86
Gezicht op het Funen en de Paardehoek. in pen en penseel door Jan Hulswit (1766-18221. Gezien vanaf de Nieuwe Vaart bij de Kadijk in oostelijke richting. De naamloze stadswater molen rechts werd hier geplaatst in 1759 en stond net buiten de stadsmuur, op de plek waar nu De Gooyer staat. In het verschiet de Rietlanden. twee stads zaagmolens en het IJ.
Alfred Bakker
Va r m en b a uw van het Wie de plattegrond van Amsterdam bekijkt, ziet direct dat de ruimtelijke structuur van het oostelijk havengebied geen enkele relatie heeft met de befaamde halve maan van de historische binnenstad. Toch is die structuur niet uit de lucht komen vallen, maar een logisch voortbouwen op oude waterbouwkundige werken.
In de 17de eeuw werd Amsterdam voor de vierde keer grootscheeps uitgelegd; het definitieve besluit daartoe werd in 1662 genomen. Vooruitlopend op dat besluit werden vanaf ongeveer 1650 de ooste lijke eilanden aangelegd. Langs de IJ-zijde van Kat tenburg. Wittenburg en Oosten burg werd een palenrij aangelegd. onderbroken met afsluitbare bomen. Ongeveer gelijktijdig werd begonnen met het uitgraven van de Nieuwe (Zee) Vaart. De belangrijkste vernieuwing echter was de aanleg. rond 1700. van een kade om het zogeheten Zieke Water. De Oostelijke Afsluitdijk. die aangelegd
werd tussen 1828 en 1832. volgt grotendeels het tracé van die kade. Tot op de dag van vandaag zijn verschillende punten van dit tracé in het oostelijk havengebied terug te vinden. Kapitale Oostelijke Afsluitdijk
Op 1 september 1651 was de Nieuwe Vaart al opengesteld; na moeizame graafwerkzaamheden. want het uitgraven veroorzaakte "oppersingen van veengrond" volgens geschiedschrijver Tobias van Domselaer (1611-1685). De vaart was toen 300 voet (bijna 85 meter) breed. Nadat gebleken
87
Ons Am s ter dam 146ste Jaargang nr. 4
JliJf/1
'1'
ELD.A.1I .~' ~....
~ ~ ~
~~
f
~;
->", ~;.
,
'c~"
~=~~'"'7'''":"t" ~ ~~ """--------..;:
-
-
~. ""-. T
j ....
1:'J.J..ti:
-;,. ' \ -
-:..
__ ~ _
"" ---..;;
_ 't
,.
--
-r
Detail van de platte· grond van Jan Moll uit
:z ·~e e
± 1770. Het oostelijk
1
deel van de Nieuwe Vaart zal binnenkort sterk versmald worden. De kade om het Zieke Water ligt er inmiddels al zo'n 70 jaar. Het stuk schans tussen de twee laatste bolwerken (Iinksl heette Funen of Keer· weer, maar ook het stuk land net buiten de muur heette het Funen. Rechts boven de Paardehoek.
~r-'aa
,
/<~~~~ ,&-c .,D' _~,
y
~lnn+
Aanzien door Nieuwe Vaart en afsluitdijk bepaald
was dat de vaart niet voldeed aan de eis dat aan het water in de haven "meerder schuyringe" gege ven moest worden, werd omstreeks 1675 een dam met een sluisje in de vaart gelegd. Het deel ten oosten van het Funen werd daarna gebruikt om het vuile grachtwater te lozen, het westelijk deel diende tot vergroting van de haven. Het oostelijk deel, langs de Sint Antoniesdijk, werd weer aange plempt, waardoor de Slikken ontstonden. In 1775 was de vaart tot éénderde van de oorspronkelijke breedte versmald. Het Zieke Water werd omstreeks 1700 van het IJ afgesloten door een zomerkade met spui-openin gen. De kade liep van de palenrij voor de oostelijke eilanden naar de Paardehoek. Het Zieke Water ver dween geleidelijk door het storten van bagger uit grachten en havens. In 1773 is sprake van een plan om de bevaarbaarheid van het IJ te vergroten, waartoe de zomerkade langs het Zieke Water ver wijderd zou moeten worden. Omdat het IJ bleef aanslibben zag de Admiraliteit van Amsterdam in 1789 zich genoodzaakt, terwille van de bereikbaarheid van de werven en dokken op
de eilanden, een stuk van het IJ door een dijk te omringen. Deze dijk, deels vergraven voor de aan leg van de IJtunnel, kan beschouwd worden als de voorloper van de huidige Oosterdokskade en Piet Heinkade/Dijksgracht. Na een gestrande poging een kanaal door Waterland aan te leggen, werden tussen 1828 en 1832 daadwerkelijk de oostelijke eilanden, inclusief het toenmalige Zieke Water, omsloten door de "kapitale Oostelijke Afsluitdijk". Het werk werd in vier delen aanbesteed. Het eer ste deel, met een lengte van 1730 meter, volgde vanaf de toenmalige zeedijk bij het huis Zeeburg de zomerkade rond het Zieke Water. Het tweede, derde en vierde deel, samen 2000 meter lang werd in het water aangelegd ten noorden van de Ooste lijke Eilanden, waardoor de huidige Dijksgracht ontstond. In het westen sloot het vierde deel, waar in de bouwput van een "kapitale sluisput" (voor de Oosterdoksluis) begrepen was, aan op het WaaIs eiland, zeg maar waar nu het Scheepvaarthuis van Van der Mey staat. Na aanleg van de Oosterdoks dijk - die niet als zodanig op de plattegronden voorkomt, in tegenstelling tot de Westerdoksdijk
88
Vorm en bouw van het oostelijk havengebied
Plattegrond uit 1884. De afsluitdijk tussen Schel· lingwoude en de hier verdwenen Paardehoek is doorgraven voor het Spoorwegbassin. De nieuwe dijk ligt nu ten zuiden van het bassin. Dok de verbinding tus· sen Nieuwe Vaart en Spoorwegbassin is klaar. Parallel aan de Nieuwe Vaart is het loozings kanaal uitgegraven. Ten noorden van de dijk langs de Dijkgracht. met het in 1873-1874 aan· gelegde spoor, is een deel van de Dostelijke Handelskade en de Bin· nenhaven gerealiseerd.
die sinds ongeveer 1905 zo beschreven staat werd het voorheen buitendijks gelegen land de Stadsrietlanden genoemd. Het maken van een Spoorwegbassin
Vanaf 1872 volgden de werken die het gezicht van het oostelijk havengebied zouden gaan bepa len elkaar snel op. Allereerst werd in dat jaar het IJ afgesloten door een afsluitdijk (met daarin de Oranjesluizen) tussen Paardehoek en Schelling woude. In de jaren 1873 en 1874 werd, ten dele op de Oosterdoksdijk, een spoorlijn naar het oosten aangelegd. In 1873 vond door Staatsspoorwegen de aanbe steding plaats van onder andere "het maken van een spoorweg bassin met daarlangs strekkenden bazaltmuur en waterkeerenden dijk". Voor de aan leg van het spoorwegbassin moest de Oosterdoks dijk ten westen van de Paardehoek doorgraven worden, zodat de waterkering verlegd moest wor den. De nieuwe dijk werd zuidelijk van het Spoor wegbassin aangelegd. Tevens werd een verbinding gegraven tussen de Nieuwe Vaart en het Spoorwegbassin: de Gemeen schapsvaart of het Oosterkanaal. Dit kanaal verloor zijn betekenis toen in 1892 het Merwedekanaal geopend werd. Het noordoostelijk deel van de Oos terdoksdijk met de Paardehoek werd vergraven om de voorhaven van het nieuwe kanaal te verbinden met het IJ. De voorhaven werd van de Zuiderzee gescheiden door de aanleg van een nieuwe dijk, nu Zuider IJdijk geheten. Door het uitgraven van het Spoorweg bassin ont stond er een schiereiland, tegenwoordig Sporen
burg genoemd. Tussen 1896 en 1898 werd aan de noordkant de 490 meter lange Ertskade aangelegd. De nieuwe kade was nodig omdat de schepen die het erts aanvoerden steeds groter werden en daar voor was het Spoorwegbassin te krap en te ondiep. Overigens werden voor de aanleg van de Ertskade de schepen gelost op de noordoever van Borneo eiland. De Panamakade op Sporenburg werd pas in 1910 gebouwd. Op de strook land ten noorden van de Nieuwe Vaart werd tussen 1883 en 1887 de veemarkt en het abattoir gevestigd. Ten zuiden van de vaart lagen de Slikken, met de Stadsbelt en de mestvaalt van de Amsterdamse Landbouw- en Mestcompag nie. Door dit gebied werd het Loozingskanaal gegraven, dat in 1892 werd geopend. Feitelijk kun nen we het Lozingskanaai zien als een terugkeer van de oorspronkelijke, 85 meter brede Nieuwe Vaart. Alleen de Zeeburgerpad-strook deelt het water doormidden. Golfbreker voor de Oostelijke Handelskade
Het nieuwe Noordzeekanaal, feestelijk geopend op 1 november 1876, maakte het wenselijk dat ook de stedelijke haven bereikbaar werd voor sche pen met een grotere diepgang. Stadsingenieur Van Niftrik had in 1869 in een rapport de aanleg van de Oostelijke Handelskade voorgesteld. In 1874 werd met algemene stemmen besloten dat deze kade aangelegd zou worden volgens een ontwerp van Publieke Werken: evenwijdig aan de Oosterdoks dijk was een twee kilometer lange kade langs diep water ontworpen, van de dijk gescheiden door een 35 meter brede binnenhaven. Op de nieuwe kade
89
Ons Am st er dam 1465te jaargang nr. 4
Bij oosten- en noordoos tenwind kon er nauwe lijks gelost worden op de Handelskade, zo bleek het. Tussen 1890 en 1892 werd daarom ten noorden van de kade een strekdam of golfbre ker aangelegd. De foto is genomen in oostelijke richting op 14 april 1892.
,.-q"."l.~
.....
11,"
rt! d""L.. t4"'.~+", - $ul:ii!
(.'L.. X.
dc'q
-
"',<--
"~
. '•.•. ~~
-'$(
>
""".\., ,
'.
I
"'l~'" ,.. , .. ~ -
.. ~ ~"~~,,
~"-'-"."r'....t.o..J._"
__.....
,p:<.
\
~
+-3'"
....,/-
".~
~tf
~ f&."~!P'-- _._': _._~~ -~:':, ._.~~"
.~~,;(_~.' ~j Jr _~.,J
.....
\
~
~ --....'~<J~.....-1,...
...... . . .'
'y'_..
-,y., ("'....
.,.
a...,.I,~.".......
r..A...~ .
·_·-.I,
~;/~~~·:::~..,
é
,,1_.. ,. . . ._.. .""":;0--.;_
ooll<
oI'tI..... /..~ .. _~
·7r/."~
:;;',m;~V~~-".-w'J
,~
!
~
~",J!
/il.t·.·fec,u~)"u..
cj"tn.f~,,""
.t5J • ./:.,cul _ _
el:l[!)
q.;'Y-4 Q;!.R.. . J _
cf'14:'~';.'
C1"J. ...... , ...... ' "
.,(. M...G"'_"r_ ?---;- -lIT...."' .....<')')47 /,,-../' ~··')rK:6 ..v
i
r
~Q''''''~:: , ...................,•.
(fl..
N"
:
?",,'t: H'~ S~Jf ",ai'
Jl: ~. r~ mI,
,-!ija".P'.... J ;
j(J1:14.
Tekening behorende bij de akte van grond verkoop, gedateerd 25 februari 1889. De
AI in 1884 klaagden de stuwadoors dat bij oos ten- en noordoostenwind de overslag uit schepen aan de Handelskade problemen ondervond. Daar om stelde de Kamer van Koophandel aan burge meester en wethouders voor om over te gaan tot het bouwen van een golfbreker of strekdam in het IJ evenwijdig aan de Handelskade. In 1890 werd de 1400 meter lange dam aangelegd. Hierbij werd geanticipeerd op de eventuele aanleg van een tweede Handelskade. De toenemende diepgang van de schepen vereiste namelijk dieper water. Door de manier waarop de kademuren van de Oos telijke Handelskade gefundeerd waren, kon de waterdiepte daar niet vergroot worden.
Om de steeds grotere schepen toegang te bieden, moest in 1894 het Noordzeekanaal verdiept wor den. De aannemer vroeg de gemeente een plaats ter beschikking te stellen voor de berging van de vrijkomende bagger. Als lokatie werd een deel van het IJ ten noorden van de golfbreker aangewezen. Op een kaart uit 1896 staat vermeld: "Baggerberg plaats (Toekomstige Handelskade)." Die baggerber ging werd het Java-eiland, dat enkele jaren later verder naar het oosten aangeplempt, waardoor het KNSM-eiland ontstond. Samen worden ze het IJ-eiland genoemd.
percelen die de gemeente aan de Staats spoorwegen verkocht zijn groen weergegeven. U ziet de knik in de Oostelijke Handelskade, waar de Verbindingsdam later zal komen te lig gen.
kwamen pakhuizen. spoorrails. rijdende kranen, enzovoorts. Op de kop moest een kraan komen met een hefvermogen van 80 ton. Nadat de gemeente "de vereiste maatregelen ter verkrijging van den eigendom van de watervlakte, welke door de kade zou worden ingenomen" had getroffen. werd in 1875 met het werk begonnen. In 1879 kon het eerste, 400 meter lange deel van de kade in gebruik worden genomen. Stapsgewijs werd de Handelskade in oostelijke richting uitge breid. Zo vonden in 1881, 1886 en 1895 uitbrei dingen plaats ter lengte van respectievelijk 1300, 400 en 95 meter.
De Verbindingsdam moest wel schuin
Vanaf 1897 werden het aldus ontstane IJ-eiland opgehoogd met zand en voorzien van kaden. Met de voltooiing in 1920 van de Surinamekade was het eiland gereed. De vorm en plaats van de verbin ding tussen de Oostelijke Handelskade en het IJ-eiland gaf nog enige moeilijkheden. Zo was de directeur Publieke Werken tegen een vaste oever verbinding. Een raadslid stelde voor een aansluiting te maken, direct naar het oosten, op de IJdijk. Bepalend voor de uiteindelijk gekozen oplossing, de schuin aangelegde Verbindingsdam, waren de ligging van de loodsen op de Oostelijke Handels
90
De situatie in 1906-1907. Nieuw zijn de Verbindingsdam. de Entrepot haven. het Merwedekanaallnu Amsterdam-Rijnkanaal op de kaarten) en het abattoir plus veemarkt ten noorden van de Nieuwe Vaart. Op het laatste stuk Rietland tussen het Spoorweg bassin en de (nog niet definitief vormgegeven) Entrepothaven komt 20 jaar later de Borneo
kade te liggen. Wat aanvankelijk een golfbreker was. is aan het uit groeien tot het IJ-eiland. Over de Verbindingsdam met de Handelskade lopen rails vanaf de Ertskade. De baggerbergplaats rechts wordt steeds meer land en minder water en gaat uiteindelijk Zeeburg heten.
He' U
Bagl'erbergplaay
Compilatie van details van vier Stedelijk Beheer-kaarten. waar voor de opmetingen ver richt werden tussen 1988 en 1991.
kade en de gewenste spoorverbinding met het rangeerterrein in de Rietlanden. Als voorlaatste fase in de ontwikkeling van het oostelijk havengebied werd ter vervanging van het (Rijksl Entrepotdok in 1896-1900 de Entrepotha ven gegraven. Aan de zuidzijde hiervan werd het gemeentelijk entrepot aangelegd aan de Cruquius weg in 1899-1902 met de pakhuizen Zondag tot en met Zaterdag. De Entrepothaven was destijds smaller dan nu en had een gebogen toegang. Tus
sen de Entrepothaven en het Spoorwegbassin werd vanaf 1916 het laatste stuk van de Stadsriet landen opgehoogd en de Borneokade aangelegd. In de jaren 1921-1922 was er sprake van werkver schaffingsprojecten aan deze kade die in 1927 vol tooid werd. Vermeldenswaard is de bouw in 1926 van Zee burgerdorp\ ingeklemd tussen de Nieuwe Vaart en het LozingskanaaI. In 1944 werd dit "tijdelijke tehuis voor gezinnen" waar "ontoelaatbaren" fat
Ons Am st e r dam 146ste Jaargang nr. 4
Luchtfoto uit 1992, genomen naar het oosten. Rechts de Nieuwe Vaart en links boven het IJ-eiland. Op het oostelijke deel. het KNSM-eiland. zijn veel van de bedrijfsgebouwen verdwenen en verrijzen de eerste nieuwe woonblokken. De Panamaweg is in aanleg. De trapeziumvorm van de Entrepothaven midden boven is duidelijk te zien. Iets onder het midden het Scheepvaartmuseum aan het Kanenburgerplein.
soenlijk wonen werd geleerd, gesloopt. In het zelfde jaar werden door Duitse Sprengkommando's kademuren en loodsen opgeblazen, onder meer op de Sumatrakade. De schade werd in 1948 en 1949 hersteld. AI in de periode 1917-1920 werden in het oos telijk havengebied havens gedempt. Het betrof een gedeeltelijke demping van de Binnenhaven tussen Piet Hein- en Oostelijke Handelskade, voor de ver breding van een spoorbaan langs de Oostelijke Handelskade. Gefaseerd is de Binnenhaven tussen 1950 en 1965 in zijn geheel gedempt. Dit jaar wordt een deel van de IJhaven tussen Java-eiland en Oostelijke Handelskade verondiept met grond die vrijkomt bij de aanleg van de Piet Hein-tunnnei. Deze tunnel - onderdeel van de IJboulevard - duikt onder het Spoorweg bassin en het Amsterdam-Rijnkanaal. komt bij Zeeburg weer boven en sluit ten slotte aan op Ringweg. Het ooit geprojecteerde Kompas-eiland ten noorden van het IJ-eiland zal waarschijnlijk niet uitgevoerd worden. Voor nieuwe bouwlokaties zijn alle ogen nu gericht op Nieuw Oost, te realiseren in het IJmeer.
midden 17de eeuw parallel uitgegraven aan het stuk van de Sint Antoniesdijk dat nu Zeeburgerdijk heet. De ligging van het Lozingskanaai, de Cru quiusweg en de zuidelijke oever van de Entrepotha ven hangen hiermee samen. Het Spoorwegbassin is daarentegen evenwijdig aan de Oosterdoksdijk aangelegd, waardoor de Entrepothaven een trape ziumvorm kreeg. De oostelijke begrenzing van de Entrepothaven, daar waar de Cruquiusweg dood loopt, is een restantje Oosterdoksdijk. De inham men aan weerszijden van de bocht in de Cruquius weg zijn overblijfselen van het Oosterkanaal. Ter hoogte van de Verbindingsdam, waar de Oos telijke Handelskade overgaat in Ertskade, zit een knik. Die vorm herhaalt zich op het IJ-eiland. Hij spruit voor uit de knik die hier ter plaatse in de oor spronkelijk dijk zat. Ten slotte bepaalt het tracé van de voormalige Oostelijke Afsluitdijk wie er zeggen schap over welk stuk water heeft. Rijkswaterstaat beheert het gebied ten noorden van de voormalige dijk (exclusief de Oostelijke Handelskade), het Zui veringschap Amstel- en Gooiland beheert het -
Een restantje Oosterdoksdijk
Noot
Wat herinnert nog aan de in het verleden uitge voerde werken? We gaan uit van de Nieuwe Vaart,
, IZie Ons Amsterdam over Zeeburgerdorp en Aster dorp, januari 1991.
91
