurde. Die entscheidende Ratsversammlung fand

Vorkehrungen zu treffen, um den überlebenden Opfern wieder

im Kulturzentrum statt, in dem die Mitglieder des Rates zuvor

eine menschenwürdige Existenz zu ermöglichen. Am Bau

von Lei Alberigs durch eine Ausstellung geführt worden

neuer Wohnungen wurde hart ge­arbeitet. Trotzdem blieb die

waren, die Teile der Kollektion zeigte, über die am selben

Wohnungsnot auch noch lange nach Kriegsende ein immenses

Abend abgestimmt werden sollte. Bürgermeister de Gou hatte

soziales Problem. Aus dem Städtchen wurde eine Stadt mit

243

244

allen Problemen, die das Wachstum in Großstädten verur­

worden: 1957 wurde er für dasselbe Amt in Venlo berufen.16

sacht. Die Innenstadt wurde nach dem ‘Wiederaufbauplan’

In der Stadt an der Maas festigte er seinen Ruf als fach­

des Diplomingenieurs Jules Kayser in rekonstruierter Form

kundiger Leiter. De Gou unternahm alles Mögliche, um Venlo

wieder aufgebaut: Auf der einen Seite zeugte dieser Plan teil­

zum Mittelpunkt der Region Nordlimburg zu machen und

weise von Respekt gegen­über der historischen Stadt, auf der

setzte sich dafür ein, die verwaltungspolitischen, kulturellen

anderen Seite wurden große Eingriffe nicht gescheut. Rund

und ökonomische Kontakte auch international zu verbessern.

um die Innenstadt wurde nach dem Entwurf des Diplom­

Es zeigte sich schnell, dass de Gou eine große Affinität zu

ingenieurs Jos Klijnen der ‘Brückenplan’ realisiert, ein impo­

Geschichte und Kultur hatte und eine Vorliebe für das, was er

santer Entwurf einer neuen und modernen Infrastruktur, der

selber ‘alte Überlieferungen’ nannte. 1949 hatte er im Namen

auf die Erfordernisse mo­der­nen Verkehrs einging und groß­

seines Vaters die überlieferten (mittelalterlichen) Herrschafts­

zügige Verbindungen zwischen den verschiedenen Stadtteilen

rechte über die bei Rotterdam gelegenen Herrschaften

schuf.13 Die Stadt wuchs in alle Richtungen. Alle Aufmerksam­

(‘ambachtsheerlijkheid’) Hillegersberg, Bergschenhoek und

keit richtete sich zwangsläufig auf die Infra­struktur in deren

Rotteban erworben. Nach dem Tod seines Vaters erbte de Gou

Umgebung; in den sechziger Jahren wurde die Autobahn ‘a67/

den Titel ‘Heer van Hillegersberg’. 1960 wurde er zum Ritter

e3’ gebaut, die von Ant­werpen über eine neue Brücke über die

des Heiligen Grabes.

Maas bei Venlo ins Ruhrgebiet führt. Der alte Hafen in der

Bei seinem zeremoniellen Amtsantritt betrat de Gou das

Innenstadt wurde durch einen neuen im Industriegebiet

Venloer Rathaus in traditioneller Amtstracht mit Säbel. Seinen

Groot-Boller ersetzt. Es entsprach dem Zeitgeist der sechziger

Ruf als Geschichtsliebhaber festigte er auch durch sein kon­

Jahre, eine Stadt mit einer geschätzten halben Million Ein­

stantes Bemühen, das eben renovierte und umgebaute histo­

wohner im Jahr 2000 zum Maßstab der Planung zu machen.14

rische Rathaus mit angekauften Antiquitäten auszustatten,

Der Venloer Kultursektor musste bis in die sechziger Jahre

die gut in das Gebäude passten, aber darüber hinaus keinen

auf Investitionen warten. Erst zu dieser Zeit startete die

Bezug zur Stadt hatten. ‘Der Venloer Gemeinderat konnte

Gemeinde – unter der Regie des Bürgermeisters de Gou –

nicht immer verstehen, was all die Leihgaben und Ankäufe mit

Initiativen zur Verbesserung der kulturellen Infrastruktur.

Venlos Vergangenheit zu tun hatten, aber er gönnte dem

Plukker sprach 1968 in seinem Essay von der ‘Ära des ver­

eifrigen Bürgermeister sein kulturelles ‘Glaubensbekenntnis’’

spielten Menschen’, in die Venlo investieren müsse, um eine

schreibt sein Biograf.17 Ein erster Hinweis auf sein Engagement

attraktive Wohnstadt zu werden. Zu seinem Vergnügen waren

für Kultur und Geschichte findet sich in seiner ersten ‘Jahres­

die Voraussetzungen dafür 1968 bereits geschaffen: ‘So dürfen

rede’, die er wenige Monate nach seinem Amtsantritt im

wir feststellen, dass die Stadt Venlo auch auf diesem Gebiet

Januar 1958 hielt. Darin äußerte er seine Besorgnis über den

ein erfreuliches Wachstum kennt. Sie hat ihrer vielgepriesenen

Zustand des kostbaren ‘Alt-Archivs’. In seiner Jahresrede im

‘Identität’ [etwas] hinzugefügt, das die Ansprüche erfüllt, die

Januar 1959 sprach er bereits von der Notwendigkeit einer

das Leben in dieser Zeit stellt.’

neuen Öffentlichen Bibliothek, in der es auch Raum für ‘kulturelle Veranstaltungen’ geben müsse.18

Die ‘Passage’ von Bürgermeister de Gou Der in Den Haag 15

Ein Interview mit de Gou, das am 18. Dezember 1962 in de

geborene Leonard de Gou (1916-2000) studierte Jura in

Volkskrant erschien, verdeutlicht seinen Standpunkt hinsicht­

Amsterdam, wo er 1943 cum laude über ein rechtsgeschicht­

lich der Wichtigkeit von Kultur. De Gou wies auf die Blüte der

liches Thema promovierte. Zunächst ließ er sich als Anwalt in

im Krieg schwer getroffenen Stadt Venlo hin und auf die Tat­

seiner Geburtsstadt nieder. Drei Jahre später wurde er in dem

sache, dass die Schwerpunkte lange vor allem im Wohnungs­

Städtchen Steenbergen in der Provinz Brabant zum Bürger­

bau und in der Infrastruktur gelegen hatten. Anno 1962 war es

meister ernannt. Daraufhin machte er auch in der Katho­

aber auch an der Zeit, an der Erfüllung anderer Bedürfnisse zu

lischen Volkspartei Karriere. Er war u. a. Senator (1955-1963)

arbeiten, womit er überdeutlich auf Investitionen in die kultu­

und Mitglied der ‘Europese Staatscommissie voor Defensie’.

relle Infrastruktur abzielte. Während der folgenden Jahre hielt

Die erfolgreiche Ausübung seines Bürgermeisteramtes in

de Gou regelmäßig Plädoyers für kulturelle Initiativen und

Steenbergen war offensichtlich zur Kenntnis genommen

verteidigte immer wieder seine Sicht der Dinge.19

Im Laufe der sechziger Jahre gelang es tatsächlich, das

ordentlichen Ratsversammlung, dass de Gou im Laufe seiner

Nötigste zustande zu bringen. Neben einer großen Anzahl

‘Passage durch Venlo für einen positiven Beitrag in der

von Sportstätten, wie der schönen Sporthalle an der Crane­

Kontinuität der Leitung unserer Stadt steht’ und Venlo reicher

veldstraat aus dem Jahr 1965, kann auf ein breites Spektrum

hinterließ, als er es angetroffen hatte. De Gou kam, so Munten,

kultureller Einrichtungen verwiesen werden. So wurde 1965

zu einem Zeitpunkt, an dem Venlo sich nur rein äußerlich

auch das imposante Gebäude der Öffentlichen Bibliothek mit

wieder von den schweren und tiefen Schlägen erholt hatte, die

Lesesaal am Begijnengang eröffnet, in dem die ‘Freie Aka­

der Krieg in den Jahren 1940 bis 1945 der Stadt versetzt hatte.

demie Venlo’ und das Kulturzentrum untergebracht waren.

Der scheidende Bürgermeister wurde mit dem ‘gouden

Das von 1910 datierende Konzerthaus ‘Prins van Oranje’ am

erepenning’, der Medaille der Stadt, ausgezeichnet.

20

Kaldenkerkerweg wurde zwischen 1965 und 1967 renoviert und erweitert. Der Wunsch nach einem reinen Theaterhaus

Lei Alberigs Neben de Gou muss Lei (Leon Mathieu) Alberigs

blieb bestehen, sollte aber erst 1984 mit der Eröffnung von ‘De

als zweite zentrale Figur in der Entwicklung des kulturellen

Maaspoort’ Wirklichkeit werden. De Gou betrachtete den Bau

Lebens in Venlo genannt werden. Der Südlimburger Alberigs

eines Theaters als den Schlussstein seines großen Vorhabens,

(1921-1998) arbeitete von 1966 bis 1982 für die Gemeinde

Venlo zu einem in kultureller Hinsicht gut ausgestatteten

Venlo, zunächst als Beamter für Kultur, kurz darauf als Leiter

Zentrum für Nordlimburg zu machen.21 Die Gemeinde eröff­

des Kulturamtes, dem auch das Kulturzentrum unterstand.

nete 1967 das Goltziusmuseum, in dem auch der neue Lese­

Alberigs wurde auf Anraten Dobbelsteins25 von Bürgermeister

saal des Stadtarchivs angesiedelt war. De Gou hatte sich

de Gou angestellt und sollte für Venlo ein langfristiges Aus­

intensiv um die Einrichtung dieses historischen Museums

stellungskonzept entwickeln. ‘Ich war vorher noch nie in Venlo

bemüht und sagte: ‘Ich bin sehr froh darüber, dass die Stadt

gewesen. Es entsprach der allgemeinen Auffassung, dass

jetzt dieses Museum präsentieren kann, denn angesichts der

nördlich von Sittard nichts passierte.’26 De Gou wollte eine Art

zunehmenden Funktionen Venlos gehört so etwas doch auch

Gegengewicht schaffen zu der Kultur der Grenzstadt Venlo, die

dazu!’ Die Eröffnung des Museums van Bommel van Dam

sich allzu sehr auf ein deut­sches Einkaufspublikum eingestellt

fand zwar in der Amtszeit des Bürgermeisters Gijsen statt,

hatte. Der Bürgermeister ärgerte sich darüber, dass man in

darf aber als der letzte große Erfolg der ‘Periode de Gou’

Venloer Geschäften häufig auf Deutsch angesprochen wurde.27

betrachtet werden.

De Gou verständigte sich mit Alberigs darüber, dass sich die

De Gou gab kurz vor seinem Abschied 1969 Jan Derix vom

Venloer Kulturpolitik über­wiegend auf den Westen des Landes

Dagblad voor Noord-Limburg noch ein Interview. Offenbar

und auf Flandern aus­richten solle. Besonders letzteres kam

war in den vorangegangen Jahren Kritik an der Höhe der

Alberigs sehr entgegen, der wegen seiner Kontakte zu dem

Kulturinvestitionen laut geworden, für die vor allem de Gou

flämischen Literatur­wissenschaftler Wies Moens28 über ein weit

verantwortlich gemacht wurde. Der Journalist versuchte, den

verzweigtes Netz­werk in Flandern verfügte. Alles in allem sollte

Bürgermeister mit der Feststellung zu provozieren, dass die

Alberigs über zweihundert Aus­stellungen in Venlo organisieren;

intensive Kulturpolitik der Gemeinde umstritten sei, zu Unmut

beson­ders in den Anfangs­jahren waren einige darunter, die

führe und dass Venlo verspottet werde, weil dort andere

Venlo viel Publizität ein­brachten. Alberigs verfügte über kein

wichtige Dinge zu kurz kämen. De Gou konterte, dass

nennens­wertes Budget, genoss aber das Vertrauen des Bürger­

Geschichte für ihn ein ‘Bazillus [ist], den ich nicht los werde’.

meisters und das des Ressortleiters Haffmans, der für die Finan­

Bei seiner Gemeindepolitik ließ er sich gerne davon leiten und

zen ver­antwortlich war. Der erste große Erfolg war die Appel-

bezweifelte, dass das jemals auf Kosten anderer Entwick­

Ausstel­lung in der Saison 1968/69, die nahezu zehn­tau­send Be­

lungen gegangen war. ‘Ich mache einfach weiter, Kritik oder

sucher anzog. Der Maler Karel Appel verweigerte am Anfang

nicht!’ Denn als er 1957 sein Amt angetreten hatte ‘war hier

seine Mitarbeit, ‘bis Appel nach Venlo kam und das Kultur­

außer einem verschlissenen Konzerthaus nichts.’

zentrum sah. Das über­zeugte ihn voll­ständig.’29 Am Erwerb der

Am 27. Juli 1969 nahm de Gou Abschied von Venlo: Er wurde

Kollek­tion van Bommel-van Dam und der Reali­sie­rung des gleich­

Bürgermeister von Haarlem. Der stellvertretende Bürger­

namigen Museums war Alberigs intensiv be­teiligt. Bis zu seinem

meister Munten sagte in seiner Rede während der außer­

Abschied von Venlo im Jahr 1982 war er dessen erster Direktor.

22

23

245

246

1

15

Hans Redeker, aus: Algemeen Handelsblad, 5. Dezember 1964.

Biografische Angaben: C. A. A. Linssen, ‘Leonard de Gou ’s-Graven­

2

hage 22. Dezember 1916-Aachen 22. Januar 2000’, aus: Jaarboek van

George Vogelaar, aus: diesem Buch.

de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 2005-2006,

3

S. 49-59; O. Moorman van Kappen, ‘In Memoriam dr. Mr. Leonard

Siehe auch Text in der ‘Eröffnungs-Festschrift’ Een Beeld van de

de Gou’, aus: Pro Memorie. Bijdragen tot de rechts­geschiedenis der

collectie von der Ressortleiterin (Kultur) Rie van Soest-Jansbeken:

Nederlanden 3 (2001) 330-333.

‘Freude, weil die Eröffnung dieses Museums den Abschluss einer

16

Reihe von Investitionen der Gemeinde bedeutet, die das Ziel hatten,

Amtseinführung: ga Venlo,’ notulen van de raad’ vom 16.10.1957.

eine Infrastruktur zu schaffen, innerhalb derer die Ausübung und der

Siehe auch Dagblad voor Noord-Limburg vom 17.10.1957 und

Genuss von Kultur in allen Facetten und in allen Kategorien unserer

28.9.1957.

Gemeinschaft optimal stattfinden können.’

17

4

Linssen, ‘Leonard de Gou’, S. 52.

Maarten van Bommel in einem Vortrag bei den Lions International

18

in Venlo, 6. September 1972.

ga Venlo, ‘handelingen gemeenteraad’ vom 15.1.1958 und vom

5

2.1.1959.

George Vogelaar in diesem Buch. Dobbelstein sprach ausführlich

19

über sein Verhältnis zu Alberigs in einem Interview im November

Siehe u. a. ‘Jahresrede’ im Januar 1968: ‘Es ist Aufgabe und Pflicht

2008 (Tonträger im Archiv/Museum van Bommel van Dam).

des Staates, keine Möglichkeit ungenutzt zu lassen, die Entwicklung

6

des Volkes voranzutreiben.’ Und: ‘Die Gemeinde muss die führende

Leeuwarder Courant vom 4.3.1967.

Rolle der Kultur voll und ganz anerkennen.’

7

20

De Nieuwe Limburger vom 8.6.1968.

In Hinblick auf alle in diesem Absatz erwähnten Gebäude: ga Venlo,

8

Archiv des Gemeindesekretariats 1945-1978, div. Akten; Archiv

Dagblad voor Noord-Limburg (d vnl) vom 13.6.1968, Gemeindearchiv

‘Arbeiten der Gemeinde’, Akten des Bauamts.

Venlo (ga Venlo), ‘handelingen van de raad’ vom 12.6.1968 .

21

9

‘Jahresrede’ 1966, ga Venlo, ‘handelingen van de raad’.

ga Venlo, Archiv des Kulturamtes, Jahresberichte.

22

10

Dagblad voor Noord-Limburg vom 22.2.1969.

Siehe Website www.historie.venlo.nl.

23

11

Das Konzerthaus ‘Prins van Oranje’ hieß im Venloer Volksmund ‘de

Maarten Plukker, Venlo in beeld gebracht na 625 jaar stadsrechten

Schuur’ (‘Scheune/Schuppen’); trotz des umfangreichen Umbaus

(Venlo 1968).

Mitte der sechziger Jahre blieben zahlreiche Mängel bestehen.

12

ga Venlo, Archiv des Kulturamtes, Jahresbericht 1968-1969. Gegen­

Frans Hermans, Venlo in de Wederopbouwperiode 1945-1970 (Venlo

wärtig wird gelegentlich bedauert, dass das Gebäude abgerissen

2005; Venlose Katernen nr. 2).

worden ist. Es war das einzige Konzerthaus, das der berühmte Archi­

13

tekt Berlage jemals entworfen hat. Mariet Verberkt, De Prins van

Leon van Meijel, Schakel in Europa. De totstandkoming en betekenis

Oranje en ‘de Prins’ van Berlage (Venlo 2006; Venlose Katernen nr. 6).

van het Brugplan in Venlo (1945-1964) (Venlo 2008; Venlose Katernen

24

nr. 12).

ga Venlo, ‘handelingen van de raad’ vom 27.7.1969.

14

25

Plukker, Venlo in beeld gebracht.

Aussage von Dobbelstein in dem in Fußnote 5 genannten Interview. Laut Dobbelstein hatte de Gou eigentlich einen anderen Kandidaten im Auge.

26

Der Julianapark war nach dem Krieg auf dem früheren Bahn­

Alberigs im Dagblad voor Noord-Limburg vom 2.6.1979. In Fort­setzung

gelände eingerichtet worden, auf dem noch früher die jahr­

des Interview-Zitats sagte er übrigens: ‘Diese Auffassung herrscht

hundertealten Ostflanken der Venloer Festung gewesen

immer noch in Südlimburg. Da werde ich als eine Art ‘Verräter’ ge­

waren.2 Anno 1968 standen dort einige Dienstwohnungen der

sehen. Vor ein paar Jahren sagte mir Harry Dobbelstein wortwört­

Eisenbahn aus dem 19. Jahrhundert, die modernistische Tank­

lich: ‘Du machst Dir was vor. Das da in Venlo, das ist doch nichts!’.’

stelle von 1933 und die stattliche Amtswohnung des Bürger­

27

meisters aus dem Jahr 1955. Der Park grenzte unmittelbar an

In seiner ‘Jahresrede’ im Gemeinderat kam de Gou regelmäßig auf

die Innenstadt und bot einem Museum für moderne Kunst

dieses Problem zurück, siehe: ‘handelingen van de gemeenteraad’

eine schöne Umgebung.

vom 3.1.1962 und vom 9.1.1963. 28

Das Stadtbauamt am Zug Das Bauamt ergriff die Initiative

Wies Moens (1898-1982) war ein flämischer Literaturwissenschaftler

und legte einen im August 1968 skizzierten Grundriss einer

von nationalistischer Fasson, der wegen seiner Rolle während der

‘Ausstellungshalle’ vor, der einen großen Saal von etwa acht­

Besetzung 1947 - für den Rest seines Lebens in den Niederlanden

hundertachtzig Quadratmetern, einige Büros und Lagerräume

verbleibend – in Abwesenheit zum Tode verurteilt wurde.

und natürlich die Wohnung für das Ehepaar vorsah.3 Offenbar

29

war dieser zu ambitiös, denn bereits einen Monat später

Alberigs im Dagblad voor Noord-Limburg vom 2.6.1979.

wurde ein zweiter, kleinerer Entwurf mit einem halb so großen Saal und einem Kabinett für Drucke (hundert Quadratmeter) präsentiert. Als Option wurden auch noch zwei Extra-Pavillons

‘Schlicht, schön und funktionell und dafür überall

von jeweils vierhundert Quadratmetern gezeichnet. Im

gerühmt!’ Der Bau des Museums van Bommel van Dam

Dezember kam ein Entwurf von den städtischen Zeichen­

Frans Hermans

tischen, der einen ambitiösen Museumsbau im Park neben

1

der Bürgermeisterwohnung zeigte. Dieser Entwurf sah den Als der Gemeinderat im Juni 1968 erst einmal beschlossen

Eingang an der Parkseite vor und drei Säle (zwei von jeweils

hatte, das Angebot des Ehepaars van Bommel-van Dam zu

hundertfünfundsiebzig, einen von achtzig Quadratmetern), ein

akzeptieren, hatte er alle Hände voll zu tun. Schließlich war

Druckkabinett von hundertfünfunddreißig und ein Depot von

gleichzeitig mit der Schenkung festgelegt worden, dass die

hundertzwanzig Quadratmetern. Er wurde im Januar 1969 der

Kollektion spätestens Mitte 1970 unter Dach und Fach sein

Kommission für Stadtentwicklung vorgelegt, die diesen vor­

musste. Es galt nun also, die Finanzierung zu regeln und die

läufigen Entwurf guthieß. Es entstand die Idee, einen Wett­be­

Unterbringung anzupacken.

werb für den definitiven Entwurf auszuschreiben. Auf Ver­an­ lassung der Gemeindesparkasse, die damals noch als Auf­trag­

Festlegung eines Bauortes Im Herbst von 1968 untersuchte

geber des Museumsneubaus fungierte, teilte die Kommission

die Gemeinde zunächst die Möglichkeit, das Museum in einem

jedoch zwei Wochen später mit, dass der Venloer Architekt Jos

bestehenden Gebäude unterzubringen. Das Stadtbauamt

van Hest mit dem Entwurf beauftragt worden sei.

wurde beauftragt, die Tauglichkeit der Gebäude an der Deken van Oppelsingel Nr. 11 und Nr. 123 zu untersuchen. Angesichts

Jos van Hest (van Hest & Kimmel) Jos van Hest (1914-1998)

der vielen Einschränkungen und Probleme wurde schon sehr

vom Venloer Architektenbüro van Hest & Kimmel kann als

bald beschlossen, ein Grundstück für einen Neubau zu

hauptverantwortlich für den Museumsentwurf betrachtet

suchen. Es wurden Baugrundstücke auf der Ecke Peperstraat/

werden. Van Hest war schon geraume Zeit in Venlo aktiv und

Maasschriksel, auf dem Arsenaalplein in der Innenstadt, im

hatte Ende der sechziger Jahre bereits eine Vielzahl von Pro­

monumentalen Villapark, an der Hertog Reinoudsingel und

jekten realisiert. Die Klöster Maria-Weide und Albertushof

am Postweg auf der Grote Heide unter die Lupe genommen.

dürfen zu seinen wichtigsten Entwürfen gezählt werden.

Aus verschiedenen Gründen (zu klein, zu dezentral) schieden

Außerdem war er für die schöne Venloer Sporthalle und die

diese Orte aus und konzentrierte man sich auf den Julianapark.

beiden großen Wohnblöcke mit Außengalerien am Postweg

247

248

verantwortlich. Van Hest wird der ‘Bossche School’ (einer in

Finanzierung und Vorbereitung Auch der Finanzierung des

’s-Hertogenbosch entstandenen Architekturrichtung) zu­

Projektes galt die nötige Aufmerksamkeit. Zuerst entwickelte

gerechnet. Der Einfluss des Benediktiners Hans van der Laan

die Gemeinde gemeinsam mit der Gemeindesparkasse ein

ist in van Hests Arbeiten deutlich sichtbar. Dennoch ent­

erfinderisches Szenario: Der von beiden Seiten akzeptierte

wickelte er innerhalb dieser Richtung eine eigene Charak­te­

Plan sah vor, dass die Bank den Baugrund vierzig Jahre lang für

ristik. Die erkennt man z. B. an seiner besonderen Aufmerk­

den symbolischen Preis von einem Gulden pro Jahr pachten

samkeit für Details an Stellen, an denen die ‘Bossche School’

und den Bau, dessen Baukosten zu diesem Zeitpunkt noch auf

zumeist auf strenge Formen setzt. Man kann sagen, dass

350.000 Gulden geschätzt wurden, finanzieren würde.

frühe Arbeiten van Hests noch deutlich traditionelle Eigen­

Im Gegenzug würde die Gemeinde das Museum von der Spar­

schaften haben, während die späten modernistische Züge

kasse mieten. Die Unterhaltung des Gebäudes und die Ver­

tragen. In den Jahren dazwischen lassen sich Übergangs­

sicherungskosten würde die Gemeinde übernehmen, die nach

formen nachweisen.

Ablauf der Pachtzeit Besitzerin des Museums werden würde. Auf dieser Grundlage bewilligte der Gemeinderat die erfor­der­

Van Bommel denkt mit Im März 1969 schickte Maarten van

lichen Finanzmittel.6 Diese Konstruktion wurde aber von der

Bommel ein Schriftstück mit dem Titel ‘Einige Punkte zum

Provinz abgelehnt. Die Gemeinde beschloss darauf hin, das

Gedankenaustausch’ an van Hest und Alberigs, das tatsächlich

nötige Kapital bei der Sparkasse zu leihen und den Bau in die

ein detaillierter Forderungskatalog in Hinblick auf den Bau des

eigene Hand zu nehmen.7

Museums war.4 Van Bommel blieb auf Tuchfühlung. Das Ehe­

Die weiteren Verhandlungen mit dem Architekten über

paar hatte den Architekten während eines Urlaubs in Arcen im

den Entwurf und die Betreuung des Bauvorhabens sollte ab

Frühjahr 1969 getroffen. In einem Brief vom 5. Juli lobte van

Okto­ber 1969 eine Baukommission unter Vorsitz der Kultur­

Bommel weitschweifig die gute Atmosphäre und den herz­

ressort­leiterin Rie van Soest-Jansbeken übernehmen. Weitere

lichen Empfang durch van Hest.5 ‘Unsere Genugtuung galt

Kom­missionmitglieder waren die Ratsmitglieder A. Frequin

auch dem von Ihnen geplanten und auf spätere Erweiterung

(Öffentliche Aufgaben/Grundstücke) und J. Ex (Bildung/Kultur),

ausgelegten Museum, mit dem wir vollständig einverstanden

Dipl.-Ing. Dr. W. Boekelmann, Mitglied des Städtischen Kultur­

sind, wie im Prinzip auch mit dem damit verbundenen Wohn­

rates, der Direktor des Stadtbauamtes de Haen, Lei Alberigs,

haus, wobei die Einteilung der Räume – vielleicht – noch etwas

als externer Berater der bekannte Amsterdamer Grafiker,

geändert werden könnte.’ Van Bommel dachte dabei jedenfalls

Museumsfachmann und Regierungsberater Dick Elffers und

an einen separaten Raum für Studien und den Empfang von

last but not least Maarten van Bommel.8 Die Kommission

Gästen ‘außerhalb der häuslichen Sphäre’. In diesem Studier­

stellte schnell fest, dass die erste Kostenkalkulation von

zimmer wollte er die aus seiner ‘Junggesellenzeit’ stammen­den

350.000 Gulden zu niedrig war und kam bei neuen Berech­

Möbel unterbringen, an denen er sehr hing, und sich bei Bedarf

nungen auf eine halbe Million. Die Differenz erklärte sich aus

zurückziehen. Van Bommel gab van Hest auf dessen Bitte hin

den inzwischen gestiegenen Löhnen und Preisen, den auf­

eine detaillierte Liste mit den Maßen der Möbel­stücke, die das

grund schlechten Bodens höheren Kosten für das Fundament

Ehepaar auf jeden Fall in die neue Wohnung mitnehmen

und die in der ersten Kalkulation nicht berücksichtigten

wollte. Der Brief enthält außerdem präzise Angaben der

Kosten fur die Inneneinrichtung.

Wohnwünsche des Paars, inklusive der Einrichtung von Küche

Maarten van Bommel machte sich bereits Sorgen über

und Badezimmer. Gewünscht wurde auch ein Lagerraum für

den Fortgang. In einem Brief an die Kommissionsvorsitzende

Getränke, Rauchwaren und ‘unserem einzigen nach den

van Soest-Jansbeken schrieb van Bommel am 29. September

umfangreichen Investitionen in die bereits übereigneten

1969, dass es ‘angsterregend still um den geplanten Bau

Kunstschätze noch verblieben Vermögen’ – die schöne

geworden’ sei; schon mehr als ein Jahr sei vergangen, seit die

Briefmarkensammlung – ‘welche nie und nimmer durch

Gemeinde der Schenkung zugestimmt habe und auch seit der

feuchte Luft bedroht werden darf’.

formalen Übergabe vom 29. Januar sei schon geraume Zeit verstrichen. Das Paar habe zwar Verständnis, aber…

Inzwischen war der architektonische Entwurf des neuen

Ein wichtiger Beschluss war die Streichung des nördlichen

Museums fertig. Schon bei der ersten Versammlung der Bau­

Ausstellungs­flügels aus dem Entwurf. Der war schlichtweg zu

kommission präsentierte van Hest den Mitgliedern seine

teuer. Die Umsetzung des kompletten Entwurfs wurde als

Zeichnungen. Er zeigte einen Entwurf, von dem zunächst nur

‘ferne Zukunftsmusik’ betrachtet. Dass die Zukunftsmusik

all das gebaut werden sollte, das sich innerhalb von roten

längst nicht so fern lag, wird sich im Folgenden zeigen.

Markierungslinien befand, ‘da der Sprecher sich streng an die

In einem in ungeduldigem Ton abgefassten Brief er­kun­

Forderung halten wolle, innerhalb des geplanten Budgets zu

digt sich Maarten van Bommel im März 1970 bei der Stadt

bleiben’. Ausgangspunkt war nach Aussage des Architekten

nach dem Fortgang. War noch immer kein Ratsbeschluss über

die Schaffung eines großzügigen Raumgefühls. Ein hoher zen­

die Finanzierung in Sicht? Er berief sich auf eine Klausel, die für

traler Raum wurde von niedrigeren und kleineren Räumen

den Fall höherer Gewalt in die Schenkungsurkunde aufge­

flankiert. Diagonale Sichtachsen sollten den Raum ideell

nommen worden war, und beklagte, dass ‘wir daran gehindert

vergrößern. In einem späteren Stadium wäre der Anbau eines

werden, eventuell andere Möglichkeiten zu ergreifen, um

identischen Raummoduls möglich. Nach Meinung des Archi­

unser Ideal zu verwirklichen: die Vollendung unseres Lebens­

tekten gab es in der direkten, bereits bebauten Umgebung des

werkes auf dem Gebiet der bildenden Kunst’. Der entnervte

Museums keine Orientierungs­marken, an denen der Bau hätte

Sammler wollte an die Tatsache erinnern, dass inzwischen

anknüpfen müssen oder können. Die großen Wohngebäude an

andere Ge­meinden mit ihm Kontakt aufgenommen hätten,

der gegenüberliegen­den Seite der Singel formten in seinen

die schneller für einen Bau sorgen konnten und wollten. Bis

Augen ‘eine ziemlich ge­schlossene Wand mit ziemlich will­

jetzt sei das Ehepaar nicht auf diese Angebote eingegangen in

kürlicher Bebauung’. Aus Vorbesprechungen mit van Bommel

der Hoff­nung, dass das Museum in Venlo nun doch tatsächlich

sei ihm klar geworden, dass ein ‘geschlossener Charakter’ des

und in absehbarer Zeit eröffnet werden könne ‘und wir uns

Gebäudes bevorzugt würde. ‘Mit Rücksicht auf die Zusam­men­

Bürger dieser Stadt nennen dürfen. Aber dann müssen sich

stellung der Kollek­tion wird das Gebäude teils durch die

wirklich alle Beteiligten, also auch die Gemeinde Venlo, über

Oberlichter, teils mit Kunstlicht beleuchtet.’ Van Hest hatte

diese Tatsache freuen.’ Bürgermeister de Gou fühlte sich

van Bommels Plädoyer für eine Cafeteria mit Außenterrasse

daraufhin offensichtlich ge­nötigt, nach Amsterdam zu fahren

berücksichtigt.

und die erhitzten Gemüter zu besänftigen. Das gelang ihm,

Van Bommel besprach die vorläufigen Pläne detailliert

aber nun war deutlich, dass Tempo gemacht werden musste.

mit Elffers und formulierte auf der Grundlage dieses Gesprächs

Ein interner Bericht der Gemeinde hatte bereits davor ge­warnt,

Bemerkungen zu Bau und Einrichtung des Museums, die er als

dass das Image der Stadt Venlo beschädigt würde, wenn es der

‘Planungsvariante Museum van Bommel van Dam’ am 16.

Gemeinde nicht gelänge, den Museumsbau zu finanzieren.9

Dezember 1969 an die Gemeinde weiterleitete. Die wichtig­sten

Im April 1970 legte Alberigs mit Blick auf die Finanzierung

Bemerkungen betreffen den gewünschten Verzicht auf feste

zwei Pläne vor. Die Gemeinde entschied sich für die (kosten­

Trennwände zwischen den kleinen Ausstellungsräumen (damit

gün­sti­gere) Variante, in der es – zum großen Bedauern van

muss der Umlauf gemeint sein) und der Einsatz variabler Aus­

Bommels – keine Cafeteria und keine Gartenanlage um das

stellungswände, die ein Maximum an Flexibilität und zahl­

Gebäude gab und in der für die Inneneinrichtung soweit wie

reiche Raumeinteilungen ermöglichen würden. Die ‘Kaffeebar

möglich Material aus dem Kulturzentrum der Stadt über­

mit Aufenthaltsraum’ sollte zum Park hin komplett in Glas

nommen werden sollte. Die Kosten: 485.000 Gulden. Zwei

realisiert werden und schließlich sollte ‘das Durchlassen von

ortsan­säs­sige Betriebe10 erklärten sich bereit, gemeinsam

Tageslicht und der Einsatz von Kunstlicht (...) linear der Form

einhundert­tausend Gulden zu spenden: Der restliche Fehl­

des Gebäudes folgen.’

betrag wurde von der gemeindeeigenen Stiftung zur Förde­

In der zweiten Sitzung der Baukommission wurde die

rung von Kultur­besitz zugeschossen. So übernahm die

Mög­lichkeit diskutiert, die nicht ausgestellten Teile der

Gemeinde zwar einen Teil der Mehrkosten, musste dafür aber

Sammlung andernorts in Venlo unterzubringen, mit anderen

nichts am Haushalt ändern. ‘Es hat sich wieder einmal gezeigt,

Worten: das Depot zu streichen. Van Bommel war absolut

dass man in Venlo viel für das allgemeine Interesse übrig hat’,

dagegen und es gelang ihm, diesen Plan vom Tisch zu kriegen.

heißt es im Antrag des Gemeinderates.11

249

250

Der Rat nahm den Antrag zur Finanzierung am 13. Mai

archäologisch zu untersuchen. Am 20. Oktober wurde bei

1970 an und machte den Weg frei für letzte Veränderungen

einem Festakt der erste Pfahl in den Boden geschlagen. Der

am defi­nitiven Entwurf des Museums. Das war höchste Zeit.

Bau verlief zügig. Im September 1971 mussten Entscheidungen

Der notariell festgelegte Termin, an dem das Gebäude hätte

über die Gestaltung der unmittelbaren Umgebung des

fertig sein müssen, war längst verstrichen. Das Ehepaar van

Museums getroffen werden. Der Baugrund sollte zur Eröffnung

Bommel zeigte Verständnis und verlängerte die Frist bis zum 1.

– wie in Ratsschrift­stücken ‘sparsam’ notiert – ‘doch einiger­

Juni 1971. Es ist übrigens die Frage, ob das Paar in diesem

maßen in Ordnung sein’. Aus zwei Gartenentwürfen wurde

Stadium wirklich noch über Alternativen verfügte.

der kostengünstigere gewählt. Man wollte beim Gemeinderat keinen neuen Kredit dafür beantragen. Die Sparsamkeit der

Definitiver Entwurf und Bau Als die Finanzierung erst ein­

Gemeinde muss für die betroffenen Parteien gelegentlich

mal geregelt war, konnte auch der definitive Entwurf vollendet

frustrierend gewesen sein. Außer der engen Finanzplanung

werden. Der neue Entwurf wurde den Behörden am 4. Juni

des Gemeinderats kam viel­leicht auch noch hinzu, dass mit

1970 vorgelegt und diese monierten die Geschlossenheit des

dem neuen Bürgermeister Gijsen die offizielle Haltung

Komplexes. Auch die Eigenständigkeit des Museums fanden

gegenüber der Kultur etwas weniger positiv war als in der Ära

sie hinsichtlich der angegliederten Wohnung nicht deutlich

de Gou. Alberigs bemerkte dazu später: ‘Gijsen war von dem

genug. Obwohl es van Hest am 18. Juni bei einer Anhörung

Museum nicht so einge­nommen… Ich musste zusehen, wie

gelang, die Behörden von der Qualität seines Entwurfes zu

ich es für diesen Betrag fertig bekam. Es ist doch etwas zu viel

überzeugen, blieb ein Kritikpunkt erhalten: die Verbindungen

gespart worden.’12 Aus dem Jahresbericht des Kulturamtes

zwischen Museum und Wohnung sowie Wohnung und Depot.

über 1970/71 wird er­sichtlich, dass mit Mitteln und dem Ein­

Der Architekt bestand weiterhin auf seinen Entwurf, machte

satz von Personal ge­wuchert wurde. Das Kulturamts­personal

aber den Vorschlag, dass der Antrag auf Baugenehmigung

wurde beim Umzug der Kollektion und des Ehepaars nach

einfach eingereicht werden solle und ‘zwischendurch’ fest­

Venlo eingesetzt, des Weiteren für die Versorgung der Objekte,

gestellt werden solle, ob Veränderungen am Bau unter finan­

die Einrichtung des Depots und für die Reinigung und

ziellen und ‘museumstechnischen Gesichtspunkten’ möglich

Einrichtung sowohl des Museums wie auch der Wohnung.

seien. Das war ein cleverer Schachzug. Der Kritikpunkt spielte

Obwohl das Gebäude noch nicht ganz fertig war, konnte die

später keine Rolle mehr, denn alle Veränderungen am Bauplan

Eröffnung am Samstag, den 16. Oktober, stattfinden. Merk­

hätten Mehrkosten verursacht, die das Budget nicht abdeckte.

würdigerweise waren sowohl Bürgermeister Gijsen (‘wegen

Die Baugenehmigung wurde unter mehreren Bedingungen

der Verlobung seines Sohnes’, laut van Bommel bei späterer

erteilt. Diese bezogen sich auf die noch zu genehmigende

Gelegenheit13) wie auch der stellvertretende Bürgermeister

Details wie Lage des Depots und Zeichnungen des Giebels

(‘verhindert’, ebenda) bei der Eröffnung nicht anwesend.14

sowie Fragen der Sicherheit und des Brandschutzes.

Van Bommel zeigte sich hierüber – und über ein paar andere

Es wurde beschlossen, den Bauauftrag nicht auszu­schrei­

Dinge, wie z. B. die Publikation anlässlich der Eröffnung –

ben, sondern zielgerichtet ein Bauunternehmen zu suchen,

später sehr entrüstet. Die Gründe für die Abwesenheit der

das bereit war, das Museum für den kalkulierten Preis zu

beiden Herren können nur vermutet werden. Vielleicht hatte

bauen. Die Baufirma J. und P. Janssen aus Blerick erhielt den

ihnen der ungeduldige und etwas pedantische15 van Bommel

Zuschlag. Sie war mit dem Preis einverstanden und konnte

die Pistole auf die Brust gesetzt und waren entsprechende

kurzfristig mit dem Bau beginnen.

Irritationen entstanden. Aber damit begeben wir uns in den

Kurz nach dem Sommer wurden die Arbeiten am Fun­ dament aufgenommen und dabei stieß man erwartungs­

Bereich der Spekulation. Die Feierlichkeiten begannen mit einem Zusammensein

gemäß schnell auf Reste der Festungsfundamente. Die größte

im Kulturzentrum; dort hörten die mindestens vierhundert

aller Sorgen ergab sich daraus, dass die Kosten für die Ent­

An­wesenden die einleitenden Worte von Harry Dobbelstein,

fernung der alten Fundamente nicht in die Kalkulation

dem Direktor des Kulturrates Limburg. Danach ging die Gesell­

eingeflossen waren. Nichts weist darauf hin, dass auch nur

schaft zu Fuß zum Julianapark, wo der Gouverneur van Rooy

irgendjemand die Möglichkeit in Erwägung zog, die Reste

das Museum in aller Form eröffnete. Die sparsame Gemeinde

hatte beschlossen, die Kosten in Grenzen zu halten (‘höch­stens

Abschluss Zwischen den ersten Kontakten im Herbst 1967 und

zwei Getränke und Rauchwaren’). Anschließend fand im Kreise

der Eröffnung des Gebäudes liegen nur vier Jahre. In dieser

Auserwählter ein Diner in dem exklusiven Restaurant ‘Valuas’

Periode kam der Gemeinderat – unter Berücksichtigung des

statt. Die Gesellschaft dort sollte aus Kosten­erwägungen so

nicht geringen Forderungskataloges der Schenker – zu einem

klein wie möglich gehalten werden. Neben dem Gouverneur,

Beschluss, wurde die Finanzierung geregelt, suchte das Stadt­

der (kompletten?) Gemeindeleitung und dem Gemeindesekre­tär

bauamt geeigneten Baugrund, arbeitete die Baukommission

waren das Ehepaar van Bommel-van Dam, Dobbelstein und

mit dem Architekten einen guten Plan aus und wurde der Bau

Alberigs anwesend. Dass aus Kostengründen weder der Archi­

realisiert. Obwohl Maarten van Bommel gelegentlich über den

tekt noch der Bauunternehmer eingeladen worden waren, war

Mangel an Tempo beim Beschluss und der Vorbereitung des

van Bommel völlig unbegreiflich. Er nannte dies ‘ein in den

Baus klagte, muss man feststellen, dass die Gemeinde Venlo

Niederlanden einmaliges Vorgehen bei einem sicherlich ein­ma­

in relativ kurzer Zeit ein schönes Museum zustande brachte.

16

ligen Anlass’ und konstantierte: ‘Zu seiner Überraschung ent­

Bei seiner Eröffnung wurde das Museum – wegen des aus

deckte unser Gouverneur die beiden später am Abend in einer

Gründen der Sparsamkeit nicht gebauten zweiten Flügels –

anderen Ecke desselben Restaurants, woraufhin sie nach Rück­

tatsächlich noch nicht als komplett empfunden. 1985 wurde

sprache wenigstens noch auf einen Drink eingeladen wurden.’

es erweitert. Die Gemeinde machte sich einen Plan der Post zunutze, demzufolge gegenüber dem Postamt im Julianapark

‘Nicht das Gebäude ist wichtig, sondern was darin aus­

ein unterirdischer Atombunker gebaut werden sollte, der in

gestellt wird’ Direktor Lei Alberigs war sehr zufrieden mit dem

Kriegs- und Katastrophenzeiten – der Kalte Krieg war noch

neuen Museum, das sich nahtlos in den Park einfügte: ‘Das am

nicht vorbei – funktionierende Kommunikationssysteme ge­

16. Oktober 1971 in Benutzung genommene Museum erweist

währleisten sollte. Die für den Bunker notwendigen Venti­la­

sich funktionell als qualitativ hochwertig. Der Einsatz schlichter

tionsschächte konnten genauso gut umbaut oder besser noch:

Materialien und die Notwendigkeit, aus Kosten­er­wägungen auf

in einem Museumsanbau versteckt werden. In Zusam­men­

dekorative Elemente zu verzichten, tun diesem keinen Abbruch.

arbeit mit der Post wurde eine Stelle neben dem Museum als

Aber der Erfolg des Gebäudes ist doch in erster Linie dem äußerst

Ort angewiesen. Das Den Haager Architektenbüro Friedhoff &

gelungenen, auf Maß geschneiderten Konzept zu ver­danken,

van Heerde entwarf den neuen Flügel, der durch seine Brauch­

das der inspirierte Architekt J. van Hest entwickelt hat.’

barkeit charakterisiert wird und blass wirkt im Verhältnis zum

17

Jos van Hest war es gelungen, mit minimalem Budget ein

ursprünglichen Gebäude, das innen wie außen von größerer

Museum zu bauen, das durch seine Einfachheit, strenge Linien,

Qualität ist. Nichtsdestotrotz war auf den ursprünglichen Plan

schöne Beleuchtung, Übersichtlichkeit und Räumlich­keit

von van Hest & Kimmel in gewissem Maße Rücksicht

besticht. Das Gebäude wird noch immer geschätzt.

genommen worden.

Architektonisch ist es nicht so ohne weiteres einem bestimm­ ten Stil oder einer Richtung zuzuordnen. Einige nennen es ein Vorbild für die ‘Bossche School’; man kann im Gegensatz dazu aber auch behaupten, dass das Museum modernistische, sogar minimalistische Züge trägt. Obwohl Alberigs (siehe oben) sagt, dass aus Kostengründen auf dekorative Elemente verzichtet worden sei, ist es wahrscheinlicher, das die schlichte Formgebung von Anfang Ausgangspunkt des Entwurfes war. Man denke an die glatten Wände, die die Aufmerksamkeit wie von selbst auf die ausgestellten Kunstwerke leiten. Auch die Außenseite des Museums ist besonders schlicht gehalten. Das war Absicht: Das Gebäude sollte die parkähnliche Umgebung nicht beherrschen. Und: ‘Nicht das Gebäude ist wichtig, sondern was darin ausgestellt wird.’18

251

252

1

15

So charakterisierte Maarten van Bommel den Museumsbau

Für diese Beurteilung ist der Autor verantwortlich. Sie kommt zu­

während seines Vortrages bei den Lions International Venlo am 6.

stande auf Basis einer Anzahl Briefe van Bommels und einiger

September 1972.

Bemerkungen, die dieser sich bei Gelegenheit gestattete. Ein Beispiel:

2

In seinem Vortrag 1972 bei den Lions erwähnte er die notarielle

Frans Hermans, Historische stedenatlas van Nederland, afl. 6, Venlo,

Schenkungsurkunde, die 1969 ‘in dem von meinem Namensvetter

Delft 1999, S. 64-69.

1598 gebauten Venloer Rathaus’ beglaubigt wurde. Van Bommel

3

zielte auf den Baumeister des 16. Jahrhunderts Willem van Bommel

Gemeindearchiv Venlo (ga Venlo), Archiv Kulturamt, Dokumentation

ab, der – soweit wir wissen – keine Familienbande mit Maarten van

Museum van Bommel van Dam. Auch die beiden anderen

Bommel hatte.

erwähnten Entwürfe befinden sich in diesem Archiv.

16

4

In einem Beschluss der Gemeinde vom 20.9.1971 heißt es: ‘Es wurde

wie Fußnote 2/Dokumentation Museum van Bommel van Dam.

beschlossen, die Kosten so niedrig wie möglich zu halten. Etwas

Im November 1970 stellte van Bommel noch eine äußerst detail­

größerer Aperitif. Diner auf die kleinstmögliche Gesellschaft

lierte Liste von ‘Punkten zur Besprechung und Auseinandersetzung

beschränken.’

in Bezug auf das Wohnhaus’ auf.

17

5

ga Venlo, Archiv Kulturamt, Jahresbericht 1971-1972.

Brief, aus: Dokumentation Museum van Bommel van Dam.

18

6

ga Venlo, Kommission wie in Fußnote 8 in einem Schriftstück an die

ga Venlo, ‘handelingen van de raad’ vom 16.12.1968.

Gemeindeleitung.

7 ga Venlo, ‘handelingen van de raad’ vom 12.3.1969. 8 ga Venlo, ‘handelingen van de raad’ vom 8.10.1969. 9 Gemeinsame Kommission von Bauamt/Grundbuchamt, Finanzen und Bildung/Kultur am 11.2.1970. 10 Höchstwahrscheinlich handelte es sich hierbei um Pope’s Draad- en Lampenfabriek und Océ Van der Grinten, beides alte Venloer Betriebe. Diese Betriebe werden bei der Eröffnung des Museums ausdrücklich als Wohltäter genannt. 11 ga Venlo, ‘handelingen van de raad’ vom 13.5.1970. 12 Interview im Dagblad voor Noord-Limburg vom 2.6.1979. 13 Vortrag Maarten van Bommels bei den Lions International, Venlo, 6. September 1972. 14 Auch de Gou ließ sich übrigens wegen dringender Verpflichtungen in Haarlem entschuldigen.