nummer 1 maart 2012
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit groen van binnenuit groen van binnenuit groengroenvan binnenuit van binnenuit groen van binnenuit groen groen van van binnenuit binnenuit groen van binnenuit groen van binnenuit groen van binnenuit groen van binnenuit groen van binnenuit van binnenuit groen van groen binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
Groen van binnenuit “Als meest fundamentele notie omtrent de mens in het humanistisch denken moet wel de natuurlijkheid genoemd worden. Dat houdt in dat de mensen begrepen worden als deel van een natuurlijk ervaarbare wereld, waaraan zij met elkaar zijn ontsproten en waarvan zij deel uitmaken.” 1 Dit citaat is van prof. Jaap van Praag, de meest bekende oprichter van het Humanistisch Verbond. Alle vakdocenten HVO kennen zijn model van een humanistisch mensbeeld, samengevat in vijf zogenoemde postulaten: natuurlijkheid, verbondenheid, gelijkheid, vrijheid en redelijkheid. Die volgorde is niet willekeurig. Natuurlijkheid heeft tot nu toe het kenmerk van de beperkende vanzelfsprekendheid in de humanistische beweging. Dat geldt ook voor het HVO. Het gaat vooral om de diersoort mens en nog betrekkelijk weinig om verbondenheid met de niet-menselijke wereld. Het voorjaars symposium 2012 van Stichting HVO wil met ‘hoofd, hart
1 2
Om deze ontwikkeling duurzaam te maken acht Stichting HVO het noodzakelijk het hiervoor aangeduide mensbeeld aan te vullen met wat mogelijk het basiskenmerk van het mens-zijn is, namelijk openheid. Prof. Koo van der Wal, bestuurslid van Stichting HVO, licht dit in zijn bijdrage in deze HVO-special op sprekende wijze toe. In HVO-lessen wordt vanuit het humanistische mensbeeld gewerkt. De leerlingen leren impliciet en expliciet wat een humanistische levensvisie voor henzelf en al het andere leven op aarde betekenen kan. De twee algemene doelen (zie groene tekstjes onder en rechts op deze pagina) geven de inzet aan en blijven daarmee ook open van aard. Op deze plaats bedank ik allen die een bijdrage aan het symposium en deze thema-uitgave geleverd hebben en allen die ‘Groen van binnenuit’ in praktijk zullen gaan brengen. Om deze inleiding ook van enige bijpassende nuchterheid te voorzien, citeer ik Joyce, die het volgende gedichtje schreef toen zij in groep 8 zat: “Als de zon straalt, straal ik ook. Als het regent, regen ik ook. Als het mistig is, dan zie je niks.” 2 Nico Stuij, directeur Stichting HVO
J.P. van Praag, Grondslagen van Humanisme, p. 88, Amsterdam, 1989. Gerrit Komrij, De Nederlandse kinderpoëzie in 1000 en enige gedichten, p.937, Amsterdam, 2007.
“Leerlingen leren om aan hun eigen leven (en dat van anderen) zin en vorm te geven (sociale levenskunde).”
“Leerlingen leren een eigen levensbeschouwelijke identiteit te vormen, waarmee zij als betrokken burgers een bewuste bijdrage kunnen leveren aan het duurzaam (samen)leven op aarde (sociaal en ecologisch wereldburgerschap).”
groen van binnenuit groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
en handen’ ook díe verbondenheid versterken. Daarmee kan de H-factor pas echt met een hoofdletter geschreven worden. Mijn uitnodiging aan alle vakdocenten is dan ook al hun creativiteit aan te wenden, om samen met Stichting HVO het thema ‘Groen van binnenuit’ van subthema tot hoofdthema te ontwikkelen en dat zodanig in hun lesprogramma’s op te nemen.
1
Openheid door Koo van der Wal
Wij mensen zijn met honderd draden met de natuur verbonden. Met onze planeet aarde wentelen wij door de wereldruimte, wij delen in haar bewegingen in de vorm van het dag- en jaarritme. Wij koesteren ons in de warmte van de zon, genieten van de pracht van de bloemen en van het ontluiken van het jonge groen in de lente. We hebben schik in het spel van jonge dieren, in het zeilen van vogels op de wind, in de behendigheid waarmee apen zich van boom tot boom slingeren. In premoderne tijden voelden mensen zich daarom zozeer deel van het bezielde verband van de natuur dat ze zon en maan, dieren en planten, vuur en water als hun broers en zusters beschouwden en de aarde als hun moeder, zoals nog Franciscus van Assisi deed die wel als de schutspatroon van de milieubeweging gezien wordt.
“Naar onszelf toe betekent het de ontwikkeling van een houding van ontvankelijkheid, die het mogelijk maakt dat ook in de binnenwereld steeds nieuw groen kan ontluiken.” 2
#HVO maart 2012
In de moderne tijd zijn we dat gevoel van verbondenheid met de natuur goeddeels kwijtgeraakt, in de officiële ‘filosofie’ van de moderne samenleving althans. ‘Officieus’ kennen we die ervaringen van een positieve verstandhouding met de natuur nog wel degelijk. Maar in die officiële kijk op de dingen worden ze doodgezwegen, hebben wij mensen ons losgezongen van de rest van de werkelijkheid en hebben we voor onszelf een speciaal domein gereserveerd van waaruit we de niet-menselijke wereld zijn gaan koloniseren. We zagen onszelf niet langer als participanten in het natuurgebeuren, maar als veroveraars en beheersers die al het overige in het ‘Rijk van de Mens’ inlijfden. Afgezien van alle ongelukken die daarbij passeerden (samengevat in de aanduiding ‘milieucrisis’), is daarbij ook de glans en betovering van de werkelijkheid nogal zoekgeraakt, toen we steeds meer overal alleen nog maar onszelf tegenkwamen. Er zijn tekenen dat we uit onze antropocentrische euforie aan het ontwaken zijn. We herontdekken de vele overeenkomsten die wij met de dieren hebben, verwonderen ons over hun slimheid en vernuft, hun complexe gedragswijzen en sociale verbanden, hun manieren van communiceren, kortom over allerlei eigenschappen die wij aan onszelf voorbehouden hadden. We merken dat we, door ons al te zeer in onze menselijke wereld terug te trekken, luie en toegestopte zintuigen gekregen hebben die niet meer open staan voor de rijkdom aan kwaliteiten (kleuren, klanken, geuren et cetera) die de natuur biedt. Dat het met andere woorden zeer verrijkend is om ons er weer in te oefenen ‘met open zinnen’ door de wereld te gaan, om een uitdrukking van Ton Lemaire te gebruiken.
Maar is openheid niet precies een basiskenmerk van het mens-zijn, die eigenschap waarvan wij mensen wat meer meegekregen hebben dan onze medeschepselen? Niet dat geslotenheid ons niet vaak parten speelt, tegenover andere mensen, andere gewoonten en denkwijzen, tegenover de natuur. Maar wij bezitten de potentie ons open te stellen voor de ander en het andere, de potentie tot empathie en medegevoel, tot verwondering over een uiterst kleurrijke werkelijkheid die zich aan ons voordoet, als wij er dus maar voor open staan. Welnu, als openheid datgene is wat het meest karakteristiek is voor het mens-zijn, als het een (en misschien wel de) grondtrek van humaniteit vormt, dan kan humanisme toch alleen maar betekenen het mens-zijn in het licht daarvan te lezen en te praktiseren. Naar buiten toe betekent dat opmerkzaam zijn op al het ‘groen’, dat wil zeggen het levensvatbare en schone, dat daar te bewonderen valt. En naar onszelf toe betekent het de ontwikkeling van een houding van ontvankelijkheid die het mogelijk maakt dat ook in de binnenwereld steeds nieuw groen kan ontluiken. Een spreekwoord voegt daaraan toe: ‘Zolang ik een groenende twijg in mijn hart bewaar, zal de zangvogel altijd komen’. #
“Het is zeer verrijkend om ons er weer in te oefenen ‘met open zinnen’ door de wereld te gaan.” 3
Tips: Boeken
Inhoud
Veel kinderen hebben een groot hart voor dieren, natuur, milieu en kinderen uit armere landen. Sommige zijn zelfs met abstractere onderwerpen bezig als klimaatverandering en verdeling van voedsel over de wereld. Het leuke van kinderen is dat ze de oplossing van problemen vaak dicht bij huis zoeken. Heel verfrissend! Dat duurzame ontwikkeling niet alleen maar serieus is, bewijzen deze grappige en mooie kinderboeken.
1. Groen van binnenuit Nico Stuij 2. Openheid Koo van der Wal
nummer 1, maart 2012
4
#HVO maart 2012
Help, mijn iglo smelt! Vier verhalen van kinderen uit verre landen Yann Arthus-Bertrand
8. Alken, olie en een Groene HVO-docent Interview met Mary en Luca van Doorn 14. Juffertjes in het groen 26. Vriendschap kent geen tijd… en soort! Interview met Jorg Massen 30. ‘De derde huid’. Architectuur om mens en natuur weer bij elkaar te brengen
Duurzame oma Sjoerd Kuyper Bennie en Louise hebben een belangrijke vraag: Hoelang is oma eigenlijk houdbaar? Leeftijd: 8 - 12 jaar
Workshops
Hoe kan de aarde op een broeikas lijken als er geen glas overheen zit? Wat heeft het broeikaseffect met chemie te maken? Is het dan zo erg dat het een beetje warmer wordt? Wat is groene energie? Antwoord op de interessantste, leukste en meest originele vragen over het broeikaseffect. Met quizvragen en experimenten. Leeftijd: vanaf 11 jaar
Voorbeeldfiguren
28.
Het broeikaseffect. Of waarom warmt onze aarde op? Kathleen Vereecken
8.
14. 27.
30. 21. Kleine Voeten Spel 21. Welke boodschap? 28. Duurzaam voor de klas 28. Hoe geweldloos wil jij zijn? 32. Actieve groene lessen 32. De Kunst van het Improviseren in de klas
Halima woont in een woestijn, Jeremy op de Noordpool, Toei op een paradijselijk eiland en Tepkatsie in een tropisch regenwoud. Ze vertellen ook hoe hun leven verandert door klimaatverandering. Met leuke doetips. Leeftijd: 9 - 12 jaar
Inspiratie
Een handleiding vol tips en weetjes: wat kun je als kind zelf doen om minder energie te gebruiken? Hoe overtuig je je ouders om vegetarisch te koken? Hoe ga je milieuvriendelijk op kamp? En meer doeactiviteiten, praktische testjes, cijfers en weetjes. Leeftijd: vanaf 10 jaar
6. De toekomst ligt in onze handen Interview met Henk Manschot 16. Met lichtheid bewuste keuzes maken Interview met André de Hamer 22. Natuureducatie: eerst het hart, dan hoofd en handen Interview met Klaartje Timmerman 24. 4. Boeken 18. Websites 24. Brede School ‘De Schatkamer’, daar blijf je ontdekken!
We hebben maar een planeet. Groene tips en inspiratie voor Low impact Kids Steven Vromman, Ilona Plichart
6.
Inleiders
Artikelen
11.
11. Is afval dat je opnieuw gebruikt als versiering voor een symposium gerecycled of niet? 19. Joke Zonneveldprijs voor inspireren en delen van lessen 19.
#duurzaam #groen #filosofie #levenskunst #vorming #natuur #samenleven #verwondering #betrokkenheid #humor #zorg #verbinding #waarderen #creativiteit #aandacht #verantwoordelijkheid #welbevinden #kiezen #openheid #ervaren #dialoog #innovatief #buiten #idealen #verandering #spelen #ontvankelijkheid #beleving #milieu #kwetsbaarheid #onderzoeken #ontwikkeling #voelen #integriteit #plezier #ethiek #ecologisch #aarde #gezondheid 5
6
“‘Wij modernen’, om met Nietzsche te spreken, zijn het gevoel voor wat erg en niet erg is in de natuur een beetje kwijtgeraakt.”
“Het slechtste argument is wel: ’Het is niet zo erg als…’ Dat is precies het argument waarop de megastallen zijn gebouwd, en waarmee de massale antibiotica bestrijdings- en voedingsprogramma’s gerechtvaardigd worden. Wij zouden de natuur wel een handje helpen…
De filosoof Bas Haring zei onlangs dat het helemaal niet erg is als er soorten uitsterven. Wat is jouw eigen motivatie om je in te zetten voor het milieu?
“Een beter begrip van die relatie kan ons veel leren over onszelf, over hoe ons individuele leven gevoed kan worden door het zien van de grotere verbanden waarvan we deel uitmaken. In tegenstelling tot de klassieke en de middeleeuwse filosofie heeft de moderne westerse filosofie daarover niet zoveel te melden. In de huidige oosterse filosofie, het taoïsme, het confucianisme, het boeddhisme, doen zich rond dit onderwerp interessante nieuwe ontwikkelingen voor waarvan ook humanisten kennis zouden moeten nemen.”
Volgens jou is er een verband tussen de macrokosmos en de microkosmos, onze eigen binnenwereld. Kun je daar vanuit de westerse filosofie iets over vertellen?
bevorderd: vrijheid en gelijkheid, de onvervreemdbare waardigheid van ieder mens, het belang van recht, rechtstaat en democratie… nog steeds zijn het funderende en richtinggevende waarden voor een humane samenleving, wereldwijd, tot op de dag van vandaag. Maar onder invloed van de ecologische crisis beginnen we ook duidelijker de beperkingen te zien van deze exclusieve focus op ‘de mens’. Humanisme heeft veel te weinig oog gehad voor die andere relatie die voor mensen net zo goed van vitaal belang is, namelijk de relatie tot andere dan menselijke wezens, tot ‘de natuur’. Daar vertoont het moderne humanisme een enorme blinde vlek. Dat moeten we snel verhelpen.”
en worden t h ic z in e h c is “Ecolog veer voor f ij r d e t s k ij r de belang voor een n e n e g in r e d n sociale vera gewortelde e d r a a e d in nieuwe, urgerschap.” b ld e r e w p o visie
#HVO maart 2012
Prof. dr. Henk Manschot is als bestuurslid van Stichting HVO de inspirator geweest voor de uitbreiding van de streefdoelen van het Humanistisch Vormingsonderwijs (zie artikel op pagina 1). Sinds 2005 is hij algemeen directeur van Kosmopolis, humanistisch instituut voor globale ethiek en wereldburgerschap.
door Joep Dohmen
“Geweldig dat het HVO dit onderwerp oppakt. Daarin loopt het vooruit op de Universiteit voor Humanistiek. Ik denk dat de HVO-docenten die al met dit onderwerp bezig zijn, de beste tips hebben. Daarover ga ik binnenkort eerst met sommigen van hen in gesprek. Daarna, op het symposium, hoop ik met de mijne te komen.” #
Het HVO wil (jonge) mensen leren van binnenuit ‘groen te denken en te leven’. Groene levenskunst betekent dan dat je zelf medeverantwoordelijk bent voor de planeet. Heb jij tips hoe we dat het beste zouden kunnen aanpakken?
“Rond dit onderwerp is er goed en slecht nieuws, zeg ik met velen. Het slechte nieuws is dat we aan de vooravond staan van de grootste crisis die mensen ooit hebben meegemaakt, de ecologische crisis. Het goede nieuws is dat mensen, als ze echt met de rug tegen de muur staan, tot fundamentele veranderingen in staat en bereid zijn, zeker als hun eigen overleven en dat van hun kinderen op het spel staat. Als de evolutie ons één ding geleerd heeft, dan is het dat leven - alle leven - de capaciteit heeft om zich aan te passen aan nieuwe omstandigheden. Mensen kunnen daarin opnieuw voorop gaan lopen als ze dat willen. De toekomst ligt in onze handen. Het is tijd voor een humanisme dat niet alleen mensvriendelijk is, maar ook geworteld in de aarde.”
Is de strijd om het behoud van Moeder Aarde nog te winnen? Sommigen spreken al van geocide, het doden van onze planeet. Denk jij dat groen denken en handelen op korte termijn de bovenstroom kan worden?
Laten we beginnen met bescheiden te zijn waar het de natuur betreft. ‘Wij modernen’, om met Nietzsche te spreken, zijn het gevoel voor wat erg en niet erg is in de natuur een beetje kwijtgeraakt.”
“De kernwaarden die het moderne humanisme heeft
Jij pleit al sinds vele jaren samen met Koo van der Wal - jullie zijn beiden overtuigde humanisten - voor een andere houding ten opzichte van de natuur en de kosmos. In het humanisme staat de mens centraal en niet de natuur. Kun je zeggen waarom een heroriëntatie nodig is en in welke richting jij denkt?
“Die samenhang is er, in het groot en in het klein. Als je bedenkt dat we weldra met 8 miljard mensen gaan leven op een kwetsbare planeet, hoe zou dat anders kunnen dan door sociaal heel creatief te worden? De aarde is in staat om zoveel mensen te voeden, maar niet als we doorgaan zoals we nu leven. Ecologische inzichten worden de belangrijkste drijfveer voor sociale veranderingen en voor een nieuwe, in de aarde gewortelde visie op wereldburgerschap. En op microniveau: hoe meer we te weten komen over het planten- en dierenleven, hoe meer we ontdekken dat onderlinge afhankelijkheid, verbondenheid en samenwerking er vitale waarden zijn. Zouden wij mensen daarop een uitzondering vormen? Zelfs compassie en altruïsme, eigenschappen die we altijd aan mensen hadden voorbehouden, blijken bij chimpansees en andere primaten voor te komen, als we Frans de Waal mogen geloven. Een moraal die socialer is dan de liberale, ligt diep verankerd in de natuur.”
Het voorjaarssymposium 2012 van HVO gaat over sociale en ecologische levenskunst in humanistisch perspectief. Zie jij een samenhang tussen de begrippen sociaal en ecologisch?
De toekomst ligt in onze handen
“Het is tijd voor een humanisme dat niet alleen mensvriendelijk is, maar ook geworteld in de aarde.”
www.human.nl/hoeka nikduurzaamleven
7
Alken, olie en een Groene HVO-docent door Ibeline Polak
“Het gaat er niet meer om of we het doen, maar dat we het doen. We zijn het moreel verplicht. Met zo veel mogelijk mensen en bedrijven.”
Mary van Doorn, HVO-docent in Egmond aan Zee, Heiloo e.o. sinds 1994, en haar dochter Luca staan op het strand van Egmond aan Zee, waar het allemaal begon. Jarenlang reden haar man, Engel Prins, en zij ’s morgens voor het werk om vijf uur langs het strand. Vogelwacht Egmond, de door hen opgerichte organisatie, had tot doel zo veel mogelijk aangespoelde vogels te redden. “Duizenden vogels, besmeurd met olie, hebben wij door onze handen heen laten gaan.” Haar dochter Luca is minstens net zo betrokken en geeft daar in navolging van haar ouders concreet vorm aan. Ibeline Polak sprak met hen over duurzame zorg.
8
#HVO maart 2012
Wat is voor jullie aanleiding geweest om je bezig te houden met duurzaamheid/groene zaken? Mary: “Al in mijn jeugd schreef ik werkstukken over natuur. Toen ik een man trof die erg van de natuur houdt en die op een dag met een stuk of vijftien alken onder de olie thuis kwam, was het voor mij geen moeilijke keus hierin mee te gaan. Vijftien jaar lang reden wij elke morgen vroeg langs het strand om deze vogels te redden en thuis op te vangen.” Luca: “Ik ben dit jaar gestart met Future Planet Studies aan de Universiteit van Amsterdam. Een studie met enthousiaste mensen. Iedereen is bezig met het milieu en met duurzaamheid. Veel mensen zijn net als ik vegetariër. Omdat mijn ouders een vogelopvang hadden, ben ik mijn hele jeugd geconfronteerd met de gevolgen die menselijke daden hebben op de natuur. Mijn liefde voor de natuur is mij bijgebracht door mijn ouders. Deze studie beginnen was een logische keuze.”
Wat is duurzaamheid voor jou? En hoe geef je vorm aan duurzame zorg voor jezelf, de ander en de aarde? Mary: “People, Planet, Profit. Duurzaamheid betekent zorg voor natuur en aarde. Door zo weinig mogelijk schade aan te richten voor de generaties na ons. Wij willen onze welvaart behouden, maar ten koste van wat? Als het bijvoorbeeld gaat om natuurbehoud in Nederland, dan zie je dat economische belangen altijd voor gaan.”
Welke concrete ‘groene handelingen’ voeren jullie zelf uit, om bij te dragen aan duurzaamheid? Mary: “Inzamelen van plastic/papier, duurzaam bankieren, biologische producten, bijna geen vlees meer eten, seizoensgroenten kiezen en door mijn duurzame webwinkel www.lakimono.com. De kinderen kopen tweedehands kleding.” Luca: “Ik wil later graag meewerken aan een betere
wereld. Ik denk dat dit mogelijk is. Dat mijn studie bestaat laat zien dat er meer mensen zijn die er ook zo over denken.” Probeer je anderen te inspireren ‘groen’ bezig te zijn, en zo ja, hoe? Mary: “In mijn HVO-lessen ging het ook over de Vogelwacht, hierdoor laat ik leerlingen erover nadenken. Ik hoop door mijn houding dit mee te geven. Ik wil niet preken, we doen dit met z’n allen…” Hoe groot is volgens jou de noodzaak bezig te zijn met duurzaamheid? Mary: “Het gaat er niet meer om óf we het doen, maar dát we het doen. We zijn het moreel verplicht. Met zo veel mogelijk mensen en bedrijven. Voorbeelden zijn te lezen in het boekje van de Triodos Bank.” Wat is de verantwoordelijkheid van het humanisme/de humanisten ten aanzien van duurzaamheid? Heeft het humanisme door de mens centraal te stellen volgens jou een blinde vlek voor de zorg voor de aarde? Mary: “Ja, heel erg. Een van de kernpunten binnen het humanisme is dat mensen zich kunnen ontplooien tot een volwaardig bestaan in zelfbestemming. Ook wat betreft duurzame ontwikkeling. Je dient hierbij zorg te dragen dat andere mensen die mogelijkheid ook geboden krijgen, dus geen ongelijkheid in overleven, gezondheid en ontplooiing, maar het duurzaam maken van productie en consumptie. Als mensen bij dit vraagstuk moreel gezien centraal staan, dan dienen zij rekening te houden met de natuur in het geheel!” #
9
Ze zouden me afkappen voor plezier
Denk ik dat personen mij voor eenzaam uitmaken
Als ik een boom zou zijn
Dan kan niemand mij verlaten
Zou ik mij nooit alleen voelen
Dan voel ik me trots
Als ik een boom zou zijn
Dan was ik mooi
Zou ik een deel van de natuur zijn
Dan bracht ik iedereen leven
Als ik een boom zou zijn
Zouden ze me lelijk vinden in de herfst Als ik de poolster zou zijn
Zou ik stralen
Zou ik iedereen gelukkig willen maken
Zou ik vrienden zijn met de maan
Als ik de poolster zou zijn
Dan voelde ik me gelukkig
Stralend
#HVO maart 2012
Mooi
10
Als ik de poolster zou zijn
Zou ik een baken zijn voor schepen
Zou ik licht geven voor de mensen
Zou ik een voorbeeld zijn voor vrijheid
2 HVO-leerlingen groep 8, obs De Meerwaarde
Is afval dat je opnieuw gebruikt als versiering voor een symposium gerecycled of niet? door Ibeline Polak
We beginnen de HVO-les met het uitreiken van de mini-poster ‘Met hetzelfde gemak gooi je de rotzooi in de prullenbak’. De leerlingen van groep 7 van de obs Groeterschool kennen het, want in de hal van de school hangt een grote versie. “Jongens en meisjes: dit wordt een bijzondere les, want we gaan iets maken voor alle HVO-juffen en -meesters in het land!” Als ik meer uitleg over het symposium en vraag of iedereen wil nadenken over versiering die van afval is gemaakt, is het enthousiasme groot. 11
Om in de stemming te komen gaan we eerst maar eens een lijstje maken van alles wat we op een dag weggooien. Leeg melkpakje, bananenschil, kauwgum, en o ja, puntenslijpsel. En als ze het even niet meer weten, wordt er gelachen om mijn tip: we gooien het elke dag een paar keer weg op het kleinste kamertje van het huis… De winnaar is natuurlijk de leerling die het minste weggooit op een dag.
“Leeg melkpakje, bananenschil, kauwgum, en o ja, puntenslijpsel.”
12
#HVO maart 2012
Daarna komen de ideeën: afval prikken op het speelplaatsje waar hangjongeren altijd alles op de grond gooien en er dan gelijk een waarschuwende tekst op het volleybalbord bij schrijven. Een ander wil graag een ‘Clean the beach-day’ op het strand organiseren voor alle bewoners van het dorp, om met de gevonden spullen een strandkunstwerk te maken. Een paar leerlingen gaan hun klasgenoten vragen een huisvuilzak te vullen met droog en schoongemaakt huisvuil en willen daar versiering van maken. Beer en Junior hebben kortgeleden thuis een prachtige papieren portemonnee gemaakt. Als we het erover hebben dat milieuvervuiling ook heel veel geld kost, besluiten ze er ook een in een groene uitvoering te maken. Behalve versiering maken willen de leerlingen ook graag hun eigen mening over de natuur laten zien. De meeste ouders geven het goede voorbeeld; zo bewaart Kieks vader water dat je nog een keer kunt gebruiken. Beer en Junior hebben de oplossing: ze maken een papieren map, veel beter dan plastic, waarin iedere leerling zijn of haar milieuvriendelijke boodschap kwijt kan. Dan vragen we ons af: is afval dat je opnieuw gebruikt, dit keer voor versiering, nou gerecycled of niet? Tja, goede vraag, maar of dat nou echt zo is? Dat zoeken we op. We zijn in ieder geval tevreden, de plannen zijn gemaakt, nu aan de slag en hopen dat alle HVO-juffen en -meesters op 24 maart genieten van het resultaat! #
“Een ander wil graag een ‘Clean the beach-day’ op het strand organiseren voor alle bewoners van het dorp, om met de gevonden spullen een strandkunstwerk te maken.”
13
door Heleen Blaazer Het was halverwege de jaren ’70, toen Toos Verdouw en Heleen Blaazer elkaar ontmoetten bij een opleiding Sociale Dienstverlening. Toos werkte als secretaresse bij een organisatie die verstandelijk gehandicapten begeleidde, Heleen was verpleegkundige. Aansluitend gingen ze naar de Sociale Academie. Ze leerden Spaans en maakten plannen voor een leven vol goede werken in Latijns-Amerika. Familieomstandigheden hielden hen uiteindelijk in Nederland. Stilstand is achteruitgang: ze vroegen een studiebeurs aan en studeerden Andragologie in Amsterdam. Gelijktijdig waren ze medewerksters bij de Vrouwenvredesbeweging, waar Toos na het afstuderen als officemanager en emancipatiewerkster heeft gewerkt. In vele vormen van werk, betaald en vrijwillig, hebben ze gezocht naar wat echt paste bij hun persoonlijkheid, hun manier van leven en omgaan met Moeder Aarde. Heleen vertelt wat het volgen van hun ‘groene’ hart hen bracht.
‘Een open verbindingszone tussen mensen creeren en onderhouden, zodat er een doorlopende uitwisseling kan plaatsvinden van vraag en aanbod, kopen en verkopen, aandacht geven en ontvangen.’ 14
#HVO maart 2012
“De organisatorische vaardigheden van Toos en mijn verpleegkundige achtergrond zorgden voor brood op de plank in een periode van niet weten en zoeken op allerlei fronten. Biologisch eten hoorde daar toen al bij. Ik vond in 1998 mijn professionele bestemming binnen het HVO. Toos werkte als intern kwaliteitsmedewerker bij een organisatie die de landelijke kwaliteit in de gezondheidszorg moest vormgeven. Toen zij een reorganisatie in haar takenpakket kreeg, heeft ze zichzelf wegbezuinigd en van de ‘gouden handdruk’ vijf jaar geleden een natuurvoedingswinkel overgenomen. Een gedegen vakopleiding ging daaraan vooraf.” “‘Als we de loterij winnen, gaan we alles biologisch kopen!’, hebben we altijd gezegd. De winkel die wij ‘De smaak van echt’ hebben genoemd, is ons lot uit de loterij! Bepaald geen gratis lot. Ondernemen, en zeker groen ondernemen, is een levensvervulling, geen baan. Toos en ik, die het vak in de praktijk heeft geleerd, moeten ons onderscheiden van de supermarkt. Professionaliteit staat hoog in ons vaandel: kennis van de producten, gastvrijheid, eerlijk advies op maat, persoonlijke betrokkenheid bij de klanten en de, inmiddels, 20 medewerksters. Innoveren en risico nemen door steeds meer streekproducten in het assortiment op te nemen, door producten waar veel vraag naar is maar waar de kwaliteit van achterblijft van de schappen te halen en te vervangen door een zuiverder product, liefst van biologisch-dynamische landbouw/veeteelt. Dat vraagt instrueren van de medewerksters en communiceren met de klanten. Ruim een jaar geleden is de winkel verhuisd naar een groter pand, dat na een ingrijpende verbouwing gedeeltelijk door klanten is geschilderd en ingericht. De nieuwe winkel heeft een open keuken waar klanten proeverijen verzorgen met hun favoriete recepten. Er is inmiddels een wachtlijst. Daar zijn we trots op. Een definitie van
duurzaamheid waar we ons bij thuis voelen is: ‘Een open verbindingszone tussen mensen creëren en onderhouden, zodat er een doorlopende uitwisseling kan plaatsvinden van vraag en aanbod, kopen en verkopen, aandacht geven en ontvangen.’ Voor ons biedt de winkel een kader om dat in praktijk te brengen. Daarbij is er vooral ‘werk aan de winkel’. Werken, van ’s morgens 7 tot ’s avonds half 8.” “‘Hebben jullie geen spijt?’, is een vraag die regelmatig aan ons wordt gesteld. Nee, we hebben geen spijt. Hebben we veel moeten inleveren? Ja. Tijd, vooral tijd. Lange vakanties in de Alpen, zorgeloze fietstochten door Nederland zonder mobieltje. Uitslapen, shoppen, lunchen in de stad, naar de bioscoop en daarna naar de kroeg, echt helemaal verleden tijd. Wat is de winst? Een voortrekkersrol vervullen in een groeiende bedrijfstak. Mensen in contact brengen met eerlijk voedsel. Een verhuizing naar Baarn, met het bos als ‘achtertuin’.” “De winst voor mij is dat ik naast het HVO deel ben gaan uitmaken van een tweede professioneel en sociaal netwerk en daarin een eigen sfeer kan neerzetten. Ondernemerschap kende ik, in tegenstelling tot Toos, niet ‘van huis uit’. Een nieuwe wereld opende zich; dat is extra boeiend als je halverwege de 50 bent, zeker als het een wereld is waarin nog veel te winnen is wat betreft eerlijke handel, en respect voor dier en gewas. Toos valt volledig samen met haar zaak. Zij is ‘De smaak van echt’. Ze hoeft niks meer te worden, ze is het al. Rijk aan de producten die zij verkoopt, rijk aan de mensen om haar heen, de boeren van het Boerenhart die net als zij een missie hebben. Rijk aan de kinderen die met hun ouders in de winkel komen.” #
Lila van 8: “Toos, wanneer mag ik bij jou in de winkel komen werken?” Lila is groen van binnenuit, toch?
Juffertjes in het groen
15
16 #HVO maart 2012
Een betere wereld is volgens André mogelijk, ook al heeft hij een tamelijk pessimistisch wereldbeeld. De biodiversiteit neemt af, de hoeveelheid mensen neemt explosief toe en van de klimaatveranderingen wordt hij ook niet blij. Je kunt er makkelijk depressief van worden. Maar dat is nu precies wat André niet wil. Hij heeft een krachtige focus op ‘het handelingsperspectief’. Meer zorg voor anderen én de aarde, minder ongelijkheid. Zó omgaan met de aarde dat het wel vol te houden is, het kan echt, ook technisch én economisch. “Het is een kwestie van tijd voordat we met z’n allen omarmen dat je niet meer handelt ten koste van iets.” André is ervan overtuigd dat de volgende generatie het echt anders kan gaan doen. En als hij daar nu iets voor kan betekenen, vindt hij dat heel mooi. “Houdbaarheid vind ik ook wel mooi, en ja, het kan. Met lichtheid bewuste keuzes maken.” André koestert het optimisme van een kind. #
Duurzaamheid betekent bij André ook persoonlijk voordeel doen van kennis en ervaringen van anderen en zelf kennis en ervaringen met anderen delen. “Het klinkt misschien zo zwaar, maar ‘eigenlijk moet je leven alsof je het eeuwige leven hebt’ (uitspraak van een Afrikaans kind op de Johannesburgconferentie in 2002). Stel dat je dát nu zou hebben, dan kijk je wel uit om het te verprutsen, want je komt het elke keer weer tegen. Dus ook als je zorgvúldig ermee omgaat.” Het wordt ook wel een beetje een sport om ‘to practise what you preach’. Hoe geloofwaardig ben je als je dit zelf niet doet?
ren en e d n a r o o v g r “Meer zo ngelijkheid.” o r e d in m , e d de aar
‘Leerkracht voor de toekomst’: een krachtige titel voor een boeiende inleiding op het voorjaarssymposium van HVO. André de Hamer, coördinator en medeoprichter van Duurzame PABO, staat hierin stil bij de implementatie van duurzame ontwikkeling op basisscholen en op pabo’s. Marischka Tjeerde sprak met hem over duurzaamheid en een betere wereld.
door Marischka Tjeerde
www.duurzam epabo.nl duurzaamheid .kennisnet.nl
links
Duurzame PABO is het netwerk van pabo’s die actief bezig zijn met duurzame ontwikkeling in het onderwijs en de organisatie van pabo’s en basisscholen. Sociale betrokkenheid, economische voorspoed, een schoon milieu en ruimte voor de natuur geven invulling aan het concept duurzame ontwikkeling. Het startpunt voor ‘leren voor duurzame ontwikkeling’ ligt in het basisonderwijs. De leraar van de toekomst, de pabostudent, vervult hierin een spilfunctie. Duurzame PABO ondersteunt daarom studenten, leerkrachten en docenten die deze taak oppakken. Duurzame PABO is een onafhankelijke stichting van en voor alle pabo’s in Nederland.
Duurzame PABO
Duurzaamheid betekent voor André de Hamer ervoor zorgen dat de aarde niet opraakt, zodat volgende generaties ook kunnen leven en genieten van hun bestaan op deze aarde. In het dagelijks bestaan in ZeeuwsVlaanderen, waar André met partner en vijfjarige dochter woont op hun kleinschalige zorgboerderij, staat duurzaamheid hoog in het vaandel. Het dak is vol zonnepanelen, en natuur en techniek is vast onderdeel van de buitenschoolse-opvangactiviteiten. “Plezier staat bovenaan, dus gaan wij veel met de kinderen naar buiten en mogen ze er ook best wel van leren.” Zorg voor de natuur en het milieu, zorgen voor de medemens “en voor jezelf, natuurlijk”, heeft André van huis uit meegekregen en is bijna een vanzelfsprekendheid voor hem. Het is dus gewoon logisch dat je in je werk daar dan ook invulling voor zoekt. Hij heeft zich voor 2012 heilig voorgenomen om iedere week minimaal één dagdeel, maar het liefst een dag, echt samen met kinderen ‘groen’ actief te zijn. Kinderen inspireren hem meer dan het coördineren en organiseren van werkzaamheden voor Duurzame PABO bijvoorbeeld. Kinderen zijn voor hem persoonlijk steeds meer de doelgroep waar het om gaat. Hij neemt deel aan een duurzaam educatief project in Monnickendam en Marken, een burgerinitiatief zonder winstoogmerk, in en voor de school met een groep 7 en 8. De kinderen leren eerst wat energie is en gaan vervolgens onderzoeken hoe het nu zit met de energie bij hen op school. Wat kan volgens hen nu beter? Wat levert energie op en wat bespaart energie? De kinderen mogen een plan ontwikkelen dat uitvoerbaar is én dat past binnen een budget van 2500 euro.
Met lichtheid bewuste keuzes maken
“Het is een kwestie van tijd voordat we met z’n allen omarmen dat je niet meer handelt ten koste van iets.”
17
Tips: Websites Over een duurzame wereld
Over duurzame energielessen
Een duurzame wereld. Een wereld die schoner, mooier en eerlijker is. Maar hoe zorg je voor een duurzame ontwikkeling? Wat moet je daarvoor doen? Wat moet je daarvoor weten? Deze website helpt je bij het vinden van die antwoorden en biedt veel lesmateriaal en projecten.
De website Natuurlijk Duurzaam is een multimediaal en interactief lespakket over duurzame energie. Het sluit aan op de kerndoelen in het basisonderwijs en in de basis vorming.
www.duurzaamheidpodocent. kennisnet.nl
www.natuurlijkduurzaam.nl
Over duurzaam onderwijs DOC (Duurzaam Onderwijs Coalitie) wil de integratie van ‘onderwijs voor een groene economie’ versnellen door: • Het organiseren en genereren van breed maatschappelijk draagvlak. • Het onderzoeken van en rapporteren over kansen, mogelijkheden en belemmeringen. • Het in beeld brengen en verbinden van bestaande initiatieven.
www.duurzaam-onderwijs.nl
18
Over een verantwoorde levensstijl en tóch genieten
Over meer ‘goed goed’ kopen
De Betere Wereld laat je zien dat genieten prima samengaat met kiezen voor een bewuste, verantwoorde lifestyle! Dit actueel en inspirerend crossmedia-platform inclusief de wekelijkse pagina in dagblad De Pers en de eigen landelijk verspreide krant bereikt ruim 1.500.000 mensen... Enjoy and do good!
Op deze grootste merkenvergelijkingssite van Nederland kun je uitzoeken hoe transparant, groen en fair jouw favoriete merk is. Met steun van Hivos maakte Rank a Brand een app voor de iPhone, waarmee je tijdens het winkelen in één oogopslag kunt zien hoe duurzaam jouw favoriete merk is.
www.debeterewereld.nl
www.rankabrand.nl
#HVO maart 2012
Joke Zonneveldprijs voor inspireren en delen van lessen door Louise Langelaan
Over het milieu: participatie en verantwoordelijkheid The Collect, Construct, Change (C3) project is a youth-centered learning program that engages middle-schoolaged youth as citizen scientists and journalists. The project utilizes smart phones, DIY science probes, and an inquiry-based curriculum. Research and report on local environmental conditions in their neighbourhood, exposing these conditions to analysis as a means of advocating for change.
www.c3project.info/ pilot-summer-camp/diy-sensoractivity
De Joke Zonneveldprijs is voor het laatst uitgereikt op het voorjaarssymposium van 2008 aan Louise Lange laan. Met het ontwerpen van het werkschrift ‘Erasmus voor de klas’ voor leerlingen van 10 tot 14 jaar, en bijbehorende docentenhandleiding, heeft zij een bijdrage geleverd aan de historische canon en hiermee het HVO breder op de kaart gezet, aldus de jury. Louise kijkt terug en vertelt wat erop volgde.
“Ik vond het heel leuk en feestelijk om de prijs te ontvangen. Het voelde ook als erkenning, voor allerlei HVOactiviteiten en vooral voor het lesmateriaal ‘Erasmus voor de klas’, dat over het leven en werk van Erasmus gaat. De meeste mensen, en dus ook kinderen, weten heel weinig of niets van Erasmus. Bovendien - en dit is typisch HVO - wordt in het materiaal steeds een link gelegd naar de eigen denk- en leefwereld van het kind, naar morele dilemma’s en naar mensenrechten. De jury noemde het lesmateriaal voor groepsleerkrachten, maar ‘met een duidelijke HVO-saus’.” “Inmiddels zijn we vier jaar verder. De eerste druk was na twee jaar op. De tweede druk is een geheel vernieuwde versie, in de vorm van twee boekjes: deel 1 voor groep 8 van het basisonderwijs en de brugklas vmbo, deel 2 voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs.” “Ik werk er inmiddels ook zelf mee in mijn groepen 8. Kinderen zijn heel erg geïnteresseerd. ‘Maar hoe is hij nou zo beroemd geworden?’, vragen ze al terwijl we nog bij zijn kindertijd zijn. Beroemd zijn is in deze tijd nogal een ding hè? De link met hun eigen leven en de actualiteit werkt goed. Leerlingen van groep 8 zijn vaak al met hun toekomst bezig. Het verhaal van Erasmus, die van zijn voogden niet zelf mocht kiezen voor een opleiding en een beroep, spreekt dan aan. We doen er een rollenspel over: Erasmus bepleit zijn zaak bij zijn voogden, en daarna bepleit een leerling zijn zaak bij zijn/haar ouders.” “De tweede druk is omvangrijker dan de eerste, en dat is mede te danken aan het Erasmiaans Gymnasium in Rotterdam. Zij hebben zo’n 2000 exemplaren van deel 1 verspreid over ongeveer 60 basisscholen in Rotterdam. Dat deden ze door eerstejaars leerlingen hun oude school te laten bezoeken en daar een presentatie over Erasmus te 19
20
#HVO maart 2012
n paar opnoemen? llen? Kun je er ee spu e dig bo er ov el Heb je ve Vind je het erg als het slecht gaat met mensen ver weg die je niet kent ?
Jouw behoefte is ons grootste plezier! Meer beeld? Kijk op YouTube bij ‘toiletpedagogen’ voor onze gastoptredens.
www.huisvanerasmus.nl
Het spel is bedacht en ontwikkeld door uitgeverij Atalanta in Utrecht. Het is geschikt voor mensen vanaf 8 jaar, en gedrukt op kringloopkarton door Carta Mundi Turnhout, www.at-a-lanta.nl.
Voor Sabine is duurzaamheid synoniem voor beweging! “Duurzaam leven is met plezier actief zijn in en met de wereld om mij heen, plus mijzelf. In die duurzame zorg neem ik mijzelf als voorbeeld, is Irma vaak die ander en zijn de behoeften, in de meest brede zin van het woord, haha, op het toilet natuurlijk, mijn grootste zorg.”
“Na een HVO-les ga ik regelmatig op vleugels naar huis.
iviteiten Meer informatie over allerlei act en groepsopdrachten vind je op:
kinderen helpen in te zien dat de keuzes die zij maken, wel degelijk gevolgen hebben voor de wereld.
Volgens Sabine is het van groot belang dat een ieder allereerst in contact is met zichzelf, alvorens in contact met de ander te kunnen gaan. Welke behoefte laat je los, welke behoefte houd je vast? Laat het stromen, is haar motto, en lach! Humor zorgt namelijk voor relativering, ontspanning en verbinding.
“Om nu even bij het thema van het voorjaarssymposium aan te sluiten: duurzaamheid is in mijn ogen geen apart onderwerp maar vloeit voort uit een verantwoordelijke en bewuste levenshouding. Bij de keuzes die je maakt, spelen respect en solidariteit een belangrijke rol. Dat is eigenlijk waar elke HVO-les over gaat: je vanuit humanistische uitgangspunten verstaan met de wereld om je heen, dus zowel met mens, dier als natuur. Vervolgens geeft een ieder daar op eigen wijze invulling aan.”
Hoeveel grond zou er nodig zijn voor alles wat je eet en gebruikt? Met andere woorden: hoe groot is jouw mondiale voetafdruk? Hebben we aan één aarde genoeg? Er is toch maar één aarde! Een spel met vraagkaarten, verzamelkaarten en plaagkaarten, over milieu, eerlijke verdeling, klimaatverandering en de mondiale voetafdruk. Denken, praten, spelen, uitproberen en toepassen in het dagelijks leven, want een groenere wereld is mogelijk, en is de moeite waard - voor grote en kleine mensen en ijsberen. Of niet? Het Kleine Voeten Spel kan gewoon thuis gebruikt worden, maar leent zich ook goed voor in de klas. Het kan
Heb je problemen met de persoonlijke communicatie in de klas of binnen je school? Dan is er één ding waarover je je geen zorgen wilt maken. Namelijk dat jij, je leerlingen of je collega’s helemaal in de verstopping zitten en je jouw en hun behoeften niet meer kunt vervullen. Drs. Irma & Sabine, gediplomeerde toiletpedagogen sinds 2004, garanderen openheid, verrassing en een pot plezier. Zij bieden opvoedkundige communicatietips en nodigen jou en je collega’s uit niet alleen de handen, maar ook de oren te wassen.
De Joke Zonneveldprijs is een wisselprijs voor de meest aansprekende, zelf ontworpen en uitgevoerde les of lessenserie (ten hoogste vier), bij voorkeur passend bij het hoofdthema of de subthema’s van het tweejaarlijkse voorjaarssymposium van Stichting HVO. De prijs zelf bestaat uit het speciaal hiervoor ontworpen beeldje Op vleugels naar huis, dat gemaakt is door José Delfosse, die zelf ook jarenlang HVO verzorgd heeft. Elk voorjaarssymposium wordt het beschikbaar gesteld aan de volgende winnaar.
Kleine Voeten Spel Grote en kleine voetstappen op onze enige aarde
workshop
Welke boodschap? ;-)
“Tot slot: met het beeld dat bij de prijs hoort was en ben ik heel blij, ik vind het mooi en inspirerend en met pijn in mijn hart zal ik het straks weer afgeven. Het heeft jarenlang op een mooi plekje gestaan waar ik er altijd met plezier naar keek. Maar het is leuk dat er straks iemand anders van gaat genieten.” #
Ibeline Polak
workshop
Toch is het moeilijk om er een voorbeeld van te geven. Als ieder tot zijn/haar recht is gekomen, kan ik daar heel blij en tevreden over zijn. Je kunt het op vleugels naar huis gaan natuurlijk niet inplannen. Maar als ik een tip aan collega-HVO-docenten mocht geven die van invloed hierop zou kunnen zijn, dan is dat: sta open, durf los te laten, je thema, je planning, laat je verrassen door wat er uit de kinderen komt. Geef ruimte en vrijheid in je lessen. Ga eens dieper in op waar zij mee komen. Dat is wat er op dat moment leeft, wat ze bezighoudt. Een planning is niet meer dan een hulpmiddel, het is niet de kern van je lessen. Laat het gebeuren. Go with the flow…”
Marischka Tjeerde alias drs. Sabine
“Dat is eigenlijk waar elke HVO-les over gaat: je vanuit humanistische uitgangspunten
laten houden. Vervolgens kreeg de school voor elke groep 8-leerling een exemplaar van ‘Erasmus voor de klas’. Veel scholen gaan daar na de Cito-toets mee aan de slag. Een fantastisch project! Deel 2 is met 400 exemplaren gebruikt op het Erasmiaans Gymnasium zelf. We gaan ons nu richten op verdere promotie van het materiaal. We zoeken nog ingangen om het materiaal over meer middelbare scholen en meer landelijk - inclusief Nederlandstalig België - te gaan verspreiden. Dus als iemand ideeën en/ of relaties heeft, hoor ik het graag!”
auto’s voorstellen? Kun je je een wereld zonder e? ide En vind je dat een goed
21
22 #HVO maart 2012
Op de vraag of een betere wereld volgens haar mogelijk is, kan Klaartje niet volmondig ja zeggen. “Ik merk dat ik een beetje pessimistisch ben. Het gaat niet zo snel, het zijn hele kleine stapjes die ik meegeef. Ik zie niet zo heel duidelijk snelle veranderingen, maar ik wil het wel geloven, ik gá er ook voor. Een betere wereld is voor mij een wereld waarin we veel beter contact met
Voor Klaartje staat het beleven van de natuur voorop. “Eerst het hart, het aangeraakt worden door het plezier, de schoonheid en het fijne gevoel van in de natuur zijn. Daarna komt het leren en wellicht later in het leven natuurvriendelijke keuzes.” Vanuit dit uitgangspunt heeft zij, na een jaar of vijf actief te zijn geweest op het gebied van natuureducatie, in 2004 haar eigen stichting opgericht. Vanaf 2007 richt Klaartje zich met haar onderneming Paardebloem Natuureducatie en Natuurbeleving op kinderfeestjes in de natuur en natuurbeleving brengen in de school, bij de naschoolse opvang en op het werk. Ook doet zij ondersteunend werk bij centra voor natuur- en milieueducatie en bij schooltuinen.
natuuractiviteiten voor de kinderen in nauwe samenwerking met de leerkrachten en pedagogisch medewerkers. Zo laagdrempelig mogelijk, zodat zij dit met de kinderen blijven doen, ook als Klaartje niet aanwezig is. “Vaak zeggen de mensen dat zij niets van de natuur weten, maar daar gaat het niet om. Pak een vergrootglas, neem een kaart met beestjes mee en ga enthousiast met de kinderen naar buiten. De kinderen volgen jou als jij geuren gaat verzamelen om natuurparfum te maken. Ondanks dat ik iets al 100 keer gedaan heb blijf ik enthousiast, want ik weet dat kinderen niet uit zichzelf in de grond gaan graven of aan blaadjes gaan ruiken of de bast van een boom aanraken.”
Zorgen voor natuur en milieu is belangrijk voor nu en voor de toekomst. Als we de natuur waarderen, zal zij belangrijker worden in de dagelijkse keuzes die we maken. Maar hoe kun je de natuur waarderen of je ermee verbonden voelen als je nooit in het bos komt, niet weet wat een beukennoot is of nooit het geroffel van een specht hebt gehoord? Marischka Tjeerde sprak met Klaartje Timmerman over duurzaamheid en haar visie op natuurbeleving.
door Marischka Tjeerde
matie:
aangeraakt t e h , t r a h t e “Eerst h plezier, de t e h r o o d n e word ijne gevoel f t e h n e id e schoonh Daarna . n ij z r u u t a n van in de ht later ic ll e w n e n e r komt het le iendelijke r v r u u t a n n e v in het le keuzes.”
ebloem.org www.paard
Meer infor
Mensen van alle leeftijden de natuur laten ontdekken en beleven is de drijfveer van Paardebloem. Dat kan in het bos, maar ook op het schoolplein. Paardebloem werkt hiervoor nauw samen met andere organisaties. Het doel van Stichting Paardebloem is het uitdragen van een respectvolle houding naar alle individuele planten en dieren in de natuur.
Paardebloem Natuureducatie en Natuurbeleving
elkaar hebben, verbondenheid met de natuur ervaren en veel vaker een natuurvriendelijke insteek kiezen. Een wereld waarin onze economie veel meer gericht is op het welzijn van iedereen en minder op welvaart in de vorm van geld.” #
Klaartje organiseert voor de buitenschoolse opvang
Het gezin at vegetarisch. Klaartje werd op haar zeventiende veganist, woonde in een milieuactivistische woongroep en werkte in een biologische veganistische veldkeuken. Inmiddels is ze losser en milder geworden en voelt ze zich meer verbonden met haar omgeving en met de maatschappij. Ze voedt haar kinderen wel zo veganistisch mogelijk op. “Het is de uitdaging om ons te realiseren dat wij de aarde nodig hebben, omdat zij ons voedsel en water verschaft. Vind ik zelf ook het moeilijkste in deze nieuwe fase van mijn leven met partner en jonge kinderen. Blijven kiezen voor milieuvriendelijkheid, bijvoorbeeld bij nieuwe aankopen. Ik ben materialistischer geworden en heb tegenwoordig een auto.”
Duurzaamheid is voor Klaartje Timmerman niet zomaar een grijs gebied of een rationeel idee. Duurzaamheid is voor haar meer een gevoel. De basis ervan is allereerst haar oprechte en intense verbinding met de natuur. Van haar moeder heeft Klaartje haar gevoel voor dieren en welzijn meegekregen; van haar vader haar enorme drang en verlangen het liefst altijd buiten te zijn. “Voor mij klopt het niet dat je als mens iets van een dier gebruikt. Een dier leeft, net als de mens, voor zichzelf en bestaat niet om bijvoorbeeld melk aan de mensen te leveren, maar heeft melk voor het eigen bestaan.”
Natuureducatie: eerst het hart, dan hoofd en handen
“Een betere wereld is een wereld waarin onze economie veel meer gericht is op het welzijn van iedereen en minder op welvaart in de vorm van geld.”
23
Brede School ‘De Schatkamer’, daar blijf je ontdekken! door Marischka Tjeerde Voor de eerste week van oktober 2012 organiseren de kinderen van de bovenbouw weer het jaarlijkse schoolkamp dat dit jaar in het teken staat van natuur- & milieueducatie. Juf Annelies Robben: “Omdat wij een school zijn voor Natuurlijk Leren krijgt de natuur een prominente plek in ons aanbod. In samenwerking met Veldwerk Nederland doen de kinderen tijdens het schoolkamp bodemonderzoek, meten ze boomhoogtes, maken ze een herbarium, doen ze kennis op van de verschillende bomen en spotten ze vogels. Waarom is een den een den en een kastanjeboom een kastanjeboom? De kinderen zijn bij ons zelf verantwoordelijk, hebben de regie over hun eigen ontwikkeling. Oog en zorg voor de natuur hoort daar vanzelfsprekend bij. Dat zie je ook terug in ons ’Natuurlijke Schoolplein’, onze lente- en winterfeesten en onze boomplantdagen.”
24
#HVO maart 2012
Juf Marij Feddema vertelt, naar aanleiding van een bijzondere boomplantdag van alweer twee jaar geleden, toen een riante groenstrook op het schoolplein werd aangelegd, dat leerkrachten en ouders een speciale speelplek voor de kinderen hebben ontworpen waar de kinderen natúúrlijk kunnen spelen. Door het aanplanten van bomen, grassen en struiken, waaronder knotwilgen, vlinderstruiken en een heus insectenhotel, wordt ontdekken én spelen én leren ook op het plein mogelijk. ”Wij proberen zo veel mogelijk aan te passen aan de behoefte die kinderen hebben, dus ook een praktijkgerichte omgeving waarin de kinderen kunnen ervaren. We planten fruitbomen, aardbeien en bessenstruiken waarvan de kinderen de vruchten oogsten en weer kunnen gebruiken voor onze kookworkshops. De tien meest voorkomende bomen van Nederland zijn nu hier in de directe omgeving van de kinderen te onderzoeken, zodat het kind die bomen ook kent.”
Erik de Kruif, coördinerend ‘schoolpleinouder’, mede-ontwerper van het Natuurlijke Schoolplein en werkzaam bij Landschap IJsselland, organiseert elke maand met ouders en kinderen uit de midden- en bovenbouw een schoolpleinochtend. “De straatnamen rondom de school zijn de bronnen voor de inrichting van het Natuurlijke Schoolplein. De Wildwal-, Griend-, Houtwal-, Warande- en Malebosstraat zijn allemaal op de een of andere wijze aanwezig. Zo is de oorspronkelijke betekenis van een Warande een aantrekkelijk gebied voor wild (zoals de Utrechtse Heuvelrug en ’t Gooi), zodat de jagers mooi konden schieten in dit gebied. En een Malebos is bijvoorbeeld een restant van de kromme bomen in een bos, waar de rechte bomen voor houtkap tussenuit zijn gehaald. Vandaar de vlinderstruiken en het insectenhotel op ons schoolplein, waar de kinderen kunnen genieten van grillige mystieke kromme eikenboompjes en plaatjes kunnen ’schieten’ van de insecten.” #
Meer informatie:
er.nl - www.obsdeschatkam tka- YouTube: obs De Scha ntemer Natuurlijk Leren (Le rlijk feest, Winterfeest, Natuu Schoolplein) jssel.nl - www.landschapoveri
25
Vriendschap kent geen tijd… en soort! door Kim Dusch
Duurzaamheid is een thema dat op vele manieren tot uitdrukking komt in het humanistisch gedachtegoed. Niet alleen is voortdurende goede zorg voor jezelf als mens belangrijk, ook duurzame relaties en zorg voor de aarde staan centraal. Hieronder valt ook de zorg voor de medebewoners van onze planeet. Bioloog Jorg Massen doet onderzoek naar het gedrag van verschillende dieren. Hij promoveerde op vriendschappen bij makaken en deed vervolgens onderzoek naar persoonlijkheid en vrijgevigheid bij chimpansees. Momenteel onderzoekt hij samenwerkingsverbanden bij raven. Kim Dusch sprak met hem over zijn passie.
“Ik hoop met mijn onderzoek bij te kunnen dragen aan het respect van mensen voor dieren. Vaak wordt van dingen gezegd dat ze uniek menselijk zijn, terwijl dat niet klopt. Hoe meer onderzoek we doen, hoe meer we ontdekken dat er eigenlijk vrij weinig dingen uniek menselijk zijn”, vertelt hij. Hij hoopt dat er door meer begrip en waardering voor de capaciteiten van dieren, meer bewustzijn ontstaat om goed voor de natuur te zorgen.
#HVO maart 2012
“Ik vind het in de kroeg ook gezelliger om met al mijn vrienden een biertje te drinken, in plaats van in mijn eentje!”, voegt hij er lachend aan toe. #
“Zo is het bijvoorbeeld interessant om te weten”, zegt hij, “dat vriendschap niet iets unieks menselijks is. Ik heb onderzoek gedaan naar makaken en chimpansees en bij beide soorten blijkt, dat zij heel duurzame relaties met elkaar hebben. Bij de groep chimpansees in Burgers’ Zoo, in Arnhem, waarmee ik gewerkt heb, zijn bijvoorbeeld vriendschapsrelaties van tien jaar gemeten!” Dit meten gebeurt door te kijken welke apen, die geen familie van elkaar zijn, de meeste tijd met elkaar doorbrengen en elkaar het meeste vlooien. Deze vriendschappen zijn belangrijk voor de dieren. Ze kunnen bijvoorbeeld rekenen op elkaars steun als ze een conflict hebben en ze brengen veel tijd met elkaar door. “Maar”, voegt Massen eraan toe, “het is ook zo dat vrienden vaker ruzie hebben! Eigenlijk net zoals bij mensen: als je veel tijd met elkaar doorbrengt, kunnen er vaker onenigheden ontstaan. Vrienden maken het wel veel sneller goed met elkaar dan wanneer er een conflict is tussen niet-vrienden.” Vaak werd van dieren gedacht dat ze vooral egoïstische keuzes maakten, maar van steeds meer soorten wordt aangetoond dat dit niet het geval is. Zo gaf Massen zijn groep chimpansees de keuze tussen een stukje banaan voor zichzelf of een stukje banaan voor zichzelf en een groepslid dat naast hen zat. De primaten bleken hierin
26
vrijgevig te zijn. “Aan egoïstisch gedrag heeft een dier natuurlijk ook niet veel, als hij in een groep leeft”, legt Massen uit. “Sociale cohesie in een groep is heel belangrijk voor deze dieren! Daarom geven ze anderen ook graag wat!”
Hij hoopt dat er door meer begrip en waardering voor de capaciteiten van dieren, meer bewustzijn ontstaat om goed voor de natuur te zorgen. 27
Barbara Schelberg
Hopelijk wordt de wereld weer gezond
Fietsen is toch altijd beter
Afval hoort niet op de grond!
Douchen hoeft maar 5 minuten
Dus de laatste strofe luidt:
En wij kunnen dat voorkomen
Prachtige dieren sterven uit
De mooie ijskappen, die smelten
Hoeveel fabrieken nu verbruiken?
En heb je ooit wel eens gehoord
Hoe die uitlaatgassen ruiken?
Heb je ooit wel eens geroken
Dat er ijsrotsen naar beneden glijden?
workshop wil ik op praktische wijze van gedachten wisselen met de deelnemers over hoe je op een duurzame manier voor de klas kunt staan: betrouwbaar, solide, authentiek, en met aandacht voor het ‘recyclen’ van je eigen lesstijl en plezier in je werk. Duurzame zelfzorg dus. En aangezien je groep is zoals jij ervoor staat, hoop ik dat ook door te geven aan mijn leerlingen!
Hoe geweldloos wil jij zijn?
Eunice van der Heijden alias drs. Irma
workshop
‘Staan voor je eigen waarheid in verbinding met een ander’. Roept dit een verlangen bij je op, krijg je zin om dit in je eigen leven toe te passen? Of roept het eerder vragen op, is dit wel realistisch, haalbaar? Geweldloze Communicatie (GC) nodigt je uit om nieuwsgierig te zijn naar wat er werkelijk bij jou en anderen leeft en geeft je taal om dit te verwoorden.
#HVO maart 2012
GC is ontwikkeld door Marshall Rosenberg en biedt, naast psychologische, filosofische en pedagogische inzichten, een praktisch model om in het dagelijks leven toe te passen. Het is een inspiratiebron zonder regeltjes of keurslijven. Het wil wegblijven van denken in termen van ‘goed’ en ‘fout’. Het daagt ons uit meer in contact te komen met onze menselijke aard, namelijk onze gevoelens en behoeften. Door ons verstaanbaar te maken, precies zoals we bedoelen, wordt een van onze grootste verlangens vervuld, namelijk dat we gezien en gehoord worden zoals we zijn.
Dit geldt ook voor kinderen. Als zij de taal missen om hun gevoelens en behoeften precies te verwoorden, zullen zij dit compenseren met allerlei, vaak onwenselijke, vormen van gedrag. GC biedt een alternatief voor straffen, belonen en corrigeren, waardoor er meer ruimte komt voor rust en plezier. 28
je leven duurzaam (in alle betekenissen van het woord) vorm kan geven op jouw eigen wijze. Dit kan alleen wanneer ik zelf met een ‘volle buik’ voor de klas sta: als ik geen idee heb van mijn eigen levenswijze en -invulling, kan ik daar ook niet mee aan de slag met mijn leerlingen. Ik probeer in mijn lessen te bereiken dat elke leerling zich net zo verantwoordelijk voelt voor het verloop en de invulling van de les als ik. In mijn
En heb je ooit wel eens gemerkt
Wanneer ik nadenk over het thema duurzaamheid, denk ik in eerste instantie aan duurzaam omgaan met de wereld, in het groot en in het klein. Iets waar ik in mijn beroep als docent levensbeschouwelijke vorming op een middelbare school dagelijks mee bezig ben, zonder me daar altijd bewust van te zijn. Duurzaam betekent ook betrouwbaar, degelijk, solide en authentiek. Wat ik in mijn lessen wil meegeven is hoe je
Hoeveel auto’s er nu rijden?
Duurzaam voor de klas
Heb je ooit wel eens gezien
workshop
Gezonde wereld
Olga de Waard, 12 jaar 29
‘De derde huid’. Architectuur om mens en natuur weer bij elkaar te brengen
ser gebruikte alleen meanderende lijnen. De natuur kent immers ook geen rechte lijnen! “Das Lineal ist das Symptom der neuen Krankheit des Zerfalls”, schrijft hij in 1968. “Jetzt haben wir das Glatte. Auf dem Glatten rutscht alles aus. Auch der liebe Gott fällt hin, denn die gerade Linie ist gottlos.”
door Kim Dusch
“De relatie tussen de mens en natuur is verstoord, omdat deze rationele manier van woningen ontwerpen het leven in rechthoekige kaders probeert te dwingen.”
In 2009 organiseerde Stichting HVO de studiedag ‘Zin in Kunst’. Een van de humanistische uitgangspunten is dat de kracht van verbeelding en creativiteit een belangrijke rol speelt in de persoonlijke ontwikkeling en vervulling van de mens. Dit jaar staat het op kritische en creatieve wijze vormgeven van een duurzame manier van leven voor (mede)mens en natuur centraal.
30
#HVO maart 2012
De van oorspong Oostenrijkse kunstenaar Friedensreich Regentag Dunkelbunt Hundertwasser (15 december 1928 - 19 februari 2000) is een bekende hedendaagse kunstenaar, architect en ecoloog. Met zijn uitgesproken ideeën over mens- en milieuvriendelijke architectuur verbindt hij deze twee belangrijke thema’s met elkaar. Door het gebruik van heldere kleuren, spiralen, vlakken en niet-rechte lijnen verzet hij zich tegen de rationaliteit in de architectuur. De relatie tussen de mens en natuur is volgens hem verstoord, omdat deze rationele manier van woningen ontwerpen het leven in rechthoekige kaders probeert te dwingen. Hierdoor krijgen zowel de natuur als de mens geen mogelijkheden om te groeien. Hundertwas-
Volgens Hundertwasser is een huis ‘de derde huid’ van een mens, na de echte huid en kleding. Het is belangrijk dat deze ‘lekker zit’ en bij je past. Een praktisch idee dat hij daarom bedacht, was het vensterrecht, het recht dat iedereen dat deel van zijn eigen gevel dat hij uit het raam leunend kan bereiken, mag versieren en vormgeven zoals hij wil. Hij maakt in zijn gebouwen ook ruimte voor de natuur. Hij bedacht de zogenaamde boomhuurders: bomen die van binnen uit het huis naar buiten groeien, binnen de lucht zuiveren en in de zomer voor schaduw zorgen. ’s Winters zijn hun bladeren afgevallen dus laten ze wel licht door. Ook wilde Hundertwasser afvalwater van gebouwen laten zuiveren door bakken met waterzuiverende planten aan de gevels te hangen. Hij ontwierp onder andere huizen waar gras op het dak groeide, uivormige koepels en spiraalhuizen. Zijn werk is onder andere te bewonderen in Wenen. Daar staat het Hundertwasserhaus. Dit is een woningcomplex voor de sociale woningbouw, dat Hundertwasser in 1985 bouwde. Hij ontwierp ook de vuilverbrandingsoven in Wenen. Zijn schilderijen zijn te bezichtigen in het Kunsthaus Wien (www.kunsthauswien.com), dat ook door hem ontworpen is. Terwijl je naar zijn kunstwerken kijkt, wandel je over ongelijke vloeren door ruimtes met planten, trappen met mozaïeken en ongelijke ramen. Naast zijn eigen werk zijn er ook altijd tijdelijke exposities van andere kunstenaars. # 31
Colofon
jaargang 1, nummer 1, 24 maart 2012
De lessenserie is te downloaden via www.hvo.nl.
Wanneer ik aan HVO-thema’s denk komt er van alles in mij op. Van vriendschap en familie tot arm en rijk. Milieu stond voor mij heel lang niet in dat rijtje. Best vreemd als je bedenkt dat een van de vijf postulaten die het humanistisch mensbeeld verwoorden (Jaap van Praag, 1978) ‘natuurlijkheid’ is. De tekst op de HVO-poster verwoordt het ook zo mooi: “Jij en ik, wij horen bij de natuur. Samen zorgen we ervoor, net als de natuur voor ons.” Maar hoe laat je dat leerlingen vandaag de dag ervaren? Ik kwam uit bij de werkvorm drama. Bij drama wordt namelijk, net als bij HVO, door middel van ervaringsgericht leren een aantal sociale en persoonlijkheids vormende vaardigheden ontwikkeld. Drama zorgt voor betrokken en gefocuste leerlingen. Het empathisch vermogen van leerlingen wordt vergroot. Doordat het inleven in een rol goed of zelfs beter gaat, kunnen leerlingen zich beter verplaatsen in een situatie en ook in een ander. Drama is dus voelen, voelen van binnenuit. Op deze manier heeft de lessenserie zowel een sociale als ecologische vorming in zich. Elke les bevat een moreel dilemma. De vijf dramatische werkvormen zijn laagdrempelig, in 45 minuten organisatorisch haalbaar en kunnen met een minimale of onbekende beginsituatie ingezet worden. Enkele opmerkingen van leerlingen van de bovenbouw na het volgen van deze lessenserie: “Door drama gaat het vanzelf”, “Door drama kun je beter voelen hoe anderen zich voelen” en “Met drama kun je spelen wat je denkt”.
Actieve groene lessen workshop
Kim Wiggers
“Drama is voelen van binnenuit”
Freek Zwanenberg workshop
De Kunst van het Improviseren in de klas
De Kunst van het Improviseren zou je kunnen zien als een levenskunst. Het kenmerkt zich door een open houding, in het Moment zijn, contact maken, creatief zijn en vooral ook veel plezier maken! Leerkrachten die een vak als HVO of GVO geven, maken (onbewust) al veel gebruik van improvisatie om in hun lessen ruimte te bieden aan spontaniteit.
veel meer verbindt dan woorden, en het samen ‘jammen’ creëert een vrolijke saamhorigheid onder de leerlingen. Freek Zwanenberg (www.freekzwanenberg.nl) neemt tijdens deze workshop de rol van improvisatie in de klas onder de loep, en geeft een korte cursus ‘Improviseren met zelfgemaakte instrumentjes’.
#HVO is een voortzetting van HVO Nieuws, wordt twee keer per jaar uitgegeven door Stichting HVO en wordt toegezonden aan vakdocenten en studenten HVO en Levensbeschouwing (in po en vo), lidorganisaties van de Humanistische Alliantie en overige geïnteresseerden. Deze uitgave is een speciaal themanummer ter gelegenheid van het voorjaarssymposium ‘Groen van binnenuit’. #HVO kan op aanvraag gratis toegezonden worden (zolang de voorraad strekt). Redactie Jeannine Corneille (eindredactie), Jenny van Rooij (tekstcorrectie & -redactie) Redactieadres Postbus 85475, 3508 AL Utrecht, 030 2856 663
[email protected] Twitter @hvo_nl Aan dit nummer werkten mee Heleen Blaazer, Jelle de Boer (pag. 8 foto links), Joep Dohmen, Kim Dusch, André de Hamer, Eunice van der Heijden, Louise Langelaan, Henk Manschot, HVO-leerlingen groep 7 obs Groeterschool, twee HVO-leerlingen groep 8 obs De Meerwaarde, HVO-leerling obs Het Driespan (gedicht omslag), Jorg Massen, obs De Schatkamer, Ibeline Polak, Barbara Schelberg, Nico Stuij, Klaartje Timmerman, Marischka Tjeerde, U-See Zoetermeer (foto’s omslag, pag. 3, 26 foto links), Olga de Waard, Koo van der Wal, Kim Wiggers, Freek Zwanenberg Grafisch ontwerp studio marie, Wijk bij Duurstede Druk Drukkerij Van Midden, Benschop Verschijningsdatum volgend nummer 13 oktober 2012. Sluitingsdatum kopij: 27 augustus 2012.
Samen muzikaal improviseren met stem en eenvoudige (zelfgemaakte) instrumentjes zorgt daadwerkelijk voor ‘duurzaamheid van binnenuit’. Muziek is een kracht die © 2012 Stichting HVO, Utrecht 32
#HVO maart 2012
“Nieuwe boeken kope n hoeft niet altijd. Kranten en tijdschriften kun je ook samen lezen met vrienden en buren.” Uit: het Kleine Voeten Spel
Ik heb deze #HVO gelezen en geef hem door aan:
www.hvo.nl
