Uit de schaduw van Hansje Brinker Nederlandse watertechnologie op het wereldpodium

5de jaargang / nummer 4 / oktober 2009

M A G A Z I N E

Uit de schaduw van Hansje Brinker Nederlandse watertechnologie op het wereldpodium

Johan Raap (Suiker Unie): 'Anaerobe reactor is onze energiefabriek'

- Jan Vreeburg (KWR/TUD): Bewezen technologie zegt nog niets - Veilige gemalen voorkomen massaslachting vis - Twijfels over waterkwaliteit na afkoppelen regenwater - In negen stappen naar koude-warmte opslag

M A G A Z I N E

3

r e da c t i o n e e l

Inhoud

7

Waterland is meer dan Hansje Brinker

Met Dutch Delta Design 2012 richt Nederland nog eens de internationale schijnwerpers op het water. Maar in de delta gaat het niet alleen om dijken en polders: ook de watertechnologen eisen nu hun plek op het mondiale podium op.

10 ‘Waterzuivering? Nee, energiefabriek’

Zelf

uw proceswater produceren? Uiteraard kunt u zelf uw proceswater produceren. Of zelf uw afvalwater behandelen en

recyclen. Maar waarom zou u dat doen, wanneer er een partner is met meer dan 150 jaar ervaring op dit vakgebied? Die bovendien uw taal spreekt en rekening houdt met uw specifieke wensen?

Veolia Water biedt een breed spectrum aan diensten als het gaat om industriewaterlevering. We bouwen en beheren uw installatie of nemen de bestaande voorzieningen over. We

houden de kosten van uw waterhuishouding onder controle en zorgen ervoor dat u voldoet aan de specifieke eisen in uw industrie op het gebied van kwaliteit, veiligheid, gezondheid



De suikerfabriek in Dinteloord heeft twee splinternieuwe anaerobe reactoren voor de behandeling van het gebruikte waswater. De installatie is echter niet alleen een zuivering, maar eerst en vooral een ‘methaanfabriek’. Het motto: “Energie, energie, energie.”

14 zaait twijfels over Vervuiling afkoppelen regenwater

In gemeente- en waterschapshuizen is ‘afkoppelen’ een gevleugeld begrip. Door het regenwater direct in de grond of sloot te laten lopen, worden riolen en rwzi’s ontlast. Maar het wegsijpelende hemelwater is lang niet zo schoon als verwacht.

17 Waterschappen maken vrij baan voor vis

Gemalen zijn voor vissen levensgevaarlijke obstakels. Voor veel vissen, ruim 90 ton per jaar, eindigt hun tocht in een van de 4000 Nederlandse gemalen. Waterbeheerders zoeken manieren om gemalen veiliger te maken en de slachting te stoppen.

20 Negen vragen over: koude-warmte opslag

Met hulp van bodem en grondwater een huis verwarmen of koelen, het lijkt ideaal. Maar wat is koude-warmte opslag precies? En kan iedereen dat doen? De antwoorden op deze en nog zeven vragen in een nieuwe rubriek over actuele technische ontwikkelingen in de praktijk.

en milieu. Daarvoor hebben we de kennis, de ervaring en de mensen in huis. U kunt daarvan profiteren en zich volledig richten op uw core-business.

Veolia Water. Want u heeft wel iets beters te doen.

Veolia Water Nederland Celciusstraat 34 6716 BZ Ede tel. +31 (0)318 691 591 www.veoliawater.com



Verder:

4 23 24 26 28 30

Kort nieuws Mens in beeld: Jan Vreeburg daagt studenten Suriname uit De vruchten van OPIW: 20 projecten in 4 jaar Marktwijzer Nederland in de wereld Agenda, colofon, adverteerdersindex Coverfoto: Een pomp van het Twentse Nijhuis Pumps wordt op zijn plek getakeld in de Marina Barrage in Singapore (foto Nijhuis Pumps)

De watertechnoloog staat op What’s in a name? Het ambitieuze Dutch Delta Design (DDD) wil het élan van de Nederlandse watersector weer versterken. En daarbij krijgt het hulp uit onverwachte hoek, de creatieve industrie: ontwerpers, architecten, marketeers, iedereen kan meedenken over de nieuwe iconen van Nederland Waterland. Men denkt dan altijd aan polders, dammen en dijken. En het ‘Delta’ in DDD lijkt niet anders te suggereren. Maar er is meer dan dat jongetje met de vinger in de dijk. Nederlandse watertechnologie is wijdverbreid over de wereld: tien procent van de mondiale bevolking drinkt water dat is gezuiverd op basis van Nederlandse technologie. Maar dat is minder bekend. De waterbouwers vinden het hoog tijd om uit de schaduw van de dijkenbouwers te stappen. In dit nummer van WaterForum Magazine komen meer voorbeelden van geavanceerde watertechnologie naar voren. Zo kijken we bij de nieuwe anaerobe reactoren van Suiker Unie in Dinteloord, die nog maar een paar weken draaien: ze zuiveren het waswater én maken biogas, veel biogas. We spreken ook met Jan Vreeburg, de specialist op het gebied van drinkwaterdistributie, over onconventioneel denken en zijn lessen in Suriname. En zo stellen we vragen bij het ‘afkoppelen’ van regenwater. Prachtig idee, maar hoe nuttig is het eigenlijk als we uiteindelijk het wegstromende hemelwater alsnog moeten zuiveren? Maar we kijken ook naar een onverwacht ‘delta’-probleem: ieder jaar komen massa’s vissen aan hun einde in de gemalen. Waterbeheerders en technologen zoeken nu naar manieren om de vis veilig door te laten. Waterbeheer is een kwestie van droge voeten en schoon water, van dijkenbouwers en labwerkers. Overigens is de naam DDD maar een werktitel. In de eerste brainstormsessies gooide de naam Team H20lland hoge ogen. We zullen zien. Redactie WaterForum Magazine

4

M A G A Z I N E

M A G A Z I N E

u w s b i n n e nl a n d iknotrt e r vniieew

k o rt n i e u w s b i ni n te enl r vaine d w

Drinkwater

Nieuwe drinkwaterwet moeiteloos door Senaat De Eerste Kamer heeft in juli de nieuwe Drinkwaterwet aangenomen. Door de wet wordt het beter mogelijk om de tarieven te reguleren en om te voorkomen dat er grote winstuitkeringen plaatsvinden aan de publieke aandeelhouders. De tarieven moeten ‘kostendekkend, transparant en niet discriminerend zijn’. De wet schept ook een kader voor het regelen van de kwaliteit van het drinkwater en van warm tapwater, water dat uit een collectief net van een energiebedrijf komt. Ministeriële besluiten die de details regelen moeten er nog komen. Midden vorig jaar had de Tweede Kamer al haar fiat gegeven. Er was nog wat discussie over de vraag of het toezicht op de economische aspecten niet naar de NMA moet. Maar net als de Tweede Kamer eerder legde de Senaat zich neer bij de wens van minister Cramer om het toezicht bij de Vrom-inspectie te leggen. Verder zal Cramer op korte termijn komen met criteria waaraan de bedrijven moeten voldoen willen ze gaan fuseren.

Afvalwater

Industrie

Ieder waterschap een NMA geeft fiat aan jointventure energiefabriek De Energiefabriek slaat aan. Naast bedenker Aa Evides en WML

Riolering

Pijnacker-Nootdorp bespaart op rioleringskosten De gemeente Pijnacker-Nootdorp heeft flink kunnen besparen op kosten voor riolering door de introductie van een nieuw systeem, gebouwd door Oranjewoud en Datawatt. De capaciteit wordt nu 24 uur per dag gebruikt in plaats van alleen op piekmomenten. Bij hevige regenval wordt het water tijdelijk opgeslagen in putten. In de putten bevinden zich pompen. Het legen van de putten wordt centraal aangestuurd vanuit een ‘hoofdpost’ die zich bij de gemeente bevindt en is afhankelijk van de capaciteit van het stelsel. Informatie over de waterstanden wordt centraal via telemetrie naar de hoofdpost geseind. Volgens Datawatt werden nooit eerder zoveel gemalen in een stelsel op debiet gestuurd en is Real Time Control (via GPRS) nog nooit eerder op een vergelijkbare schaal ingezet. Door het nieuwe systeem hoefde de gemeente een te smalle riolering met een lengte van 72 kilometer niet te vervangen.

5

en Maas doen nu elf waterschappen mee aan de ontwikkeling van een energieproducerende afvalwaterzuivering. De eerste moet al volgend jaar gebouwd worden. In februari was al op een eerste bijeenkomst vastgesteld dat een energieleverende zuivering op alleen rioolwater technisch en financieel haalbaar zou moeten zijn. De volgende stap was het zoeken van partners en interessante technieken. In september hebben de twaalf waterschappen een akkoord gesloten dat zij elk één rwzi-energiefabriek willen opzetten. De planning is strak, want al in februari 2010 moeten de onderzoeksrapporten klaar zijn. Als alles goed loopt, zou in dat jaar al begonnen kunnen worden met de bouw van de eerste energiefabrieken.

Toezichthouder NMA heeft zijn fiat gegeven aan de beoogde samenwerking van Evides en Waterleiding Maatschappij Limburg (WML). Zij willen een nieuwe onderneming Evilim Industriewater oprichten die zich richt op het aanbieden van industriewater in Limburg. WML brengt dochterbedrijf E-water Group geheel onder in het nieuwe bedrijf. De NMA heeft de samenwerking onderzocht, maar oordeelde dat er na de fusie nog voldoende keuzemogelijkheden voor de klant overblijven. De nieuwe jointventure zal zich met name richten op het bouwen en exploiteren van installaties, voor de behandeling van proceswater, de zuivering van afvalwater en voor het hergebruik van water. Dit zal gebeuren volgens het bekende concept van DBFO (Design, build, finance, operate).

Waterbeheer

Sybe Schaap stopt als dijkgraaf en als Unie-voorzitter Sybe Schaap (63) stopt per 31 december van dit jaar als dijkgraaf van Waterschap Groot Salland. Zijn termijn zit er dan op. Hij is dan twaalf jaar dijkgraaf van dit waterschap geweest, sinds het ontstaan van het waterschap in 1997. Onder leiding van Schaap is Waterschap Groot Salland

Kalsbeek gaat voor Nalco werken Overzichtskaart van rioleringssysteem van Pijnacker-Nootdorp

Mega-zandfilter op rwzi Harderwijk Staatssecretaris Huizinga van Verkeer en Waterstaat heeft deze zomer de nieuwe zandfiltratie op de zuiveringsinstallatie Harderwijk van Waterschap Veluwe geopend. De installatie, met de grootste filters in de wereld, moet het fosfaatgehalte van het effluent terugbrengen tot onder de 0,2 milligram per liter. Het is één van de maatregelen vanuit het Integrale Inrichtingenplan Veluwe Randmeren (IIVR) om de algen in de Veluwse Randmeren te kunnen bestrijden. Er zijn twee dubbellaagse cellenfilters geplaatst, ook wel ‘Automatic Backwash Filters’ genoemd. Ze beslaan ieder een oppervlakte van zo’n 180 vierkante meter en zijn opgedeeld 43 cellen. Deze cellen worden één voor één automatisch doorgespoeld, zodat het filter voor dit onderhoud niet uit bedrijf hoeft. De capaciteit is uitgelegd op 2.500 kubieke meter per uur. Behalve een zandfiltratie is er ook een nabezinktank gebouwd van 38 meter in diameter. Daar wordt onder meer het spoelwater van de zandfiltratie gezuiverd. Waterschap Veluwe heeft zo’n 3,5 miljoen euro geïnvesteerd in de zandfiltratie en zo’n 1 miljoen euro in de nabezinktank en overige uitrusting (leidingwerk, pomphuis).

Investeerder helpt vinding TU Delft markt op De TU Delft heeft een biologische zuiveringstechniek ontwikkeld die de strijd aangaat met bacteriën, algen, arseen, bromide en legionella. Juist deze verscheidenheid aan toepassingen is de reden dat investeringsgroep Icos Capital grote potentie ziet in ‘BiAqua’, zoals de waterzuiveringtechniek op de markt wordt gebracht. De hoogleraren Mark van Loosdrecht en Fred Hagen zijn verantwoordelijk voor de ontwikkeling. “De technologie is gebaseerd op biomateriaal en dus wezenlijk anders dan de meer gangbare chemische of fysische oplossingen. De technologie is goedkoop, breed toepasbaar en werkt snel en betrouwbaar”, vertelt Van Loosdrecht. Zo is arseen een veelvoorkomende waterverontreiniging waar wereldwijd meer dan 140 miljoen mensen last van hebben. Ook voor bestrijding van legionella zijn er hooggespannen verwachtingen van BiAqua. Zandfilter op rwzi Harderwijk

Kalsbeek gaat in Nederland en België de verkoop van waterbehandelingsinstallaties en bijbehorende dienstverlening van het Amerikaanse bedrijf Nalco Company ter hand nemen. Dat zijn de twee bedrijven overeengekomen. Nalco Company wil door het inschakelen van lokale bedrijven de dienstverlening aan de klant verbeteren, zo liet het bedrijf uit Illinois weten. In eerste instantie kocht Nalco Company bedrijven op om in Europa vaste voet aan de grond te krijgen. Maar het bedrijf kwam er achter dat het steeds moeilijker werd om de kleintjes vanuit een grote organisatie te bedienen. Vandaar de zoektocht naar lokale samenwerkingspartners. Na een ‘intensief selectieproces’ werd voor Kalsbeek gekozen.

Sybe Schaap neemt afscheid

aan de slag gegaan met het dijkenproject WestOverijssel, met de aanleg van stormvloedkering de Balgstuw, de waterkering Kampen-Midden en de dijkversterking achter Ramspol. Verder heeft het waterschap de afgelopen jaren geïnvesteerd in de rioolwaterzuiveringsinstallaties van Deventer, Zwolle en Kampen. De laatste tijd staat het beleid in het teken van ruimte voor water op het platteland en ruimte voor de rivier. Schaap stopt ook als voorzitter van de Unie van Waterschappen.

Dagelijks nieuws online

Op deze pagina's staat een selectie uit de nieuwsberichten van WaterForum Online. Op de website vindt u dagelijks nieuws uit de watersector. U kunt ook een gratis abonnement nemen op de wekelijke nieuwsbrief WaterForum Weeknieuws.

www.waterforum.net

M A G A Z I N E

7

B o e gb e e ld

Een Koreaanse delegatie bezichtigt de membraanbioreactor op rwzi Varsseveld, de installatie blijkt een internationale trekpleister

De strijd tegen het water, daarmee krijgt Nederland internationaal alle aandacht. Veel minder zichtbaar zijn de watertechnologen die zorgen voor schoon water. In aanloop naar de internationale watermanifestatie Dutch Delta Design 2012 treden zij uit de schaduw van de waterbouwers en eisen hun plek op het wereldtoneel op.

Watertechnologen claimen erkenning voor internationaal succes

Waterland zoekt nieuwe iconen

Tekst: Jac van Tuijn

De eeuwenoude kennis en ervaring met waterbeheer heeft Nederland in de wereld een toppositie opgeleverd. In het verre verleden waren het de individuele waterbouwkundige ingenieurs als Johannes de Rijke die over de wereld uitzwierven en daar moerassen drooglegden en dijken bouwden. In recentere jaren hebben vooral de drooglegging van de Zuiderzee en de Deltawerken aan deze reputatie bijgedragen: God created the World, but the Dutch created Holland. De sterke internationale reputatie op het gebied van watermanagement overschaduwt de Nederlandse verdienste op het gebied van watertechnologie. Veel technischer van aard en minder zichtbaar, timmeren toch ook Nederlandse watertechnologen hard aan de weg. Hansje Brinker als enige icoon van Nederland Waterland is allang niet meer van deze tijd. Niet het jongetje met de vinger in de dijk, maar de Hollandse toptechnoloog dringt zich naar voren. Op het gebied van waterbehandeling en -technologie is de internationale concurrentie moordend, vooral van de grote vier watermultinationals – Veolia, Suez/Ondeo, GE Water en Siemens Water. Exporterende Nederlandse watertechnologiebedrijven richten zich daarom vaak op de niches van de mondiale watermarkt. De laatste jaren is in Nederland veel nadruk gelegd op het ont-

Ultrafiltratie van Norit voor een afvalwaterzuivering in Koeweit (foto Norit)

wikkelen van nieuwe waterbehandelingstechnologie en de tijd breekt aan om die nieuwe vindingen te verzilveren. Een goed voorbeeld hiervan is de ‘lab-on-a-chip’-technologie waarmee het mogelijk is online een legionellabesmetting te meten. In Nederland zijn de nieuwe vindingen nog lastig te verkopen want de thuismarkt – een vervangingsmarkt – moet eerst nog de investeringen in de bestaande watertechnologie afschrijven. Intussen liggen de kansen op de internationale watermarkt voor het oprapen.

Hansje Brinker is niet meer van deze tijd A-merk De spraakmakende exportsuccessen van het Nederlandse waterbedrijfsleven staan inderdaad op naam van de waterbouwers. De baggeraars groeiden met hun goed toegeruste vloot in korte tijd uit tot wereldwijde marktleiders. Ook de Nederlandse ingenieursbureaus en kennisinstituten als WL Delft Hydraulics (nu Deltares) hebben inmiddels op de internationale waterbeheer- en waterbouwmarkt een goede positie veroverd. Sinds

>>

8

M A G A Z I N E

M A G A Z I N E

9

B o e gb e e ld >>

de overstromingsramp in New Orleans in 2005 is de VS een bijzonder belangrijke markt. Het US Army Corps of Engineers (USACE) heeft voor de wederopbouw grote opdrachten uitgezet bij Nederlandse adviesbureaus, zoals Arcadis, Fugro en Royal Haskoning. Het besluit ‘to call in the Dutch’ was voor het USACE niet alleen bittere noodzaak, omdat in korte tijd zo enorm veel werk moest worden verzet. Een duidelijk neveneffect van de Nederlandse inbreng was zeker ook van politieke aard. Het vertrouwen van de inwoners van New Orleans moest worden teruggewonnen en hoe kon dat beter dan door gebruik te maken van Nederlandse expertise. Het Nederlandse waterbeheer wordt in Amerika gezien als zeer betrouwbaar, als een A-merk.

B o e gb e e ld

Nederlandse bedrijf wordt het water voor bijna 10 procent van de wereldbevolking (600 miljoen mensen) gezuiverd.

Nederland moet het Silicon Valley van het water zijn

beeld. NethWater richt zich met design-finance-build-operate (DFBO) op de industriële waterbehandeling. NethWater concentreert zich nu nog op China en het Midden-Oosten en gaat daar rechtstreeks de concurrentie aan met de Franse giganten Veolia en Suez/Ondeo.

Zuiveringstechnologie Lange tijd hebben de buitenlandse activiteiten op het gebied van waterbehandeling in de schaduw gestaan van de waterbouw. Toch heeft met name de vinding van de Wageningse professor Gatze Lettinga internationaal furore gemaakt. Lettinga ontwikkelde een anaerobe zuiveringstechniek voor afvalwater (UASB) waarbij de vervuiling in het water wordt omgezet in herbruikbaar biogas. Watertechnologiebedrijven Paques en Biothane hebben deze techniek met groot succes wereldwijd vermarkt. Het ingenieursbureau DHV was ondertussen zeer succesvol met de (aerobe) afvalwaterzuiveringtechniek Carrousel. Over de hele wereld staan al meer dan duizend gepatenteerde Carrousels. Een ander voorbeeld van internationaal succes is Norit. Met behulp van de hoogwaardige zuiveringstechnologie van het

De Nederlandse watertechnologiesector telt veel kleine bedrijven die vooral op de binnenlandse markt zijn gericht. Zij focussen op de drinkwaterbedrijven, waterschappen en de watergebruikende industrie en energiecentrales. De binnenlandse watermarkt is echter redelijk verzadigd geraakt en het buitenlandse avontuur lonkt. Maar voor de kleinere bedrijven is de stap naar de wereldmarkt erg groot en de concurrentie scherp. Toch wist bijvoorbeeld het bescheiden Landustrie in Zuid-Afrika een succesje te boeken met de eerste ‘Mobisan’, een sanitatiecontainer. Verder doet IMT het in India goed met zijn nieuwe type ‘7-born’ membraanfilters. En DMT scoort met een compacte membraanbioreactor in Roemenië. Kleinere technologiebedrijven blijken juist flexibeler wat een voordeel kan zijn bij het aan de man brengen van innovaties. Het speerpunt van de Nederlandse exporterende watertechnologiesector richt zich echter niet op de apparatenbouw, maar op het concept van total solutions. De klant heeft een waterprobleem en het Nederlandse watertechnologiebedrijf neemt de aanpak helemaal in handen, zo nodig inclusief financiering en beheer van de waterbehandelingsinstallatie. Het samenwerkingsverband NethWater, waarin bouwers van zuiveringsapparatuur zich hebben verenigd met een ingenieursbureau en een drinkwaterbedrijf, is hiervan het meest sprekende voor-

Verdubbeling export Onder de vlag van het Netherlands Water Partnership hebben de waterbedrijven zich een exportdoel gesteld. In 2000 is de totale waterexport vastgesteld op 3,9 miljard euro. Het NWP en de exporterende waterbedrijven streven naar een verdubbeling van de export in 2010. De laatste jaren groeit de waterexport gestaag met 3,5 procent. Volgens de laatste cijfers, de voorlopige prognose 2008, staat de index op 163. Met de huidige kredietcrisis is het maar de vraag of de index in 2010 op de beoogde verdubbeling zal uitkomen. De orderportefeuilles bij de meeste watertechnologiebedrijven zijn nog goed gevuld, maar nieuwe contracten blijven veelal uit. Toch zijn op macroniveau de vooruitzichten goed, omdat de mondiale watermarkt blijft groeien. Veel landen, zoals de VS, halen hun investeringen in de infrastructuur waaronder waterbouw en watervoorzieningen, zelfs naar voren. Voor de beoogde verdubbeling in 2010 zal de Nederlandse waterexport nog een eindspurt moeten maken. Een impuls daartoe is het op 1 juli gestarte project Dutch Delta Design 2012. Het project broedt op een serie activiteiten in 2012 die Nederland moet promoten als het ‘Silicon Valley’ van het water. Eind dit jaar zal het projectteam DDD2012 de precieze plannen bekend gaan maken en achter de schermen wordt al druk nagedacht over ‘de nieuwe etalage van Holland Waterland’.

Markus Flick, directeur NethWater en manager Evides Industriewater

Menno Holterman, chief growth officer, raad van bestuur Norit NV

Marc van Eekeren, directeur marketing & business development, Royal Haskoning

Heleen Sombekke, projectmanager Wetsus, Centre of Excellence for Sustainable Water Technology

'Twee dilemma’s'

'Niet meer in de schaduw'

'Integraal is de weg'

'Matchmaking is sleutelwoord'

"De watertechnologiesector kan internationaal kiezen uit twee opties. Eerst is er make or invent: Gaan we apparaten verkopen of verkopen we onze kennis? Onze historie wijst erop dat het verkopen van kennis ons het beste afgaat. Maar kunnen we ook met het verkopen van waterbehandelingsapparatuur succesvol worden als we meer praktijkervaring opdoen en de apparatuur verder doorontwikkelen? Het tweede dilemma is tussen niche of marktleider. De historie pleit voor niche, maar de omzet ligt bij de marktleider.”

“De algemene aandacht in Nederland gaat altijd uit naar het watermanagement, naar de waterbouw. Dat doet de watertechnologie echt te kort. Nederland heeft de beste watervoorziening ter wereld en beschikt over de meest innovatieve technieken. Willen we de concurrenten op de wereldmarkt voor zijn, dan moeten nu besluiten welke producten of diensten we in de etalage zetten. Ik stoor me eraan dat we daarbij altijd weer in de schaduw worden gezet van de waterbouw. Zo nodig moeten we ons maar loskoppelen en onze eigen iconen gaan vermarkten.”

“Nederland is internationaal een topspeler in de watertechnologie. Wij ontwikkelen innovatieve technologie die gretig aftrek vindt bij buitenlandse klanten. Recent heeft NethWater zijn dienstverlening sterk verbreed en biedt de klanten nu ook geïntegreerde oplossingen voor hun waterprobleem. Dat is nieuw voor de Nederlandse waterexport. Dit is de weg om een nog groter deel van de omzet uit het buitenland te halen. Het integrale karakter spreekt mij zeer aan.”

“De onderzoekers bij ons zijn vooral technologen en hebben vaak minder affiniteit met de zakelijke kanten van de nieuwe technologie waar ze mee bezig zijn. Een technoloog en een ondernemer zijn niet altijd in één persoon verenigd. Daarom zijn wij begonnen met matchmaking. We gaan MBA’ers actief benaderen en hen vertellen over de mogelijkheden in de watersector. Zij hebben meestal geen idee wat er in de watersector speelt en hoe groot de markt is.”

Bert Welkers, IMT en bestuurslid Aqua Nederland

'Hulp bij aanboren nieuwe markten' “Het borrelt in Nederland van de innovatie, maar investeringen worden pas echt interessant als ze ook de buitenlandse markten bereiken. Daarvoor is meer nodig dan alleen een presentatie op een buitenlandse waterbeurs. Voor de kleinere bedrijven wordt een goed buitenlands avontuur al snel heel duur en risicovol. De onderhandelingspositie op de buitenlandse markt is zwak en Nederlandse vindingen vallen al gauw in buitenlandse handen. De overheid zou deze kleinere bedrijven meer kunnen helpen bij het aanboren van nieuwe markten.”

10

M A G A Z I N E

M A G A Z I N E

I n d ust r i e

Twee nieuwe anaërobe reactoren voor suikerfabriek Dinteloord

Suikerindustrie heeft al haar energiefabriek

Tekst: Arjan Veering

Met twee hagelnieuwe anaerobe reactoren behandelt Suiker Unie in Dinteloord het bietenwaswater. Uit het waswater wint de suikerfabriek weer het biogas methaan. En daar draait het allemaal om. "Energie is milieutopic nummer 1", zegt Johan Raap van Suiker Unie.

11

I n d ust r i e In hoge stapels liggen ze opgetast aan de rand van de akkers. Suikerbieten. Zwaarbeladen vrachtwagens rijden van de velden naar de Suiker Unie-fabriek in Dinteloord. Met de start van de jaarlijkse campagne in september heeft de suikerfabriek in West-Brabant een dubbele anaerobe reactor in gebruikgenomen om het waswater van de bieten te behandelen en methaangas te winnen. Het gas vervangt een gedeelte van het aardgas, dat de fabriek verbruikt. En om die energie is het te doen, maakt Johan Raap direct duidelijk. Raap is actief op het gebied van watertechnologie en ‘renewable energy’ bij Royal Cosun, het moederbedrijf van Suiker Unie. De beschikbaarheid van water is geen issue. “Een suikerfabriek producéért water, omdat de bieten veel vocht bevatten”, stelt Raap. Maar het maken van suiker kost wel veel energie, dus zoekt het bedrijf alle middelen om te kunnen produceren met zo min mogelijk ingekochte energie. Zo heeft Suiker Unie in het primaire productieproces het energieverbruik per kilo suiker met meer dan 40 procent teruggebracht ten opzichte van 1990. Daarnaast kijkt het bedrijf naar manieren om zelf energie te winnen, bijvoorbeeld uit eigen producten. De nieuwe methaanfabriek past in dat streven. Moeder en kind Bieten worden gespoeld met water om de laatste resten grond eraf te krijgen. Bij die wasbeurt raken de bieten onvermijdelijk beschadigd en verliezen zij wat van hun suikers in het water. In de grondafscheiding zakt de aarde uit het water weg, dat daarna naar de anaerobe reactor gaat. Het suikergehalte maakt het water uitermate geschikt voor de productie van methaan. Het overblijvende water gaat weer terug om in de volgende ronde bieten te wassen. “Het is een navelstreng in ons proces”, legt Raap uit. “Alles is heel nauw op elkaar afgestemd. Als de moeder niet gezond is, wordt het kind ziek en andersom. De anaerobe reactor is dus een heel belangrijke schakel.”

Suikergehalte maakt waswater zeer geschikt om methaan te maken Voor de suikerindustrie is anaerobe zuiveringstechnologie niet nieuw. Sterker nog, Dinteloord is de laatste suikerfabriek van Nederland die nog geen anaerobe reactor had. Dat heeft veel met de lokale omstandigheden te maken. De fabriek heeft geen moeilijkheden met de kwaliteit van het water dat prima door de bestaande aerobe zuivering kan worden verwerkt.. Het bedrijf ligt bovendien zo afgelegen dat het geen geurhinder kan opleveren voor omwonenden. “Energiewinning was dus dé aanleiding voor een anaerobe reactor in Dinteloord”, vertelt Raap. Hij moest met zijn collega’s flink aan de slag om de rentabiliteit van de zuivering als ‘methaanfabriek’ te waarborgen. “Een hele opgave voor een installatie die maar vier maanden per jaar draait, namelijk alleen tijdens de campagne. De waterschappen kijken nu In september heeft Suiker Unie zijn nieuwe anaerobe reactoren opgestart (foto's: Suiker Unie)

Johan Raap:

”

De watertoren van Babel, noemt Johan Raap het. “We spreken allemaal Nederlands, maar toch begrijpen we elkaar te weinig binnen de watersector.” Overheden, waterbedrijven, industrie, landbouw, adviseurs, het zijn kolommen binnen de sector. Wie eenmaal in zo’n zuil zit, stapt daar niet snel meer uit. “Eigenlijk zou iedereen een paar keer in zijn carrière moeten switchen. Leer denken als vergunningverlener, als leraar, als constructeur, als adviseur. Zo kunnen we elkaars taal leren.” Raaps eigen loopbaan is een mooi voorbeeld van jobrotating. Begin jaren tachtig begon hij bij adviesbureau Oranjewoud en na vier jaar stapte hij over naar de Gemeenschappelijke Technologische Dienst van de waterschappen in Oost Brabant. In 1996 maakte hij de switch naar de industrie, als milieukundige van CSM, dat inmiddels voor een deel is overgenomen door Royal Cosun. Daarnaast heeft hij ook ruim elf jaar gedoceerd aan de Hogeschool ’s- Hertogenbosch. Alleen het drinkwaterbedrijf ontbreekt nog op zijn CV. “Ik ben nu 48, dus ik heb nog wat jaren te gaan”, lacht hij. “Ik ervaar het als een pre om zo breed georiënteerd te zijn en vanuit verschillende disciplines te kunnen denken.” Dat is ook zijn streven voor het Waternetwerk, dat vorig jaar is voortgekomen uit de twee ‘waterverenigingen’ KVWN en NVA, en waar Raap in het bestuur zit. “Het is geen belangenvereniging. Het enige belang is een gezamenlijke interesse en kennis. Dat is het bijzondere, want in de praktijk kom je elkaar misschien weer tegen als opponenten.” Meer begrip voor elkaars problemen, meer inleving zou de Babylonische spraakverwarring kunnen opheffen. “We hebben elkaar nodig, daarom zijn die verschillende disciplines binnen het waternetwerk zo belangrijk.”

naar hun zuiveringen als ‘energiefabriek’ maar die draaien wel twaalf maanden per jaar”, stelt Raap. “Overigens is die benaming energiefabriek een prachtige vondst van waterschap Aa en Maas.” Methaanreactoren Na ampele overweging viel het besluit voor een anaerobe installatie in Dinteloord. Overigens alleen voor het waswater. Het uiteindelijke wateroverschot gaat door een conventionele aerobe zuivering en wordt geloosd op het oppervlaktewater.

>>

M A G A Z I N E

>(Ekmb[l[d5

I n d ust r i e >>

Zoekregister online

Boringen/boorbuizen Doseringsapparatuur

Koelers/koeltorens

Hydrocyclonen

Afdichtingen

drinkwaterinstallaties

Flocculatiemiddelen Ontzouting

:[ÒX^…ciZYg^c`lViZgkddgo^Zc^c\ dc\ZVX]iYZXVeVX^iZ^iZcZXdad\^hX] kg^ZcYZa^_`ZV[kValViZgWZ]VcYZa^c\4 6ah‚‚ckVcYZiddcVVc\ZkZcYZWZYg^_kZc^c YZegdXZhbZZiiZX]cdad\^Z!aZkZgi@GD=C: ZZclVVgYZkdaaZW^_YgV\ZVVcYZkZgZ^hiZc kVcYZlViZg^cYjhig^Z#CVVhiZZcXdbeaZZi egdYjXiVhhdgi^bZcikVcÓdl"Zcc^kZVj" bZiZgh!W^ZYZcl^_dcoZ`aVciZccjdd` Z[ÒX^…ciZVcVanhZbZiZgh# @GD=C:Éhc^Zjldcil^``ZaYZZaZ`igd" bV\cZi^hX]ZÓdlbZiZg!YZL6I:G;AJM ^hZZcXdbeaZiZbZZideadhh^c\kddglViZgZc V[kValViZgVeea^XVi^Zh# @GD=C:ÄLViZg^hdcoZlZgZaY#

Doseringsapparatuur

Niveaumeting

Membraanfiltratie

Afvalwaterbeheer Lekkage- enMembraanfiltratie buisdetectors

Omgekeerde osmose

Condensaatbehandeling

Op de website WaterForum Online is een uitgebreid bedrijvenregister te vinden met maar liefst 400 trefwoorden voor producten en diensten in de watersector. U kunt per trefwoord snel online een selectie maken uit 1000 leveranciers.

Kijk op:

www.waterforum.net rubriek Marktwijzer KddgbZZg ^c[dgbVi^Zo^Z dcoZlZWh^iZ/ lll#`gd]cZ#Xdb

WATERFLUX 3070

13

Voor de nieuwe anaerobe installatie houdt Raap zich op de vlakte over de rekensommen. Maar duidelijk is dat het gaat om een investering van enkele miljoenen euro’s, die binnen een aantal jaren terugverdiend moet zijn. Na het besluit is de aanleg vlot gegaan, in krap een jaar is de installatie bedrijfsklaar. Het meeste voorbereidende werk is door medewerkers van Suiker Unie zelf gedaan, juist omdat de installatie zo is ingeweven in het hele productieproces van de suikerfabriek. Raap is onverholen trots: “Dat is echt heel snel. Ontwerp, technologie, vergunningen, de bouw. Het is een prestatie van het hele team, zowel binnen het bedrijf als van de leveranciers.” Testen Er is gekozen voor twee zogenaamde IC-reactoren, ontwikkeld door het Friese watertechnologiebedrijf Paques. De technologie bouwt voort op de vermaarde UASB-reactoren. IC staat voor interne circulatie, want in het hart van de reactor stromen slib en water voortdurend door elkaar en is er sprake van een zeer hoge organische lading, waaruit biogas ontstaat. Bovenin de reactor is nog een tweede zone waar uit water met laag organisch gehalte nog eens gas kan worden gewonnen. De IC-reactor maakt een zeer efficiënte scheiding mogelijk van biogas, biomassa en effluent. Het effluent wordt weer opnieuw gebruikt als waswater. Direct na de start van de campagne is ook het testen en inregelen van de reactoren begonnen. “Ze zijn letterlijk op dit moment bezig”, zegt Raap tijdens het gesprek. “Het belangrijkste is het testen van het slib dat we hebben ingebracht om te enten. Blijft het constant van kwaliteit, blijft het voldoende in de reactor.” Binnen een paar weken moet dan ook het gasgedeelte helemaal gereed zijn. Met het gas zal verderop in de fabriek lucht worden verhit om de bietenpulp te drogen. De reactoren zullen elk 400 m3 waswater per uur verwerken en kunnen samen maximaal 20.000 m3 methaan per dag produceren.

‘We moeten niet doordrammen, niet dogmatisch zijn’ Het meest kritisch is de temperatuur in de reactoren. Die moet constant worden gehouden op 35 graden Celsius. “Eigenlijk is 37 graden het optimum, maar we hebben gekozen voor een strakke lijn van 35 graden die we constant kunnen houden. Daarvoor gebruiken we meerdere warmtewisselaars met verschillende ‘aanwarmende’ media. We nemen daarvoor de restwarmte uit het productieproces.” Opnieuw benadrukt Raap dat daar het vernuft van deze installatie in schuilt. “De installatie is opgenomen in het gehele proces van de suikerfabriek.” Kleine vergisters Royal Cosun en Suiker Unie zoeken ondertussen naar mogelijkheden om nog meer energie uit de suikerproductie terug te

winnen, onder meer door biomassa te vergisten. Een optie is zelfs om, samen met de akkerbouwers, kleine vergisters op het platteland te plaatsen waarmee biogas kan worden gemaakt uit bijvoorbeeld het bietenblad. “We moeten nog wel wat technologische vragen beantwoorden, maar het is zeker dat wij met renewable energy aan de slag gaan”, zegt Raap. Maatschappelijk verantwoord ondernemen? “Jazeker, het past in het cradle-tocradle-denken, maar onze meest duidelijke uitdaging is vooral een kilo suiker te maken met zo min mogelijk ingekochte energie, en ook deze stap is daar een voorbeeld van.” Een volgend punt is de terugwinning van nutriënten. “We kijken naar technologieën om fosfor, maar ook stikstof en kalium uit onze reststromen te winnen. Dat zijn meststoffen voor de akkerbouw. De toekomst is dus naast een energiefabriek ook een nutriëntenfabriek. Die kringloop moet je sluiten. In de voedingsmiddelenindustrie zou iedere fabriek eigenlijk zijn

Energie en CO2 zijn voor de suikerindustrie ‘milieutopic nummer 1’

zuiveringsslib weer in eigen regio moeten laten hergebruiken als organische meststof in de akkerbouw, en in sommige gevallen als anorganische meststof.” Maar direct nuanceert Raap zichzelf. “Moeten, moeten… we moeten niet doordrammen, niet dogmatisch zijn.” Dat zal hij ook zijn ‘watercollega’s’ uit de industrie voorhouden die hij in oktober voor het eerst langs de nieuwe installatie in Dinteloord zal voeren. Een voorbeeld noemt hij verregaand waterhergebruik, dat een aantal jaren geleden nog als ultiem doel gold. Volgens Raap heeft hergebruik alleen zin als het besparingen oplevert. “Natuurlijk is er mondiaal een waterprobleem. Maar dat los je niet op met waterhergebruik in Nederland. We hebben hier water in overvloed. Natuurlijk moet je daar zuinig mee omspringen, maar allerlei inspanningen voor hergebruik hebben alleen zin als je daardoor minder drinkwater of energie hoeft in te kopen. In andere gevallen kun je beter je inspanningen ergens anders op richten.” Hij zegt het nog maar eens: “Energie, energie, energie.”

14

M A G A Z I N E

M A G A Z I N E

St e d e li j k wat e r

15

St e d e li j k wat e r Een wadi voor de afvoer van regenwater in Enschede (foto: Stichting Rioned)

Voer het regenwater niet af door het riool, maar laat het in de grond lopen of in het oppervlaktewater. Het leek een simpele, doeltreffende oplossing om de wassende vloed van hemelwater aan te kunnen. Maar nu blijkt het regenwater vaak zodanig vervuild dat het toch nog gezuiverd moet worden. En eenvoudige zuiveringen zijn niet altijd even effectief. “Je moet je afvragen of afkoppelen nog wel nut heeft.”

Drie soorten zuivering

Een lamellenfilter werkt op basis van de bezinksnelheid van aanwezige deeltjes. Door het water langs lamellen te voeren, is de af te leggen afstand langer en bezinken meer deeltjes. Een lamellenfilter kan zo meer water verwerken, zonder dat het rendement afneemt. Uit het onderzoek in Arnhem bleek het rendement van het filter daar tegen te vallen. Een zandfilter en bodempassage zijn beide filtratietechnieken, waarbij het (regen)water een zandbed passeert. De deeltjes blijven in het zandbed achter en het gefilterde water stroomt door. Bij zandfiltratie gebeurt dit door het water over een zandbed te pompen. Bij bodempassage (of wadi) is sprake van het onder vrij verval over, het in het terrein aanwezige, zandbed leiden van water. Soms kiest men ervoor om voor het zandfilter of lamellenfilter een (vlok)middel te doseren. Dit levert samenklontering van (en dus grotere) deeltjes, die sneller bezinken of beter te filtreren zijn en dus een hoger rendement.

Slechte waterkwaliteit zorgt voor twijfels over gescheiden afvoer van regenwater

‘Koppel regenwater af als geen zuivering nodig is’

Tekst: Rob Schoon

In veel Nederlandse gemeentehuizen is ‘afkoppelen’, gescheiden inzameling en afvoer van regenwater, in de laatste jaren een gevleugeld begrip geworden. Afkoppelen lijkt de panacee voor de verwerking van extreme regenbuien, die volgens de KNMI-klimaatscenario’s alleen maar gaan toenemen. Het klinkt simpel: gewoon afvalwater gaat naar de rioolwaterzuivering (rwzi), hemelwater wordt in de bodem geïnfiltreerd of naar het oppervlaktewater geleid. Toch blijkt het gescheiden opvangen en afvoeren van hemelwater in de praktijk de nodige hoofdbrekens op te leveren. Grootste probleem is dat de kwaliteit van het regenwater onvoldoende is. Het bevat vaak nog zoveel vervuiling, bijvoorbeeld van daken en de straat, dat ook dat eerst gezuiverd moet worden voordat het geloosd kan worden. Kolkende riolen De rioolstelsels raken overbelast. De neerslag komt in intensievere buien naar beneden en zorgt regelmatig voor kolkende riolen. Bovendien neemt de af te voeren hoeveelheid door de toenemende bebouwing toch al gestaag toe; regenwater kan niet meer in de grond wegsijpelen en moet via de riolering worden afgevoerd. Al dat hemelwater zorgt voor een forse extra belasting van de rwzi, en in de ergste gevallen (bijvoorbeeld tijdens een hevige regenbui) leidt dat tot een overstort van ongezuiverd rioolwater rechtstreeks op oppervlaktewater. Om zulke situaties zoveel mogelijk te voorkomen, werd in eerste instantie met

name gedacht aan het vergroten van de capaciteit van het rioolstelsel met nieuwe of grotere bergbezinkbassins. Daardoor neemt het aantal overstorten wel af, maar nog steeds blijven de kosten voor zuivering op de rwzi hoog. De totale hoeveelheid regenwater gaat immers wel door de afvalwaterzuivering.

Nut en noodzaak zijn niet altijd duidelijk Het aanleggen van gescheiden rioolstelsels, die het ‘gewone’ afvalwater en het regenwater apart afvoeren, leek daarom de meest logische volgende stap. Het vuile afvalwater gaat naar de rwzi en het regenwater wordt in de bodem ingebracht of op het oppervlaktewater geloosd. Maar als de kwaliteit van het regenwater niet goed is, zal het eerst gezuiverd moeten worden, aangezien het ontvangende oppervlaktewater ook aan strengere eisen moet voldoen. Die problemen met de waterkwaliteit waren aanleiding voor een grootschalig onderzoek naar zuiveringstechnieken van hemelwater bij gescheiden rioolstelsels. Volgens projectleider Jeroen Langeveld was zo’n studie hard nodig. Het nut en de noodzaak van inspanningen was niet altijd duidelijk. “Met de ‘beslisboom omgang hemelwater in bestaand gebied’ in de hand zijn er de afgelopen jaren allerlei maatregelen en voorzieningen geëist, die lang niet altijd nodig waren”, stelt

Langeveld. In Arnhem is daarom een praktijkonderzoek opgestart naar de samenstelling van hemelwater en het rendement van diverse zuiveringstechnieken, zoals een lamellenfilter, zandfiltratie en bodempassage. Microbiologisch onvoldoende Algemene conclusie van het onderzoek was dat het rendement van de zuiveringen sterk afhankelijk is van de samenstelling van het hemelwater. De verschillende zuiverende voorzieningen hebben weliswaar ‘significant’ effect, maar niet op alle punten kon MTR-kwaliteit worden gehaald, zoals fosfaten en metalen. Bij alle types zuiveringen bleek de microbiologische kwaliteit van het hemelwater nog onvoldoende te zijn. Juist die microbiologische kwaliteit is in Nederland een belemmering om hemelwater opnieuw te gebruiken, stelt directeur Hugo Gastkemper van Stichting Rioned. “Nederland is enorm gesteld op de veiligheid van water. In Vlaanderen en Duitsland kiest men veel vaker voor hergebruik van hemelwater.” Volgens Gastkemper is dit overigens ook ingegeven door het feit dat de vaak kleinere rwzi’s daar gevoeliger zijn voor (hydraulische) overbelasting. “Toch moeten we hier ook eens wat verder kijken. We kunnen op dit vlak misschien nog veel leren van onze buren.” Niet kant-en-klaar De zuiveringen voor het hemelwater voldoen dus lang niet

altijd en Langeveld pleit dan ook voor maatwerk in plaats van standaardisatie. “Ten eerste zou bij gescheiden stelsels alleen een zuiverende voorziening geplaatst moeten worden als dit ook echt nodig is voor de verbetering van de oppervlaktewaterkwaliteit. Ten tweede zou men dan de zuiverende voorziening moeten kiezen die voor dat specifieke geval het beste is.” Een kant en klare oplossing is er volgens Langeveld eigenlijk nooit, omdat de waterkwaliteit altijd van lokale omstandigheden afhankelijk is. “De aanpak bij gescheiden rioolstelsels vraagt dus om maatwerk. Laten we dus alsjeblieft niet dezelfde fout maken als destijds bij de introductie van de basisinspanning voor gemengde rioolstelsels.” Uitbreiden Gastkemper van Rioned durft de discussie nog wel wat scherper aan te zetten. Waar binnen diverse gemeenten reeds de discussie gaande is over afkoppelen, zet hij soms ook vraagtekens bij het nut van gescheiden stelsels. “Als je stromen gaat scheiden en vervolgens beide stromen afzonderlijk moet zuiveren, is het nut van afkoppelen mijns inziens al een stuk minder groot. Je ziet soms dat het regenwater na behandeling, vooral bacteriologisch, nog niet aan de vereiste kwaliteitseisen voldoet. In dergelijke gevallen moet je toch serieus overwegen de capaciteit van het rioolstelsel te vergroten en het gemengde rioolwater vervolgens gewoon naar de rwzi te voeren.”

M A G A Z I N E

17

Wat e r b e h e e r

yne pump shaft seals... ...is what you’ll discover in Liquid Curious? Please visit www.ihclagersmit.com/liquidyne or call +31 78 691 04 72

Meer dan 90 duizend kilo vis sneuvelt jaarlijks in Nederlandse gemalen. De waterbeheerders willen een einde maken aan dat onbedoelde slagveld. Ook de Europese regels willen de weg vrij maken voor de vissen. De operatie gaat tientallen miljoen euro’s kosten.

Gemalen vormen moeilijke en vaak gevaarlijke hindernissen voor vissen (Foto: Tim Vriese, Visadvies)

Nieuw onderzoek STOWA naar gemalen en vismigratie

Vrij baan voor vissen Tekst: Olav Lammers

IHC Lagersmit B.V. Excellence in Sealing Solutions

Uw bron voor watertestapparatuur

Spectrophotometer PCSPECTRO

Handmeters voor pH, EC, dO

COD-meting Photometer BOD-OxiDirect ®

Snelle en betrouwbare analyse in water- en afvalwater van o.a.: BOD, COD, Ammonia, Nitraat, Nitriet, Fosfaat, etc., etc. Pro Water b.v., Postbus 960, 7550 AZ Hengelo, Tel.: 074-291 51 50, Fax: 074-291 53 50, E-mail: [email protected], website: www.prowater.nl

Vissen willen net als vogels in de herfst en voorjaar migreren. In het waterrijke, vlakke Nederland geen probleem zou je zeggen. Het tegendeel is echter het geval. Voor de vis is Nederland met al zijn polders op alle denkbare niveaus helemaal niet zo plat. Naast de stuwen zijn er zo’n 4000 gemalen te overwinnen, en die blijken vaak een regelrechte bedreiging voor passerende vissen. Europese regelgeving, zoals de Aalverordening en de Kaderrichtlijn Water (KRW), vereist dat er iets wordt gedaan aan de belemmeringen voor de vistrek, dus ook de gemalen. Waterbeheerders moeten vis de kans geven de jaarlijkse trek naar paaiplaatsen te volbrengen. Dat moet uiterlijk in 2027 zijn gerealiseerd. Ook de ‘vergroening’ en politisering van de waterschapsbesturen na de laatste verkiezingen heeft de roep om visveilige gemalen versterkt. Maar de opgave om de vis ruim baan te geven is verre van makkelijk.

Pui Mee Chan (Stowa): ‘Over het gedrag van vissen bij gemalen is nog te weinig bekend’

Gemalen of vermalen “Er bleek ontzettend weinig bekend te zijn over vismigratie en de precieze uitwerking van diverse typen pompen en gemalen op schade aan vissen.” Dat zegt Pui Mee Chan die namens Stowa een landelijk onderzoeksproject aanstuurt. “Wij hebben eerst door Grontmij en Visadvies onderzoek laten doen naar de vis(on) vriendelijkheid van gemalen.” In november 2008 verscheen daarop het lijvig rapport ‘Gemalen of vermalen worden’. Toch was nog vervolgonderzoek nodig. “Hoewel er veel informatie boven water is gehaald, is er nog steeds te weinig bekend”, aldus Pui Mee Chan.

Gemaal Offerhaus

Het onderzoek richtte zich onder meer op de vijf belangrijkste categorieën ‘opvoerwerken’ in de gemalen: scheprad, vijzel, centrifugaalpomp, schroefcentrifugaalpomp en schroefpomp. Het scheprad is het meest visvriendelijk (geen visschade) en het rijtje volgend neemt de visvriendelijkheid af. De schroefpomp komt het slechtst uit de bus. Pui Mee Chan: “Maar de mate van schadelijkheid is ook afhankelijk van de grootte van het gemaal, de capaciteit en draaisnelheid van de pomp, de opvoerhoogte en ga maar door. En er worden in Nederland zoveel soorten pompen gebruikt, dat nog geen eensluidend advies kan worden gegeven. Grote gemalen zullen minder problemen opleveren dan kleinere poldergemalen, is de verwachting.” Vast staat dat de meeste schade aan vissen die gemalen passeren ontstaat door inzuiging, stroomsnelheid en turbulentie, drukverschil en aanraking met delen van de pomp. Pui Mee Chan: “Er is echter weinig bekend over het gedrag van de vis in de buurt van gemalen. Hoe reageren ze op het lawaai van de pompen of andere geluidsignalen, worden ze afgeschrikt door de grofvuilroosters etc.? Het kan tenslotte ook zijn dat je vistrek via bepaalde gemalen juist wilt voorkomen door ze weg te

M A G A Z I N E

19

Wat e r b e h e e r

Kwaliteit is de kunst van het verbeteren

jagen. Niet alle gemalen in Nederland moeten per se visvriendelijk worden gemaakt. Het gaat vooral om de prioritaire migratieknelpunten.” Praktijktesten In de huidige vervolgstudie scherpt Stowa de onderzoeksvragen verder aan. Zo worden dit najaar – als de vistrek op gang komt – 24 verschillende gemalen in het hele land bemonsterd. Met netten aan de voor- en achterkant van de gemalen wordt nauwkeurig onderzocht welke vissen er doorheen zwemmen en in welke conditie ze verkeren. Er wordt met name gekeken naar de schade per type gemaal. Pui Mee Chan verwacht de resultaten van die analyse in het voorjaar van 2010.

‘In 2015 moeten problemen vismigratie zijn opgelost’ Kiwa certificaten maken zichtbaar dat uw product, proces of managementsysteem aan de hoogste kwaliteitseisen beantwoorden. Ervaar de kunst van het verbeteren: combineer tevreden klanten met een hoger rendement, risicomanagement én maak zichtbaar dat u aan nationale en Europese wet- en regelgeving voldoet.

Kiwa Certification telefoon (070) 414 44 00 e-mail [email protected]

www.1kiwa.com

Marit Meier (HHSK): ‘We zijn al in de praktijk aan het experimenteren’

Vooruitlopend op de resultaten van het Stowa-onderzoek, is het hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard (HHSK) samen met drie andere waterschappen zelf al begonnen met een proefproject, ‘Vissen zwemmen weer heen en weer’. Ook Stowa is daarbij betrokken. Het doel is innovaties in de praktijk te testen, vertelt Marit Meier, ecologe bij HHSK. “In ons Waterbeheerplan is vastgelegd dat voor 2015 de belangrijkste vismigratiepunten in ons gebied moeten zijn opgelost.” “Wij richten ons eerst op locaties waar de overgang naar het buitenwater is, zoals bij de Lek, de Hollandsche IJssel en Nieuwe Maas en werken daarna verder naar binnen”, schetst Meier. “In eerste instantie pakken wij zeven gemalen aan. Eén gemaal, het gemaal-Verdoold, moet geheel vervangen worden en daar wordt het aspect vismigratie meteen meegenomen. In het recent geplaatste gemaal-Krimpenerwaard met schroefpomp willen we de waaier vervangen. We zitten nu in het stadium van schetsontwerpen en onderzoeken rendement en capaciteit. Wij overwegen de plaatsing van een buisvijzel waarvan er bij Rijnland al één in werking is, maar ook een vishevel die nog niet eerder bij een gemaal is toegepast. Het is experimenteren”. Prijsvraag In Nederland is tot nu toe een drietal visvriendelijke prototypes van opvoerwerken gerealiseerd, al moeten de definitieve effecten op visschade nog objectief moeten worden vastgesteld. Gezien de miljoeneninvesteringen die gedaan moeten worden (ook in het kader van capaciteitsvergroting vanwege klimaatverandering), is te verwachten dat pompenbouwers de deur

gaan platlopen bij waterschappen. Of dat adviesbureaus met innovatieve oplossingen of technische aanpassingen komen. Bureau’s als Tauw en Witteveen+Bos zijn er al druk mee bezig. Zo werkt Witteveen+Bos onder meer met FishFlow aan visveilige gemalen, pompen en geleidingssystemen. Toch lijkt het aanbod vooralsnog tegen te vallen en is het wachten op verdere ontwikkelingen. “Ik denk dat men de kat nog uit de boom kijkt”, erkent Pui Mee Chan. “Daarom gaan wij een prijsvraag gaan uitschrijven voor studenten om het onderwerp te agenderen en daarmee een impuls te geven aan innovatie.”

Visveilige systemen Naast het bestaande visveilige schepradgemaal, zijn in Nederland tot nu toe een drietal visvriendelijke opvoerwerken gerealiseerd, aldus het rapport van Grontmij en VisAdvies: vijzels, hidrostalpompen en faunapompen. De zogenaamde De Wit-vijzel heeft één, twee of drie vijzelbladen, die aan de instroomzijde een gestroomlijnde voorkant hebben om de vis te ontzien. Een ander type vijzel, de zogenaamde buisvijzel, is ontwikkeld door Witteveen+Bos en beroepsvisser Gerard Manshanden onder de naam FishFlow Innovations. De vijzelbladen zijn aangepast en de vijzel is over de hele lengte omhuld en draait mee in de goot. Daardoor slaat de vijzel niet langer door het water en raakt de vis niet meer beschadigd of beklemd. Hidrostalpompen staan in de VS bij krachtcentrales en maken deel uit van een systeem waarbij de vis de wordt geleid, verpompt en uiteindelijk weer terug naar het water getransporteerd. De werking van de VOPO Faunapomp is gebaseerd op de werking van een air-liftpomp. Door in één buis van een U-bocht lucht te injecteren stijgen water en vis op naar een hoger niveau. In de U-buis bevinden zich geen draaiende delen zodat vissen niet beschadigen.

20

M A G A Z I N E

M A G A Z I N E

21

Praktijk

Praktijk

’Energiebesparing tot wel 80 procent’ Het lijkt ideaal: gebruik de bodem en het grondwater om gebouwen te verwarmen dan wel te koelen. Met koude-warmte opslag (KWO) kan de energierekening tot 80 procent lager uitvallen. Maar gaat dat allemaal wel zo makkelijk? En hoe pakken we zoiets aan? Negen veelgestelde vragen over KWO.

Koude-warmte opslag is zeer goed toepasbaar in de tuinbouw in Berlikum (foto: KWA Bedrijfsadviseurs)

KWO als duurzame energietoepassing

Koude-warmte opslag Tekst: Rob Schoon

1. Koude-warmte opslag, hoe werkt dat? Bij KWO wordt warmte en/of koude tijdelijk in de bodem opgeslagen om later weer te worden gebruikt. In de zomer zorgt het opgepompte koude water (circa 8 oC) voor koeling van een gebouw of een proces. Het grondwater warmt hierbij op en wordt vervolgens in een warme bron geïnfiltreerd. Dat opgewarmde grondwater wordt in de winter gebruikt voor verwarming, waarbij het grondwater door energie-uitwisseling met het gebouwcircuit afkoelt. Daarna wordt het afgekoelde water opnieuw in een koude bron geïnfiltreerd. Om vervuiling van het grondwater te voorkomen, zijn de circuits van het grondwater en het gebouw gescheiden, met daartussen een warmtewisselaar. 2. Voor wie is KWO een goed idee? KWO is een duurzame energietoepassing: het gas- en elektriciteitsverbruik kan 40 tot 80 procent dalen. Dit betekent dus een forse besparing op de uitstoot van CO2, SO2 en NOx. Een KWO-systeem is uitermate geschikt voor de utiliteitsbouw en glastuinbouw, omdat hier in de winter verwarming nodig is en in de zomer koeling. Binnen de industrie nemen de mogelijkheden voor KWO toe, maar daar zijn nog niet zoveel systemen in gebruik.

3. Zo’n energiebesparing wil iedereen wel. Kunnen we overal een KWO aanleggen? Nee, KWO is niet altijd een optie. We moeten eerst een haalbaarheidsstudie doen. Daarin wordt gekeken naar de ligging van de locatie en geschiktheid van de bodem, eventueel aanwezige verontreinigingen in de nabije omgeving, de grootte van de warmte- en koudevraag en natuurlijk de technische en financiële haalbaarheid. Eigenlijk is binnen Nederland 90 procent van de bodem geschikt voor KWO, maar dat betekent niet dat het ook altijd mag. Zo is het in de buurt van drinkwaterwinning niet toegestaan. Ook andere grondwateronttrekkingen, of bijvoorbeeld verontreinigingen kunnen een belemmering zijn. Als er te weinig informatie voorhanden is over de opbouw van de bodem, is het soms nodig om een proefboring te doen. 4. Goed nieuws: onze KWO blijkt haalbaar. Wat nu? De volgende stap is het kijken naar de ondergrondse mogelijkheden: welk type systeem kan in de behoefte voorzien en hoeveel bronnen zijn er nodig? Dit is afhankelijk van de bodemgesteldheid, de ruimte op de locatie en natuurlijk de gewenste koude- en warmtevraag. Er zijn ‘monobronsystemen’, vooral voor kleinere capaciteiten, waarbij het warme en koude grondwater boven elkaar in de grond liggen in één bron. De ‘doubletsystemen’, geschikt voor alle capaciteiten, kenmerken zich door één of meerdere paren van bronnen die op afstand van elkaar liggen. Als de energievraag groot is, kunnen meerdere doubletten aan elkaar worden gekoppeld. Een van de eisen aan het ontwerp is dat in een jaar een thermische balans is bereikt: er moet evenveel energie uit de grondwaterlaag worden gehaald als erin wordt gebracht.

5. Moeten we hier een vergunning voor aanvragen? Inderdaad, een KWO-systeem is volgens de Grondwaterwet (Gww) vergunningplichtig, tenminste vanaf een capaciteit van 10 m3 per uur aan verpompt grondwater. De aanvraag moet worden ingediend bij de provincie. Dit dient op tijd te gebeuren, want de doorlooptijd van een vergunning bedraagt 7,5 tot 9 maanden. Er moet ook meteen worden nagedacht over de lozing van vrijkomend grondwater bij de aanleg (werkwater) en het onderhoud van bronnen (spuiwater). Hiervoor is overleg nodig met de gemeente en/of het waterschap of een melding (doorlooptijd circa 4 weken) volstaat of dat een vergunning in het kader van de Wet verontreiniging oppervlaktewateren (Wvo) nodig is (doorlooptijd circa 6 maanden). 6. Dat klinkt omslachtig. Is er nog meer nodig? Een belangrijk onderdeel van de Gww-vergunningaanvraag is de effectenstudie. Hiervoor modelleert een geohydroloog het beoogde ondergrondse opslagsysteem en bekijkt de effecten ervan op het grondwater. Belangrijke zaken hierbij zijn de bodemopbouw, de grondwaterstroming (snelheid en richting), de aanwezigheid van grondwaterlagen (‘aquifiers’) en eventueel nabij gelegen grondwateronttrekkingen. De studie bekijkt de effecten van een KWO-systeem op het grondwaterpeil, de grondwatertemperatuur en de grond. Ook eventuele veranderingen voor de grondwaterkwaliteit en ecologie zijn hierin opgenomen.

Meer weten over KWO?

Meer informatie over koude-warmte opslag is onder andere verkrijgbaar bij de Nederlandse Vereniging voor Ondergrondse Energieopslagsystemen. De NVOE bestaat uit ongeveer vijftig leden, waaronder installatiebureaus, adviesbureaus (geohydrologie / vergunningaanvragen) en boorbedrijven. Op de website www.nvoe.nl zijn studies, nuttige informatie en adressen met betrekking tot ondergrondse energieopslag te vinden.

Schematische weergave van koude-warmte opslag

7. Gaan we dan echt de grond in? Na het verkrijgen van de vergunningen, volgt de aanleg van het ondergrondse deel van het KWO-systeem. De noodzakelijke boringen van de bronnen worden uitgevoerd, gevolgd door, afhankelijk van het type systeem, de bronbehuizing, warmtewisselaar en het leidingensysteem. Het verdient de voorkeur te kiezen voor een vakkundig boorbedrijf dat werkt volgens het VKB-protocol 2006 ‘mechanisch boren’ en de richtlijnen van de NVOE (Nederlandse Vereniging voor Ondergrondse Energieopslag), om daarmee de kans op toekomstige verontreinigingen van de bodem te verkleinen. Dit valt namelijk onder de zorgplicht in de Wet bodembescherming. 8. En dan zijn we van alle zorgen af? Niet helemaal, want een operationeel KWO-systeem moet beheerd worden om er voor te zorgen dat de bronnen goed blijven functioneren en dat er thermische balans is tussen het gebruikte koude en warme grondwater. Ook regelmatig onderhoud is nodig om de kans op putverstopping te verkleinen. Zo worden de bronnen één of twee maal per jaar gespuid om eventuele vervuiling van de filters te verwijderen. Daarnaast zijn in de vergunningen (Gww en eventueel Wvo) voorschriften opgenomen voor het exploiteren van een KWO-systeem. 9. En de laatste vraag is natuurlijk altijd: wat kost het? De kosten voor het ondergrondse deel van een KWO-systeem bedragen minimaal 100.000 euro. In Nederland is er al veel kennis aanwezig over energieopslag in de bodem. Voor het traject zijn tenminste een installateur, een geohydroloog, een vergunningaanvrager en een grondboorbedrijf noodzakelijk. Door de mogelijk forse besparingen op gas en elektriciteit, is de terugverdientijd van de KWO-systemen vaak aantrekkelijk.

M A G A Z I N E

23

m e n s i n b e e ld “Wantrouw ervaring. Denk zelf na!” Het is de lijfspreuk van Jan Vreeburg (48), dé expert op het gebied van distributiestelsels voor drinkwater. Telkens probeert hij vastgeroeste denkwijzen te doorbreken. Vreeburg werkt bij KWR en doceert aan de TU Delft. Deze zomer gaf hij les in Suriname.

Jan Vreeburg (rechts) in gesprek met een van de Surinaamse cursisten

Jan Vreeburg (KWR/TU Delft) daagt studenten Suriname uit

‘Neem geen genoegen met bewezen technologie’

Jan Vreeburg kijkt naar een oude ruw-waterleiding op een Surinaams pompstation dat nu wordt gerenoveerd

Tekst: Olav Lammers

Waarom doceren in Suriname? “Vanuit het samenwerkingsverband dat de TU Delft heeft met de Caribbean Water Association, een vereniging van drinkwaterbedrijven van de Nederlandse Antillen, Aruba en Suriname. Vorig jaar gaf mijn collega Jasper Verberk daar een cursus ‘productie’. Nu was ik aan de beurt met een mastercursus ‘distributie’, toegespitst op de plannen voor verbetering en uitbreiding van het distributienet in Suriname.”

H2O Personeel voor de watersector

Water borrelt, leeft, stroomt. Water zoekt altijd zijn eigen weg. Net als H2O-job, het bemiddelingsbureau voor waterbanen. Wij zijn experts in het snel en zorgvuldig

H2O-job Frederik Hendriklaan 48 2582 BD Den Haag T: 070-3 319 949 E: [email protected] I: www.h2o-job.nl

zoeken en vinden van de juiste waterdeskundige voor uw organisatie, of de juiste stap in jouw loopbaan. Starters of (zeer) ervaren kandidaten, banen voor lange of korte termijn: H2O-job is het startpunt voor iedereen die werkt met water.

Kandidaten

Vacatures

Irrigatie Specialist (tijdelijk)

Manager Water

Ervaren Vergunningverlener Water

Hydrologisch Modelleur

Regio: Internationaal, Zuid Azië Niveau: HBO / WO Nr: 166

Regio : Midden Niveau: HBO / WO Nr: 133

Regio: Oost, Midden & Zuid Niveau: WO Nr: 153

Regio: Oost, Midden & Zuid Niveau: WO Nr: 133

Projectleider Gebiedsplannen

Adviseur Waterbodem

Specialist Hydrologie en Hydraulica

Junior Adviseur Water

Regio: Noord & Oost Niveau: HBO / WO Nr: 144 & 152

Regio : Assen Niveau: HBO Nr: 157

Regio: West Niveau: WO Nr: 135

Regio: West Niveau: WO Nr: 80

Hoe is het daar gesteld met de drinkwaterdistributie? “Een heleboel vergelijkbare omstandigheden en problemen, maar weinig middelen. Dan is het gevaar om in het oude te vervallen erg groot. Ik heb mijn studenten daarom voorgehouden en uitgedaagd, om juist onder deze moeizame omstandigheden bij de vervanging en uitbreiding van het distributienet front knowledge in te zetten in plaats van zogenaamde bewezen technologie, die ik over het algemeen niet vertrouw. Als je honderd jaar hetzelfde doet, kan het niet goed zijn.” Dat getuigt van visie. Maar hoe komt iemand uit de gezondheidstechniek in de waterdistributie terecht? “Mijn eerste baan was bij het toenmalige duinwaterbedrijf ’s Gravenhage. De materie triggerde mij meteen. Het viel me op dat er zoveel onbekend was. Dingen gingen omdat die altijd zo gingen. Als ik naar het ‘waarom’ vroeg, kreeg ik vaak een ‘daarom’, zoals in kindgesprekken. Dat bevredigde mij helemaal niet. In 1989 stapte ik over naar Kiwa Water Research, het huidige KWR. Toen speelde daar de problematiek van bruin water. Bezinksel in het leidingnet dat soms

uit de kranen kwam. Ik mocht er als jonge onderzoeker induiken en de ‘waarom’-vragen vrij beantwoorden. Dat leidde tot nieuwe inzichten en nu doen we dingen ineens heel anders dan we altijd gewend waren. Heel boeiend! En dan vraag je je natuurlijk af: wat doen we dan anders?” Je haalt me de woorden uit de mond. “Het meest in het oog springend is dat we nu zelfreinigende leidingen ontwerpen. Dat staat haaks op wat we twintig jaar geleden deden. Vertakte leidingnetten die naar de uiteinden steeds kleiner worden. Gevolg: hoge snelheid, lage verblijfstijd waardoor het probleem van opwervelend sediment vrijwel tot nul is gereduceerd.” Ben je een vakidioot? “Misschien. Ik ben van mijn werk gaan houden. Maar ik zie vooral dat er nog een heleboel beter en anders kan en dat daar veel tijd voor nodig is. Het idee voor vertakte leidingnetten had ik bij voorbeeld al in 1992, maar ik kwam twee jaar geleden in mijn proefschrift pas goed tot een degelijke onderbouwing van de toepassing.” Wat is na 20 jaar nog het motiverende? “De uitdaging dat je mensen moet overtuigen met argumenten en aloude aannames ter discussie moet stellen. Ja, ik klets beter dan ik schrijf. Of ik overtuigingskracht heb, laat ik in het midden. Maar ik zie wel steeds dingen gebeuren. Naar mij luisteren, betekent vaak dat je iets heel anders moet doen dan je gewend bent. Tijdens colleges zeg ik: ‘geloof me niet, maar discussieer’. Waarom? Daarom!”

24

M A G A Z I N E

M A G A Z I N E

25

ONDE R Z OEK

ONDE R Z OEK (Foto: KWR/OPIW)

‘In een veilige omgeving als collega’s waterproblemen bespreken’ tijd ervaren ze het delen van kennis niet als bedreiging omdat water voor hen geen core business is.”

gericht op toegepaste en praktische oplossingen voor concrete problemen en uitdagingen.”

Lage drempel Het OPIW zoekt zowel innovatieve als kosteneffectieve oplossingen voor praktische vraagstukken op het gebied van industriewater. Delen en samenwerken, dat zijn voor KWR de succesfactoren bij uitstek. “We bieden de industrie een lage drempel voor toegang tot watertechnologie en een hoog rendement op hun investeringen daarin”, zo typeert Traksel de aanpak. “Aan de behoefte in de industrie om geïnformeerd te worden en van gedachten te wisselen over de technische ontwikkelingen op watergebied hebben wij in 2004 ingespeeld door vier netwerkgroepen in het leven te roepen. Dit waren platforms waarop waterdeskundigen van voedingsmiddelenbedrijven, papierbedrijven, chemiebedrijven en waterbedrijven hun specifieke vraagstukken en oplossingen op het gebied van

Ketenbenadering Voor het oplossen van problemen en het beantwoorden van vragen op watergebied wordt steeds meer gekeken naar de gehele industriële productieketen. “Water is een integraal onderdeel van het industriële productieproces”, stelt Traksel vast. “In de chemie bijvoorbeeld is het een intermediair voor warmteproductie. Watergebruik en waterzuivering in de industrie zijn daarom niet los te zien van energiegebruik. Ook water en gassen komen in bepaalde processen samen. In de OPIW-projecten zien we dit ketendenken steeds vaker naar voren komen in een integrale aanpak.” Recycling en nuttig hergebruik krijgen in het kader van duurzame ontwikkeling steeds meer aandacht in het onderzoeksprogramma. Traksel: “Bijvoorbeeld het benutten van reststromen van waterzuivering voor energieopwekking. Vooral de voedingsmiddelenindustrie kent veel natte organische reststromen die door vergisting in een bioreactor omgezet kunnen worden in biogas. Duurzame energieproductie dus in relatie tot het watergebruik in de industrie. Het digestaat, een natte fractie die na vergisting overblijft, vormt daarbij echter een knelpunt. Dit soort onderwerpen komt in onze netwerkgroepen steeds vaker aan de orde.”

‘Lage drempel, hoog rendement’ Tekst: Constant Gras

Onderzoeksprogramma Industrie en Water richt zich op ‘vraaggestuurde innovaties’

Het ‘Onderzoeksprogramma Industrie en Water’ (OPIW) brengt industriële waterverbruikers, waterleveranciers en -technologen en kennisinstituten bij elkaar. Samen werken zij aan innovaties en oplossingen voor waterproblemen in de industrie. Met twintig projecten werpt het programma al vruchten af, stelt Danny Traksel die namens KWR een ‘onafhankelijk platform’ wil bieden.

Binnen de industrie is de kennis op watergebied grotendeels weggezakt, omdat bedrijven zich meer zijn gaan richten op hun core business. Tegelijk zorgden scherpere lozingseisen, schaarste aan zoet water en de noodzaak tot duurzaamheid ervoor, dat de vraag naar innovatieve oplossingen voor watergebruik in de industrie sterk is toegenomen. Voor kennis- en onderzoeksinstituten op het gebied van watertechnologie ligt er dus een nieuwe markt met nieuwe kansen. In 2006 is KWR Watercycle Research Institute (KWR) begonnen met het ‘Onderzoeksprogramma Industrie en Water’ (OPIW). KWR fungeert daarbij als het onafhankelijke

‘platform’ waar industriële waterverbruikers en de zogenaamde utility-leveranciers ideeën, kennis en ervaring kunnen uitwisselen. Sindsdien heeft het OPIW al twintig projecten uitgevoerd of gestart, bijvoorbeeld voor alternatieve methoden voor koelwaterconditionering, de verwijdering van zouten uit afvalwater en proceswater, een screeningsmethodiek voor legionella in koel- en proceswater en waterhergebruik uit digestaat. Marktpositie “Onze positionering in die markt is die van een onafhankelijk instituut dat in samenwerking met kennisdragers, industriële eindgebruikers, brancheorganisaties en waterbedrijven vraaggestuurde innovatieve oplossingen ontwikkelt en in de praktijk brengt”, zegt Danny Traksel, teamleider ‘Industrie & Water’ binnen KWR’s Kennisgroep Watertechnologie. “Industriële bedrijven zijn vaak gefocust op praktische antwoorden en oplossingen voor hun concrete vragen en problemen op watergebied. Daarom bieden wij ze een platform aan waarop ze daarover hun kennis, ervaringen en ideeën kunnen uitwisselen. Op die manier leren bedrijven van elkaar en wordt een gezamenlijke aanpak van problemen en vraagstukken op watergebied mogelijk. Veel watervraagstukken van verschillende industriële bedrijven vertonen immers overeenkomsten, zeker binnen dezelfde bedrijfstak. Het samen financieren van projecten en zoeken naar subsidiemogelijkheden levert bedrijven vervolgens aanzienlijke kostenbesparingen op; tegelijker-

watertechnologie onder branchegenoten kunnen bespreken. In de tussentijd is daar de vijfde netwerkgroep voor de zwembadenbranche bijgekomen.” Vijftig ideeën De deelnemende bedrijven wilden graag dat de in de netwerken geformuleerde ideeën verder zouden worden uitgewerkt en geconcretiseerd. Dit vormde de aanzet tot de ontwikkeling van een onderzoeksprogramma. Het OPIW ging begin 2006 van start. Kennis- en ervaringsuitwisseling binnen de vijf netwerkgroepen heeft totnogtoe al zo’n vijftig onderzoeksideeën opgeleverd. Twintig daarvan zijn binnen het OPIW vertaald naar onderzoeksprojecten en uitgevoerd of nog in uitvoering. Inmiddels zijn ca. dertig industriële watergebruikers en waterbedrijven betrokken bij deze projecten, waarin ze samenwerken met KWR en andere ‘kennisdragers’ van watertechnologie. KWR probeert zich met deze aanpak te onderscheiden van andere onderzoeksinstituten die hun kennis en technische producten op het gebied van watertechnologie op de markt brengen. “Wij vinden het heel belangrijk om te benadrukken dat we geen producent of leverancier zijn van technieken en systemen op het gebied van watervoorziening”, aldus Traksel. “Het OPIW wordt voor én door de industriële gebruikers van watertechnologie en waterapparatuur aangestuurd en is vooral

Veilige omgeving De door KWR gefaciliteerde netwerkgroepen en het Onderzoeksprogramma Industrie en Water stuiten op een grote belangstelling van de industrie. “Het wordt ervaren als een veilige omgeving om vraagstukken en problemen op watergebied met collega’s te bespreken. Er worden ideeën voor oplossingen aangedragen en die worden in multicliëntprojecten ontwikkeld tot concrete innovatieve toepassingen voor de deelnemende bedrijven”, onderstreept Traksel. “De vraaggestuurde aanpak levert niet alleen praktische oplossingen op, maar ook nieuwe kennis. Kennis die bijdraagt aan het vergroten van de innovatiekracht van de Nederlandse industrie en watersector, die nodig is om de internationale concurrentiepositie te versterken en duurzame bedrijfsvoering te bevorderen.” OPIW-projecten Lopende projecten - Handboek koelwater - Vergaande N/P-verwijdering uit industrieel proceswater - Screeningsmethodiek Legionella’s in koelwater en proceswater - Scenariostudie waterbehandeling en hergebruik digestaat - Concentraatbehandeling Afgeronde projecten - Praktijkervaringen membraanfiltratie - Verwijdering prioritaire stoffen - Keramische membranen in de industrie - Vergelijking ionenwisseling en membraanfiltratie voor demiwater- productie - Verwijdering zouten uit afvalwater en proceswater - Cursus schoonmaken leidingnetten - Workshop biologische stabiliteit

leidingnetten en koeltorens - Cursus membraanfiltratie - Mogelijkheden brak grondwater als bron proceswater - Oppervlaktewateronttrekking en de KRW - State of the art alternatieve conditioneringstechnieken - Workshop UV-techniek voor industriële toepassingen Nieuwe projectideeën - Scaling: detectie en preventie - Alles over het gebruik in koelwatersystemen - Vergelijkend onderzoek online meettech- nieken biofouling koelwatersystemen - State of the art alternatieve conditioneringstechnieken Bron: KWR Industrie & Water, OPIW

M A G A Z I N E

27

MA R KTWI JZ E R m u tat i e s

leveranciers online

Aanmelden en doorgeven mutaties op WaterForum Marktwijzer Online: zie www.waterforum.net/ marktwijzer

Nieuwe aanmeldingen en mutaties in de Marktwijzer Online Bedrijven met Extra vermelding Deze bedrijven hebben een uitgebreide bedrijfsvermelding op www.waterforum.net/marktwijzer

257 jaar ervaring, aan u gewijd Overtuigen en harten winnen Wat betekent de 257 jaar gebundelde ervaring voor u? Een enorme schat aan kennis over watertransport en waterbehandeling, die wij graag met u delen en waarmee u financieel uw voordeel kunt doen. Het staat voor ruim twee eeuwen wetenschappelijk onderzoek en ontwikkeling, wat ons innovatief op het scherpst van de snede houdt. En in die 257 jaar leerden we uit eigen ervaring de vaardigheden waarmee we vandaag en morgen iedere uitdaging aankunnen. Maar vooral - die 257 jaar maakt ons wie we zijn: ITT Water & Wastewater. We zijn de optelsom van vier uitmuntende ITT-merken: Flygt, Sanitaire, Wedeco en Leopold. Hun integrale oplossingen leveren tastbare zakelijke, operationele en milieuvriendelijke resultaten die de tand des tijds kunnen doorstaan. De 6000 deskundigen van ITT W&WW werken onafgebroken, om u te overtuigen en uw hart te winnen. ITT Water & Wastewater is eigendom van de ITT Corporation, White Plains

www.ittwww.nl en www.ittwww.be

Arcadis Maastricht AVK Nederland BV Vaassen Chemotechniek Bvba Maasmechelen Nederlands Watermuseum Arnhem

Advies- en ontwerpbureaus, Afvalwaterbehandeling, Afvalwatertransport, Bodemsanering, Drinkwaterbehandeling, IBA Onderwijs, Opleidingen Afsluiters, Gietijzeren appendages, Hydrants, Koppelingen, Ondergrondse brandkranen, Straatpotten Advies- en ontwerpbureaus, Buisreiniging, Desinfectie/oxidatie installaties, Desinfectie-eenheden/systemen, Desinfectiemiddelen, Ingenieursbureaus Legionella - chemicaliën, Legionella - desinfectie, Legionella - risico-analyse, Reinigingsmiddelen Advisering, Beursorganisatoren, Branche-organisaties, Hulporganisaties, Organisaties, Voorlichting

Basisvermeldingen Berson UV-Techniek BeWasol b.v. Elektro Limburg / Patron Agri Systems IWC-Inovative Water Concepts Nieuwland Geo-Informatie PlastiPro BV Priva Raster Products BV Schmidt C.N. B.V. SOLIS Projects bv Spirofil B.V. StaCo International BV STTEurope Sustec Consulting & Contracting BV Ten Lande Belastingadvies Tencate Geosynthetics Netherlands B.V. Turbin BV Vlotterkering BV VORtech bv Waterarchitect van Bueren Watermaatwerk Waterpartners B.V. Waterzaken WZS

Nuenen Weert Maasbree Grou Wageningen Zundert De Lier Dreumel Amsterdam Lelystad s Heerenberg Rogat Tiel Wageningen De Kiel Almelo Tilburg Den Hoorn Delft Rotterdam Ede Aalsmeer Amsterdam Laren

Desinfectie/oxidatie installaties, UV-bestralingsinstallaties Afvalwaterbehandeling, Chemische waterbehandeling, Automatisering, Installatiebedrijven Reinigingsmiddelen, Industriële installaties Geo-informatie, GIS (Geografische Informatie Systemen) Inspectieputten UV-bestralingsinstallaties, Meet- & Regeltechniek Telemetrie, Industriële installaties Afvalwaterbehandeling, Ontwateringsapparatuur Afvalwaterbehandeling, Mechanische waterbehandeling Opslagsystemen, Tanks Pompen Afvalwaterbehandeling, Slibbehandeling Ingenieursbureaus, Advisering Folie/kunststoffen, Kunststof lining Ozonisatie-installaties, Filtratie Waterkeringen Automatisering, Remote Sensing Advies- en ontwerpbureaus, Ingenieursbureaus Advies- en ontwerpbureaus, Watermanagement Galvanische afvalwaterbehandeling, Omgekeerde osmose waterbehandeling Watermanagement, Communicatie advies

28

M A G A Z I N E

M A G A Z I N E

n e d e r l a n d i n d e w e r e ld

n e d e r l a n d i n d e w e r e ld

Zeeuwse studenten tot hun middel in vervuilde rivier Macedonië In vijf jaar tijd is de waterkwaliteit van de rivier Dragor in Macedonië niet veel verbeterd. Dat constateerden 26 studenten en 4 docenten van de Delta Academy van de Hogeschool Zeeland. De studenten deden op uitnodiging van de stad Bitola metingen van de watervervuiling in de Dragor. De rivier is zwaar vervuild doordat fabrieken en huishoudens hun afvalwater ongezuiverd lozen. Op sommige plekken was het water zwart. In de buurt van een gistfabriek kleurde het water oranje, bij een melkfabriek wit. Toch gingen de studenten tot aan hun enkels of zelfs hun middel in het water om monsters te nemen. De studiereis was een vervolg op onderzoeken in 2004 en 2005, ook door de Hogeschool Zeeland. Doel was te kijken hoe de waterkwaliteit zich had ontwikkeld en of de lokale bevolking de gevolgen overziet van de vervuilde rivier. Op sommige plekken was de waterkwaliteit iets beter, maar dat was vooral het gevolg van de sluiting van fabrieken of het verleggen van een lozingspunt. De uitkomsten verwerken de studenten in een rapport dat binnen enkele weken aan de burgemeester van Bitola wordt gezonden. Enkele jaren geleden zorgde de conclusies van de HZ voor veel ophef in de Macedonische politiek. Desalniettemin is er nog weinig structurele verbetering geboekt. Zo is er geen geld voor nieuwe zuiveringsinstallaties. De studenten hebben ook een publieksfolder samengesteld, waarmee de lokale bevolking bewuster gemaakt kan worden over wat zij kunnen doen om vervuiling te verminderen. Een van de problemen is het dumpen van huishoudelijk afval langs de rivier. De folder is vertaald in het Macedonisch en aan het gemeentebestuur aangeboden. Tijdens de trip kregen de studenten alle medewerking van het lokale drinkwaterbedrijf, de rioleringsdienst en de irrigatiedienst.

29

New York gaat samenwerken met Rotterdam op het gebied van waterbeheer

VS en Nederland klinken met water op historische band Rotterdam sluit een alliantie met New York. Het Friese Sneek is de showcase voor nieuwe toiletten in the Big Apple. En senator Mary Landrieu werkt, samen met president Obama, aan een nieuwe inrichting van het waterbeheer, geïnspireerd door de Nederlandse praktijk. Bij het vieren van de 400-jarige band tussen Nederland en de VS was water hét smeermiddel. Op 9 en 10 september werd in New York de conferentie H209 over kuststeden en klimaatverandering gehouden, met een grote inbreng van Nederland. De staatssecretaris Huizinga van VenW en Heemskerk van Economische Zaken waren aanwezig, net als burgemeester Aboutaleb van Rotterdam en De Zeeuwse studenten gingen de Dragor in om metingen te verrichten

Ongezuiverd afvalwater van een gistfabriek kleurt de rivier oranje

Meer nieuws online

WaterForum volgt de activiteiten van de Nederlandse watersector op de voet, ook in het buitenland. Op de website WaterForum Online vindt u berichten over nieuwe projecten, overnames en technologische ontwikkelingen, waarbij Nederlandse bedrijven en instellingen over de gehele wereld betrokken zijn.

www.waterforum.net

Nederlandse waterpiramides voor schoon drinkwater Ingenieursbureau MWH en Aqua-Aero Watersystems gaan op het Indonesische eiland Pomana twee zogenaamde ‘waterpiramide’ neerzetten. Deze

waterpiramides zijn grote witte tenten van 8 meter hoog en 30 meter in diameter die de productie van schoon drinkwater uit zout grondwater mogelijk maken. Water verdampt in de tent, waarin de temperatuur overdag oploopt tot 75 graden, en stroomt dan langs de wanden weer naar beneden, waar het opgevangen wordt. Het zout en vuil blijven achter op de grond. Ook de buitenkant van de tent wordt gebruikt. Regenwater stroomt daar vanaf en wordt opgevangen en opgeslagen voor drogere tijden. De energie die nodig is voor het aandrijven van de ventilator die de tent omhoog houdt, en de pomp in beweging zet, wordt opgewekt met zonnepanelen. De productie per tent bedraagt zo’n 1000 liter per dag. Er staan al twee van dergelijke tenten in Gambia en twee in India.

De piramide produceert 1000 liter water per dag

Deltacommissie-voorzitter Veerman. Allen droegen zij de Dutch Approach uit. En die benadering is heel wat anders dan de Amerikaanse. Waar het Nederlandse waterbeheer letterlijk en figuurlijk het polderen voorstaat, zoeken de Amerikanen vaak het conflict- en risicomodel. En dat het juridische gevecht ook succes kan hebben, beschreef Robert Kennedy Junior. Dankzij meer dan 400 rechtszaken die Kennedy voerde tegen vervuilers, transformeerde de Hudson-rivier uiteindelijk van een zwaar verontreinigde rivier in een gezonde stroom met de meeste vissoorten op het Westelijk Halfrond. De ervaringen met orkaan Katrina hebben de

Arcadis stoot top-10 van Amerikaanse wateradviseurs binnen Ingenieursbureau Arcadis heeft zijn Amerikaanse tak verder uitgebreid met een overname van adviesbureau Malcolm Pirnie. Dit bedrijf, met het hoofdkantoor in de staat New York, is vooral sterk op de water- en milieumarkt en haalt met 1700 werknemers een omzet van bijna 400 miljoen dollar. Veel opdrachten komen van de overheid, waaronder de federale overheid. Arcadis hoopt dan ook te profiteren van de goede relatie met de overheid. Voor Arcadis is de Amerikaanse markt een van de speerpunten, onder meer voor watermanagement

Satellietopname van orkaan Katrina in 2005 New Orleans trof

en kustbescherming. Arcadis heeft een eigen Amerikaans dochterbedrijf, Arcadis USA, waar Malcolm Pirnie onderdeel van zal worden. Het bedrijf komt met de overname in de top-10 van grootste bedrijven in de internationale wateradviesmarkt. Gezamenlijke zetten Arcadis en Malcolm Pirnie 500 miljoen dollar om in de watermarkt. Dat is 17 procent van de totale omzet van beide bedrijven. Arcadis betaalde 220 miljoen voor Malcolm Pirnie, waarmee het voor het Nederlandse bedrijf de grootste overname ooit is.

Amerikanen echter ook op een ander spoor gezet. Langetermijnplanning in stedelijke ontwikkeling en watermanagement is onontbeerlijk. Sinds enige jaren werken Nederlandse en Amerikaanse experts al aan de wederopbouw van de deltabescherming rondom New Orleans. Senator Mary Landrieu, verantwoordelijk voor de wederopbouw, verklaarde dat ze samen met president Obama en Lisa Jackson, hoofd Environmental Protection Agency, aan een nieuwe bestuurlijke aanpak voor het waterbeheer werkt, geïnspireerd door het Nederlandse voorbeeld. Staatssecretaris Heemskerk van Economische Zaken, burgemeester Abouteleb van Rotterdam en vertegenwoordigers van Arcadis, DHV, Fugro en Deltares gaven het startschot voor een structureel trans-Atlantisch samenwerkingsprogramma met New York. Nederlandse waterexperts gaan zich samen met de New York Port Authority storten op de herontwikkeling van the South West Brooklyn Waterfront.

Orkaan op komst? Check de stormatlas! Royal Haskoning heeft een hurricane surge atlas gemaakt voor de Amerikaanse zuidwestkust, waar onder meer New Orleans ligt. De stad die in 2005 zwaar getroffen werd door orkaan Katrina kan nu aan de hand van de atlas inschatten hoe hoog een orkaan het water en de golven zal opstuwen en of de waterkeringen daar tegen bestand zijn. Zo kunnen snel de risico’s worden ingeschat en bepaald worden of evacuatie nodig is. De atlas was net klaar voor het begin van het orkaanseizoen, dat van juni tot november loopt. Royal Haskoning heeft sinds de orkaan een eigen kantoor in New Orleans met vijf medewerkers. Het ingenieursbureau werkt namens het US Army Corps of Engineers (USACE) mee aan het herontwerpen van de dijken rondom New Orleans. De stormatlas is een van de hulpmiddelen in de bescherming van de stad. Eind mei is er voor het eerst mee geoefend en volgens Mathijs van Ledden lag binnen een half uur een gedegen verwachting van de waterstanden en golven op tafel.

30

M A G A Z I N E

I nf o r m at i e

Agenda 21 oktober, Mechelen, Belgie

12 - 14 november, Assen

Aquarama vakbeurs voor watertechnologie

Grond, groen en water

Belgische ééndaagse vakbeurs op het gebied van water, inclusief workshops. Organisatie: Aquarama Website: www.aquarama.be

Nieuwe vakbeurs die zich richt op alle facetten van de GWW-markt. Organisatie: Expo Management E-mail: [email protected] 18 november, Rotterdam

23 - 31 oktober, China

Handelsmissie naar Hebei, China

Doel van de missie is het verkennen van de grote publieke werken in de provincie Hebei, zoals stedelijke ontwikkeling, haven- & kustontwikkeling en water- & milieutechnologie. Organisatie: Co-Development Programma Website: www.holland-hebei.net

Water production with CSP

Zonne-energie (concentrated solar power, CSP) kan een belangrijke rol gaan spelen in duurzame waterproductie. Organisatie: Water voor Afrika Website: www.wataf.org 18 - 20 november, Beijing, China

28 oktober, Delfzijl

Openingssymposium ZAWZI ‘Duurzaamheid, innovatie en water’

Symposium ter gelegenheid van de opening van de zoutafvalwaterzuivering nabij Delfzijl. Organisatie: North Water,Waterbedrijf Groningen Website: www.northwater.nl

25 - 26 november, Delft

Nieuwe inspectietechnieken voor waterkeringen

1 - 4 december, Parijs (Villepinte), Frankrijk

Pollutec Horizons

Cursus energie uit water

Tweedaagse cursus. Organisatie: St. PostAcademisch Onderwijs Website: www.pao.nl

14 januari, Rotterdam

Kennisconferentie 2010 'Leren met Water' Congres over innovatief water- en gebiedsbeheer. Organisatie: Leven met Water Website: www.kennisconferentiewater.nl

10 - 12 november, Hamburg

Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management in de industrie (textiel, papier, voeding, chemie, etc.), de drink-, proces- en afvalwatersector en in toeleverende sectoren.

Redactie Constant Gras, Olav Lammers, Rob Schoon, Corine Konings (eindredactie), Jac van Tuijn, Arjan Veering (coördinatie), 015-3640811, [email protected]

Grote internationale vakbeurs voor duurzame ontwikkeling. Organisatie: Promosalons Nederland Website: www.pollutec.com

3 - 4 november, Delft

NovaForum Business Media BV Postbus 228 2640 AE Pijnacker 015-3617433 www.waterforum-media.net

Uitgever Rinus Onland

Grote Chinese vakbeurs voor waterbeheer en watertechnologie. Organisatie: Messe Frankfurt Website: www.waterexpochina.com

Cursus natuurlijke waterzuivering

Tweedaagse cursus. Organisatie: Wageningen Business School Website: www.wbs.wur.nl

WaterForum Magazine is een uitgave van:

Water Expo China

Tweedaagse cursus. Organisatie: St. PostAcademisch Onderwijs Website: www.pao.nl

3 - 4 november, Wageningen

colofon

Acqua Alta 2009

Duits congres en vakbeurs over klimaatverandering en hoogwaterbescherming. Organisatie: Hamburg Messe Website: www.acqua-alta.de

Secretariaat Sandra Alberts, 015-3617433, [email protected] Verkoop Mariëlle Schoor, 015-3640913 [email protected] Abonnementenadministratie WaterForum Magazine wordt op aanvraag toegestuurd aan de relevante doelgroepen. De prijs van losse nummers bedraagt 10,00 euro. Aanvraag en/of adresmutaties via [email protected] Vormgeving MarkDesign, Hoofddorp Druk Den Haag Offset BV, Rijswijk

Actuele agenda online

Deze, en nog veel meer evenementen, zijn te vinden op www.waterforum.net

Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden.

Copyright NovaForum Business Media BV, 2009. Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterForum Magazine is slechts toegestaan E-mail Website met bronvermelding en na schriftelijke toestemming [email protected] www.expo-management.nl van de uitgever.

adve rte nti e i n d ex Adverteerder

Pag.

Telefoon

Expo Management IHC Lagersmit Krohne Logisticon Water Treatment en Verhuur Pro Water Siemens Veolia Water Wetsus

6 16 8

(0318) 69 15 00 (018) 441 15 55 (078) 630 62 00

31 16 32 2 22

(0184) 60 82 66 (074) 291 51 50 (070) 333 34 95 (070) 300 21 15 (058) 284 62 00

[email protected] [email protected]

www.ihcmerwede.com www.krohne.com

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

www.logisticon.com www.prowater.nl www.siemens.com www.veoliawater.com www.wetsus.nl

Siemens SONOKIT tovert ieder type leiding om naar een flowmeter! Retrofit oplossing voor betonnen, metalen en kunststof leidingen

Procesinstrumentatie De Siemens SITRANS FUS SONOKIT is een eenvoudige “retrofit oplossing” die u de mogelijkheid geeft om bestaande en nieuwe betonnen, metalen of kunststof leidingen om te bouwen naar een inline ultrasone flowmeter. De SONOKIT kan zowel geïnstalleerd worden in leegstaande of onder druk staande leidingen (“hot-tap” installatie). Onze SONOKIT is een kostenbesparen en accuraat alternatief voor traditionele flowmeters, toepasbaar op leidingdiameters variërend van DN100 t/m DN4000. Meer informatie? Bel 070 333 3495 of mail naar [email protected] Setting standards with Totally Integrated Automation.

Answers for industry.