VAN HOUT TOT STEEN De assimilatievan Hollandsewetenschap in het Japanvan vóór 1853 van Japanse boeken in eententoonstelling in de LeidseUniversiteitsbibliotheek
r . Ëe i 4 f Íïï,rf,1
t'i irlt 'à i .i!
i
í
LegatumWarnerianum Bibliotheekder Rijksuniversiteit Leiden1994
Kleinepublikaties van de LeidseUniversiteitsbibliotheek
Nr. 17
VAN HOUT TOT STEEN De assimilatievan Hollandsewetenschap in het Japanvan vóór 1853 in een tentoonstellingvan Japanseboeken in de Leidse Universiteitsbibliotheek
Catalogusbij eententoonstelling bibliotheek in de Leidse Universiteits van 27 ohober tot 20 november1994
Samengesteld door Hans van de Velde Met eenbijdragevan Jan Just Witkam
LegatumWarnerianum Bibliotheekder Rijksunivers iteit Leiden1994
INHOUD Van hout tot steen.door JanJustWitkarn 7
1
B. Sadayoshiover het belangvan het leren van de Hollandsetaal (1810).facsimile 14 Minamoto Masataka,Vorst van het LandschapNakatsu, over het belangvan het lerenvan de Hollandsetaal (1822).facsimile I8 Catalogus,door Hans van de Yelde 23 Literatuuropgave64
De omslagillustratieis afkomstiguit: Nagasakigiyau-yakuni'-kki, Osaka 1805. (UB Leiden,Ser. 302) o Copyright1994,Universiteitsbibliothcck Lcitlt.rr p o s t b u s9 5 0 1 ,2 3 0 0R A l . c i r t n e
I S S N0 9 2 1e l e r
i
! t
VAN HOUT TOT STEEN
Yan 27 oktober tot 20 november 1994 wordt in de Leidse Universiteitsbibliotheekeen tentoonstelling gehouden van Japanse boeken die het thema Rangaku, Hollandkunde, tot onderwerp heeft. De tentoonstelling wordt georganiseerd ter gelegenheidvan de publikatie, in november 1994, van een nieuw woordenboek door uitgeverij Kodansha. De Nederlands-Japans uitgave van dit nieuwste woordenboek kwam tot stand door royale sponsoringdoor het Japansebedrijf Canon Europa N.V. in Amstelveen.Alle tentoongesteldewerken komen uit het eigen bezit van de LeidseUniversiteitsbibliotheek. Voor veel Oostersetalen bestaattot op de dag van vandaag geen Nederlandswoordenboek, maar in de Nederlands-Japanse betrekkingenvan de laatstedrie en een halve eeuw is het nieuwe woordenboekdat nu gepubliceerdwordt het laatstein een lange linguistische publikaties: woorreeks van Nederlands-Japanse denboeken,glossariaen grammatica's.Dit heeft te maken met de bijzondere geschiedenisvan de culturele en wetenschappelijke betrekkingentussenJapanen Nederland. Van 1640 tot i853 leefde Japanin een zelfgekozenisolement. De sluiting in 1640 van het land voor westerlingenmarkeerde het einde van een eeuw van actieverooms-katholiekemissie in Japandie in toenemendemate weerzin b1 de Japanseheersers had opgeroepen.De gedwongenheropeningvan het land in 1853 door de Amerikaanse vloot onder leiding van schourbij-nacht Matthew Perry markeerdehet einde van ruim twee eeuwenvan afzonderingen het begin van een opmerkelijke geschiedenisvan assimilatiedoor de Japannersvan westersetechniekenen vaar-
VAN HOUTTOTSTEEN
VAN HOUTTOTSTEEN
digheden.Men kan gerust stellendat in de laatstevijftig jaar de Japanseindustriede Europees-Amerikaanse concurrentiein tal van opzichten (bU voorbeeld auto's en huishoudelijkeelektronica) rnet duizelingwekkende snelheidvoorbij heefi gestreefd of minstenseen geduchtemededinger(bij voorbeeldaannemerij) op de wereldmarktis geworden. Toch was die afzonderingvan 1640 tot 1853 niet absoluut. [:én rratiemocht contactenblijven onderhoudenmet lapan, zij het onder zeer stringentevoorwaarden.Een kleine Nederlandse handelspost, die onder de gouverneur-generaal in Bataviaressorteerde, had toestemmingvan de Japanseheersersom op het kunstmatige eilandjeDeshima,eigenlijk niet veel meer dan een bedijkteen met steenopgehoogdemodderbankin de haven van Nagasaki,te verblijven. De Japannersen de Hollandsecalvinisten haattende roomsenevenzeer.Gevaar van roomse missie door de Hollanderswas volstrekt afwezig. Geen van de andere zeevarende natiesin de eerstehelft van de zeventiende eeuw kon de Japanners dàt garanderen. Deshimawas een cornpromistusselltwee Japansepartuen, pro en contra de vreemdelingen.Het was niet echt in Japan, maar ook weer niet er helemaalbuiten. Het waaiervormige eilandje. voor het gebruik waarvan ook nog eens huur betaald rnoestworden, mat niet meer dan enkeletientallenmeters in de breedte en ruim tweehonderdmeter in de lengte. Er stonden enkelewoon- en pakhuizenop, er was plaatsvoor een tuinde, en ook voor het houden van wat vee. Zelden waren er meer dan twintig Hollanderstegelijk. Een brug met een hek verbondenhet eiland met de wal. Omgang met de bewonersvan Nagasakiwas onderhevig aan strikte regulering. Het enige verzet voor de bewonerswas de jaarlijkse, ongeveer drie maandendurende, hoiieis naar Edo, waar de shoguneer bewezenmoestworden. 8
Omgeven door een verstikkend web van Japanse bureaucratische maatregelen,soms regelrechte pesterijen, en van een groot aantal Japansespionnen die voortdurend inbreuken op de talloze beperkende regels trachtten te constateren, moeten de Hollandse bewoners zich vaak als gekooide dieren hebben gevoeld.Klachtenover het leven op Deshimazrjn in de loop van de geschiedenisin alle toonaardengeregistreerd.Al dit ongerief werd uiteraard goed gemaakt door de extreem hoge verdiensten die de Hollanders uit deze operatie overhielden want Deshima was, zeker in het begin, de best renderendeHollandsehandelspost in het Oosten. Het was gedurendegeruime tijd aan de Hollanders verboden om Japanseletters te leren. Een groot korps Japansetolken zorgde voor de afwikkeling van de handelscontactenen hield tegelijk een scherp oog op zowel de zakelijke als de persoonlijke activiteitenvan de bewonersvan Deshima.Hollands tolken was een erfelijk beroep. De kennis ging over van vader op zoon. Behalve aan de leden van dit tolkengilde was het Japanners aanvankelijk niet toegestaanom de Nederlandseschrijftaal te leren. In perioden van grote vreemdelingenhaat werd door de Japanseautoriteiten aan deze bepalingen strikt de hand gehouden, maar er zijn ook tijden geweest dat het met de naleving ervan wel meeviel. Aan het eind van de periode van Japans afzondering telde het korps tolken op Deshima ongeveer I40 man. Maar hoe konsekwentde Japanseautoriteiten ook de isolatie van de Hollandse handelspostprobeerden door te voeren, het was op den duur onvermijdelijk dat Hollanders zich begonnente verdiepen in aspectenvan Japanen dat Hollands gedachtengoed doorsijpeldein de Japansesamenleving. Dat ging eerst op een praktisch niveau. Het was artsen in Na9
VAN HOUTTOTSTEEN
VAN HOUT TOT STEEN
gasakiduidelijk gewordendat medischeverworvenhedenuit Europa nuttig konden zijn voor toepassingin Japan. Botanie lag direct in het verlengdevan de medischebelangstelling.Ook de Buropese sterrenkunde en methoden van kalendercomputatie interesseerdende Japanners.Materiaal met betrekking tot de Japanseethnografie, botanie en zoólogie is, zeker vanaf het begin van de negentiendeeeuw, opgenomenin Nederlandse wetenschappelijke collecties.De unieke verzamelingendie door Von Sieboldzijn aangelegdhebbenhun weg naar Nederlanden Europa gevonden en zijn terecht beroemd. Japansegeleerden hebben in steeds groteren getale geprobeerd om kennis van Hollandse wetenschap te verwerven. Dit gebeurde door de vertaling van Nederlandseboekenover tal van wetenschappelijke vakgebieden,vooral medische werken en boeken over astronomie naar het Japans.Later ook door vertalingenvan populairwetenschappelijkewerken over natuur- en scheikundige verschijnselen.Ook voor de in Europa ontwikkelde fotografie was Japanse belangstelling. Voor alle vertaalactiviteit was, uiteraard, kennis van het Nederlands onontbeerlijk en daardoor ontstond behoefte aan grammatica'sen woordenboekenvan de Nederlandsetaal. Dat was het begin van de Holland-kunde, Rangaku. Het is een belangrijk facet van de Japanseintellectuele geschiedenis.De neerslag van deze intellectuele activiteit bestaat uit vele honderden Japanse boeken die nu in vooral Leidse wetenschappelijkeverzamelingenworden bewaard. Het Rijksmuseum voor Volkenkunde, het Rijksherbarium en het Legatum Warnerianumin de Universiteitsbibliotheek hebbenelk stukken van dit erfgoed die passenbij hun collectieprofiel. Er zljn al vroeg beschrijvingen van gepubliceerd. fn 1882 werd J.J. Hoffmann's Verzamelingvan Japansche
Boelaryerken door Mr. J.H. Donker Curtius, Nederlandsch Commissarisin Japan, op zijne reis naar Yedo in 1858 voor het Rijk ingekochl posthuum door L. Serrurier uitgegeven. De levendige stijl van Hoffmann maakt dit artikel tot prachtige lectuur. Serrurier besluit zijn naschrift bij Hoffmann's catalogus '... meen ik te hebben aangetoond,dat de met de woorden: tegenwoordigebeweging op intellectueel gebied, die Japan een eervolle plaats onder de beschaafdenatiën doet innemen, haar aanvangspuntheeft bij de Hollanders. Men kan dus zeggen:Yan Desimabegint de victorie.' In 1896 verscheeneen grote catalogusvan de gehele Leidse Japan-collectievan de hand van L. Serrurier, toen directeur van het Rijksmuseumvoor Volkenkunde. Generatiesgeleerdenhebben hem met vrucht gebruikt. Nu, ongeveer honderd jaar later, legt de japanoloog H. Kerlen de laatste hand aan een geheel up-to-date catalogusvan alle oude Japansedrukken in Nederland. Hij heeft met zijn vakkennis ook aan de huidige tentoonstelling bijgedragen. De selectievan de stukken en de organisatievan tentoonstellingen cataloguswaren in handen van drs. Hans van de Velde, medewerker van de Oosterse afdeling in de Leidse Universiteirsbibliorheek. Op de tentoonstellingwordt, uiteraard, een aantal woordenboekenen grammatica's als exponent van de Rangaku getoond. Daarnaastis een selectievan Japansewerken over andere, meest werken gemaakt. Gepoogdis ook om de exact-wetenschappelijke Nederlandsemodellen van de Japanse vertalingen of bewerkingen te vinden. Dat is lang niet altijd gelukt. Soms komt dat omdat de Japansecompilatoren vele bronnen dooreen hebben gebruikt en hun oorspronkelijke materiaal niet meer te reconstruerenis. Soms ook kon het Nederlandsevoorbeeld niet meer
10
11
VAN HOUTTOTSTEEN gevonden worden omdat het behoort tot wat ik maar 'de verloren boeken' pleeg te noemen. Ik bedoel daarmeeal die publieksboeken,romannetjes,werken over praktische zaken of leeÍiegels,die in een korte periode enorm populair zijn, om vervolgens geheel te eclipseren. Ze worden weggegooid en verdwijnen vaak volledig uit het zicht. De naamvan dezetentoonstelling,'Van hout tot steen', is een verwijzing naar een zin in de Hollandseinleidingdoor B. Sadayoshi, een van de Japansetolken die werkzaamwaren in Nagasaki, bij het Nieuw VerzameWJapans en hollandsch Woordenboek door den Vorst van het Landschap Nakatsu Minamoto Masataka,dat in 1810 in vijf delenwerd gepubliceerd. Sadayoshischrijft daar: 'als men de natuur en de aart van de Europesenmet die der Azianersvergelijkt zoo zoude men kunnen zeggen,de Europeesenzijn als steen, en de Azianers als hout, want de Steenis zwaar, zinkt en Blijft stil, het hout is ligt, en drijft, dus de Europeesendoor haare stil en bedaarendnatuur kunnen veel wonderlijke konsten ontdekken, maar de Azianers kunnen het zelden; om deze reden heeft de vorst van Nakatsu reeds ondernoomenom de hollands taal te leeren, om met het Leezenvan EuropeeseBoeken de nuttige en verstandigekonsten te vinden, en daarmedezijne veelvuldigeonderdaanentot verstandig en bekwaam te maaken.' De gehele tekst van deze inleiding wordt hierna in facsimilegepubliceerd.Het hier gereproduceerdecitaat ademt, met zijn vriendelijk naïeveoptimisme over het heilzaameffect van het verspreidenvan kennis, de geest van de Verlichting. Het woordenboek van uitgeverij Kodansha, de publicatie waarvan de directe aanleiding tot het organiseren van deze tentoonstelling, is, net als zijn vele voorgangers,zo ingerichtdat het de Japannerskennis van het Nederlandsgeeft. Nederlanders l2
VAN HOUTTOT STEEN die het Japanseschrift niet kunnen lezen - en dat zijn de meesten - kunnenhet woordenboekniet gebruiken: een fonetischeweergave van de Japansewoorden ontbreekt. Zo blrjkt nu het schrift, naastvroegerde zee rond de Japanseeilanden,een schuttingdie blikken van buitenlandse Japanafschermttegende onbescheiden indringers. Van hout dus tot steen,dat was de metamorfosedie Japanzou 'Keijzerlijk moeten doormaken. translateur' B. Sadayoshizal misschienniet gewetenhebbendat hout onder geschikteomstandigheden op de lange duur vanzelf versteent. De taalkundige hulpmiddelendie Sadayoshi,en vele anderenmet hem, hebben vervaardigd beoogden deze overgang van hout naar steen op veel kortere termijn te bewerkstelligen. Serruriers profetische woorden uit 1882 ('bij Deshima begint de victorie') zijn wat Japanbetreft meer dan uitgekomen. Jan Just Witkam, Interp res Legati Warneriani
l3
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
V O O R R E D E . . ,.---1 ('t9e. Dberzó
tr th*
?'[cr d""(
ïc;na s -|tta 4[?'tLá
{"4'l
a
o.(a
9>
-t7rrt-ar{
, aaz-t, 2la{zzur
d, fcuroVelc'rt, 72efJ r?"9/,
íaor-
&.f ,
zn
tnet àttlor
íeDe,no
7etn,
/,.nnr^ Klr zcu)t 'monz
ny/.* ,2" tz,oroytrcftrny-
a-&r
'Á"Í
.íe.,4 2e farrt (
?
t"J
t"
"lz.n
aL,r-
A.t.iA+UlV
("nr"o
r'.* e-/)hfoU CPnz/ 7e- frot{',')A
t
-5o
á0"
a
e.n, ?Q'rtïo"àipzt /
faorfe'n'
?*,
,,.* 2o*.rnAet tt4
{.z
ozn' atueX óot
E"rc/ec^/e'
tD".r)oa,7èc.n
I4
t o-'-t tenz
ZeÓeo'l ; 07" 2n'zz zc"
t es)r or)**oo'm.L7u
,
n tz'tt cur
( zb-.)u;y't* aace
Íu*n.^
?ctA,
't{.I'ia'
(7*'
Áottt
{"ao-'rerD
&zrt )e,i,(.ror/ , ,>a,a.az ne
aarrl /a'zt
)e
e,r./
-/tt(
/u*"n
;'7v2vaa-z)er/,
oà"nlt
/*n
4-nf
err,,eTft 2 ?u.c ), OtroVatc,n' vo'o-r
tloz/
.éo-ref;t,
7ne{
2r"(
zzaáru, zrerzr, )e
a.( 0
y'roe rola', , , {;'ri {a ,.,
e2)"o
7tua'a-?' .&.
oà,
/h'/ z/lc -D i;i{
''
2<- +uct, t
2f47' ',
^t/>, /."(/^Q2" ?t,rlta,tí!2
?.tt {" ,
VAN HOUTTOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
i-
I
tz
| É ro o r-
on)nn
Q"
,(à'ru f).f-
.
"naaÁ-en/ c"lo'€.".j)t
&,iirrl;
f
tLq,,zt/f
nfiro
,
?O.
) on-
0
-)-n,
'Á.of
êr7., 9'n , ztfzc 2. Á.,1'(*,",,
?/ortt
/e*ryl
ee+L /dn*/-o Vr. ?*./ & J*on,
2oo,
.>.r))n/
,if
& tr4>,)*.-
2 *t
/r.(
nf*
f,"'".,rí
í-ít
óe
)
;í
a
o-4/z
t/a,?z' 4 */'t"*
t6
?u
/r"f
/ , zí'Z- yeft
z7t-evt A-e
zza a(/
Lr-r-
on ó'2.'drt*"ztz.
;22"QÁz-c
2e-
{<.r
fu,,
I )
I
(
?y'Drfiruà,yt ,tr-rtgl
r'
O'-
lrS
zQz-zaztn&
4.e ey' t
4*rvo(
o-o'ra" {.'r,,
/o-,- 2ro,-,?t-it
Z?f,lá.E
I, Zr,
Vo-i-.,t {-7,
/
g"nu
Eaa4etu
7á,
2""(
ez- )ona21a'
/
Zc:t aeoll íeí.(dt
K.z4.e,o,<,r,, 9
T
y
?
a.f;tc4'rtjfuou
?O,n
tr2?/ .fàO
t(
('-ot{o,
/o"rá)r.-
7í-n
/
Jn*r
),b-^^o -ta nt ia ar(o.rort
/
a+á)o-,,, "à)
^
t
J,t oez?K'?/a/'
,/a-a,a'.
í"- z.,Ci t z;-o azr á- tco'r lo'2, y'/r, (í,D" t^-( t ..2.u,1,t qo"rol;)
/
)aar
T'7
c/-
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
(-'rbt-r/-
&c'nw^uÀe
.nLo Lg.-/omr"L/zn ,/..Ót" y'a,,^-í-rtlí
e,*. /Z-*a-
't*
1'*, E U \l */ot-7r&,
/^-r2*ro. LrL o-( u.*{u*
? l/on-r É/>*-
?.,41-.-, o4r,*,,-
/ ;* L í-*"^Dí/L-'2",,- no^ """"fu/L n-^.*t" bygt"r. + ír-í,'-o-* 2Ja#t ry'aa;, Kr/ryfr>,-.ffir") ar, *;1 r'a-tu
.;oín.tfd--o
'/*,,-íu,
4
/u,+rdrí/rt+/nat-L 9'""r/ 6z +ru;t; )ao'r-}r"r^
2uè,Í-
rn-"rru.-,*- tfuVà-
'/.,',- r#4
l7r"^V
o--) r'r ZJ **'
ry7Y-9
,b
?Órf
'në./b
L m*azt
2' 9. í*lAàE*..-a-
?h.C,ttlyrr-
r'
l8
+ 2,,Atz*,LV"ln)*t
6-",y
Ta-*t ieQ,,r L2o--noái=b-
*rtu /á
?712n'h,.*.
^/-
+ \-*t//,r,"**
t it/---,-
ny
*r2*-
Z*,i, . /uorr-
Jf"t/- r,4-*í
/ero"u.d^"''*'ku/"-
u'
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
'ÊrL
W ,4rià",tt,. /n,i)." -., "/J 'iit-')Lu-,,- ,L-7)o, Mt-r/tArL /
ê-t* ^*l
)rrLQa,*2r/>t-- ..A"",/'*
€- e,e-'L./r"f
,(a,,*iva-6t>(oZnlr,
4, a,,Dute-c-d21:b".q "67urro+*-fi Sr- *"f/=
á 4*nu-. atvÈ-x'/,r<. n-ku *
fcetna, / 3 to.
'/
A;"y'"-t*
á*^,,, *."*
m.,u',b *1/""/t*."
21/"-L9r.* á."(.* ).- 2,*-2-"L)
)"-'
r'a-,. no,8.,- /.42y'i, v7o*)<-.?"o' bo"
'L VàD--' 2?/-,.D2,4r--'Hu-, lt
zt\
/
^
/
'
e
Z--
.Z,is/
,g1,
;'-,9 í}i-a'a:,
ya,n,
í
"r4
20
*.L
)o-n- 7,/'n
faorrna,e.n
brZr-.
Z*^/*
DrU.á(rr-';
7lrí-.í"-í* a,/-J,fr &4n
e-z-''L-'
aotÍ
/*
4** /*Za--4
)/a-1p Y*
2 "o5 .*-#i
2y",.,
roo-6
"fu ràrít1t; /'
/
)t/\ &i,rrp*/"
-o-o'á.^-
)* fil,t
Z,:-"4
)o -Fó')-/-/r'*tÁ,r4
t QQn-e-{-aY 1*/-"/Lft,tia.-J,
w áfr/í.;
qMny-,,
-;r7"*Áá,
^
-/
-"
u-/&
/ir)o*.,
2-*",ru "2-/át*> Z-'/u
/.rr(, r*rr*
7"2 rrl/q
,"/ê,'L/eo rL* L4/,
,:-
yÊ""7^y'a-n-
t"; i^tí
z'+.-ó->;
4-/ >#1í
oV'--8
r"-/,"*',rb r/LL/)-4/a.* 2 %aa4^aá,-nó fu , d€t
21
VAN HOUT TOT STEEN
2zf,
)e /"o.vpu^n-/n/n%(Ít,
d^ ""*7
;)u orvZz-,
e.,-*2?eo't er""t +{a",-fr.'i).= ni/4- 9" *tote,- /*").*
L,D inrt ír-yr..-""- 2*1 )b2t ,r *y.-*f-.,yo2ao)w
fu e-l'*';-qá""rx &,
l-il-&,
tr &-r- y',trt- at,*-
9d,)n//-,@/à*,*#"'íq*á/. taríf /""r+á-2rly{nl
22
CATALOGUS
VAN HOUT TOT STEEN t t
q /
VAN HOUT TOT STEEN
t /
'
ut4//)! r'/ / í 1 y ' / '//
ffifn?Ê tot"nr&
.lf""r,r/
l. Níeuw Verzameld Japans en hollandsch Woordenboek. Ranwa-/ii. Minamoto Masataka.- 1810.- 5 dl. ;26 cm
o- ,{ofrrrrar"A
Jofarnl
w'ooRD E \ TB or K Oo o,
,tr; /*rf /*,
ilrt .trtaa*i
Dit woordenboekopent met een voorrede van de hand van B. 'keijzerlijk translateur van hollands taal te nangaSadayoshi, sakij', zoals hij zichzelf noemt. Omdat deze voorrede infor'Holland-kunde' in Japan, is zij matief is in het kader van de hiervoor (pp. 14-17) in haar geheel in facsimile afgedrukt. De Japansewoorden zijn onderverdeeld in homologe groepen.
Jbloft ,;{o'rto rr oft Í
2e n0.
NM.4 gOr*/,/
-, , a{fl -t o )?".'la 'trh
24
lSer.59l
,-'{n,
v /8
/
zi./ )le'rnoz) / -yr/i.
rf lo
25
VAN HOUT TOT STEEN
E E R S T E
D E E I .
D E S
\ï'OORDEI{SCI{ATSI lVÁ,ÁRIN
ÀIEEST
ÀI-LE
DI!
BASTERDWOORDEN, I N D E } V Á N D U I T S C I J ES C I { R Y V [ , R E N VOORIiOOilIENDE, E N
D O O R
p. C. HOOFT, It, DE II. L. SPIEC6,L, D. 1,. t:Da):iNil,1RT, GROOT, C. ilIltctIENS, C- J. IREDERODEt S. 1íO.rUrRr J./, t2ONDE.L,EN vOLCDNDII VOoRTREFFDLYKE TAALKUNDIGsN, NÁAI,'\\:I(I]URIG EN I\IET IiRACHT V.DRTAALD,
VAN HOUT TOT STEEN
2. L. Meijers Woordenschat,bevattendeín drie deelen, de verklaing der basterdwoorden,kunstwoorden,en verouderde woorden. Laatstlijk merklijk verbeterden vermeerderddoor ErnstWillem Cramerus,nu verder beschaafden verrijkt, naar den behoeftevan den tegenwoordigen tijd, door den arbeidvan - l2e dr. - Dordrecht: Blussé.1805. verscheidene taalminnaars. -2lcm DezeWoordenschat was de bron voor Oe Shunto'sNieuweGedructBastaardtWoorden-Boek uit 1822(zie hierna. nr. 3). [ 1 1 9 3D 2 6 ]
B Y E E N V E R G A D E R DZ Y N . AB. brtitnrri., ombreoilng/ Abbreviëcren . herÉo2tdn. herb2cfm!lnB. Àbdiceeren . alflcosen / opre!, Àirrji., .oc.i.ontb2eombbflAr/ 0rn/ nrbrrls0qfn berhrecmÈbr]ar. Áb{ris. hlocdrfrmoelctl hlooí, ÁbriI rreere| 0'ttbJecmufn tnbonqbcÉ. / urrb2cenrÈcn. Al)dv. blocdtrr:oolt rccljfd, qcbtcD Abrndon, bsDlaating/ bfrla, banrcnrnabt. rcnítaat. Ai.rlucert'n . 0flÊiDcn / oftraÍt, Al.rn,ionrrcrncnt. fucrlaorinor [eu/ ofboerrn. ohfrqciblng. Ábdu&ie.ofl f rbnrq/.rft0Íring. Ábrndonneeren . Ircflaaffï/ Aberrarie,níblt:atlínt. opgrciren/bqeeben/laorm Áberreeren, eÍbtnoalmibelz ltoarfu. boolcn. Abarremenr, llclrqeÍïo0ennfi[. Abhorrecren ltrbbcn. . 6ffcÍ2ih Ábbreviateur,Ircrlio:rr. Abiqceren ' tlcgllp:en/ of'tr Ábbreviatie, bcr, bofrrn/ brrftoubcn. oíno?trng/ fto:ttng. ÁbiccÈ,berbo2pcn / berarÍlt, Ábbreviature,b8rftorfrl. Al'jcclie, berhcrpin8/bÍí, t tnrr; A
26
27
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
/\z t - )v+11
BÀSTIRDTWOORDEN'
3. Nieuwe-Gedruct Bastaardt Woorden-Boek.Basutaru Jibikí. - Edo, 1822.- 2 dl. ,26 cm door Ooye-Suntoo.
B
A
ffiffi'
\balienatie
*
Abalienabeï
e
tvL
rg'
AbanÀom ;
il
( i;i
Abalianeren t
=-{ ,,* | *t
jb Ë
2q+à+'í) ^-t
\
AbcIIldOIlï]el'eïl
De voorrede bij dit werk is geschrevendoor de vorst van het 'Landschap Nakatsu', Minamoto Masataka,van wie blijkens het 'Ooye-Suntoo'(Oe titelblad Shunto)de lijfarts was. Deze voorrede is hiervoor (pp. l8-22) geheelin facsimile afgedrukt. Het werk is gebaseerd op L. Meijers Woordenschat, bevattende in drie deelen, de verklaring der basterdwoorden, kunstwoorden, en verouderde woorden. Laatstlijk merklijk verbeterd en vermeerderddoor Ernst Willem Cramerus [...1, Dordrecht : Blusse,1805(zie hiervoor,nr.2).
ï,Èï
*
ÀnbreSe
Á*'Ë i -ï
Ai bregerer
[Ser.60l
ffitd
ALbr"viati'
t&t f-
Abbreviererr
ï zW, ry''ry
Àbàeren
W^1#, .,
Abbreviatule
r>_
r-
3ffií
,{! j.ic e ren
íLp
28
29
VAN HOUT TOT STEEN
7
i f.r
(,)
w
i A IL*s".i1
f r1.,
s+iI
V
llV'*tr. [-^
r& Ë
E WE. < jtà
7+ r J
tÊ 7 4 *-
A' Vuur.
Ë ,\
F' E
:
à " ï
/ È
Ë Ë T /
"
/
"
,
z +#EÍ
Êï#. 1*, 7 t ) " 7+ . ro \ - ë n / 7
È
rl",
1e
Trlt
,r/
Ë"
rJ.
v
V
0tP)
Aord.
ËJ È'
J-t-
E /
t? )L/
iÍ..
30
4. Rangaku kei [Pad tor de Hollandkundel. Fujibayashi J u n d o .- 1 8 1 0 .- 2 5 c m Dit werk bevat een bonte mengelingvan nuttige wetenswaardighedenzoals de orthografie van het Nederlands,de tekensvan de dierenriem, de namen van de maten en gewichten, de maanden en seizoenen,de voor- en achtervoegselsvan de Nederlandsetaal (door de Japanners'hoed- en schoenwoorden' genoemd), chemische symbolen. Het boek besluit met een beschrijvingvan een medischevoorschrift voor buikziektenen eenbeschrijvingvan de milt. ISer.68]
'\ I'/fufr )
á
: d . ' & 7
s- ) R ,
ffi'-+Ë
i * . É ) w
-L H,'ott + Ë 1 Ê L o il 3 W"È
tb
Irh È
ía?" Ë': ,è$+7#, /
-
VAN HOUT TOT STEEN
7 ,Ëffi
>o eÀ T )Lth- ?^ n- lk+ *À È' =o L:Yr:-s 3r
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
wÊx'ffi. 5. Seion Hatsubi, [De westerse klanken nader bestudeerd]. R y u h o -. E d o , 1 8 2 6 -. 2 d \ . ; 2 6 c m É _È EI áL TA
rG 'Í
ffiw,
De auteur behandeltin dit werk de klankleer van de Japanse en de Nederlandsetaal alsook de oorsprong van het Nederlandse schrift.
, 8 e , *h
IN-yn Ë
JI
)D,
eIl,
/ l \ t
T
IIJ 7
*e,
lSer.73l
,
+ >
É
3+ PA
d 4Í È
ËF
32
33
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
Pag. r
N I E
w o o R D E NB O E K der Nederduitfcheen Franfche Taalen.
DICTIONNAIRE N O U V E A U
6. Woordenboekder Nederduitscheen FranscheTaalen, uit het gebruik en de besteschrijveren, met hulpe van voornaame taalkundigen,in de Voorredegedacht, opgestelt: Dictionaire Flamendet Frangois, tiré de l'usage & des bons auteurs.door FrangoisHalma. - Amsterdam: Mortier ; Utrecht : van de Water.- |7rc. - 26 cm Dezeeersteeditie van het woordenboekvan FrangoisHalma heeftals uitgangspunt gediendvoor het eersteNederlands-Japansewoordenboek, Edo Haruma(zie hierna,nr. 7).
[723B 5]
Flamand& Frangois.
A. AAF.AAG.ÁÁI. I?r. Noa íc fcmnc. nrs. Atf, z- v. of Atc vtt ceo nd. Mo' Áverechts ' A;fs. 8., old l,e. gcrkceft.Da trraart ,ouda rabotrt ,
trc"l l'Á B C. Ábccejongeo, z. m. l/n cnfar qti 4àlÁBC. Ábèccling, z,m. enr. Ê.akind dat A BCle.É. lb,cdtitc; an .nfant q'i aptmJ fón Á R c. Hy is norh àen rbeceling,r/nicuweling in dc wcrcnfihrP. Jl.l qie fon Pcu twut tPttzr'f, n "'el tranri dau la cwilancc.
AÁF.AAG.AAI. À ÀF ] t , A:f.
Eva, Eco vrowc
lUn mt^le ?ilr! dltnt
czrcllc en 2arlart atx qt u ptrLil pH d.
AAK. AAK , z, m. Kculf(hc Á*. Edr ílachvan laftfchcpcnop dcn Rhln. Sat. lt larg 'atctx qti montc $, qvi lelrrnl L Rhin. AÁKSTER, L*er, z.m, Ztkcrc rogcl. Pi.. O'ler.. Aakfte rooge n ai. ilE.@gco.
OnhuE.r osl b. p. Axfshodg Àig. trral adÍott. Êcn vrouwc nrm. ,tAC I E, Á"et. xla de fcnnc. tiatl,c. gcelc z. m. Zckere Àrg!Ësppcl , lcf&cft rppd sott. /. lonm. JnzEm íhch vm viftÀ. AAL, ..n. . ae 6 l*ricuf Án1"11.. Snt. l. Polfn. AAII Áchl o.h. IEcn uitrdPing.] fpits vai ncb, oftan arldic NeF:r-I. hi! l'?rtlinarton. silte Áh ! lek ts- Srtc d'angtillc y'ont h lec Áai my, wit pln is dat: Áh, lul-
AAL.
AÁllEN, rd D. o. Strcelcn.[Ecn 1 Ecn cal by dcn Íhcrt hcud:n .Ea Ergcn
34
35
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
iÍF /\)v<
/, l/nrrrr,r,F,.,1ffi ,1,,, _ A
\__- \ :l.d,il ?.st
T *À;
jjï
r I bcek.z.c.
I
:1vl
-Srlr
+.í./
.,btceion'{en 7':r'
fle. ,J)
aaet. '
-------
j aco. ocb ach.oc
t-ft : -,
7. Edo Haruma, Hollands-Japans Woordenboek,Edo Halma. - E d o , 1 8 1 8 .- 2 5 d l . : 2 6 c m Onder leiding van Hendrik Doeff, van 1803 tot 1817 opperhoofd van de factorij van de NederlandseHandel in Japan,werd tussen1811en 1818door het korps Japanse tolken te Nagasaki de tweede editie (llll) van het hiervoor (nr. 6) genoemde woordenboekvan Halma in het Japansvertaald. Het is voor de Japannersbij de vertaling en lectuur van Nederlandseen naar het Nederlands vertaalde wetenschappelijkewerken van groot nut geweest.
[Ser.62]
_4
J ^ o 'íu 'l* -t
,l'
1.1 t
-
iA 4'o ,i
I k;terc.P,'rn
?1-
#, sq
ea)-=-^.
36
5 l
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
;r*WW-Tf'r+9J,'Y:fZ ,,,' .. ,.r+.Í, "ï:,8ïqÊl4\;:e,+
'rgor-*-,-',.> \t.{l -
7Ér*-*--
:Át*, J---
Àf+r=
,
t-
iIFl\JI,Y 8. Eda Haruma, Hollands-Japans Woordenboek,Edo Halma. l4 dt. Dit omvangrijke, geheel handgeschrevenwoordenboek Nederlans-Japans is een kopie van de eersteeditie (1796) van het gelijknamigewerk. Deze eerste editie was in een oplage van slechts dertig exemplaren gedrukt. Gegadigdenmoesten wel handgeschreven kopieën laten vervaardigen.
ISer.62a]
38
39
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
ruffi+Ë o,"l'oÍ n thio
'ítr/
*rtl
4Á'n;oal/
9. Oranda Jii, Hollands-Japans Woordenboek. Ed. Katsuragawa HoshuII. - Edo, 1855-1858.- l7 dl. :26 cm
ÈiÍÈ4/..<
V
€
o- 6/z;urrà
"P-
lSer.65l
+ 4 *,
rl-d{a
Qetirr,
,
, - r
! . K
a - an*/t: !.zt ,.4l ,.u4:, . . o- ^. . .:.- --. -, - ..,oe _./Lurz4_tu2.".
Dit woordenboek is een aanzienlijk vermeerderdeeditie van de uitgave uit 1818 (zie hiervoor, nr. 7). Niet lang nadat dit werk verscheen zou het Nederlands in Japan grotendeels verdrongenworden door het Engels.
i
ftT'*.fi,"dq.
z*,^'
r8:(àrlÊfrqlll\t-: F l'r'.v lll
$-,N !.. - -\ r
^J${'l-'F-'\\
tfla
ot zztu'z-z/z
WÍ/r"DZ;
40
I
4l
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
-ÉRffi I0. Yakken, NederduitscheTaaL FujibayashiMotonori Jundo T a i s u k e-. 1 8 1 0 .- 2 d l . : 2 5 c m
lVrdrduits eltc
TAAL.
4L
@ffi '
Omdat er van de Edo Halma van 1196 maar dertig exemplaren gedrukt waren en het copiëren ervan een tijdrovende zaak was, besloot FujibayashiMotonori Jundo Taisuke hiervan een verkorte versie in een oplage van honderd exemplarente publiceren.Yakkenbetekent'vertaalsleutel'. Detail van het titelblad met eigenaarsstempels van twee bewonersvan Deshima, J.F. van Overmeer Fisscheren ph.F. von Siebold.
[Ser.61l
-.).
,z.
t'
,- f
,\.. :
\
''i
" . . .' tl
.1'
.. ' r
-.
f
' l r r t { 4, -! {' - r k ' ' t t'
e'rrtf {|i
---e;=-
42
43
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
=+
+ l
-F
,^.fr"
NI
Ni
;r=
\t-'
rj
G)
1
rllÁN-trrHffittÉ4 11. Imonshuchi-Orandagohokai, [Wat iedere dokter weten moet: De Hollandsegrammaticaverklaardl. FujibayashiFuzan J u n d oT a i s u k e -. K y o t o , 1 8 1 5 .- 3 d l . ; 2 3 c m
N I \3 N r l \
l o a
l
.l \t
- t -
@ N\1 N I @ N I N
\ l À N I
N
$i
uri
Nsr \t
--) | t I I N | .( Rl
$r$:l
.\
@'
s] \ l$ rN \.
-t\ | \q l l ' I
R
sl J)
íÈ a rtr
$t
\$,
n
l
$$ $ l\ e '
N I ( Y l
Til-L[]
Blijkens één van de voorreden is dit grammaticale werk ontstaanuit het besef dat een louter lexicografischekennis ontoereikendis om Nederlandsegeneeskundige werken te kunnen vertalen.Het is bedoeldals een supplementop de vertaling uit 1796van het woordenboekvan FranqoisHalma.
[Ser.69l
Kl$i 1* ê >í
s$N$ NN( l.r N Q i \
3
$ $È' \\ t
$
E ,Ol F 4 R
.t,-i
E
.) ïl rirïi
2
44
N I
E 4N+; : ' ï
45
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
r'É;-,R-f+tffiËtrf+ 12. Soyaku-Garamachika, [Met vertaling - Grammatica]. E d o , 1 8 5 7 .- 2 6 c m
e"+-ïftr{. Jt
T
rJ.
R
+ï Ë
ffi"
t^
; - . ,
J#
ffi R jfr
E
De tekst van deze grammatica. met interlineaireJapanse vertaling, komt overeen met het hoofdstuk 'Over de onderscheidenetaal- of rededelen'uit L. van Bolhuis : Grammaticaof Nederduitschespraakkunst. uitgegeven door de Maatschappij tot 't N u t v a n A l g e m e e n-. 2 e d r . - 1 8 1 4
É
/K
4+
ISer.79l
4f-
*ír
4Ê
4rl 46
41
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
t -z{'
/ ní,./t/i"
r
4 / o( t
,, .'',',1/oz"o
2rr,iiru,
á
f-2.:
o{'u'{.'at. g
/".
.. .//^,""
/7 /r'''u/
/
o1;,.,n
../ í;,,,'/2,,
/1/u tt ta /,,
( 1
t
'
h"/
/4''','n,
lr*o*
zt. )'rz:-2
)t,tr."
{-n /dn,,
/7^"e-
^ ^,ff ,
2, *rrr.-r,/2,,
:;^ z-ryrJ"-,
&2"'-/',/*','/ lx'l
t'u Azt t z 72 it' 1( t tz,
à /".1,
/irZt.,
/L/L+L
Dit woordenboek is door de Japanse tolken Toyokitsi en Yoneso uit Nagasakisamengesteldvoor J. cock Blomhoff, van 1817 to 1823 opperhoofdvan de Nederlandsefactorij op Deshima. Het is gebaseerdop een woordenboekvan p. weiland : Nederduitstaalkundig woordenboefr.- Amsterdam, rlgg-lgll. - 11 dl.)- Het manuscriptis niet compleet bewaardgebleven.De lettersO en S-Z ontbreken.
[Ser.63]
'r ' r'/ 1)+.
S,-*^-aí-'r-/n /
.n, ,, 7.,, tt Lzzun,
/
a.z-:
lc
irth,.
Jo,,
13. Hollands en Japans Woordenboek.- Ca. 1924. _ 40 dl. Manuscript.
/ tw
/.^-oto-/^'
/ /V
/
'
/' ,'2,*?z
4^.
tL t
,a ,
'/^
h,t, it,/7,,,
,, /).4z,co i?.' .n/a
/
'-,
z ^i
z' át
r* /,o
/ /'not..
/.,- /
J/,'.'
y'zt
/lsz,'l*,:,
. ,'o
2',
/'44L2
49
VAN HOUT TOT STEEN
/
rr ï
r& ï
t ) l
a;;;et'/à/;à
q
?,1 ;rl l l
,lL
#t ,/ rf
+
+
fl.Jl"4
, 'o
Ito
)
)L
VAN HOUT TOT STEEN
t, í1r4,*'-' -' rl'at' t ,U+./24-
l'ó' ,
,.1 't
/.*
)
*, ïl
,/ '.n ,r' )
tr' 4 í,'ruqJ-,bln
*
!:u/*
A
14. Japans-HollandseWoordenlijst. - 1828. - Manuscript.
7o*i
7 *l
"t*t ' --J
+
j1, u*
4
fu.r-(*.;
:k.L-'
.-
L'
-
4
I
) '/
íotti*r"'7'
7 * -F
, @'
,, tl
lh
L
* lrí
*:-
illtl !,lYYZ,'i'1
ï
',')
*/,o-
/'-2-^ 4 r t f r < . -
f,q if#
; a
/ ï il
l , l l l
p:;:;
,/
)Y;v'
e-
'L
a
:,í-./:
)1
r ')
a & A tL-
7
'l 7
1 L4 ftrtt/
7
,
t
.Ê ^.
*t r2
ifl
#
,) '1,
lSer.64l
f
Y
t
"l
t
hr"**'
í
tilt,,,i /tÁ.L'i-.L',, h' ll )' ,l€* t - I bL,rí, I| * | 7.t', t;J /rattt-, 1,n,61,.1- t íu
&J
linurl. * l-il
).f
!.':rti," -
ràL
RÉ
)L
/."/,t "'"3* ''.
17t7-z
?w4f
De Duitse medicus Philip Franz von Siebold (1196-1864) verbleefvan 1823 tot 1830 in dienst van de Nederlandseregering in Japan. Van Japansezijde genoot hij het bijzondere voorrecht buiten Deshima, vlak bij Nagasaki, een medisch opleidingsinstituutte mogen oprichten. Dit instituut functioneerdeals een verspreidingscentrum van westersewetenschappelijke kennis en, omgekeerd,als verzamelpuntvan kennis over Japan voor hemzelf en andere westersegeleerden.Von Siebold kende bij aankomstin Deshirnageen Japans.Het door hemzelf in samenwerking met enige Japansetolken samengestelde woordenboek getoond dat hier wordt laat iets zien van zijn inspanningenom het Japans te leren. [)c bladzilden van het manuscript zijn letterlijkvolgeplaktmet velc honderdentoe-voegingen. Een aanzienlijkgedceltevan de door Von Sieboldverzamelde Japanseboekenbevindt zich in hct LegatumWarnerianumin de LeidseUniversiteitsb ibl iotheek.
2 7_
€ r
7-1^íht 5l
VAN HOUTTOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN È ' I
fnffiàáE Fr'f1àÈtremË
)iEE
I
15. Oranda zenku naigai bungozu oyobi kengo [Het lichaam van binnen en van buiten volgensde Hollandsewetenschapmet illustratiesen verwi.izingenl.Ied.] Suzuki Sogen ; [vert. door] Motoki Ryoi. - Irdo. NishimuraGenruko, I7j2. - 2 dl. : ill. : 15x26cm
,,,)F *$
x4-'l Én
Dit is het eerste ir hct Japa's verschenenwestersewerk op het gebiedvan de anatorric. I{et is gebaseerdop een niet nader geïdentificeerdeHollandsc bron. Deel I is een catalogusvan namenvan de delen varr hct rnenseli.ik lichaam.Deel II bevat onder andere een aantal kurrstig in elkaar gezette,uitklapbare voorstellingenvan het rncnscli.f k lichaarnen enkeleorganen.
@
T |ë
€F
n*
Ê,È'
2 r)
^^
[ S e r . 11 2 8 ]
tsé'.[ J}b
ffi
frs. €
#r @
52
53
VAN HOUT TOT STEEN
t*e.
VAN HOUT TOT STEEN
I
t"
a
ïm
ile
t^;61
à ir. r#.
iffírr I
--r J
3
,
ï * {
l
ll
àl
rïl
ffil 1ffil ffit 4l Al ffil
r\
ïifr
TF .>ufr i# rÉ[
ï
I
ffiË
iíLfi'
-. -- r+
ra^ffi?'inr'
16. Zofu shinsha. Kaitai hatsumo [Her inwendige juist weergegeven. Onderrichtin de ontleedkundeJ. Osaka,1813.- 5 ' , 2 6 dl.: ill. cm
I
lr
r
É/tr85-frqí##,#
I 1 É7 n l
--r#
I
rffi
T
Y,III íe ï$r il
r{
;tl
In maart I77l werd het drie Rangakusha,'Holland-kundigen' toegestaanhet lijk van een 50-jarige, geëxecuteerdevrouw te schouwen.Twee van hen deden dat met behulp van een Nederlandse vertaling (Ontleedkundige Tafelen, 1734) van de Anatomische Tabellen van Johan Adam Kulmus (1689-1745). Z1i waren onder de indruk van de veel grotere nauwkeurigheidvan dit westersewerk, in vergelijking met de traditioneleChinese onderwijzingen.Zij beslotenhierop het, in samenwerkingmet andere geleerden. in het Japans te vertalen. Deze vertaling verscheenin 1714. Op die vertaling is het hier getoonde, fraai uitgevoerdewerk hoofdzakelijk gebaseerd.De aureur heeft er nog een vergelijkendestudievan de Europeseen Chinesebeginselender anatomie aan toegevoegd.
[Ser.11291
w i+
Yrí 'v
54
))
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
&+HTíftL
4 rr +4fr-+-lR* *-Fàl
ffi+-tuÈ
È. rÉ re +)1
^+f,{
?È'*nÊ +
ltl-J /l\
Dit volumineuze werk is hoofdzakelijk gebaseerdop een Hollandsevertaling (chemie voor beginnendelieJhebbers,1803) van een Duitsc verraling(Chemiefíir Dilettanten, 1803) van W. Henry's An lipitone d' Chemistry (lS0l). Daarnaast heeft Utagawa Yoan gcbruik gcrnaakt van nog een 24-tal andere Hollandstaligebro.rrcrr. Yoan's belangrijksteverdienste is gelegenin zijn grorc lriiclragcaan de sclieppingvan een geschiktechemischcwoortlcnschat. DaarmeekondenlatereJapanse chemicizich op adccluate wijzc in hun eigentaal met de westerse chemiebezighouden.
Ë
ffi b
1x
11. Seimikaiso, [lnleiding ror de chemiel. Utagawayoan. E d o , 1 8 3 7 .- 2 l d l . : i l l . ; 2 6 c m
B ê+
.&rFei'l + PYtr-)eÈ *,e Èffi
*aeHfi, #+rrAtfl
tl
+ \fl 4A
€
n#-#. #tF.rb tt +í,{-*+
4rt''Efi.=.
::.
lSer.943l
ÍIa
ërÈ+fl
56
57
VAN HOUT TOT STEEN
NAAML Y ST VAN
GtrWASSEN DOOR DEN BEROE,MDtrN NATUURONDERZ OEKE,R
C.P. THUNBERG, M.D. OP JAPAN GEVONDE,N.
HERZIEN EN MtrT JAPANSCHE EN CHINEE S CTIE NAMEN VERRYKT
DOOR
. UT O O K t r , T S K E " Te, NAGOJA,
VAN HOUT TOT STEEN
#Ë4Ë&tr 18. Taísei honzo meiso, Naamlyst van gewassen door den beroemden natuuronderzoeker C.p. Thunberg, M.D. op Japan gevonden / [Geannoteerde naamlijst van een westers plantenboekl.[C.P. Thunbergl ; herzien en met Japanscheen Chineeschenamen verrijkt door ltoo Keiske. - Nagoya, 1g2g [:1829]. - 3 dl. : ill. ; 26 cm In 1175 werd de Zweedse botanicus carl peter Thunberg (1743-1828) door de verenigde oostindische compagnie naar Deshimagezonden,van waaruit hij o.a. gegevensverzamelde voor zijn in 1784 in drie delen verschenenFlora Japoníca. ltoo Keiske (lto Keisuke, 1803-1901)gebruiktevoor zijn bewerking hiervan een door Von Siebold aan hem geschonkenexemplaar. Door het werk van Thunberg werd de taxonomievan Linnaeus (1107-1778)in de Japansewetenschapvan de natuurlijkehistorie geïntroduceerd.
[Ser.982]
BOENZYXr. QSZS)
58
59
VAN HOUTTOT STEEN
VAN HOUTTOT STEEN
tE+ítt* 19. In 1850 in Japan vervaardigde rierdruk van vorksnatuurkundeof ondenuijs in de natuurkunde voor mingeoefenden tot wering van wanbegrippen, vooroord.eel en bijgetoof. tJ. Buysl ; uitgegeven door de Maatschappij tot Nut van ,t Afgemeen.- 2e dr. - Amsterdam: bij Hendrik van Munsteren Zoon en Johannes van der Heij en Zoon, 1g31._ 26 cm
VOLKS -NATUT]RKUNDtr, O
F
0NDERWUS tN DE NAI'TJURKUNDE VOOR MINCEOT'FI-NDICN, TOT
l^rERITYG
VAN
W A N B E G R IP P E N . V O O R O OR D E E L EN T\vE
BIIGELO0F. E D II
UITOI;dEVEN
D RU
DOOR
K.
DE
MAATSCHA?PIJ, TOT NUT T44N'7 ÁIGEMEE.M,
,s
Xylografischeherdruk van de Nederrandse tekst van de eersre vier voorlezingenvan het werk van de Nederlandsenatuurkundige JohannesBuys (1i64-1835). Een jaar larer werd diens Natuurkundigschoolboek(1802, 2e dr.1g2s) in her Japansvertaald en uitgegevendoor een genootschapmet ongeveer dezelfde populariserende,verlichte doelstellingenals de Maatschappijtot Nut van 't Algemeen. In de Japanse editie is de oorspronkerijke Nederrandse titelpaginaongewijzigdovergenomen. Het werk heeft een toegevoegdeJapansetitelpagina:Rigaku kunmo,Inleidingtot de natuurkunde.
JSer.942l
T À ]14,9 7-E R DA M, J;I H E N DR f K . . n r i M U | t rfSU R e N Z O O N EN
J OIIANNESv,TN
.uanIIt'Yr xZO 0N.
I 8 3 I '
60
6l
VAN HOUT TOT STEEN
VAN HOUT TOT STEEN
ËÉó#sd 20. Ensei kikijutsu, [Over wonderbaarlijke werktuigen uit het verre westenl. [naar mondelinge medelingen van] yuken Kawamoto [opgetekenddoorl Tanaka Koki. - 1854. - ill. : 26 cm
ï'F I
\
{
Dit werk bestaatuit drie verhandelingen,over daguerrotypie, telegrafie en stoommachines.Het is geen handleiding voor fotografen enz., maar wil slechts enige informatie geven over dezezaken Het hier uitgevouwenblad toont de illustratiesbij de verhandelingenover daguerrotypie en telegrafie. De illustratie die het telegrafietoestel voorstelt is ontleendaan p. v.d. Burg: Eerste Grondbeginselen der Natuurkunde. - 2e dr. - Gouda, 1841. - dl. 2 p. 615. Dit werk was de belangrijksteinformariebron van Yuken Kawamoto.
/--N
,'l €{-F
[Ser.945] iuJ
ln-7;
62
63
LITERATUUROPGAVE Goodman,Grant K.: Japan: The Dutch expeience.- London I e t c . ]: A t h l o n e ,1 9 8 6 Hot-fmann,I.l. I L. Serrurier: Verzamelingvan Japansche boekwerken,door Mr. J.H. Donker Curtius [...] in 1858voor 's-Gravenhage het Rijk ingekocht.: MartinusNlhoff, 1882. (Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde,4evolgreeks, 6 e d e e l( 1 8 8 2 )p, p . l - 1 2 0 ) Serrurier, L.: Bibliothèque Japonaise : Catalogue raisonné des livres et des manuscrits Japonais enrégistrés à la bibliothèquede l'universitéde Leyde. - Leyde : Brill, 1896 Tsukahara,Togo: Affiniry and ShinwaRltoku : Introduction of westernchemical conceptsin early nineteenth-centuryJapan. Amsterdam: Gieben. 1993
64
