J E A N N E DIELMAN
Tweede versie van het draaiboek, met de titel: 'Op naar Amerika' Chantal Akerman
De flat van het gezin C... Een nacht met volle maan.. .
De keuken. . . Een lange, smalle keuken, met tegels op de grond.. . De regelmatige trillingen van een koelkast.. . muren wit-geel. tot op een bepaalde hoogte bedekt met glanzende tegels van een feller wit.. . moderne en funktionele meubelen.. . Naast de koelkast achter in de ruimte, links een fornuis.. . o p de eerste twee pitjes een ketel. . . een glazen koffiepot. O p het voorplan een aanrecht van aluminium met druiprek. Een metalen voorwerp valt in de gezamenlijke stortkoker. Rechts tegen de muur gedrukt een tafel, in de lengte opgesteld, en gedekt met een ontbijt voor vier personen. Enkele lichtvlekken o p een kopje, op de keukenhanddoeken die op de radiator liggen te drogen.. .buiten dat is het licht egaal, blauwachtig, maanachtig. Een ordelijke keuken. Ze komt uit op een glazen terras waar vandaan men braakliggende terreinen ziet met op de achtergrond moderne flats, sommige vensters zijn verlicht.. . een stukje weg, vrachtwagens met opgestoken koplampen. een immense supermarket geheel verlicht.. . In de verte glinstert het Atomium.. . Men zou zeggen dat de regelmatige trilling van de koelkast de indruk van orde nog beklemtoont, er iets onontkoombaars aan geeft. .. De trage nadrukkelijke blik die op deze keuken geworpen wordt lijkt een soort schending, die groter is dan wanneer er 4'
JEANNE DIELMAN
werkelijk enig spoor van leven in zou zijn te bespeuren.. .
D e eetkamer. . . Eerst bijna helemaal donker.. . later iets meer verlicht. Vermoedelijk komt er een wolk voor de maan en glijdt dan weg.. . In het midden van de kamer, een ovale tafel met een kanten kleedje erover, rond de tafel zes stoelen.. . twee andere staan symmetries langs de rechtermuur, naast een buffet.. . er tegenover een meubel met glazen deuren.. . muren bekleed met behangpapier met motiefjes 'ton sur ton'. .. Boven het buffet hangt een schilderij met een gouden lijst.. . een boslandschap.. . een open plek. Een luchter met zes armen boven de tafel. Brede vensters gesloten door zware vitrages en omlijst met fluwelen gordijnen.. . oosterse vloerkleden.. . prullaria, heel veel. Het water loopt door de radiator.. . Een vliegtuig in de verte. Indruk van verstikking en strakheid onder de overdaad der dingen.. .
D e salon. . . Het vliegtuig verdwijnt verder en verder. Een sofa van een pluche groene stof. Twee fauteuils staan er omheen en kijken naar een televisietoestel. . . Een open-haardhoek met namaak-houtblokken.. . D e lift stopt o p een verdieping. . . De deur slaat dicht. Niet aangebroken flessen alcohol en een likeurservies op een klein roltafeltje. Een hoekkast met glazen deurtjes en een verzameling folklonstiese p o p petjes. . . Vazen o p kleedjes. Asbakken, reissouvenirs.. . Tafeltjes die in elkaar schuiven.. . Een bijna onmerkbare ademhaling.. . T w e e slaapkamers en een badkamer. . . De blik zal een gang binnendringen waarin drie deuren openstaan.. . D e eerste staat wagenwijd open.. . Een kleine kamer, smal, met donkere muren. Een sober meubilair.. . een éénpersoonsbed tegen de muur, een buro met schoolboeken.. .
r8
Chantal Akerman
Een moderne burolamp.. . Een wereldkaart aan de muur en posters. De bedlamp is aangebleven. Een jongen slaapt, zijn hand hangt uit het bed. Hij ademt regelmatig.. . De tweede is iets minder open. De kamer nauwelijks breder, het meubilair identiek.. . Kale muren, de overdreven orde geven een indmk van verlatenheid. De jonge man leeft reeds ergens anders, waarschijnlijk.. . Hij slaapt in een smal bed, draait zich om in zijn slaap.. . De derde deur opent o p een moderne badkamer. Een druppel maakt zich los van de kraan en pletst in de wastafel..
.
D e slaapkamer van de ouders. . . Een trage en cirkulaire blik die eerst blijft hangen op een zwaar geborduurd, half gesloten gordijn, men ziet een stukje van eén terras, dat uitziet op een oude brusselse buurt, onregelmatige daken, lange smalle moestuinen. . . de maan. De blik glijdt dan naar het midden van de kamer, naar het grote bed, op de twee kleine nachttafeltjes.. . mooi geordende medicijnen, een brilétui. vermoedelijk van de echtgenoot; en dan het nachtkastje van de echtgenote, naast enkele ansichtkaarten met zuidelijke landschappen een paar tijdschriften en een ingelijste foto waarop tegen de achtergrond van de Noordzee, stijf in zomerse kledij, lachend, een jonge vrouw en een nog jonge man, naast twee jongens. In het bed beweegt een massa, traag, dan sneller. Een man maakt zich los van een vrouw en gaat naast haar liggen. . .
D e slaapkamer vanJeanne en haar echtgenoot, de volgende dag. . . Een diffuus, hel licht. O p de radio muziek, bijvoorbeeld 'muziek bij het ontbijt'. N u bij dag ziet men in deze kamer ook nog een grote linnenkast met spiegel, een kaptafel en bijpassende fauteuils.. . vloerkleden, en twee lampjes boven het bed.. . Een vrouw, ongeveer vijfendertig, slaapt. Zij heet Jeanne. De radio speelt niet meer. Een man, ongeveer vijftig jaar oud, in een donkerblauw pak, met een onverschillig gelaat, komt binnen, en deponeert gewoontegetrouw het geld op het nachttafeltje, naast de ingelijste foto, en gaat haastig naar buiten. -3 Hij komt terug en pakt zijn bril van het nachtkastje. En Jeanne.. . Ze is in de lift, met een boodschappentas, met een uitdrukkingsloos gezicht.
JEANNE DIELMAN
I
Ze gaat snel de flat uit, langs de braakliggende grond zijn gelijksoortige flatgebouwen te zien. Z e draait de hoek om en verdwijnt in de oude stadsbuurt.. .
D e credits verschijnen nu: OP N A A R AMERIKA
Jeanne o p het huwelijk van haar oudste zoon.
Defeestzaal van het gemeentehuis van Sint-Gillis. . . In een ruime, rechthoekige, off~cieeluitziende zaal buigt een jong paar zich over een register, o m de beurt tekenen ze, daarna de getuigen.. . De bruid in een lange, witte wolkige jurk, Jeanne's zoon in jaquet. Achter hen, zittend op banken, beide families. We herkennen Jeanne en haar echtgenoot. . . Iedereen staat o p en volgt de pas gehuwden. In de hall kruisen ze een ander paar. De plechtigheid is kort, het lijkt een formaliteit, een administratieve zaak waarbij de feestelijke kledij misplaatst is.. .
Op het bordes. . . D e gehuwden poseren, samen met hun familie, voor de traditionele foto. Aan de rand is er een jong meisje, blond, gekleed in een romanties jurkje. Dan een gearmd paar - de vrouw moet ongeveer veertig zijn, en van een vergane schoonheid, de echtgenoot lijkt opgewekt - in het midden de bruid die o p haar moeder lijkt, glimlacht naar haar man, een magere jongeman die haar bekijkt, naast hem Jeanne en haar man, dan de jongste broer die ongeveer achttien moet zijn.. . O p de achtergrond een groepje jongelui, leeftijdgenoten van het bruidspaar. . . Iedereen lacht, poseert.. . Het is het begin van de winter, de hemel is koel grijs-blauw.. . Blauwachtige wolkjes komen voorbij. Jeanne verwijdert zich, in dezelfde richting als de wolkjes. D e familie hergroepeert zich om de afwezigheid van Jeanne op te vullen.. Iedereen glimlacht weer eens voor de volgende foto.. .
Een maand later. . . in een andere slaapkamer. . .
zo
Chantal Akerman
.
'
die op het eerstegezicht lijkt op de eerste. . . Een slordig bed, witte lakens, een groot kussen, omgewoelde dekens.. . Een vluchtige blik.. . het lijkt inderdaad veel op de kamer van Jeanne en haar man. .Maar er zijn rode bloemen op het nachtkastje naast het nachtlampje, en waar d c ingelijste foto stond - waarop men op de achtergrond de Noordzee zag, stijf in zomerse kledij op de voorgrond, lachend, een jonge vrouw en een jonge man. naast twee jongens - is niets. '41s men iets beter kijkt, merkt men dat de meubels op dezelfde manier opgesteld zijn als in de kamer van Jeanne en van haar man, in dezelfde stijl, misschien iets minder kostbaar en minder goed bij elkaar passend.. .
We horen dan enkele flarden dialoog, onbelangrijk, snel, tussen Jeanne en een man. Wanneer de blik weer op het bed gericht is, komt de rug van een man in ons held. Men kan veronderstellen dat het haar man is. Misschien komt het door die trage loop of dat opgeheven hoofd dat we er onmiddellijk aan twijfelen wie die man eigenlijk is, en dat we uiteindelijk bijna zeker weten dat deze man, die toch maar heel eventjes is te zien als hjj het geld o p het nachtkastje legt en de kamer uitgaat, niet de man van Jeanne is.. . Dan zijn er stappen te horen, die zich verwijderen, een deur die dichtslaat.. .
Twee of drie dagen later. . . Een man van middelbare leeftijd, zonder trage tred, die het hoofd niet geheven houdt, komt uit een huis van rode baksteen met kleine balkons van verroest smeedwerk, in een smalle straat met kleine werkplaatsen en opslagplaatsen, zoals je die bij station Midi ziet.. . Hij groet werktuiglijk een jonge vrouw, haar handen vol met pakjes, met twee jonge kinderen die de flat binnengaat.. . Z e zal tussen de vijfentwintig en dertig jaar zijn, en een vluchtige blik leert dat ze mooi zou kunnen zijn. Hij kruist een jong meisje in een broek en fluwelen jasje die een jongen met lange haren in een portiek kust. Het huisje is helemaal verlicht. De man loopt tot aan de hoek waar zich een helverlicht café bevindt. Hij slaat de hoek om.. .
O p een avond in het slecht verlichte trappenhuis. . . Een man loopt met een trage tred de trap op en steunt met de rechterhand op de trapleuning van opengewerkt hout, in de andere hand houdt hij krampachtig een bos rode bloemen.
JEANNE DIELMAN
2
>v
.< P
Als hij de eerste overloop oversteekt is heel zacht de stem van een vrouw te horen, aanvankelijk aanhoudend, vlak, zonder klemtonen, als een obsessionele en doordringende litanie. Af en toe de stem van een jongen, die haar onderbreekt. De man passeert de eerste etage onder begeleiding van de stem van mevrouw Zilberstein, die wegsterft. Zijn stappen geven een droge echo.. . Een man komt de kamer van Jeanne binnen. Even glijdt het oog over het onopgemaakte bed. Hij legt snel geld op het nachtkastje en loopt ons beeld uit.. Die man hadden we nog niet gezien.. . J e zou kunnen zeggen dat hij slank in de taille is.. .
.
En Jeanne.. . ruimt de kamer op, verschuift de meubels alsofze probeerde het bezoek van de klant uit te wissen Z e maakt zich op. Z e schikt de bloemen in de vaas. Ze telefoneert en bestelt een overvloedig maal, drankjes, heel veel bloemen, kleren en een hoop nutteloze dingen.. . Alleen maar voor zichzelf. Jeanne staat 's morgens voor dag en dauw op in haar nieuwe slaapkamer. . . een kleine, rechthoekige kamer, twee vensters in de muur, die uitziet op een kleine fabriek van rode en zwarte stenen, met een lange schoorsteen. Rond de fabriek kleine, keurig onderhouden tuintjes met muren er rondomheen.. . in de verte een moderne toren.. .landschap gehuld in ochtendnevel. In de kamer staan twee fauteuils met nieuwe bekleding, een groot bed met een sprei van syntheties bont tegenover een linnenkast met een spiegel. Een veel luxere kleinigheid, een wit, hoogpolig wollen tapijt aan het voeteneind van het bed. Een bedlampje met een lampekap van granaatkleung geplooid velours naast een elektriese wekker, op een gelakt nachtkastje. Een vaas met rode bloemen. Jeanne lijkt het niet belangrijk gevonden te hebben om een persoonlijke omgeving te scheppen, ze heeft daar simpelweg wat men gewoonlijk een 'slaapkamer' noemt, ingericht, precies zoals die welke ze met haar man deelde. Het roze behang met romantiese bloemen dat de muren bedekt en dat beter zou passen in de kamer van een jong meisje, zou ontroerend kunnen zijn. Het steekt af bij de sfeer van de rest van de kamer. In de stilte is het geruis van de gaskachel duidelijk te horen.. . D e wekker loopt zachtjes af.
l
22
Chantal Akerman
Evenals in d e kamer die Jeanne met haar man deelde, werd de blik eerst gevangen door de gesloten gordijnen o m vervolgens de hele kamer te ontdekken. N u is deze tegenoverJeanne, die zich deogen uitwrijft, rechtop in bed gaat zitten, haar haar naar achteren doet. Haar gezicht is mooi, maar al getekend. Z e kijkt onverschillig in het rond, slaat de lakens terug, loopt weg en ontsnapt zo aan onze blik.
Jeanne ontbijt. . . D e ruimte die als keuken dienst doet in dit oude huis, lijkt niet speciaal voor dit gebruik bedoeld te zijn.. . Het vertrek is groot en de paar eenvoudige en funktionele meubels lijken er misplaatst.. . Jeanne pakt de fluitketel, die o p de eerste pit van het fornuis stond naast de glazen koffiepot. Z e vult hem met water, zet hem terug op het fornuis, steekt het gas aan. Haar gebaren zijn precies, automaties.. . Z e kijkt door het venster dat uitziet o p een binnenhof, waarop aan de achterkant andere huizen uitkomen.. . Sommige vensters zijn verlicht en je kunt mensen zien die aan het ontbijten zijn en anderen die zich gereed maken o m naar hun werk te gaan.. . Jeanne staat rechtop voor het fornuis, in peignoir. Het water kookt. Z e schenkt werktuiglijk het water in een grote glazen koffiepot. Z e zet d e fluitketel terug o p het fornuis. In het hofje gaat in een van de vensters het licht weer uit. . . Z e drinkt vlug haar kop koffie, rechtop, leunend tegen de kleine koelkast en ze spoelt haar kopje afonder de kraan.. . Alles is opgeruimd als ze de keuken uitgaat. De koffiepot is nog driekwart vol.. .
Daarnagaat Jeanne het huishouden doen. .. Z e maakt vlug het bed op, neemt snel stof af, lucht de kamer, verschuift de dingen en zet ze weer o p hun plaats, neemt stof af. E r wordt gebeld.. . Z e stopt met het stoffen van de glasplaat o p het nachtkastje, gaat de kamer uit en doet d e deur van haar kamer achter zich weer dicht.
Vertaling Eric de Kuyper,Jack Post Oorspronkelijk: Chantal Akerman, 'JEANNE DIELMAN (premier état du scénario "Elie vogue vers 1'AmériqueV)',in: Atelier des Arts, Cahier nr. I 11982, Brussel. pp. 63-75
JEANNE DIELMAN
2,
