HET DORSTIGE KRETA Ik zie Kreta niet als een schilderachtige, glimlachende plek. Het heeft een streng gezicht. Gegroefd door strijd en pijn. Gelegen tussen Europa, Azië en Afrika, was het eiland door zijn geografische positie voorbestemd de brug tussen deze drie continenten te worden. Daarom ook was Kreta het eerste gebied in Europa waar de dageraad van de beschaving aanbrak die vanuit het Oosten kwam. Tweeduizend jaar voor het Griekse wonder was die geheimzinnige beschaving, die de Aegeïsche genoemd wordt, in volle bloei op Kreta - nog sprakeloos, verbazingwekkend levenslustig, dronken van kleuren, met een verfijndheid en een smaak die verbazing en ontzag wekken. Het is uitgesloten dat we ons kunnen onttrekken aan de sporen van het verleden. Ik geloof dat er een uitstraling, een magische uitstraling uitgaat van antieke landen, die veel gestreden en geleden hebben. Alsof er iets overblijft nadat de mensen verdwenen zijn die gestreden, gehuild en bemind hebben op dat stuk land. Deze uitstraling van het verleden is bijzonder intens op Kreta. Hij treft je op het moment dat je voet zet op Kretenzische bodem. Daarna word je overvallen door een andere, meer concrete emotie. Iedereen die de tragische geschiedenis van de laatste eeuwen van het eiland kent, wordt gegrepen bij de
1 gedachte aan de waanzinnige strijd op dat land tussen de mensen die vechten voor hun vrijheid en de onderdrukkers die razend te keer gaan om hen te verpletteren. Deze Kretenzers zijn zo vertrouwd geraakt met de dood, dat ze hem niet langer vrezen. Eeuwenlang hebben ze zoveel geleden, zo vaak bewezen dat de dood hen niet kan verslaan, dat ze tot de conclusie gekomen zijn dat de dood noodzakelijk is voor de overwinning van hun ideaal, dat de redding begint op het toppunt van de wanhoop. Ja, de waarheid is moeilijk te verteren. Maar de Kretenzers, gehard in hun strijd en gretig naar het leven, gieten het leven naar binnen als een glas koel water. “Wat was het leven voor jou, opa?” vroeg ik een oude Kretenzer eens. Hij was 100 jaar, getekend door oude wonden en blind. Hij koesterde zichzelf in de zon, gehurkt in de deuropening van zijn hut. Hij was ‘trots van oor’, zoals we op Kreta zeggen: hij hoorde niet goed. Ik herhaalde mijn vraag voor hem. “Hoe was je lange leven, opa, je honderd jaren?” “Als een glas koel water,” antwoordde hij. “En heb je nog dorst?” Bruusk hief hij zijn hand op. “Verdoemd zij die geen dorst meer hebben!” riep hij. Zo zijn Kretenzers. Uittreksel uit het interview van Pierre Sipriot met Nikos Kazantzakis op de Franse radio, 6 mei 1955
2
KRETENZISCHE MUZIEK Kretenzische muziek is wild en onvoorspelbaar en heel wat anders dan de gedisciplineerde bouzouki-muziek van het Griekse vasteland. Eindeloze melodieën in soms ongebruikelijke maatsoorten, soms monotoon, soms bijna in extase. De oosterse invloeden zijn onmiskenbaar. De hoofdrol is weggelegd voor de lyra, het traditionele driesnarige instrument uit moerbeiboomhout, steunend op de knie. De lyra is een druppelvormig strijkinstrument waarvan de drie snaren niet op de toets worden gedrukt tijdens het spelen; de snaren worden 'verkort' door slechts de bovenkant van de nagels tegen de snaar aangedrukt te houden. Hierdoor kan een enorme speelsnelheid worden bereikt. De lyra-speler, meestal de leider van de groep, zorgt voor de aanvoer van composities en improvisaties. De lyra speelt dus de hoofdmelodie. Een thema wordt herhaald met een oneindig aantal variaties en verfraaiingen. De laouto (een luit, 4 of 6 dubbele snaren) en de tambouras (minder schelle bouzouki) dienen als begeleidingsinstrumenten. De Kretenzische laouto (luit) is in Kreta iets groter gebouwd dan z'n broertje van het
27
23 DANS VAN ZORBA vasteland en heeft een andere stemming. Er worden eigenlijk alleen akkoorden op gespeeld met een felle ritmische slag, die heel percussief en opzwepend klinkt. De laouto is dus eigenlijk een ritme-instrument, maar op Kreta wordt hij ook wel als melodie-instrument gebruikt. Een kleinere vorm heet op Kreta mandolino en wordt voornamelijk gebruikt bij het vertolken van mantinades. De traditionele muziek van Kreta is erg complex door de vele invloeden van buiten door de gang van de geschiedenis, zowel uit het oosten als het westen. Alle vreemde invloeden die de verschillende culturen op Kreta hebben geïntroduceerd zijn er min of meer blijven bestaan. De Kretenzers hebben ze gecombineerd en verfraaid en al die prachtige liederen gecreëerd die we tot op de dag van vandaag kunnen genieten, zoals rizitika (oeroude liederen van verzetsstrijders), amanes (populaire muzieksoort uit Ionia en beroemd in Smyrna, met lange melismes (groep tonen op één lettergreep) op het woord aman ("ach", weeklaag) en Erotokriti (volksmuziek gebaseerd op het beroemde liefdesdicht Erotokritos).
Uit de film ‘Zorba de Griek’ (1964), gebaseerd op de roman van Nikos Kazantzakis; geregisseerd door Michalis Kakoyannis met Antony Quinn en Alan Bates in de hoofdrollen; muziek van Mikis Theodorakis. http://www.youtube.com/watch?v=cXNApZ2ALiQ&feature=related
Een Engelse schrijver erft op Kreta een verlaten mijn van zijn Griekse vader. Hij trekt ernaartoe en ontmoet Alexis Zorba, een wat gekke Griek van middelbare leeftijd. De schrijver (Alan Bates) werft Zorba (Anthony Quinn) aan om voor hem te werken. De immer opgewekte Griek brengt de Engelsman levenslessen bij in het met hindernissen en tegenslagen bezaaide bestaan op Kreta. Na de ultieme mislukking van hun gezamenlijk opgezette onderneming en het verlies van zijn gehele investering leert hij hem op het strand van de Libische Zee zelfs lachen en dansen: de beroemde dans van Zorba.
26
3
22 ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ
22 KRETENZISCHE MUZIEK
Michalis Tzouganakis speelt syrtos-melodieën en zingt mantinades (tweeregelige Kretenzische verzen). luit en zang: Michalis Tzouganakis (2005). http://www.youtube.com/watch?v=9OV_76EL0JI
Er wordt vaak gezongen, waarbij de lyra-speler vaak ook de zanger is en zang en lyraspel afwisselend de melodie leiden. De verzen bestaan vaak uit mantinades (of kondylies), 15lettergrepige coupletten met een hoop humor en gedrevenheid. Ze ontstaan vaak als improvisatie en gaan over de liefde, de natuur of wereldse zaken en nemen soms de toehoorders op de hak. Er is voor elke gelegenheid wel een mantinada en zelfs kinderen kennen ze. De mantinades kunnen zo lang uitgesponnen worden als men wil, door de tweede helft van
het eerste couplet te herhalen in combinatie met de eerste helft van het volgende couplet (A1+A2-A2+B1-B1+B2). Deze originele muziekvorm is te horen op elk festival op Kreta. De jomgste generatie is er erg in geïnteresseerd, ondanks de aanwezigheid van popmuziek. In de steden bestaan hele lyraorkesten. Elk zichzelf respecterend dorp heeft wel een muziek- en traditionele dansgroep. Het bespelen van de lyra vergt nauwlettendheid en door noeste arbeid en talent kan het door beheersing een zekere vituositeit verlenen aan de speler. www.cretanmusic.gr www.sfakia-kreta.nl/kreta-muziek.html
4
25
1 ΤΟ ΕΚΚΡΕΜΕΣ
1 DE SLINGER
Ήρθα σαν το γλάρο - στην ακρογιαλιά ήρθα να σε πάρω - μ’εκατό φιλιά.
Ik kwam als de meeuw naar het strand, ik kwam om je mee te nemen met 100 kussen.
Είναι η ζωή - με το όνειρο δεμένη· έλα κ’ εσύ - χαρά μας περιμένει.
Het leven is verbonden met de droom; kom ook mee, vreugde wacht ons.
Στο ώμορφο ταξίδι - και το αλαργινό έχω για στολίδι - τον Aυγερινό.
Op de mooie en verre reis draag ik als sieraad de Morgenster.
Τα φτερά μου ανοίγω - βόηθα με κ’εσύ· φτάνουμε σε λίγο - στο άσπρο μας νησί.
Mijn vleugels sla ik uit, help me; straks komen we aan bij ons witte eiland.
muziek: Mikis Thedodorakis; tekst: Nikos Gatsos; zang Maria Farantouri
21 ΠΕΝΤΟΖΑΛΗΣ
21 PENTOZALIS
De pentozalis (= vijfsprong) is dé traditionele Kretenzische dans, beginnend met 5 trage passen en vervolgens versnellend. Het is een martiale, krachtige dans, waarbij de dansers elkaar bij de schouders vasthouden. Indrukwekkende sprongen maken er deel van uit en er is veel ruimte voor improvisatie.De begeleidende muziek is instrumentaal, waarbij de lyra het belangrijkste instrument is. Deze dans is zeer oud en gaat misschien wel terug op Minoische voorgangers (de dans van de Koureten die Zeus als baby bewaakten en met hun dans en muziek het kindergehuil overstemden?).
Lyra: Ross Daly.
24
5
20 ΑΝΟΓΙΑΝΕΣ ΚΟΝΤΥΛΙΕΣ
20 MOTIEVEN UIT ANOGIA
2 ΚΡΗΤΗ ΚΡΗΤΗ ΜΟΥ ΟΜΟΡΦΟ ΝΗΣΙ ΝΗΣΙ
2 KRETA MIJN MOOIE EILAND
traditionele melodieën uit Anogia, vertolkt door Nikos Xylouris, zelf afkomstig uit Anogia..
Κρήτη μου, όμορφο νησί, κλειδί του Παραδείσου, θεριό ανήμερο εσύ, βγες να σε χαιρετήσουν. Κρατάς δεξιά μιαν ήπειρο, αριστερά μιαν άλλη, τους παζεις τη βροντόλυρα, για να χορέψουν πάλι.
Kreta mijn mooie eiland, sleutel van het Paradijs, een ongetemd wild beest ben je, kom tevoorschijn dat we je begroeten. Een continent heb je aan je rechterkant, en links een ander, je speelt voor ze op de klinkende lyra en laat ze weer dansen.
Όταν σε βλέπω στέκομαι, το μπόι χαμηλώνω, το βούισμα σου γεύομαι, κι απ' τις φωνές σου λιώνω.
Als ik je zie, sta ik stil mijn lichaam gebogen, van je gezoem geniet ik, van je stemmen smelt ik weg.
Αντάρα πιάνει στα βουνά, τ' αγρίμια δίνουν όξω, κι όταν αστράφτει και βροντά, βγαίνεις ουράνιο τόξο.
Noodweer teistert de bergen, de wilde dieren komen tevoorschijn, en als het bliksemt en dondert, verschijn je als regenboog.
muziek en tekst: Yannis Markopoulos; zang: Charalambos Gargarounakis
6
23
3 WHO PAYS THE FERRYMAN
19 ΜΑΧΑΙΡΙΕΣ
19 MESSTEKEN
muziek: Yannis Markopoulos, gecomponeerd in 1976 voor de gelijknamige TV-serie van de BBC. Won drie Europese prijzen voor beste TV-serie-muziek. De lead-tune werd een hit in Europa. Markopoulos werd er bekend door.Vooral zijn gebruik van traditionele Kretenzische instrumenten klonk erg authentiek.
Παίξε μου χίλιες μαχαιριές, μα δεν θα νοιώσω πόνο.
Dien me 1000 messteken toe, maar ik voel geen pijn.
Του χωρισμού σου η μαχαιριά θα με σκοτώσει μόνο.
De messteek van jouw scheiding alleen doodt mij.
Θε μου, και κάμε να γεννώ χώμα στη γειτονιά τση,
O god, laat me geboren worden als aarde in haar buurt,
να δροσερεύω και να ανθώ στη κάθε πατουχιά τση.
zodat ik opfleur en bloei bij elke stap van haar.
muziek en zang: Vasilis Skoulas; tekst: G. Karatzis.
Jack Hedley en Betty Arvaniti
Neil McCarthey
22
7
18ΟΣΟ ΟΣΟ ΒΑΡΟΥΝ ΤΑ ΣΙ∆ΕΡΑ ΣΙ∆ΕΡΑ 18 ZO ZWAAR ALS DE IJZEREN TRALIES
4 Η ∆ΙΑΘΗΚΗ
Όσο βαρούν τα σίδερα αμάν αμάν βαρούν τα μαύρα ρούχα, γιατί τα φόρεσα κι εγώ - κόσμε ψεύτη για μια αγάπη που ‘χα.
Zo zwaar als de ijzeren tralies, aman, aman zo zwaar zijn de zwarte kleren, want ook ik heb die gedragen - leugenachtige wereld voor een lief dat ik had.
tekst: Manos Eleftheriou muziek: Christos Nikolopoulos zang: Charis Alexiou
Αμάν, είχα και στερήθηκα το μωρό μου θυμούμαι και στενάζω, άνοιξε γης μέσα να μπω - κόσμε ψεύτη κόσμο να μην κοιτάζω.
Aman, ik had een schat maar die werd mij ontroofd ik denk aan haar en jammer, ga open aarde en laat mij binnen - leugenachtige wereldzodat ik geen mens meer zie.
Οταν ρυθμίσετε λοιπόν τη διαθήκη και το μερίδιο δοθεί του καθενός, εμεν’ αφήστε μου το δρόμο που μου ανήκει, αυτόν που διάλεξα να πάρω μοναχος.
Als jullie dus het testament gaan regelen en iedereen zijn deel krijgt, laat voor mij dan de weg die mij toebehoort, de weg die ik zelf verkozen heb te gaan.
Σε διαθήκη με σημαίες και συνθήματα εγώ είμαι λεύτερος αέρας που φυσά, εγώ έχω φίλους τα βουνά κι όλα τα κύματα, εγώ έχω αδέρφια τα ποτάμια, τα πουλιά.
In een testament met vlaggen en met leuzen ben ik de vrije wind die waait, de bergen en alle golven heb ik tot vrienden, de rivieren en de vogels als mijn broers en zussen.
Στη διαθήκη σας εγώ δεν έχω θέση, σαν το μυρμήγκι μ’είχατε όλοι από καιρό κι εγώ που έχω με το τίποτα πονέσει και μ’ ένα ψύχουλο συνήθισα να ζω.
In jullie testament is voor mij geen plaats, als een mier beschouwden jullie me al lang, ik die om de kleinste dingen heb geleden ben ook gewend om van een kruimeltje te leven.
traditioneel Kretenzisch lied, gezongen door Georgos Dalaras (live in Herodes Atticus-theater in Athene, 2004).
4 HET TESTAMENT
Het lied heet: Het testament, maar de titel is bij dit soort teksten niet noodzakelijkerwijs ook datgene waarover het lied werkelijk gaat. Zo kan de ik-persoon van dit gedicht eventueel het zwarte schaap in een willekeurige familie zijn, maar evengoed is het Griekenland zelf als buitenbeentje in de Europese familie.
8
21 5 ΑΣΤΕΡΙ ΜΟΥ, ΜΟΥ, ΦΕΓΓΑΡΙ ΜΟΥ
5 MIJN STER, STER, MIJN MAAN
17 17ΣΑΝΤΟΡΙΝΙ
17 SANTORINI
Αστέρι μου, φεγγάρι μου, της άνοιξης κλονάρι μου, κοντά σου θἄρθω πάλι, κοντά σου θἄρθω μιαν αυγή για να σου δώσω ενα φιλί και να με πάρεις πάλι.
Mijn ster, mijn maan, mijn lentetwijg, ik zal bij je terugkomen, ik kom terug bij de dageraad, om je een kus te geven en opdat je me weer terugneemt.
Σκύ Σκύψε αν μπορεί μπορείς στη θά θάλασσα τη σκοτεινή σκοτεινή ξεχνώ ξεχνώντας τον ήχο μιας μιας φλογέ φλογέρας πάνω σε πό πόδια γυμνά γυμνά που πά πάτησαν τον ύπνο σου στην άλλη ζωή ζωή, τη βυθισμέ βυθισμένη. νη.
Buig als je kunt naar de duistere zee en vergeet het geluid van een herdersfluit op blote voeten die je droom betraden in het andere leven, het verzonkene.
Γρά Γράψε αν μπορεί μπορείς στο τελευταί τελευταίο σου όστρακο τη μέρα, ρα, το όνομα, νομα, τον τόπο και ρίξε το στη θάλασσα για να βουλιά βουλιάξει. ξει.
Schrijf als je kunt op je laatste scherf de dag, de naam, de plek en gooi hem in zee zodat hij zinkt.
Αγάπη μου, αγάπη μου, η νύχτα θα μας πάρει, τα άστρα και ο ουρανός, το κρύο το φεγγάρι. Θα σ’ αγαπώ, θα ζήσω στο τραγούδι, θα μ’αγαπάς, θα ζης με τα πουλιά,, θα σ’ αγαπώ, θα γίνουμε τραγούδι, θα μ’αγαπάς, θα γίνουμε πουλιά.
Mijn liefste, mijn liefste, de nacht neemt ons mee, de sterren en de hemel, de kille maan. Ik zal van je houden en leven in het lied, jij zult van me houden en leven met de volgels, ik zal van je houden en wij zullen worden tot een lied, jij zult van me houden en wij zullen vogels worden.
Dit is het ‘love-theme’ uit de film ‘Phaedra’ van Jules Dassin (1962), gecomponeerd door Mikis Theodorakis, hier in de originele filmversie gezongen door Melina Merkouri. De film is een moderne versie van de klassieke tragedie ‘Hippolytos’ van Euripides. Phaedra is de zus van Ariadne, beiden dochters van koning Minos. Ariadne had Theseus, prins van Athene, geholpen de Minotauros te doden en uit het labyrinth te ontsnappen. Op zijn vlucht had Theseus Ariadne meegenomen, maar haar vervolgens achtergelaten op het eiland Naxos. Later, hij was toen al koning van Athene geworden na de dood van zijn vader Aegeus, huwde hij Phaedra. Deze werd, volgens een wreed plan van de godin Aphrodite, dodelijk verliefd op haar jonge stiefzoon Hippolytos. Deze liefde richtte het leven van haar man, haar stiefzoon en van haarzelf te gronde. Theseus vervloekte zijn zoon, die daarop verongelukte; Phaedra pleegde zelfmoord.
muziek: Ilias Andriopoulos (cyclus Argonauten); tekst: Georgos Seferis (cyclus Gymnopaidia 1936), zang: Manolis Mitsias. Andriopoulos heeft de eerste 6 regels van Seferis’ gedicht op muziek gezet. Hieronder volgt de rest in Engelse vertaling: We found ourselves naked on the pumice stone watching the rising islands watching the red islands sink into their sleep, into our sleep. Here we found ourselves naked, holding the scales that tipped toward injustice. Instep of power, unshadowed will, considered love, projects that ripen in th emidday sun, course of fate with a young hand slapping the shoulder; in the land that was scattered, that can't resist, in the land that was once our land the islands, --rust and ash-- are sinking. Altars destroyed and friends forgotten leaves of the palm tree in mud.
Let your hands go traveling if you can here on time's curve wtih the ship that touched the horizon. When the dice struck the flagstone when the lance struck the breast-plate when the eye recognized the stranger and love went dry in punctured souls; when looking round you see feet harvested everywhere dead hands everywhere eyes darkened everywhere; when you can't any longer choose even the death you wanted as your own-hearing a cry, even the wolf's cry, your due: let your hands go traveling if you can free yourself from unfaithful time and sink-So sinks whoever raises the great stones.
20
9
16 ΠΟΤΕ ΘΑ ΚΑΝΕΙ ΞΑΣΤΕΡΙΑ; ΞΑΣΤΕΡΙΑ;
16 WANNEER ZAL DE NACHT HELDER WORDEN? WORDEN?
6 GOODBYE JOHN SEBASTIAN
Πότε θα κάνει ξαστεριά; Πότε θα φλεβαρίσει;
Wanneer zal de nacht helder worden? Wanneer wordt het februari?
De finale van de film, waarin de jonge Alex (Antony Perkins) omkomt door een auto-ongeval, terwijl hij de muziek van Bach op de autoradio speelt. Voor zijn vertrek is hij door zijn vader afgetuigd en vervloekt.
Να πάρω το ντουφέκι μου, την όμορφη πατρώνα
Dan neem ik mijn geweer, mijn prachtige patroongordel
Uit TIME van 26 oktober 1962 Bespreking van de film onder de titel: PASSION IN HELLAS
να κατέβω στον Ομαλό στη στράτα των Μουσσούρων,
en daal af naar de vlakte naar de weg van Moussoura,
Taking a classic myth that had been dramatized already by Euripides, Seneca and Racine (“Hippolytos”), Dassin has fashioned a new Phaedra that is honest, beautiful and quite terrifying. Mercouri, as Phaedra, is the second wife of an Onassis-like ship tycoon, played with bouncy virility by Raf Vallone. Tony Perkins, Vallone's son by his first marriage, is bumming around London, dabbling in paint and nursing a grudge against both father and stepmother. When Vallone dispatches Mercouri to London to persuade Perkins to come to Greece for the summer, the iron gate of tragedy begins creakingly to close. She falls in love with him; later, in Paris, she abandons her Joan Crawfordish role of older-woman-attracted-to-younger-man and seduces him with Hellenic thoroughness. It happens on the floor, and the camera chronicles the event with a mixture of cinematic symbolism and Aubusson-scorching realism. By the time Perkins gets to Greece, Mercouri is desperate. His ardor for her has cooled; he feels she has tricked him into coming to visit his father; she can no longer bear for Vallone to touch her. She watches as Perkins' affection for his father grows, shutting her out of their lives. Lurking always in the background is the sinister figure of her maid, a mannish mystic possessing an unnatural affection for her mistress. The maid warns Mercouri: "Put that boy out of your heart or everything will fall." The fall comes swiftly, as one by one, the characters in Phaedra plunge into the vortex of tragedy, stark and classic. > Scene: Wives of the crew members of Vallone's newest ship, the S.S. Phaedra, standing mutely in the corridor outside his office to await news of the shipwreck that has killed most of their husbands. The women are swathed in rusty black, and Mercouri, a vengeful virago in white silk, elbows her way savagely through the crowd as she seeks out Vallone to tell him that she and Perkins have been lovers. > Scene: Vallone, already torn with grief over the ship disaster, hears Mercouri's declaration, summons Perkins into his office. In a rage he sweeps the objects on his desk to the floor, slaps him viciously again and again, slashing Perkins' face with his ring. Vallone: ''Get out of Greece! Carry my curse wherever you go!'' Perkins, leaving, with blood covering his face: "I loved you." > Scene: Perkins in his sports car. the radio blaring Bach organ music, careens along the coas t screaming "Phaedra! Phaedra! Phaedra . . .”
να κάνω μάνες δίχως γιούς om moeders zonder zonen te maken γυναίκες δίχως άντρες, en vrouwen zonder man, να κάνω και μώρα παιδιά να κλαίνε δίχως μανάδες.
om zelfs kleine babies de laten huilen om hun moeders.
Πότε θα κάνει ξαστεριά;
Wanneer zal de nacht helder worden?
Uit Rizitika, gearrangeerd door Yannis Markopoulos; zang: Nikos Xylouris.
Kretenzische ‘antartes’
10
19
7 ΕΡΩ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ ΤΟΚΡΙΤΟΣA 11-16 16
7 EROTOKRITOS (begin)
15 ΚΟΣΜΕ ΧΡΥΣΕ
15 GOUDEN WERELD
Του κύκλου τα γυρίσματα, που αναιβοκατεβαίνουν και του τρόχου που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηγαίνουν, με του καιρού τ’αλλάματα π’ αναπαημό δεν έχουν, μα στο καλό κ’ εις το κακό περιπατούν και τρέχουν, και των αρμάτων οι ταραχές, όχθριτες και τα βάρη, του έρωτα οι μπόρεσες και τση φιλιάς η χάρη, αυτάνα μ’εκινήσασι τη σήμερον ημέρα ν’αναθιβάλω και να πω τα κάμαν και τα φέραν ‘ς μιαν κόρη κ’εναν άγγουρο
Het Wiel draait rond en sleept de mens mee opwaarts in zijn kringbaan, dan kantelt weer het rad omlaag en stort hem in de diepte; de tijd kent grote wisseling, die onophoud’lijk doorgaat, van goed naar kwaad en omgekeerd, soms traag, soms snel voltrokken. Geweld van wapens, vijandschap en ongeluk en lijden, de macht die liefde heeft en de bekoring van de minne, dit alles zet mij ertoe aan het lot te gaan bezingen op deze plek en dit moment dat er is overkomen aan een meisje en een jongen,
Κόσμε χρυσέ, κόσμ’ αργυρέ. κόσμε μαλαματένιε. Κόσμε και ποιός σε χάρηκε και ποιός θα σε κερδίσει; Ψεύτη κόσμε!
Gouden wereld, zilveren wereld, vergulde wereld. Wereld, wie heeft van je genoten en wie zal je winnen? Leugenachtige wereld!
Μα εγώ είμαι που σε γλέντησα Maar ik heb je gevierd κ’ εγώ θα σε κερδίσωψεύτη κόσμε, en ik zal je winnen, bedrieglijke wereld, πέζος περπάτουν στα βουνά te voet trek ik door de bergen στους κάμπους καβαλάρης. en door de vlaktes te paard. Ψεύτη κόσμε! Leugenachtige wereld! Uit Rizitika, gearrangeerd door Yannis Markopoulos; zang: Nikos Xylouris.
Kretenzer
18
11
14 ΜΑΝΑ ΚΙ ΑΝ ΕΡΘΟΥΝ ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΜΟΥ
14 MOEDER ALS MIJN VRIENDEN KOMEN
Μάνα, κι αν έρθουν οι φίλοι μου κι αν έρθουν οι εδικοί μας, να μη τους πείς κι απόθανα, να τους βαροκαρδίσεις.
Moeder, als mijn vrienden komen en als onze mensen komen, zeg ze dan niet dat ik gestorven ben, en maak hun hart niet bedroefd.
Στρώσε τους τάβλα να γευτούν, κλίνη να κοιμηθούνε· στρώσε τους παραπέζουλα να βάλουν τα άρματά τους.
Dek de tafel voor hen om te eten, een bed om te slapen; zet een bijzettafeltje neer om hun wapens op te leggen.
Και σαν ξυπνήσουν το πρωί και σ’αποχαιρετούνε, πες τους το πως απόθανα.
En als ze ’s morgens wakker worden en afscheid nemen, zeg het ze dan, dat ik dood ben.
Uit Rizitika, gearrangeerd door Yannis Markopoulos; zang: Nikos Xylouris.
που μπερδεύτηκαν ομάδι σε μια φιλιάν αμάλαγη με δίχως ασκημάδι· κι όποιος του πόθου δούλεψε εισε καιρόν κιανένα ας έρθει να τ’αφουκραστεί ότ’ είναι εδώ γραμμένα, να πάρει ξόμπλι κι αρμηνειά βαθιά να θεμελιώνει πάντα σ’ αμάλαγη φιλιά οπού να μη κομπώνει· γιατι όποιος δίχως ‘πιβουλία τον πόθον του ξετρέχει εις την αρχήν ά βασανιστεί καλό το τέλος έχει.
8 ΕΡΩ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ)
die samen in de netten van de liefde werden verstrikt, zuiver en zonder smetten. Wie ooit de Liefde heeft gediend, al is het lang geleden, laat die nu komen luisteren naar wat hier staat geschreven. Laat dit verhaal tot voorbeeld zijn en moge het bewijzen dat ware liefde steeds een grondslag is om op te bouwen; want wie zonder bedrog zijn leven leiden laat door liefde, wordt eerst misschien wel zwaar beproefd, maar vindt tot slot voldoening.
8 EROTOKRITOS (FRAGMENTEN)
muziek: Nikos Mamangakis (begeleiding van cymbaal, cello, luit, bas en Kretenzische lyra), tekst: Vitsentzos Kornaros (ca. 1600); zang: Kostas Karras (Erotokritos), Vera Zavitsianou (Aretousa), Manos Katrakis (verteller). Erotokritos is een romance, geschreven door Vitsentzos Kornaros in het Kreta van de vroege 17e eeuw. Het bestaat uit 10.012 vijftienlettergrepige rijmende versregels. De thema’s zijn liefde, eer, vriendschap en moed. Het is geschreven in de Kretenzische variant van het Grieks. Het typische rijm komt overeen met de rijmsoort die in de traditionele mantinades (2 regelige Kretenzische rijmpjes) gebruikt wordt. Tot op de dag van vandaag is het een zeer populair werk, mede dankzij de muziek die het werk begeleidt wanneer het wordt gereciteerd. Diverse bekende Kretenzische musici hebben delen eruit in hun repertoire opgenomen, waarbij ze vaak de grenzen van de locale muzikale tradities verkennen. Vitsentzos Kornaros wordt beschouwd als de grootste Kretenzische dichter en een van de meest invloedrijke figuren uit de Griekse literatuur. Hij was een exacte tijdgenoot van William Shakespeare. Erotokritos was een bron van inspiratie voor Griekse dichters als Solomos, Palamas en Seferis en voor componisten als Markopoulos en Mamangakis.
12
17
9 ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΕΛΕΝΗΣ
9 LIED VAN HELENA
13 ΣΕ ΨΗΛΟ ΒΟΥΝΟ
13 OP EEN HOGE BERG
Η Ελένη σώπαινε, χαρούμενη μες στη νυχτιά γρικώντας το παραμύθι της να κλώθεται στης φαντασιάς το αδράχτι. Και αλάργα ο νους σε τόπους μαικρινούς ήταν συνεπαρμένος.
Helena zat zwijgend in de nacht en verheugde zich te horen dat haar mythe werd gesponnen op de spoel van de fantasie. En ver weg naar vreemde landen werd haar geest meegesleept.
Ήμουν εγώ που εγέλουν κ’ έκλαγα στ’ ακρόγιαλα της Τροίας, η κ’ ήταν ο άδειος ίσκιος μου κ’ εγώ στου αντρούς μου το κλινάρι ονειρεύομουν αρπαγές, πανώραιους νιούς και παλικαροσύνες;
Was ik het die lachte en huilde op de kust van Troje, of slechts mijn lege schaduw, terwijl ik in het bed van mijn man droomde van ontvoering, knappe mannen en van dappere daden?
Σε ψηλό βουνό, σε ριζιμιό χαράκι κάθεται ενας αετός, βρεγμένος, χιονισμένος ο καημένος και παρακαλεί και παρακαλεί τον ήλιο ν’ ανατείλει· “Ήλιε, ανάτειλε! Ήλιε, λάμψε και δος μου για να λιώσουνε τα χιόνια απ’ τα φτερά μου και τα κρούσταλλα απο τ’ ακράνυχά μου. Ήλιε, ανάτειλε!”
Op een hoge berg, in een rotsspleet zit een adelaar, verregend, besneeuwd, de ongelukkige, en hij vraagt en hij vraagt de zon op te gaan: “Zon, ga op! Zon, schijn en geef dat de sneeuw smelt van mijn vleugels en de ijskristallen van mijn klauwen. Zon, ga op!”
Λάμπαν τα φρύδια της καμαρωτά σαν δυο μερών φεγγάρι τον άντρα της θυμήθη αχνά και τον πανώραιο Πάρη κι όλα τα παλικάρια που σκοτώθηκαν για χάρη της στα ξένα.
Haar wenkbrauwen glansden als een dubbele maan van twee dagen oud haar man herinnerde ze zich vaag en de knappe Paris en al die kanppe jongens die hun leven verloren om harentwille in den vreemde.
Η ανάσα της Ελένης μύρισε σα θάλασσα δροσάτη. “Θεά δεν είμαι εγώ κι οχτεύουμαι τους ουρανούς τους άδειους· δεν με χωράει το σπίτι ετούτο πια, γατι πλάτυνε η ψυχή μου.”
De adem van Helena geurde naar frisse zee. “Een godin ben ik niet en ik haat de lege hemel; dit huis benauwt mij, zo wijd is mijn geest geworden.”
muziek: Nikos Mamangakis; tekst: Nikos Kazantzakis uit Odysseia; zang: Nena Venetsanou
Uit Rizitika (Kretenzische traditionele liederen) gearrangeerd door Yannis Markopoulos met gebruikmaking van traditioneel Kretenzische instrumenten als lyra, santouri (soort cymbaal), luit, outi (luit zonder frets), daouli (Griekse trom). Zang: Nikos Xylouris.
16
13
12 ΣΤΟ ΧΟΡΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΓ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΝ
12 BIJ HET BAL VAN DE AARTSENGELEN
10 ΣΤΗ ΣΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΤΑ ΝΕΡΑ
Στο χορό χορό των αρχαγγέ αρχαγγέλων μιά μιά παλιά παλιά αποκριά αποκριά που ευλογή ευλογήθηκε το γέ γέλιο και του κό κόσμου η μαστοριά μαστοριά τρώ τρώγαν για ψωμί ψωμί διαμά διαμάντια και ρουμπί ρουμπίνια και χρυσό χρυσό κι απ’ τα σύ σύννεφα κομμά κομμάτια για κρασί κρασί και για νερό. νερό.
Bij het bal van de aartsengelen op een carnavalsfeest lang geleden toen lachen gewaardeerd werd en de schepping van de wereld werd bewonderd, bewonderd, at men diamanten als brood en robijnen en goud en dronk men stukjes wolk als wijn en als water.
muziek: Yannis Markopoulos, uit “Anagennisi (= Renaissance), Kreta ontmoetingspunt tussen Venetië en Konstantinopel”; tekst: Giorgos Giatromanolakis; zang: Vasiliki Lavina.
Στο χορό χορό των αρχαγγέ αρχαγγέλων μιά μιά αποκρι αποκριά κριά σβή σβήσαν τα πολύ πολύφωτα κι άναψε το τί τίποτα κι έτσι μπή μπήκαν δαί δαίμονες απο μιά μιά μεριά. μεριά.
Bij het bal van van de aartsengelen op een carnavalsfeest doofden de kandelaars en alle lichten waren uit en zo kwamen de demonen binnen van de ene kant.
Στο χορό χορό των των αρχαγγέ αρχαγγέλων μιά μιά γιορτή γιορτή κι αποκριά αποκριά ρίχναν στους λαχνού λαχνούς το γέ γέλιο το φιλί φιλί στη ζυγαριά. ζυγαριά.
Bij het bal van de aartsengelen eens op het carnavalsfeest werd de lach verloot en de kus op de weegschaal gelegd. gelegd.
Kαι ντύ ντύθηκαν μασκαρά μασκαράδες με τις μά μάσκες του ληστή ληστή και μονά μονάχα τό τότε εί είδαν άνθρωπος το τί τί εστί. εστί.
En ze kleedden zich … met roversmaskers en toen pas zagen ze wat de mens werkelijk is.
muziek: Yannis Markopoulos, uit de cyclus AnaAna-gennisi; tekst: Manos Eleftheriou; Eleftheriou; zang: Gerasimos Andreatos
Στης Βενετίας τα νερά ίδες Γοργόνα κολυμπά, από το Βόσπορο κρατεί κ’ είναι θαλασσοφίλιτη. Πες μου Φοργόνα και κερά τί θες σε τούτα τα νερά, κι άφησες την Αγιά Σοφιά και τα καντήλια τα χρυσά;
10 IN DE WATEREN VAN VENETIE
In Venetiës wateren zie je een zeemeermin zwemmen, Vanaf de Bosporos komt ze, door de zee gekust. Zeg eens, vrouwe Zeemeermin, wat doe je in deze wateren hier? Waarom heb je de Agia Sophia verlaten met zijn gouden luchters?
Απο την Πύλη τη χρυσή Αρχάγγελος με οδηγεί και πέρασα πολλά νησιά και βάσανα θεόρατα.
Vanaf de Gouden Poort leidt een Aartsengel mij, voorbij vele eilanden en ontzagwekkend verdriet.
Είδα την Πόλη στη φωτιά κι απάνω σε σταυρούς κορμιά είδα μικρά Ελληνόπουλα πεσμένα πλατανόφυλλα.
Ik zag de Stad in vlammen en lichamen aan het kruis, ik zag ook Griekse kinderen gevallen als bladeren van een plataan.
Έπηρα δρόμο αλμυρό φτάνω στης Κρήτης το γιαλό κι ακούω ήχους και λαλιά ν’ ανοίγουν τα επουράνια.
Ik nam de zilte weg en kwam aan het strand van Kreta en ik hoorde geluiden en stemmen die ten hemel schreien.
14
15 Πάρε Γοργόνα μου καλή σκέψη και φλόγα άσβηστη και φέρε τα στη Βενετιά ν’ αναστηθούν τα πνεύματα. Στης Βεντίας τα νερά ίδες Γοργόνα κολυμπά. Τα δακτυλίδια χάθηκαν, τα χέρια δεν μαράθηκαν.
Neem, lieve Zeemeermin, de geest en de onblusbare vlam en breng die naar Venetië, opdat de zielen herrijzen. In Venetiës wateren zie je een zeemeermin zwemmen. Haar ringen is ze kwijt maar haar handen zijn niet verslapt.
Venetië had zich vanaf de elfde eeuw ontwikkeld tot een wereldmacht die het gehele oostelijke deel van de Middellandse Zee beheerste. Door sluwheid en handelsgeest hadden de Venetianen voortreffelijke contacten opgebouwd in het westen én met Byzantium. Hoogtepunt van hun machtspolitiek was de vierde kruistocht: mede door Venetiaanse influisteringen geleid veroverden de kruisridders die optrokken om het heilige land te bevrijden van de ongelovigen in plaats daarvan de hoofdstad van het oosterse christendom Konstantinopel. Deze “eerste val van Konstantinopel” in 1204 is de Stad nooit te boven gekomen. Het bloedvergieten en de plunderingen waren enorm. De stad Venetië heeft van deze verovering zeer geprofiteerd. Zo zijn de beroemde 4 vergulde paarden van de San Marco afkomstig uit de renbaan van Konstantinopel. En dat was niet de enige buit. Na 1204 beheersten de Venetianen grote delen van Griekenland en met name Kreta, gedurende 450 jaar. Het verzet van de Kretenzers tegen de overheersing was hevig. Pas in de laatste eeuw van de Venetiaanse overheersing ontstond een culturele versmelting die rond 1600 leidde tot de “Kretenzische renaissance”, waarvan de schilder Domenikos Theotokopoulos (El Greco) en de dichter Vitzensos Kornaros vertegenwoordigers zijn. De zeemeermin uit het lied is een bekende, eerbiedwaardige, maar ook gevreesde figuur uit Griekse volksverhalen, die vaak met de zee te maken hebben. Zeemeerminnen dragen soms de ikonen in de houten ikonenwand in orthodoxe kerken. De bekendste zeemeermin is de “zuster van koning Alexandros” die vissersboten op zee bij de voorsteven pakt en de zeelieden lastig valt met de vraag: “Leeft koning Alexandros?”. Alleen wie dan antwoordt “Hij leeft” weet aan de dood te ontkomen.
11 ΠΟΙΟΣ ΑΚΟΥΣΕ ΚΑΤΑΜΕΣΗΜΕΡΑ
11 WIE HOORDE TEGEN HET MIDDAGUUR
Ποιός άκουσε καταμεσήμερα το σύρσιμο του μαχαιριού στην ακονόπετρα; Ποιός καβαλάρης ήρθε με το προσάνναμα και το δαυλό; Καθένας νίβει τα χέρια τους και τα δροσίζει.
Wie hoorde tegen het middaguur het snerpen van het mes tegen de slijpsteen? Welke ruiter kwam met tondel en met toorts? Een ieder wast zijn handen om ze te verfrissen.
Και ποιός ξεκοίλιασε τη γυναίκα, το βρέφος και το σπίτι; Ένοχος δεν υπάρχει, καπνός. Ποιός έφυγε χτυπώντας πέταλα στις πλάκες; Κατάργησαν τα μάτια τους· τυφλοί. Μάρτυρες δεν υπάρχουν πια, για τίποτε.
En wie wilde de buik openrijten van vrouw en kind en huis? Een schuldige bestaat niet, rook. Wie vluchtte slaande met hoefijzers tegen de stenen? Ze schaften hun ogen af; blinden. Getuigen bestaan niet meer, voor niets.
muziek: Yannis Markopoulos (uit Anagennisi); tekst: Georgos Seferis (1966); vert.· M. Blijstra-van der Meulen; zang: Charalambos Gargarounakis. Dit lied is geschreven op een gedicht van Georgos Seferis (1900-1971), één van de twee Griekse dichters die de Nobelprijs voor Literatuur hebben gewonnen (de andere is Odysseas Elytis, dichter van Axion Esti). Het gedicht komt uit de bundel “Drie geheime gedichten”, gepubliceerd in 1966, vlak voor het uitbreken van de dictatuur onder regie van “de kolonels” (1967-1974). De dreigende sfeer van geweld die Seferis in dit gedicht oproept is waarschijnlijk de sfeer die er toen in Griekenland in de lucht hing, maar verwijst ook naar de (anonieme) wreedheden van de Griekse burgeroorlog van 1948 en van alle bloedige oorlogen van onze tijd. Maar even goed kan het gedicht misschien betrokken worden op het gedrag van getuigen van een willekeurige daad van “zinloos geweld” in onze eigen samenleving. In Markopoulos’ lied wordt de angstige sfeer verbeeld van het leven in Griekse dorpen aan zee in de periode na de val van Konstantinopel. Na het wegvallen van een centraal gezag kregen zeerovers in de Middellandse Zee vrij spel, voor wie de waarde van een mensenleven niet telde en die na een bloedige overval ongezien weer verdwenen waren.
