Rotterdam, 19 augustus 2012 Thema: een deuk in een pakje boter Inleidende lezing: Jezus zei: ‘Stel dat u maar één schaap hebt en dat valt op sabbat in een kuil, wie van u zou het niet vastgrijpen en het er weer uit halen? 12 En is een mens niet veel meer waard dan een schaap? Daaruit volgt dat we op sabbat goed mogen doen.[Mat. 11: 11-12] Lezingen We beginnen met de Talmud
Er was een rechtvaardige. Hij heette Benjamin. Hij had als taak de armenkast te beheren. Op een dag kwam een vrouw naar hem toe en zei tegen hem: ‘rabbi, geef mij te eten!’. Hij antwoordde: ‘de kas is leeg!’ Maar zij zei: ‘Rabbi, als je mij niets geeft, mijn kinderen en ikzelf zullen omkomen van de honger.’ Toen gaf hij haar uit zijn eigen geld. Later werd Benjamin ziek en lag op sterven. De aartsengelen kwamen bij God en zeiden: ‘Meester van de wereld, jij hebt gezegd dat ‘wie redt het leven van een zoon van Israël, redt de hele wereld’. En Benjamin, de rechtvaardige, die een arme vrouw en haar zeven kinderen van de dood heeft gered, zou zo jong moeten sterven?’ God dacht na en gaf Benjamin nog tijd van leven. [Talmud Bavli, Bab Batra, 11 A] Een eensgezind trio
Uit het evangelie van Mattheus. Jezus zei: : 'Wat gij niet voor één van deze geringsten hebt gedaan, hebt gij ook voor Mij niet gedaan en wat gij wel voor één van deze geringsten hebt gedaan, hebt gij ook voor mij gedaan' [Mt. 25:45] Uit de Koran 5:32 Wie één mens doodt, vermoordt de hele mensheid… wie één mens redt, het is alsof hij de hele mensheid redde. (Soerat 5:32) En nu uit onverdachte hoek
Uit Jean-Paul Sartre, Existentialisme is een humanisme. Wanneer we zeggen dat de mens verantwoordelijk voor zichzelf is, willen we niet zeggen dat de mens verantwoordelijk is voor zijn strikte individualiteit, maar dat hij verantwoordelijk is voor alle mensen. [In: de uitgelezen Sartre, 2000] 1 zondag 19 augustus 2012 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Overdenking Bert Keizer Een paar weken geleden schreef columnist en arts Bert Keizer in dagblad Trouw een gedenkwaardige column over ontwikkelingshulp. Dertig jaar geleden werkte hij als basisarts in een ziekenhuis in Kenia. Daar liep hij te hoop tegen de lokale cultuur waar hij niets van begreep. Hoe kon een vader, onderwijzer in het dorp, uit het ziekenhuis weglopen met zijn dochtertje van twaalf die een ingewikkelde beenbreuk had opgelopen, uit angst voor de mogelijke kosten van een operatie? Het kind zou later zeker invalide worden. Hoe kon een vader dat doen? De verbijstering van de toen jonge arts is nog te voelen in de wijze waarop Bert Keizer het voorval beschrijft. En hij concludeert: Na Kenia heb ik nooit meer iets aan ontwikkelingshulp gegeven. Volgens mij kun je iemand helpen met de afwas maar je kunt niet een heel volk helpen bij zijn ontwikkeling. Ik zie uit naar een spoedcursus die er toe leidt dat de vader die ik beschreef niet wegvlucht met zijn dochter. “Kom, zeg, zo eenvoudig is dat niet. Spoedcursus! Besef je wel dat je dan een hele cultuur zou moeten ombouwen?” Ja, dat besef ik. En die onmogelijkheid onderschrijf ik van harte. Bert Keizer kreeg iedereen over zich heen. Een kinderarts die jaren lang in Oost-Afrika had gewerkt wierp hem tegen: Keizer bouwde in Kenia klaarblijkelijk een beeld op dat hem nooit verlaten heeft: de, tegen beter weten in, onverantwoordelijke zwarte. Een eenzijdige nadruk. Zag hij al die moeders niet, die met kinderen op de rug van mijlen ver kwamen aanlopen? Waar zijn de overtuigende argumenten voor zijn planeet-brede uitspraak dat ontwikkelingshulp geen zin heeft? Na zeven jaar als kinderarts in Oost-Afrika, laatstelijk in 1999, spreek ik hem openlijk tegen. Tegenover Bert’s ‘nietes’ stel ik ‘welles’. Culturen leren wél van elkaar, kritische en volwassen samenwerking zet wél zoden aan de dijk. Thomas, Jan en Anouk De discussie is buitengewoon actueel, zeker in de aanloop naar 12 september, maar wordt doorgaans met oneliners gevoerd. Daarom vroeg ik mijn gesprekspartners, alle drie jonge ervaringsdeskundigen, of ze met Bert Keizer eens waren (ontwikkelingshulp is vergeefse moeite zolang de mentaliteit in bepaalde langen niet verandert, wat wij niet kunnen bewerkstelligen zelf) of eerder met de kinderarts uit Oost-Afrika (ontwikkelingshulp, hoe beperkt, helpt wel degelijk). Thomas, Anouk en Jan, kennen elkaar niet. De twee eersten zijn arts. De derde onderwijsdeskundige en ze werken alle drie in ontwikkelingslanden, En wat bleek? De ervaring van Bert Keizer blijkt heel herkenbaar te zijn maar de conclusie die hij trekt niet. 2 zondag 19 augustus 2012 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Thomas schreef: Het contrast van Keizer en de kinderarts is helder, maar gaat niet verder dan welles-nietes. Beide zijn veel te simpel in hun analyse. Keizer omdat hij de hele wereld op een enkele ervaring afrekent en de kinderarts omdat ze echt naïef lijkt te denken dat je culturen van buitenaf kan veranderen (in mijn opinie gedraagt een cultuur zich zoals iedere stof op aarde, onder druk wordt het hard en onwrikbaar). De man die zijn kind mee naar huis neemt is niet onredelijk of dom, als hij vandaag al zijn geld uitgeeft aan een operatie dan gaan het hele gezin dood van de honger, dus dan is een handicap, die hij waarschijnlijk ook niet helemaal snapt, nog niet zo’n slecht alternatief. Oplossing is de behandeling gratis maken. Heb zelf genoeg van dat soort mensen gezien. Wat in mijn ogen veel slechter is, zijn de mensen in overheden of andere bestuurlijke functies die er voor zorgen dat corruptie blijft bestaan, die het geld stelen waarmee zo’n operatie uitgevoerd had kunnen worden, maar daar spreken Keizer en de kinderarts niet over. Als je dan een deuk gaat maken, sla dan op z’n minst op het juiste pakje boter. Anouk onderschrijft dit standpunt volkomen, en ook dat van Jan. Maar die bekijkt het nog van een andere kant. Ik denk dat het geven van ontwikkelingshulp een verkeerde benaming is, het zou beter zijn om te spreken van zoiets als internationale coöperatie of iets dergelijks. Hulp geeft een soort eenrichtingsverkeer aan en dat heeft zijn langste tijd wel gehad. Ik denk ook dat er altijd een effect zal zijn, al is het niet altijd het beoogde effect. Maar er zijn altijd mensen die erg veel hebben aan de samenwerking of diensten die geboden worden. Misschien moeten we veel meer inzetten op het duurzaam versterken van professionaliteit in plaats van al te hoogdravende doelen te stellen. De mentaliteit is vaak een cultureel of in elk geval een maatschappelijk gegeven, daar zult je het mee moeten doen, hoe graag je het ook anders zou willen. Van deze drie jonge mensen weet ik trouwens dat ze zeer frustrerende ervaringen hadden in de taken die ze verkozen te vervullen om anderen te helpen, de ene ten opzichte van zieken, de andere ten opzichte van kinderen. Anouk bevestigt dit en zegt: De ervaringen van Thomas en Jan zijn niet heel positief maar dat komt waarschijnlijk omdat ze echt praktijkmensen zijn, de mensen met ervaring. En naar déze mensen moet je te rade gaan. Niet naar bureaumedewerkers.
3 zondag 19 augustus 2012 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Dit zijn dertigers die, gedreven door idealen, besloten om een tijdje deze idealen handen en voeten te gaan geven, aan de andere kant van de wereld. Ze hebben hun ogen niet in hun zak, zien feilloos de misstanden en kunnen daarvan behoorlijk van streek raken. Hun genuanceerde verhaal vertelt mij eerlijk gezegd veel meer dan vuistdikke officiële rapporten en alle oneliners van de wereld over ontwikkelingshulp. Hoe kun je in dergelijke situaties je idealen bewaren? Ik vroeg het hen: hoe hou je het vol? Hoe ga je met je eventuele woede om? Thomas zegt er dit over: - Je idealen bewaren is onmogelijk. De realiteit zal je dwingen die te herzien. Door stug vol te houden kan je denk ik wel het punt bereiken waar je je idealen hebt kunnen omzetten in praktische oplossing, vaak minder verstrekkend dan je idealen, maar wel echte verandering/ verbetering. Al met al is het voor mij niet het verliezen van je idealen, maar het bereiken van een deuk het doel, en wie weet waar die deuk toe leidt en wat er later weer van je idealen waar te maken is. Anders gezegd, je idealen brengen je op het punt dit werkt te gaan doen, je handen, je voeten, bloed, zweet en tranen brengen het resultaat. De frustraties en woede die zo’n proces met zich meebrengt is het lastigste. Ik probeer die woede te gebruiken om wat energie uit te halen, maar dat lukt ook vaak niet, dus dan maar weer praktisch zijn, je woede z’n loop laten, opkrabbelen en weer doorgaan. Jan pakt het anders aan. Hoe houdt hij het vol? Juist door je ogen open te houden, want zodra je dat niet meer doet en de negatieve kanten in jezelf verankert, heeft het allemaal geen zin meer. Het zit m vaak in kleine succesmomenten waar je je aan vast moet houden. Sommigen verliezen dat en worden blasé, gaan heel decadent worden 'anders is het niet dragelijk' en verliezen hun idealen uit het oog. En ook is de soms stellige woede een drijfveer. Soms is het allemaal heel frustrerend, maar tegelijkertijd geeft het aan hoe hard we nodig zijn. Je moet misschien ook niet teveel kijken naar het politieke niveau want dat is allemaal heel lelijk, maar meer naar de mensen daaronder: die dolblij zijn met samenwerken, leren en veranderen. Wellicht is de impact van onze activiteiten wel veel groter maar minder zichtbaar. En misschien pas goed zichtbaar als we allang weer weg zijn.
Talmud, Bijbel, Koran en Sartre De ander helpen als levensopdracht zien. Je vindt het als ideaal in de meeste religies en levensbeschouwingen. De Talmud vertelt hoe ene Benjamin meer tijd van leven krijgt omdat hij 4 zondag 19 augustus 2012 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
zorgde dat een arme weduwe en haar kinderen niet van honger omkwamen. Hij wordt tsaddik genoemd, een rechtvaardige. Het Nieuwe Testament en de Koran gaan een stapje verder: Soerat 5:32 herhaalt wat de Tora en, in navolging daarvan Jezus in het evangelie zegt: wie één mens redt, het is alsof hij de hele mensheid redde. (Soerat 5:32) Dan zou dus, om bij ons pakje boter te blijven, een enkele deuk voldoende zijn, ongeacht de grootte van het pakje boter? Voor Thomas zijn deze teksten uit de Talmoed, Bijbel en Koran herkenbaar en geven rust. Mochten je goede bedoelingen niet de hele mensheid redden dan kan je nog steeds een goed mens zijn. Wat er niet staat, maar waarvan ik wel denk dat het gezegd wordt, is dat je je hele leven moet proberen om meer dan een deuk in een pakje boter te slaan. Als het eindresultaat één deuk, of één gered mens is, is het ook goed, maar het is niet zo dat je ‘mag’ ophouden na één mens of één deuk. Er staat in de Koran ook niet voor niets dat als je een mens doodt je de hele mensheid doodt. Kennelijk prikt dat pakje boter de fantasie want, zegt Jan, Pas op! Veel mensen zouden ontzettend blij zijn met de boter zelf. Ik geloof echt in het goede, alleen moet het van ons komen, van mensen en niet van grote organisaties zonder echte betrokkenheid. Betrokken bij de ander zijn. Verantwoordelijkheid dragen voor de wereld zonder de werkelijkheid uit het oog te verliezen. Het is de kern van de meeste levensbeschouwingen. De kern van het humanisme ook. In zijn boek Existentialisme is een humanisme schrijft de Franse filosoof Jean-Paul Sartre: Wanneer we zeggen dat de mens verantwoordelijk voor zichzelf is, willen we niet zeggen dat de mens verantwoordelijk is voor zijn strikte individualiteit, maar dat hij verantwoordelijk is voor alle mensen. Bijbel, Talmoed, Koran, Sartre verwoorden dezelfde gedachten die kennelijk de uitkomst van eeuwenlang nadenken zijn. Heeft dat consequenties voor de toekomst, voor ónze toekomst? Jazeker, concludeert Thomas Voor de toekomst hebben deze gedachten een heel helder effect. Het dokteren is niet de meest effectieve methode om de wereld te gaan helpen, ik wil m’n kennis op andere vlakken 5 zondag 19 augustus 2012 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
dan ook uitbreiden om zo meer effect te kunnen sorteren, want de idealen blijven nog wel achter in m’n hoofd aanwezig. Jan is een andere mening toegedaan. Ik denk dat we terug moeten naar de menselijke maat. En niet naar Cordaid schaal. En Anouk staat er nog anders tegenover: Kom op, zeg, successen worden wel degelijk geboekt maar zijn meestal niet de headlines van de journaals. Dat de kindersterfte in Afrika met 50% is gedaald in de laatste 10 jaar is ook zelden een hot item. Veel hulpprojekten sorteren wel degelijk effect. We moeten de situatie aan het publiek genuanceerd uitleggen!
Vele deuken in vele pakjes boter Effect sorteren op grote schaal, de menselijke maat weer opzoeken, het publiek genuanceerd informeren: Thomas, Jan en Anouk kiezen een ander aanvalstechniek op dat ene pakje boter. Hun idealen komen voort uit een lange ontwikkeling van denken en voelen die tot onze huidige cultuur heeft geleid: Tora en Talmud, christendom en humanisme. Dat geldt voor ieder van ons. De vraag is nu welke techniek bij u, bij mij pas, om in dit vermaledijde pakje boter die wereld heet, vanuit onze persoonlijke overtuiging en naar gelang onze individuele mogelijkheden, een deukje te kunnen slaan. Amen.
6 zondag 19 augustus 2012 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
