32
Hubert P. van Tuyll en Jurgen Brauer
De Oosteuropese wapenindustrie op zoek naar nieuwe wegen
Tussen krediet
• en conversle
De wapcnindustrie in Oost-Europa is onderhevig aan sncUe verandcringen. J Met het ont staan van nieuwe staten zjjn de binnenlandse militaire behoeften gekelderd of ingrijpend gewijzigd . Buitenlandsc markten vcrdwijnen, evenals de subsidies en voorkeursbehandeLing die wapenprodu eenten genoten. Om te overleven lijken voor de Oosteuropese wapenindustrie slechts drie opties open te staan: voortzetting van de wapenproduktie op het oude niveau, complete incenslorting van de industrietak, of conve.rsie. De cerste twec optics lijken Ilict wenselijk; de derde zal met de nodige problemen gepaard gaall. Welke perspeetieven heeft de Oosteurope e wapcnindu trie anoo 1993 nog.
Een voortzetting van de Oosteuropese militaire pro duktie op het niveau van de jaren tachtig is op de lange termijn een onhaalbare zaak. Geen van de voor malige lidstaten van het Warschau-Pact lijkt deze weg dan ook te zijn ingeslagen. Toestaan dat zich een vol ledige ineenstorting van de wapenindustrie voltrekt, is vanuit politiek en economisch gezichtspllnt onre alistisch. Conversie, de overstap van grote delen van de militaire industrie naar civiele prodllktie, is dui delijk de richting die de meeste Oosteuropese staten lijken te hebben gekozen. lnmicldels is echter al geble ken dat conversie een pijnlijk, langdurig en moei zaam proces is, dat nog 'niet door succes [is] gete kend'.2 Naar onze mening kan de bestudering van de recente geschiedenis van de Oosteuropese wapenin dustrie verduidelijken waarom conversie voor haar overleven de beste keuze is. Een historische studie kan eveneens de beperkingen en mogelijkheden aan het licht brengen die aan een conversie van de Oosteuropese wapenindustrie verbonden zijn.
Dit doet met name opgeld voor de wapenindustrie, die moest voldoen aan lOwel de regels van de markt als aan de dictaten van de ovnheid, :;:elfs v66r de machtsovername door de communistische regimes. Het feit dat de grote wapenindustrieen in landen als Tsjechoslowakije en Polen in staat waren te functio nen,n in opeenvolgende politieke veranderingen en crises - naz.isme, communisme, demobilisatie, weder opbouw, revisie en paestrojka (hoewel in dit laatste geval het succes nog op zich laat wachten) - biedt een sprankje hoop voor de toekomst. I n Midden-Europa ging het verlangen naar hervormingen reeds lang aan de perestrojka vooraf, zoals bleek uit de hervormingsbewegingen in Hongarije en Polen in 1956, in Tsjechoslowakije in 1968 en opnieuw in Polen in de periode 1980-1981, ook al werden deze hervormingen 'gedwarsboomd door een vijandige politieke omgeving'.3 De wapenindustrieen die de communistische regimes in 1945 erfden (in Tsjechoslowakije in 1948) waren solide en produktief, met een lange geschie derris van succes op de wereldmarkt. Wapenproduktie speelde een duidelijke rol in de economische groei
Solide en produktief [n de loop van de twintigste eeuw hebben de Oost europese landen een reeks dramatische veranderin gen ondergaan die voortdurend aanpassingen van aUe sec toren van de nationale economie vereisten.
Dr.
Hubert P van Tuyll
IS
Assistant Profe;.,or of History aan
he l A'"gusto College 'n Augusta, Georgia, SA. Dr Jurg n Brauer is AssiSlol1t Professor of Economic.; aan hetzelfde rnS\I
tuut.
van de jaren dertig en n Wereldoorlog in sommi zelfs toe. Vooral Tsjechos Eerste Wereldoorlog een wapenproduktie, dat het de belangrijkste produ< waperrs maakte. Tussen 1( slowakije een breed scala, van explosieven en muni ren, gra naten, machineg tanks, allerlei soorten viie! doelgeschut enzovoort. waren in deze sector werl hiervan vormen de Skoda ten tijde van de ooriog, w' in 193634.000 en in 194: hun Jand in maart 1939 Tsjechische ondernemer het Duitse bestuurssystee tie te verhogen. Kortolr chische wapenproducent ren onder marktomstandi eigen overheid en een ma( tenlandse mogendheid. Polen was lang n was wei in staat een redelij op te bouwen, hoofdzakel interventie. [n de jaren twi we staatsondememingen , wapens, munitie en voertu de 1935-1939 werd een se om een zwaar-industriee ten, dat het begin lOU \'or zware industrie. De overige Ooste relatief kleine eigen wa Hongarije was de wape worpen aan strikte verd end uit de Hongaarse n oorlog. De Parijse vre Hongaren waren onder en export van wapens e militair materiecl in sle breidde de Hongaarse de prodllktie van zwa vliegtuigen. De expansi re industrie begon eve ten minste gedeeltelijk de wapenimport. Bul Wereldoorlog Iliet in wapenindustrie te on sen wapens in elkaar
eringen.' Met het ODt Ifingrijpend gcwijzigd . eling die wapenprodu trie slechts drie opties ~lete ineenstorting van .erde zal met de Dodige mindustrie a nno 1993
voor de wapenindustrie, el de rcgels van de markt overheid , zelfs v66 r d e ommunistis che regimes. industrieen in land en als n staat waren te functio Ii ti cke ve randeringen en ne, demobilisa tie, weder Ika (hoewel in dit laa tste laat wachten) - biedt een .o mst. ging het ve rlan gen naar In de perest rojka vooraf, )rmingsb ewegingen in 1, in Tsjechoslowa kije in n de periode 1980- 1981 , lTIingen 'gedwarsboo md . omgeving'.3 n die de communisti sche 'sjechoslowakije in 1948) ~ met een lange gesch ie ~ ma rkt. Wapenproduktie n de eco nomische groei
tant Professo r of Histo ry aan , Georgia, USA. Dr. Jurgen '01l01l1 i e5 aan l1etzelfde Insti
33
van de jaren d e rtig e n nam gedurend e d e T we ede W ereld oorlo g in sommige d elen va n Oost- Europa zelfs toe. Vooral Tsjechoslowakij e ontwikkeld e na de Eerste Wereldoorlog een ambitieus programma van wap enproduktie, da t het la n d al spoedig to t een van d e b ela ngrijkst e p ro du ce nt en en ex po rt eurs van wapens m aakte. T ussen 1923 en 1939 bracht Tsjecho slowa kije een b reed scala aan wapentuig op de m arkt, van explosieven en munitie to t handwapen s, gewe ren, gran a ten , machin egeweren , marinekanonnen , tanks, aUeriei SOOl·ten vliegt uigen , anti-tank- en lucht doel ges chut e nzo voort . Ti endui zenden a rb e iders waren in d eze sector werkzaam. Een goed voorbeeld hierva n vo rm en de Skoda-fabrieken in Pilsen: in 191 7, ten tijd e van de oorlog, werkten daa r 32. 000 mensen, in 1936 34 .000 en in 1945 78.000. N adat de Duitse rs hun la nd in m aart 1939 hadden bezet, sla agd en d e T sjechische o nd ern emers erin zich te integreren in het D uitse bestuu rssysteem en zo zelfs hu n prod uk ti e te verh ogen. Ko rtom , tot 1945 slaagd en T sje chische wa penproducenten e rin succesvol te o pere ren onder markto mstandigheden, bemoeienis van de eigen overheid en een mach tsovername doo r een bui tenlandse mo ge ndh eid. Polen wa s lan g ni e t zo succes vo l, m aa r h et was wei in staat een redelijk bloeiende wapenindustrie op te bo uwe n, hoo fd za kelijk doo r midd el van staats interventie. In de jaren twintig en dertig werden niell we staatsondernemingen voor de fab ricage van hand wapens, munitie en voertuigen opgericht. In de perio de 1935- 1939 werd ee n serieu ze poging o nd ern omen om een zwaar -industrieel wa p enco m plex op te zet ten, dat het begin zo u vo rmen van de huidi ge Poolse zware industrie. De overige Oosteuropese land en beza ten een rel a tief kleine eigen wapenpro duktieca pa citeit. In Hon garij e was de wa penpro duktie to t 1937 onder wo rpen aan strikte verdragsbeperkingen, voo rtvl oei end uit de H ongaa rse n ederlaag in de Eerste Wereld o o rlo g. D e Parijse vred esve rdra gen die door d e Hongaren waren o nd ertekend , verboden de impo rt en export va n wape ns en stonden de produktie van militair materieel in slechts een fabriek toe. N a 1939 breidde de Hongaa rse wapenindustri e zich ui t m et d e produktie van zwaar materi eel, zo als ta nk s en vliegtuigen. D e exp ansie van de Roemeen se militai re ind us trie be go n evenzeer laat - in 1935 - e n was ten min ste gedeelt elijk bedo eld ter verva ngin g van d e wapenimpo rt. Bul ga rij e was voo r d e Tw eed e W ereld o orlog ni et in staa t om een omvangrijke wa penindustrie te ontwikkelen, hoewel op twee plaat sen wap ens in elkaar we rd en gezet.
Sovjetisering De sovjeti sering van de Oosteuropese wapenindus tri e geschi edde niet o p een en deze lfde wijze. W aa r schijnlijk verliep d e nation alisering van de wapenin dustrieen eenvo udiger in de landen waa r deze al d oo r de staat werd en behe erd , zo al s in Po len , Ro emenie en H o ngarije. De stappen di e m eteen na d e T weede W ereldoorlog door de Sovj et-bezetter in Oost-Duits land werden ondern om en - het verwijderen van grote h oe ve elhede n machines en het o ntm ant elen va n wapenfabrieken -, waren in de ee rste pla ats ingege ve n d oo r d e wens to t sch ad eloosstellin g en ver gel ding. De vraa g of de wapenproduktie in O ost- Europa n a de Tw eede Wereldoo rlog afn am , blijft een con tro versiele kwesti e, m aar m en is het erover ee ns dat een eventu ele produktiedaling slechts van ko rte duur is gewees t. De Amerikaanse inlichtingendi enst rap portee rd e in 194 9 - ze ven maand en vo or de Kor e aanse Oorlog - dat O os tduitse fabrieken 'op vo Ue toe ren d ra aiden' om oorlogs materieel v ~ ~r de Sovj et U nie te pro du ceren . De Poo ise militaire indust rie we rd n a de oo rlog ' m ete en wee r opgezet' , m aar de econ o mis che si tuati e in dat land vertraagde de o nt wikkelin g aanzi enlij k; sommige Poolse leid ers wil den in h et geheel geen wap ens fabriceren. Opmerkelijk gen oeg veranderd e de 40 jaar Sovj et-h eersch appij weinig aa n d e regionale verhou din gen in de Oosteuropese wap enproduktie. Tsjecho slowakij e en Po len ginge n het tijdperk van het com munisme binnen met het grootste, respectievelijk het o p een n a groo tste wa penco mpl ex in O ost-Europ a, en ze verlie ten dit ti jdp erk in di ezelfd e pos iti e. Dit do et vermo eden d at er oo k ni et-ideolo gisch e facto ren moeten zijn geweest die de overleving en de rela tieve stabiliteit va n de wap enindustri e gedurende deze veranderingen verklaren. Sovj eti se rin g betekende dat de Oosteuropese landen werd en opgenomen in een transnationaal net werk d at n a 1949 bekend w erd als de Raad v ~~ r d e W ederzijdse Economisch e Bijstand (Comeco n ). De Sovjet- Unie was hierin de primus inter pares en m ani plll eerde kennelijk veel van d e ' sp ecialisati e-o ver eenko m ste n' die d e wettelij ke basis van het netwerk vormd en in haar eigen voo rd ee!. O ver het algemeen wordt aa ngen o m en d at d e C omeco n een n ega ti ef effect heeft geh ad op de O osteuropese econo mi een. De Oosteuropese industrie en infrast ructuur maak ten een verwro ngen o ntwikkeling door. D e 'specia lisatie-overee nko msten ' leidden ni et tot ee n bevo r de rin g van d e econ o mi sc h e integ rati e. Bo vendien beperkte de handelspolitiek van de Co m econ de h an
----- - --del met het Westen, hetgeen ongetwijfeld de kansen techn ologi sche voo ruitgang en ontwikke ling van de eigen markt heeft geschaad. De enonne regionale vraag naa r wapens is de wape nindustrieen zeker ten goede gekomen. In 1988 had 60 procent van aIle Comeco n-handel, inclusief die in wapens, plaats tussen de lidstaten van de orga nisatie. Het is nog niet duidelijk of dit de basis kan vormen v~~r toeko mstige regionale ontwikkelingen in de Oosteuropese militaire indllstrie. Polen hoopt de situ atie van zijn wapenindustri e te verbeleren 'door nauwere samenwerking met de prodllcenten uit de driehoek Praag-Boedapest-Warschau' en slaag de erin om in 1991 63 procent van zijn wapenexport te verkopen aan de voormalige Sovjet-Unie. Nochtans hadd en Oosteuropese buren van Po len een kJeiner aandeel in de Poolse wapenexpo rt da n de NAVO landen l v~~r
Belangrijk kenmerk De Co mecon heeft de techn ologi sche ontwikkeling van de Oosteuropese wapenindustrie wellicht belem merd, aangezien de Sovjet-Unie het onderzoek en de ontwi.kkeling van nieuwe wapensystemen domineerde en bij voo rkeur zelfhet meest geavanceerde mate
rieel vervaardigde. Zo zag de toenmalige DDR geheel af van de produktie van militaire vliegtuigen, en werd Polen gedwongen de produktie va n geava nceerde gevechtsvliegtuigen stop te zetten. Industriele diver siteit is echter nog steeds een belangrijk kenmerk van de Oosteuropese wapenind ustrie, al is dat niet het geva l dankzij maar ondanks de Comecon. De lidsta ten lieten niet gemakkelijk de zeggenschap ove r hun belangri)kste industrieen over aan beleidmakers va n de Comecon, omdat ze vreesd en in dat geval hun toch al beperk te autonomie geheel te wilen verli e ze n. Polen voc ht met succes tegen de pogin g zijn vliegtuigindustrie geheel te sluiten. De Oosteuropese wapen industrieen, vooral die van Polen en Tsjechoslowakije, ontwi.kkelden hun eigen varian ten va n allerlei Sovjet-ontwerpen. De Tsjechoslowaakse L-29- e n L-39-vliegtuigen waren w indrukwekkend, dat 7.e de sta ndaardmodellcn wer den voor aile lidstaten van het Warschau-Pact. Roemenie, dat al sinds 1963 eigen zinnig gedrag bin nen het Oostblok vertoonde, ve rkJ a<1rde zich in 1969 o nafhankelijk va n de structuren van Warschau-Pact en Comecon. Bovendien werd de relatiefbescheiden en ou derwetse Bulgaarse wapenindustri e in staat gesteld ee n militaire elect ronische industrie te ont wikkelen. Hoezeer deze industrie ook achter mag lig gen op de wes terse, ze betekende voor I3ulgarije ee n
grote technologische stal reden om aan te nemcn da DDR te li)den had onder maar dit zal in het huidige komst nau welijks prohler de DDR zich concentreercl gespeeialiseerd elect ronisc dan de Oosteuropese buu ontwikkeling. De coardin wapenindustrieen vi" cle I Pact, en de eerder tussen nisaties gesloten bilaterale' deze iIldustrieen gecn err De ver traagd e tcchnolog Tuimschoots gecompense interne markt van het Wa
Wederopbouw
I
In de vroege jaren I'ijftig wederopbo uw en econon V~~ r de Pooise wapenincll modernisering aan die tot duren. Deze industrie was De band tussen militairen Sovjet-model, wat neerkll gratie van industrii'le zak ten. In tegen stcJling tot ( Poolse munitiefabrieken, \ ratiefaciliteiten voor vliegt~ Wereldoorlog weer opgcb werd gesuggercerd , sterke l Ie opbouw direct sa mer Oorlog. Na het uitbr~ken v de Pooise wapenincillstri~ niseerd en uitgebreid. De produktie was in 1967op: 13,2 proeent van cle totaL geen het directe resultaat ging van de wapenindustrl Oorlog. Na 1968liep dit tot onder de 10 procent. slowaakse wapenindust ondernemingen, waar on zaam waren. Meer dan 6 was bestemd voor de an schau-Pact. Tsjechoslowa een aanzienlijke voertuig taire als civiele behoelten de Hongaarse militaire pr 1979 sleehts eenderde t
oenmalige DDR geheel ire vliegtui gen, en werd hie van geavanceerde ttcn.lndustriele diver helangrijk kenmerk va n slrie, al is dat niet het e Comecon. De lidsta zeggenschap over hun r aan bckidmakers van sden in dat geval hun geheel te zullen veri ie ~s tegell de poging zijn iuitcll. penindustrieen, voo ral lIkije, onl\\~kkelden hu n Sovjet-ontwerpen. De l-39 -vliegtuigen ware n &tandaardmodellen wer n het Warsch au-Pac t. eigenzinnig ged rag bi n verklaarde zich in 1969 ten van Warschau-Pact 'd de relatief bescheiden 'apenindus trie in staat [lischc indusrrie te ont ;trie ook achter mag lig ~ nde voor Bulgarije een
35
gro te tec h nologisehe stap vo orwaa rts. Er is goede red en om aa n te nemen dat de wapenproduktie in de DDR te lijd en had onder de Co mec on- str uctuur, maar dit zal in het huidige Oost-Duitsland in de toe komst nauwelijks problemen opleve ren, aangezien de DDR zieh concentreerde op de fabrieage van sterk gespeeiaJiseerd e1ectronisch ma terieel en - veel meer dan de Oosteuropese buursta ten - op onderzoek ell on twikkel in g. De eOb rdin atie van de Oos tellropese wapenin dlls tri een via de Comecon, het Wa rsch au Pact, en de eerder tllssen de li ds taten van die orga nisaties gesloten bilaterale verdragen heeft ons iIlziens deze industri een geen ernst ige sch ade toegebracht. De ver tra agd c technologisehe on tw ikkeling werd ruimscboots gccompe nsee rd door de omvangrijke in te rne 1118rkt va n her VVarseha u-Pact.
Wederopbouw en groei In de vroege jaren vijfti g waren in Oost- Euro pa de wederopbouw en eco nomi sche groe i in volle ga ng. Voor de Poolse wapenindustrie brak een tijdperk va n modernisering aan die to t ver in de jaren zestig zau duren. Deze in dus trie was het sterkst gesovjetiseerd. De band tussen militairen en indllstrielen volgde het Sovjet-model, wat neerkwam op een volledige inte gratie va n in dustriele zaken met de militaire be h oet~ ten. In tegenstelling to t de Oostduitse , we rden de Poolse munitiefabrieken, wapenmagazijnen en repa ratiefaciliteiten voor vliegtuigen meteen na de Tweede Wereld oo rl og weer opgebollwd. Er zijn , zoals reeds werd gesuggereerd, sterke aanwijzingen dat deze snel Ie opb ou w direct :,amenhing met de Koreaanse Oorlog. Na het uitbreken van die oOl'log in 1950 werd de Poolse wape nindustrie nameliJk sterk gemode r nis eerd en uitgeb rei d. De Tsjeehoslowa akse wape n produktie was in 1967 opge lopen tot naar seha tting 13,2 proeent va n de totale machin ep rod uktie, het geen het directe res ultaat was van een verviervoudi gi ng va n de wapenindus trie gedurende de Koreaanse Oo rlog. " ~a 1968 liep dit getal overigens weer terug tot onder de 10 procent. Toch omvatte de Tsj echo slowaakse wapenindustrie in 1987 meer dan 100 ondern eminge n, waar ongeveer 73 .000 mensen werk zaam wa ren. Meer dan 60 pmeent van de produktie was bestemd voor de an dere land en va n het War schau-Pact. Tsjechoslowakije beschikte eveneens over ee n aanzienlijke voertlligenindustr ie, die zowell11ili taire 81s civiele behoeften diende. Daa rentegen besloeg de I-Iongaarse l11ilitaire produktie in de periode 1970 1979 slec hts eenderde to t een half procent va n het
Bruto Nation aal Prod ukt (13N P) en mindel' dan een proee nt va n de totale maehinebouw. De produktie was beperkt tot han dwapens, enkele vo ert uige n en wa t gespecialiseerd l11aterieel. Door zijn ongewone re lat ie met zijn co mmunistische buurstaten ontwi k kelde Roemenie ee n tamelijk gevariee rd e wa penin dustrie, die ba nden ond erhield met lanclen buiten het Warsc hau-Paet. De kl eine Bulgaarse wape nin dListrie bracht voornamelijk SovJet-materieel voort, alsl11 ede enk ele 5koda-vrachtwagens. Bulgarije ont wikkel de boven dien een eleetmnische industri e voor ruimtevaa rtd oelein den , maar beschikte zelf niet over een rllimteva artindustrie. Zoa ls eerd er verl11 eld ont wikkelde de DD R een hoog-techno logische militai re indllstrie die zich conc~ntree rd e op onderzaek en ontwikkeling. Ze fabrieeerde geen wapens, maar wei an dere prod ukten te n dienste va n de militaire sec tOL Het is m oeilijk om de kosten en baten hiervan te bereke nen, met name omdat de DD R van alle O osteuropese land en de omva ngrijkste Sovjet-sub sid ies on tving.
Wapenexport De ervarin g van co mn1llnistisc h Oost-Ellropa in de intern ation ale wape nhandel is enorm. Met hun wape nexpo rt behoorden de co mmunistische Oost europese land en tot's were/ds lei den de wape nex porteurs, ook al bleven ze ver achter bij de Verenigde Sta ten, de Sovjet-Unie en Frank rijk (zie tabellen 1 m)4 Dit hoge wa penex po rtn iveau was niet slechts het res ultaat van het door de Sovj et -Unie ge ln sti geerde militaire hulpbeleid; want hoewel de m ilitai re hulp va n de landen van het Warschau-Pact aan
TABELI Positie Oosl-Europa in wapenexporten. 1985
Land Tsjechoslowakije Polen DD R Bulgar ij e Roemenie Honga rij e
A 4 5 10 12 13 19
B
3 4 13 10 II
17
A = internationale positie, totale wapenexport. B = internationale positie, aa ndeel wape nex port in totale export.
36
TABELJI Wapenexporten Warschaupact, 1969-1977 La nd Warschaupact Bulgarije DDR Hongarije Polen Roemenie Tsjec hoslowakije
$ % $ %
69
69
$ 2.233 8 16 0 243 0 178
% 4,9 0,3 0,2 0,0 4,8 0,0 3,3
73 $ 7.844 6 66 40 307 40 307
73 % 11 , 1 0,2 0,6 0,7 3,6 0,8 3,8
77 $ 7540 10 90 60 240 40 600
77 % 7,4 0,2 0,7 0,8 1,5 0,6 6,0
= constante 1977 doll a rs, miljoenen. = wapenexport als perce ntager to tal e expo rten. = constante 1984 dollars , miljoenen . = wapenexport als percentage r tota le exporten.
Historische prob
TABELlll Wapenexporten Warschaupact, 1978-1986 Land Wa rschaupact Bulgarije DDR Hongarije Polen Roemen ie Tsjechoslowakije
78 $ 18.930 104 118 104 962 104 1.406
78 % 10,8 0,9 0,5 0,8 4,5 0,9 8,1
82 $ 22.590 399 172 129 1.024 862 701
82 % 11 ,9 3,2 0,7 1,0 6,2 6,9 4,0
86 $ 19.940 348 207 188 1.036 170 l.036
86 % 10,0 2,6 0,8 1,3 5,1 1,4 5,0
$
= constante 1984 dollars, miljoenen. % = wapenexport als percentager totale exporten.
on twikkelingslanden in de periode 1970-1975 ver dubbelde, verdrievoudigde de civiele export. In prak tijk nam militaire hulpverlening als percentage van d e totale export naar de ontwikkelingslanden af van 6,7 procent in 1970 tot 4,0 procent in 1975. Het kan zijn dat de O osteuropese staten weilicht hoopten hun financiele problemen te verlichten door nauwere eco nomische banden met de Derde Wereld aan te gaan. Als dat zo is, zo u de militaire hulpverlening als weg bereider voor de civiele export een succesvolle stra tegie blijken te zijn. Roemenie bleek in staat buiten landse co-p roducen ten te vinden, nadat zijn banden me t de Comecon wat losser waren geworde n. De Roemenen o ntliepen daardoor militair-technologi
deze overleefd en zelfs bloe i Dit lijkt de wa penindllstrie e fen bij de aanpassing aan nie den. Maa r hierb ij moet wei, die industri e in het coml11 l voorkeurspositie had binner nale economieen, profiteerd sidi es en o p talloz.e zogehet ree rde . Deze captive markl besc hermde markten die fei ee n industrietak die daa r ge vo nd. O m te overleven of , de Oosteuropese wa penprou dag nau we lijks stellnen op markten.
sche overheersing door de Sovjet-Unie, maar hun buitenlandse contacten waren niet toereikend om een werkelijk geavanceerd e militaire technologie te kunnen ontwikkelen. De Roemeens e expo r tpresta ties waren overigens bescheid en; aileen Hongarije exporteerde minder. Anderzijds importeerde Roeme nie zeer weinig wapens: voor 30 miljoen do llar in 1985, hetgeen slech ts 0,29 procen t van de to t ale import bedroeg, terwijl de wapenexport 3,53 procen t van de totale export besloeg. Kl aarb lijkelijk was de in 1969 begonnen Roemeense militair- indus triel e strategie van importsubstitutie su ccesvol. Kortom , de Oos teurop ese wapenindustrie heeft aanzienlijke veranderingen ondergaan, h eeft
Marktkrachten en politie: momenteel een bclangrijk de wa penindustrie in de rich tin, van de militaire fabrieken in en Hongarije staat op de no (of sluiting). De wapenindust echter nu voortbestaan zon( tie uit de communistische tij om ten koste van andere ir materialen en kapitaal op te I ti e was ondergeschikt gemaa ten 5 Een onderneming had tus als ze te boek stand als wa genoot de Pooise wapenindl bij h et verkrijgen van materi len en van bankkredietell tege was zij vrijgesteld van allerlei ind ustrie kon een beroep dOl nici en wetenschappers en 0 de materieel. De overhevcl ir soneel ten behoeve van defen plaats binnen fabrieke n. Van producenten aile privileges ( kwijt. De mees te voorrechte schaft. De crll ciale vraag me sie in de Oos teuropese wal managers ni et z6 gewe nd zi voor rechte positie dat zij nie staa t wilen blijken te zijn. S Oosteur o pese wa penind ust technologische vooruitgang II ren aan het binnen landse 111
37
'7
77 %
{)
7,4 0,2 0,7 0,8 1,5 0,6 6,0
()
IQ
,0 :0 ,0 10
deze overl eefd en zelfs bloeiperioden meegemaakt. Dit lijkt de wape nind ustr ie een voordeel te verschaf fen bij de aanpassing aan nieuwe markten en metho den. Maa r hierbij moet wel wo rden aangetekend dat die industrie in het commun ist isch e tijdperk een voorkeurspositie had binnen de afwnderlijke natio nale econom ieen, profi teerd e va n omvangrij ke sub sidies en op ta lloze zogehe ten captive markets ope ree rde . Deze captive markets waren kunstma ti ge, beschermde markten die feite lijk t oebehoo rd en aan een industrietak die daar geen concurrentie onder yond. Om te overleven of wi nst te maken, kunnen de Oosteuro pese wapenproducenten dus vandaag de dag nauwelijks steu nen op hun vroegere expo rt markten.
Historische problemen
~
86
$
%
0
10,0
g
~6
~
o~
~
I~
6
~1
Q
1,4
6
5~
Sovjet-Unie, maar hun ren niet toereikend om militaire technologie te )emeense exportpresta eiden; aileen Hongarije ijds importeerde Roeme ,o r 30 miljoen dollar ill I procent van de totale ilpenexport 3,53 procent g. Klaarblijkelijk was de nse miJitair- ind ustr iele Itie succesvol. ropese wapenindu st rie ingen ondergaan, heeft
Mar ktkrac hten en politieke beslissingen leiden mom enteel een belangrijk deel van de Oosteuropese wape nindust rie in de richting van conversie. De helft van de mili ta ire fabrieken in Tsjechoslowakije, Polen en Hongarije staat op de nominatie voor conversie (of sluiting). De wapenindustrie in Oost-Europa moet echter nu voortbestaa n w nder haar voorke ursposi tie ui t de communistische tijd, die haar het recht gaf o m t en koste van ander e indu striee n onderdelen, materi alen en kapitaal op te eisen. De civiele prod uk tie was o ndergeschikt gemaakt aan militaire behoef ten. s Een ondernemin g had een gepri vilegeerde sta tus als ze te boek stond als wapenproducent. Tot 1989 genoot de Pooise wapenindu strie absolute prioriteit bij het ve rkrijgen van materieel-technische onderde len en van bankkred ieten tegen een lage rente. Tevens was zij vrijgesteld van aUeriei belastingen. De wapen industrie ko n een beroep doen op 's lands beste tech nici en wetenscha ppers en op het meest geavan ceer de materieel. De overh eveling va n materieel en per son eel ten behoeve van defensiedoeleinden yo nd zelfs plaats binnen fabri eken. Vand aag de dag zijn wapen prod ucente n aile privileges die zij voo rheen genoten kwijt. De mees te vo orrechten zijn simpelweg afge schaft. De cruciale vraag met betrekking to t conver sie in de Oosteuropese wapenindustrie is of ha ar managers ni et z6 gewend zijn geraakt aan hun be voorrechte positie dat zij niet meer tot aanpassing in staat zu ll en blijken te zijn. Subsidies ve rsc haften de Oosteuropese wapenindus trie de mogelijkheid om technologische vooruitgang te boeken, wapens te leve ren aan het binne nland se militaire apparaat en aan
id eologisch verwan te regi mes in de Derde Wereld, alsmede genoeg capaciteit te ont\vikkelen om in oor logstijd snel te kunnen uitbreiden. In de perio de 1960-1980 investeerde de Sovjet-Unie in Oost-Eu ropa bijvoorbeeld 87 milj ard do llar in handelssubsidies, gedeeltelijk als tegemoetkoming voor de Oosteuro pese m ilitaire uitgaven en wape nprodu ktie 6 Iedere zwaa r gesubsidi eerde industrie zal sterk te lij den hebben onder het wegva llen van haar sub sidies. Hoe hoger de subsidi e, hoe ge ringer de prik kel om op verandering voorbereid te zijn, en hoe lan ger het vergt om het perso neel te hersc holen en de produktie om te schakelen. De omscholing van het management in de militaire industri e lO U wei eens de moeilijkste taak kunnen blijken. So mm ige n heb ben gepleit voor massa al ontslag van d e zittende managers: 'wa ls niet de fabrieken maar het manage ment plat', lo luidt hun devies? In sommige geva l len za l het aan tal m anagers echter moeten toe- in plaats van afneme n. Vele mil itaire bedrijven waren geen volwaardige ondern em in ge n, maar fab rieken die min isteriele orders uitvoerden. Zulke organisa ti es missen eigen expertise die hen in staa t lO U s tel~ len Ie ove rleven in een markteconomie. De omscho ling van de overige werkne mers vo rmt ook een pro bleem. Gedu rende de tijd dat werkneme rs van een opgedoekte wapenfabri ek omgeschoold worden, moet hun inkomen door midd el van subsidies wo rd en gegarandeerd , maar in een peri ode van omschake ling van een bevels- naar een markteconomie zijn de daartoe noodzakelijke middelen nu ju ist lo beperkt. Er doemt een dilem ma op: enerzijd s moeten subsi dies worden gestaakt om middelen V1ij te maken voo r de ontwikke ling van een civiele eco n omi e, ma ar anderzijd s kunnen subsidi es niet gestaakt worden tOldat die civiele econom ie ontwikkeld is.
'Captive markets' De Oosteuropese wapenindustrie moet zoa ls gezegd ook bo eten voor het feit dat ze langdurig heeft ge steund op captive markets. Zij kende vier soo rten: de thuismarkt; de interne markt van het Warschau -Pact d ie gereguleerd wa s doo r de specia li sa tie- overeen~ komsten in het kader va n de Com econ; de pro-com munistische Derde Wereld-markt die veel materieel kosteloos on tying (overigens zande r dat die kosten werde n gedragen door d e wapen indu strie); en de ' her-ex portmarkt' die bestond uit goederen die do or de Sovjet-Unie aan een Oosteuropees land waren geleverd om vervolgens verder te worde n geexpor
38
tee rd naar een Derde- Wereldland. Hoewel het bestaan van captive markets een veel hoge r produk tieniveau toeiiet, werden de daarmee verdiende inkomsten niet noodzake lijkerwijs weer ge'ln vestee rd in de wapeninclustrie. VVapenexport naar de Derde We reId werd ni et slech ts gebruikt ten bate van het fin anciele voordeel dat dit de wapenindustrie ople verde. Deze export werd ook aangewend voor veler lei andere economische en politieke doeleinde n, waar onder de ondersteuning van het buitenlandse beleid van de Sovjet-Unie en het Warschau-Pact. De natio nale en VVarscha u-Pact- markten creeerden een vraag na a r ve roud erd en bijna verouderd materieel, waar door ze de produktie van oude, techn o logisch wei nig ontwikkelde fabr ieken kunstmatig in sta nd hiel den. Daardoor slaagden de grootste wap enp roduce rende Oosteuropese landen , Polen en Tsjechoslo wa kije, er niet in hun militaire industrieen volledig te moderniseren. Zelfs Tsjechoslowakije, het Oosteuropese land dat in het verl ede n het meest succesvo l was in de wap enexpo rt, staat daarom nu voo r grote proble men. Voordat dat land in jan uari 1993 in de repu blieken Tsjec hie en Slowakije uiteenviel, werd de toenmalige Tsjechoslowaakse preside nt Vaclav Havel gedwo ngen de ontman teling van d e wapenindustrie op te sc horten. Te n eerste va nwege de behoefte aa n exportopbrengsten, ten tweede vanw ege de desa s treu ze gevolgen die dit plan zou hebben voo r Slo wakij e, waa r zich 75 procent van de Tsjechoslowaakse wape nindu strie beyond. Voo ral de Slowaakse kwets baarheid is groot, omdat de Oosteuropese captive ma rket de helft va n de Tsje choslowaakse militaire produk tie opslokte, w aaronde r vee l tanks die in Slowak ij e werden vervaardigd. Er bestaat geen seri euze altern atieve markt voor deze prod ukten, moge lijk met ui tzondering van de regionale mogendhe den Egypte en Syrie die in de jaren zeve ntig op gro te sc h aa l werden voorz ie n van wape ns en training. Bovendien neemt op d e geslonken Oosteuropese markt de druk om wapens te importeren ook aE. Voor Tsj echoslowakij e gold zel fs in de laa tste twee d ecen nia van het bestaan van het VVarschau-Pact al dat zijn wapenaankopen ove r de grens sneller stegen dan die in het binnenland. De Poolse wapenp roduktie was nog meer dan de Tsjechoslowaakse op het Warschau-Pact ge richt. De binnenland se vraag naar wap ens is inmidd els gekeld erd doordat het budget van het Ivlinisterie van Defensie met ongeveer 75 procent is gedaald. Bove n dien heeft het leger zich voorgeno men 850 tanks, 700 pantserinfanterievoertuigen, 900 kanonnen en mor
tieren e n 80 gevec htsvliegtuigcn uit dienst te nem e n. Hoewel de voormalige Sovjet-Unie de bcb llgrijkste klant bliJft van de Poolse wapenindustrie, is de tota Ie waarde va n de export naar di e regio ' ineenges(:o rt'. De voormalige Iidstaten van het Warsch au-P act lijn nog steeds belangrijke wapenimporteurs, m aar niet op de sc haal di e m e n vo6r de hervorminge n kend e. Hoewel de uit voer van wap ens, militaire uitrusting en militaire diensten ee n van de meest winstgeven de vo rm en van expolt is, heeft de Poolse regcring een wapenembargo in geste ld tegen 14 landen, waaron der potenti e le wapenaankopers als Iran en Syrie. Vooral het gedeelteliJke wegva llen van de gegaran d eerd e binnenlandse m arkt is een gevoelig ve rli es voor de Poolse wapenindustrie, omdat deze ill de tien jaar voor de komst van pereslTOjka sterk was gegroeid : de orders van de Poo ise regering stegen va n 7,3 mil joen zloty in 1974 naar 68,9 miljo en zlo ty in 1984 8
Slechte concurrentiepositie In hoeverre het wegvallen van de captive markets voor de klein ere Oosteuropese wapenproducerende lan de n een probleem is, hangt afvan de mate waarin hun produktie gericht was op techn ologisch geavan ceerd maw-i eel of was beperkt tot produktie in licen tie van Sovjet-materieel. Het is wei nig waarschijnlijk dat produce nten uit de tweede categorie beschikken over moderne fabri eken die met minimak investe ringen naar civiele produktie kunnen omschakelen. Hongarije ontdekte dat zijn wa penexpo rt leed onder een slechte conc urrentiepositie en onde r het o nve r mogen van kJanten uit de Derde Wereld om te beta len. Dit vormt een probleem, aangezien Hongaarse wap e nproducenten nogal afhankelijk zijn van de export. Dat deel van de totale Hongaarse wapenex port dat niet in ro ebel werd verrekend , g roe ide de afge lopen 20 jaar gest aag van slechts 5,4 proce nt in 1971-1975 tot 15,5 procent in 1986-1 989; de aanko pen door de Sovjet-Unie groeiden zelfs nog sterker tot 41,5 procent va n de Hongaarse wape nverkopen in 1986 -1989. De Hongaarse thuisl11arkt was ech ter geen indrukwekkende captive market, aangezien het Honga arse leger het lee uwedeel van zijn materieel in ande re Warschau-Pact-Ianden aankocht. Roemenie 11ad een relatief klein e binnenlandse markt, aange zien z ijn militaire uitga ve n gering waren. Maar het ontwikkelde zijn eige n industrie om de afhankelijk heid van import uit de Sovj et-Un ie te ru g te dringen, die dan ook aa nm erkeliJk terugliep. Bulgarije had, gezien zijn bescheiden defen
sie- uitgaven, een tameli jk ma rkt. In 1989 kondigde tank s, 200 a rtill erie- inste. tuigen en 500dogsschepi De Bulgaarse wapenexpor rijker dan men w u Vc[W3( 400 miljoen doUar. Maar' den geexporteerd in opdJ zodat ee n groot dee! van I captive was. Bovelldien o· woonlijk de export, zodat landse wapenhandel voor De DDR bood de Oostel Derde- WereldJanden hooi tenti e, maar nauwelijks IV, Als het ontluikenc Oost-Europa zich inuerda ces in de wape ne xport va het behoud van enke!e wa ve rwerven VJn kapitaal, el en de Veren igde Staten he
Vooruitzichten Conversie va n fabrieken ling va n schaars kapitaal. wapenindustrie na de 1\\ te bO llwen, maar dat laat
PooI:;e lal1k/nbriek Oumar-Lnhccly.
39
uit dienst te nemen . -Unie de belangrijkste ustrie, is de tota
I11porteurs, maar niet hervorl11ingen kend e. s, rnilitaire uitrusting de rn ccst winstgeven de l?oolse regering een 14 landen, wa aron als Iran en Syrie. van de gegaran is een gevoelig ve rlies pie, omdat deze in de tien ll rojka sterk was gcgroeid: ;cring stegen van 7,3 mil ~ miljoen Z.foty in 1984.8
~ntiepositie
de capti ve markets voor ,rapenproducerende lan ~t af va n de mate waarin lp technologisc h geavan rkt tot produktie in licen tis weinig waarschijnlijk cdr catego rie beschikken e met minim ale in ves te ie kllnnen omschakelen. wapenexport leed onder sitie en onder het onver lerde Wereld om te beta 111 , aangezien Hong8ars e afhankelijk zijn va n de lie Hongaarse wapenex d vcrrekend, groeide de In slechts 5,4 procent in in 1986-1989; de a8nko 'oeiden zelts nog sterkel' ngaarse wapenverk open ;e thllismarkt was ec hter )Ie market, adngezien het :led van zijn materieel in len aankocht. Roemenie lenlandse markt, aa nge gering waren. Maar het Istrie om de afh8nkelijk ,t-Unie teru g te dringen, Tugliep. 1 zijn bescheiden defen-
In
sie-uitgaven, een tamelijk bescheid en binnenlandse markt. In 1989 kondigd e So fia vervolgens aan 200 tanks, 200 artillerie-instellingen, 20 gevechtsvlieg tuigen en 5 oorlogsschepen te zullen ontmantelen. De Bulgaarse wa penexpo rt was echter veel omva ng rijker dan men zo u ve rwachten: in 1985 bedroeg die 400 miljoen dollar. Maa r veel van de goederen we r den geexpo rteerd in opdracht van de Sovjet-Unie, zo dat een groot deel van deze markt waa rschijnlijk captive was. Bovendien overschreed de import ge woonlijk de export, zodat de waarde van de blliten landse wapenhandel voo r Bulgarije dll S relatief was. De DDR bood de Oostellropese bo ndgen oten en Derde- Wereldlanden hoofdzakelijk technische assis tentie, maar nallweJijks wapens. AJ s het ontluikende proces van conversie in Oost-Europa zich inderda ad voo rtzet, geldt dat suc ces in de wa penexport va n levensbelang blijft voor het behoud van enkele wapenproduktielijnen en het verwerven van kapitaal, evenals d8t in Wes t-Europa en de Verenigde Staten het geval is.
Vooruitzichten Conversie V8n fabrieken komt neer op een uitput ting van schaars kapitaal. Polen is er in geslaagd zijn wapenindustrie na de Tweede Wereldoorlog weer op te bouwen, maar dat laat slechts zien dat een bevels
economie het ve rmogen heeft om so mmige van haar sectoren te dwingen kapitaal in te leveren voo r de opbouw va n industri een die de voorkeur genieten. En dat is niet langer mogelijk . Eve nmin heeft het einde va n de Koude Oorlog een kapitaalgolf do en lo sbarsten. 'In tegenstelling tot enkele waand enk bedden en populaire opvattingen, die soms zelts door deskundigen we rden gedeeld, bestaat er geen 'vre desdividend ' dat voo rtvloeit uit de huidige conver sie in Oost-Europa. In de praktijk geldt juist het tegenovergestelde; conve rsie (... ) is een zee r kostbaar proces (... ),9 Het kan erg moeilijk zij n een gebrek aa n kapi taal te boven te komen, voo ral gezien de kostbare ver anderingen in de overgangsperiode . COllversie is duurder dan aa npassing of diversificatie. Het omscha kelen van wa penpr oducerend materieel op civiele produktie kost meer normale civiele produktie. Kapi taal zou kunnen worden verworven do or de verkoo p van geproduceerde goederen, bankkredi eten, volle dige privatisering en sa men we rking met een buiten landse investeerder. Of deze bronnen genoeg kapi ta al kllnnen opleveren voor een snelle co nversie op korte termijn is echter nog maar de vraag. Co nversie is va n cruciale betekenis in het voorkomen van eco nomische - en vervolgens poli tieke - problemen in de Oosteuropese staten met hun betrekkelijk jonge politieke systeem. Aangezien bui tenl8ndse investeringen en kred ieten pas beschikbaar
40
zul.ien komen als de fundamentele soeiaal-eeonomi sehe en politieke problemen zijn opgelost, moeten lokale bedrijfsmanagers het karwei grotendeels zelf klaren. De historisc e ervarin g van de Oosteuropese militaire industrie doet vermoedcll dat lOiets niet onmogelijk is. De wapenproduktie zal. er niet gehee.l tot stilstand komen. Alleen al het feit dat de Oost europ ese wapenindustrie tot op de dag van vandaag heeft weten te overleven, wijst erop dat de vraag naar wapens bestaat. Oost-Europa is instabiel en kan het zich niet veroorloven al haar wapentuig te importe ren oNaar verwacl1t zal de wapenindustrie sluitingen van bedrijven aanvechten, lOa ls in Tsjechoslowakije en Polen al is gebeurd. Maar het is economisch on mogelijk om het produktieniveau uit de tijden van het Warschau-Pact te behouden of terug te verove r en. De teehnologisehe basis van de Oosteuropese wapenindustrie is ontoereikend voor concu rrentie op de buitenlandse markten, omdat het merend eel van het onderzoek en de ontwikkeling in de Sovjet Unie plaal·svond. De overige land en van het War scha u-Pac t hebben geen eigen capaciteit opgebouwd voor het onderzoek naar en de ontwikkeling van mili taire technologie. Men produceerde we! voo r de eigen mark t, maar ontwierp gee n eigen wapentuig. De naoorlogse geschiedenis van de Oosteuropese w
Noten I-Jie r wo rdt de ter Ill 'Oost- Lu ropa' geb ruikt ter aandui d ing van de vroegcre bondgenoten van de voormalige Sovjel-Unie in he t Warsdlau-Pact. 2. l\delm,1O en Augustin e, 'Defence COll vcrs ion .. .', p. 26. 3. Zukrowska . ' From Adju stmen t ...', p. 13. 4. Ilron: ACDA, World Military ... ; tabe! I: i\C DA 1988. rp. 30 ,36 ; label ll: J\C DA 1980, pp. 11 8 - 157 ; en tab d Ill: ACD}\ 1988, pp. 87-125. 5. Tcr indicarie kan de siluatie in de SOl iet Unie worden geno" Jild. Adel man en Augllsti ne (,Defe nce Conversion ...', p. 32 ) zeggen dat het milit air- ind ustricel com pl ex in de Sovjet·Unie ·zo goed lVerkte omddt het vanuil de politick bel'oorrechl we rd en dcrhalve gcnereus va n finanei,'n ",erd voorzien. Het on tving een onlVangrijk budget, dke grond stof die het nodig had, en de beste fll brilj antste weten · schap pcrs en ingen ie urs. Het trok de beste man agers aa n, die de ho ogs tc salarissen, de grootstc bonllssen en de ni euwste hui zen ontvinge n. Zijn werknemers leefd en in cOIllfortabeler appartementen dan en ige ande re arbeider in dit "arbeidersparadijs"' . 1.
6. De totale onwang vaIl J e subsidie V
en ]
van Geraadpleegde literatuur ACD,'\, World Milircu)' ExpelldiLli rcs 1111.1 1'111; T mllSj("rs,
1969-19i8, Wash ington, 1980.
AC DA, World Mi/irllry /:;xp cmiilrfrc, "nrl Arms Trn lls/cls,
19 ~ 7 , Wa,h ingto n, 1988 . .
Kmnelh L. Adelm an and Norma n l<. Augu<;linc, T k fe nsc
Conversion: Bulldozing Ihe Man agemen t', Foreign /1/T
ja;nga ng 7 L voorjaa r 1992. Michal'! Checi nski , 'W,ll S;]W P;I( I - CDri\ MilitJry Economic Trend ", PnJ/IIcms nI COII/ III l/llis ln , Illa,lrI ·april 1987 K ~llh
C rane, ' \lilila ry Spending ill C,edlO,lovakia, an d rula nd', j"lImnl oJ Cam/,tlrmil'(' FWII0111IC'S, dec ember 1988. Kei th Cralle en K. e. Yen, [ ( ,It/(JII, i .. Rel!I",! IImi/l,e .\ fi/irar) ill Po /mId, H UllgOf)' nnd Cll ino, Santa ~'lo n i L a 1991. A ndr~ej Korbon,ki, ' FUl'elVo rd', in Mich ael Mar rese en jan Va noll s, Sovie t Su iJsidliu/i(ln oj" Tt ode with F M1 CI"II £ll rope: A So"ie! PerspeCl jvc, Berkeley, 19H3. Richa rd e. Marli n, 'Wars"", Pac! Force ilJodcrninli ol1: }\ Second Look', in jelTt,,}, Simon and T ru nd Gilberg (red .), Sedl !"il), I m/,liclIriOl'-' oj J
1991.
Katarzyna Zukrowska, Frv lJl / lri/ltSlm ell t /0 eMlversion of till' Ali/ililly /r ulus/I)' ill £lI,/ e m /I'a! Furol'e, Poli.,h Insl iWte of IntelllJti onJj AI11in Occasio n.r l P'lpers 110. 27, Wars( hau, 1991. Back grouncl papers voo r de f\ TO· C&EE Defence Con vers ion Sem inar' in Brus,d, 20 - 22 mci 1992 n n de hand van Joseph hlcik, Lajo" I-ktily, A. Ke nnewJY, Alex McLo ughlin , en Katarzyna Zu krowska.
van nog levende fami een zlister was van d
Hiermee kwa m een 1'0 speculdties omtrcnl he l die 75 jaar geledcn, in dt door bolsjewistische u werd beroofd. Von riO) de twee overige tsaren ~ allermin st opge hclc!e r schillende theori ecn in Nicolaas en de ding sp rek cn van milil Rusland. Sommigcn, \I onschuldige lam dat tf sehe vergeldingsdrang; wereldvreemde schlrmi, den onherrocpelijk zij Kortom, een controver ste woord nog wei niet De jongs te Rus It is Edward Radzinsky. Het dra ma vall Nicoh Uitgeverij Balans/Krita stLldie gebruik van fot yen uit de persoonlijk zijn gezin. Ook viste h So vjet-staatsarchievc ee n nieuw licht zou omstandigheden waa~ hun einde vonden.
'Onkel Will Ni kolaj Aleksandrov 1868 gebo ren . Zijn v· III, was een beetje humeurige man , die
