Wereld Turkije: het Ergenekon-proces
Turkijes proces van de eeuw De voorbije decennia vonden in Turkije tientallen geruchtmakende politieke moorden en grootschalige incidenten plaats. De 65 verdachten op het Ergenekonproces worden ervan beschuldigd het land in chaos te hebben willen storten met het oog op de vestiging van een militaire dictatuur. Maar veel Turken geloven dat de regering-Erdogan het proces gebruikt om de seculiere oppositie monddood te maken. In ieder geval speelt Turkije hoog spel met deze rechtszaak tegen ‘de staat binnen de staat’. DOOR DIRK VERMEIREN n Sivrili, een voorstad van Istanbul, is op 20 oktober het Ergenekon-proces begonnen. Dat het proces de geschiedenis zal ingaan onder die ietwat cryptisch klinkende benaming hebben de 65 beklaagden aan zichzelf te danken. Uit het vooronderzoek bleek dat ze zich in hun correspondentie bedienden van ‘Ergenekon’, een naam die verwijst naar de Turkse mythologie.
I
108
K N AC K 2 2 O K T O B E R 2 0 0 8
Volgens de mythe was Ergenekon een vruchtbare vallei in een Centraal-Aziatisch gebergte waar de Turkse volkeren een veilig onderkomen vonden tegen aanvallers. De vallei werd afgesloten door een ijzeren poort die, wanneer de gemeenschap talrijk en sterk genoeg was, zou worden geopend en omgesmolten tot wapens. De filosofie was dat alleen door genadeloos af
te rekenen met indringers of opposanten het Turkse volk kon overleven. Als metafoor voor het wereldbeeld van de Ergenekon-beklaagden, stuk voor stuk Turkse ultranationalisten, is die naamkeuze zonder twijfel geschikt. Wie hun profielen naast elkaar legt, ziet voor zich het beeld verschijnen van een autoritair, isolationistisch, onverdraagzaam Turkije dat vij-
BELGA
Op de kerfstok In de Ergenekon-inbeschuldigingstelling lijkt zowat alle onheil dat Turkije de afgelopen decennia overkwam een plaats te vinden.
Moorden en aanslagen
Dodenlijst
Feiten die in verband worden gebracht met ‘Ergenekon’ als organisatie of met individuen die genoemd worden in het onderzoek:
In het onderzoek legde de politie beslag op een lijst van mensen die door Ergenekon als doelwit aangewezen werden. Op die lijst staan onder anderen Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk, premier Tayyip Erdogan, Koerdische en linkse politici en EU-parlementslid Joost Lagendijk.
> schutters openen het vuur op de 1 meimanifestatie in Istanbul in 1977, 37 mensen blijven dood achter > rellen met tientallen doden in Istanbul in maart 1995 tussen de politie en Alevi’s (niet-erkende religieuze minderheid in Turkije) > dodelijke bomaanslag op journalist Ugur Mumcu (24 januari 1993) > moord op zakenman Özdemir Sabanci in januari 1996 > moord op priester Santoro (februari 2006) in Trabzon > moord op de Armeens-Turkse journalist Hrant Dink (januari 2007) > moorden op 3 medewerkers van een christelijke uitgeverij (april 2007) in Malatya > bomaanslag in het stadje Semdinli (9 november 2005), gepleegd door enkele leden van de Turkse veiligheidsdiensten.
Dansen met de duivel? Ergenekon zou links hebben met JITEM, een illegale cel binnen de Turkse rijkswacht (Jandarma) die genoemd wordt in verband met tal van aanslagen, moorden en aanvallen op ‘staatsgevaarlijke elementen’. Tegelijk zijn er aanwijzingen dat Ergenekon samenwerkte met de Koerdische terreurgroep PKK. PKK-leider Öcalan liet volgens de Turkse pers vanuit zijn cel weten dat hij over belangrijke informatie bezit in verband met Ergenekon.
Militaire staatsgreep?
BELGA
De bewering dat Ergenekon een militaire staatsgreep plande, wordt ondersteund door de publicatie van de dagboeken van de voormalige opperbevelhebber van de Turkse zeemacht Özden Örnek door het tijdschrift Nokta (ondertussen opgedoekt).
PREMIER TAYYIP ERDOGAN Sinds zijn aantreden zijn de breuklijnen in de samenleving dieper geworden.
beginjaren en het plaatje klopt helemaal. Ook vandaag nog krijgt elke Turkse middelbare scholier in het tweede jaar de cursus ‘Milli Güvenlik Bilgisi’ (‘Nationale Veiligheidsopvoeding’), een vak dat enkel gegeven mag worden door (ex)-militairen. Het omvangrijkste hoofdstuk in de cursus heet ‘Machtsspelletjes ten koste van de Turkse Republiek’. Daarin wordt gewezen op de
KEMALISTISCHE DOELWITTEN De bal in het Ergenekon-onderzoek ging aan het rollen in april 2007, toen bij een inval in een huis in Istanbul een grote wapenvondst werd gedaan. Daarmee begon een feuille2 2 O K T O B E R 2 0 0 8 K N AC K
109
▲
andbeelden nodig heeft om te overleven. Maar ook Kemal Atatürk en de kemalisten maakten gebruik van de Turkse mythologie toen ze in 1923 de huidige Turkse republiek stichtten. Vervang de droomwereld van de Ergenekon-vallei en de vrijwillige afzondering van de Turkse stammen door het hedendaagse Anatolië en de zelfgekozen isolatie van de Turkse republiek in haar
interne en externe vijanden van Turkije, waarbij duidelijk gemaakt wordt dat zelfs de interne vijanden extern van origine zijn. De straat pal tegenover de plaats waar begin 2007 de Armeens-Turkse journalist Hrant Dink vermoord werd, draagt in een wrange ironie van het lot trouwens de naam ‘Ergenekon Caddesi’ (Ergenekonlaan). Stellen dat de 65 verdachten alleen zichzelf vertegenwoordigen, klopt dus niet. Helemaal los van de Turkse samenleving staat Ergenekon zeker niet. In de 2455 pagina’s dikke inbeschuldigingstelling luidt het dat het gaat om een ‘terreurgroep’ die eropuit is om via geweld, intimidatie en illegale activiteiten chaos in het land te creëren, haat en vijandschap te verspreiden onder de burgers, met als uiteindelijk doel de democratie in Turkije omver te werpen en de weg vrij te maken voor een militair regime.
Wereld Turkije: het Ergenekon-proces
De arrestaties in verband met het Ergenekon-onderzoek deden in Turkije veel stof opwaaien, omdat het stuk voor stuk om mensen gaat met een opvallende reputatie.
Veli Küçük
Kalem Alemdaroglu
Generaal in ruste, oprichter van JITEM, de inlichtingendienst van de Turkse gendarmerie. JITEM wordt gezien als een cel die voor de gendarmes vuile zaakjes opknapt. Küçük sprak in het publiek dreigende taal aan het adres van de in 2007 vermoorde Turks-Armeense journalist Hrant Dink en was met zijn militanten ook prominent aanwezig op de rechtszittingen tegen Dink.
Voormalig rector van de Universiteit van Istanbul.
Kemal Kerinçsiz
BELGA
▲
Kopstukken
ton dat sindsdien haast wekelijks een vervolg krijgt. Twee straffeiten spelen een cruciale rol in de aanklacht: de aanslagen met granaten op de redactielokalen van de krant Cumhuriyet in Istanbul in 2006, en de dodelijke raid van een gewapende man op de Raad van State in Ankara in hetzelfde jaar. Twee uitgesproken kemalistische doelwitten. Cumhuriyet is een krant die sinds het aantreden van de regering-Erdogan elke dag de scherpste pennen uit de kast haalt om haar lezers erop te wijzen dat de republiek van Atatürk in gevaar is. De krant, haar medewerkers en lezers voelen zich een bastion tegen het ‘groene gevaar’. En de Turkse magistratuur was sowieso altijd een bolwerk van Atatürk-gezinde scherpslijpers.
Advocaat die de voorbije jaren tal van Turkse intellectuelen, schrijvers, journalisten, uitgevers en mensenrechtenactivisten voor de rechter daagde op beschuldiging van ‘belediging van de Turkse identiteit’. Meest opvallende namen in het rijtje waren de schrijvers Orhan Pamuk en Elif Safak, Hrant Dink en Europees Parlementslid Joost Lagendijk. (Zie ook Knack-interview ‘Geur van verbrande boeken’ van 20/9/2006)
Sener Eruygur en Hursit Tolon Twee generaals in ruste, na hun pensionering actief in organisaties die als doel hebben het gedachtegoed van Atatürk levendig te houden. In die functie waren ze nauw betrokken bij de organisatie van straatprotesten tegen de AKP-regering in aanloop naar de verkiezingen op 22 juli 2007.
Dogu Perinçek Voorzitter van de nationalistische Arbeiderspartij. Een veteraan in de Turkse politiek.
Sevgi Erenerol Woordvoerster Turks-orthodoxe Kerk, door de Turkse staat opgericht om de al eeuwen in Anatolië gevestigde Grieksorthodoxe Kerk de wind uit de zeilen te nemen. De congregatie is piepklein, maar bezit ontzettend veel vastgoed in Istanbul. De titel van ‘patriarch’ gaat over van vader op zoon binnen de familie Erenerol, die bekendstaat als fervent nationalistisch.
Ilhan Selçuk Een senoir writer van de krant Cumhuriyet, die zich steeds fel heeft afgezet tegen het beleid van de regering-Erdogan.
Tuncay Özkan Journalist en voormalig directeur van tv-zender Kanaltürk, medeorganisator van de massale straatprotesten en campagnes tegen de regering-Erdogan.
Journalisten en academici wijzen op parallellen met de klopjacht op ‘communisten’ tijdens de McCarthy-periode in de VS. DE SCHUTTER VAN ANKARA Alpaslan Aslan wordt weggeleid door een politieman in burger.
110
K N AC K 2 2 O K T O B E R 2 0 0 8
bedoeld die buiten de wet opereren precies om de staatsbelangen veilig te stellen, en die in het uitoefenen van hun activiteiten tot op het hoogste niveau de hand boven het hoofd gehouden wordt. Nooit werd dat duidelijker dan op 3 november 1996. Die dag verongelukte in het plaatsje Susurluk een auto, en uit de identificatie van de dodelijke slachtoffers bleek dat er banden bestonden tussen de politiek, de georganiseerde misdaad, de militairen en de veiligheidsdiensten. 12 jaar na de feiten wordt Susurluk in Turkije als een ‘schandaal’ omschreven, en die omschrijving is net zo goed van toepassing op de ontdekking van de sinistere verbanden op zich als op het feit dat het dossier ondertussen in de doofpot verdwenen is. Dure eden van politici ten spijt, leverde ‘Susurluk’ meer vragen dan antwoorden op, tot grote frustratie van de publieke opinie.
▲
Logischerwijze werden beide incidenten toegeschreven aan militanten van de politieke islam. Maar het onderzoek nam een radicale wending toen bleek dat de serienummers van de bij de huiszoeking in beslag genomen granaten overeenstemden met die van de springtuigen die naar Cumhuriyet gegooid werden. Ook werd duidelijk dat de ‘Ankara gunman’ contacten onderhield met mensen die allesbehalve een profiel hadden dat rijmt met de politieke islam. De meesten onder hen zijn actief in of hadden minstens een verleden in het leger en de veiligheidsdiensten, of zijn figuren die door de publieke opinie gezien werden als vertegenwoordigers van de kemalistische zuil, behorend tot de hardnekkigste
verdedigers van de erfenis van Atatürk. Wie met een kritisch oog naar Turkije kijkt, weet dat in die hoek weleens mensen rondlopen die een schijn van onaantastbaarheid over zich weten, of zich daar minstens naar gedragen. Tijdens de verschillende arrestatiegolven die elkaar sinds het voorjaar van 2008 in het kader van het onderzoek opvolgden, sneuvelden dan ook nogal wat heilige huisjes. Enkele publieke figuren werden onder de flitslichten van de toegestroomde pers in de boeien geslagen en krijgen in het dossier een belangrijke rol toegedicht (zie kaderstuk). Met de richting die het Ergenekon-onderzoek nam en de bewoordingen die de onderzoeksrechter in de aanklacht gebruikt, zien veel Turken de bevestiging van wat in het land de ‘derin devlet’ heet, of een ‘staat binnen de staat’. Daarmee wordt een amalgaam van individuen en organisaties
certified PDF
Homo Sapiens Joël De Ceulaer Aan tientallen boeiende Vlamingen vroeg Joël De Ceulaer hoe ze in de Bestelcode 6280 wereld staan, wat ze vinden van de diersoort die zich ‘homo sapiens’ noemt, welke ideologie ze aankleven, of ze in God geloven, of ze vertrouwen hebben in de toekomst, en wat voor hen de zin van het leven is. Daarnaast verzamelt hij hier de boeiendste gesprekken die hij voerde met onder meer theoloog Hans Küng, geoloog Salomon Kroonenberg, historicus Michael Burleigh, filosoof Simon Blackburn, neuroloog Kathleen Taylor, fysicus Robbert Dijkgraaf en psychiater Nancy Andreasen. Stuk voor stuk beklijvende gesprekken. 17 x 24,5 cm – 463 blz. – € 24,90
TE KOOP IN DE BOEKHANDEL OF ONLINE
www.mediaclub.be Meiboomlaan 33 - 8800 Roeselare
Verkoopsvoorwaarden: www.mediaclub.be
= =
ANYTH_ =
Werner Mannaers, ‘Kisses like rain, 2008
Expo S.M.A.K.
WERNER MANNAERS
De Beste Stuurlui 10/10/08 2:34:26 PM
OB37580
18.10.2008... 18.01.2009
Bij Kanaal Z staan de beste stuurlui niet aan wal. Aan boord van zijn jacht praat Thomas Siffer deze week met Kris Peeters, minister-president van Vlaanderen, over zijn passie voor de zee en liefde voor het varen. Vindt hij inspiratie op zee of zijn de golven eerder een bron van rust?
De Beste Stuurlui Elk weekend op Kanaal Z, van 27 september tot 6 december Met dank aan
Wereld Turkije: het Ergenekon-proces
Believer
Non-believer
Alper Görmüs is de voormalige hoofdredacteur van het tijdschrift NOKTA, dat plannen om in Turkije een staatsgreep uit te voeren aan het licht bracht.
Mine Kirikkanat, columniste, schrijfster, tv-host, een fervente tegenstander van de AK-partij.
ke opinie meer geneigd is oplossingen te zoeken die in de lijn liggen van een autoritair regime. Maar het proces kan zeker een catharsis zijn voor Turkije. Zeker als bewezen kan worden dat sommige moorden die in het verleden gepleegd werden valselijk werden toegeschreven aan militanten van de politieke islam. Die moorden brachten honderdduizenden Turken op straat in protestmanifestaties. Als nu zou blijken dat al die burgers zich toen tot de verkeerde vijand hebben gericht, lijkt het mij duidelijk dat ze nu een traumatische ervaring zullen beleven.’ BELGA
‘De vraag is of er diep genoeg gegraven zal worden. In de inbeschuldigingstelling zie je al dat de link tussen de activiteiten van de Ergenekon-bende en de plannen tot staatsgreep losgekoppeld worden. Het lijkt wel alsof de mensen die uit waren op een staatsgreep in bescherming genomen worden in het onderzoek. Ik ben niet echt optimistisch. Onderschat de gevolgen van de recente incidenten tussen de PKK en het Turkse leger niet. In dergelijke omstandigheden verwachten dat Turkije op democratisch vlak een doorbraak maakt, is een illusie. Integendeel, ik verwacht dat de publie-
CUMHURIYET De krant noemt zichzelf een bastion tegen het ‘groene gevaar’.
▲
Het speelveld voor maatschappelijk protest in Turkije is sowieso erg nauw, maar misschien wel de grootste handicap is de verzuiling van de samenleving. Protesten zijn er nooit algemeen, over levensbeschouwelijke en ideologische grenzen heen, en ze lijken integendeel alleen maar te leiden tot een verdieping van de breuklijnen die door de Turkse samenleving lopen. De verontwaardiging is op piekmomenten misschien wel groot, maar daarom niet per se breed.
HEKSENJACHT Essentieel is de vraag of de tijd nu wel rijp is voor het proces tegen de ‘staat in de staat’ in Turkije. Op de keper beschouwd is Ergenekon immers een proces van Turkije tegen zichzelf. In vergelijking met 1996 en het Susurluk-schandaal liggen de kaarten 112
K N AC K 2 2 O K T O B E R 2 0 0 8
‘Mensen die het Ergenekon-proces uitroepen tot het ‘proces van de eeuw’ dwalen. Ze zien niet in dat het helemaal is ontspoord, en een instrument is geworden in handen van de regering. Want dat is het enige wat de arrestanten met elkaar gemeen hebben, ze zijn tegenstanders van Tayyip Erdogan. Ik kan uit eerste hand getuigen dat een heksenjacht bezig is tegen de oppositie. ‘Veel belangrijker nog dan het proces op zich, vind ik de vaststelling dat er in de loop van het onderzoek een loopje genomen werd met alle mogelijke rechtsregels. De manier waarop zogezegde bewijzen verzameld werden, is lachwekkend. Sommige beklaag-
enigszins anders. De Turkse publieke opinie is mondiger dan toen, en dat geldt zeker voor het conservatieve middenveld dat zich gesterkt weet door de AK-partij die sinds 2002 regeert. De regering-Erdogan zit na twee verkiezingsoverwinningen op rij stevig in het zadel, en het feit dat Turkije onderhandelt met de Europese Unie kan een hefboom zijn om schoon schip te maken met een aantal wantoestanden uit het verleden. Zeker is dat echter niet. Volgens de Turkse logica zou ook precies het tegenovergestelde waar kunnen zijn. In elk geval zijn de breuklijnen in de samenleving onder het bewind van Tayyip Erdogan alleen maar dieper geworden. En dat zou wel eens de achilleshiel van het proces kunnen worden. De publieke opinie splitste zich op in believers en non-believers (zie kaderstuk). Toen de eerste arrestaties in het kader van het Ergenekon-onderzoek plaatsvonden, konden de meeste Turken zich nog vinden in wat zij toen ervoeren als een ‘operatie schone handen’. Maar velen onder hen hebben hun oorspronkelijke verontwaardiging ingeruild voor wantrouwen tegenover het onderzoek zelf. Nogal wat Turken geloven in het scenario dat de regering de seculiere oppositie via Ergenekon het zwijgen wil opleggen, en de secularisten als de echte vijanden van de democratische rechtsstaat wil voorstellen. Op sites zoals Facebook circuleren petities waarin duizenden tegenstanders van het onderzoek zich groeperen onder slogans zoals ‘Ik ben volgeling
den zitten al 15 maanden in voorarrest, zonder dat er concreet bewijsmateriaal tegen hen is. ‘Dat is jammer, want in het begin leek het erop dat het de bedoeling was banden tussen de overheid en de maffia bloot te leggen. Elke Turk met gezond verstand is voorstander van zo’n schoonmaakoperatie, en wacht daar al op sinds het Susurlukschandaal. Het wordt hoog tijd dat de opdrachtgevers van de honderden onopgehelderde moorden die sinds 1980 in dit land gepleegd zijn rekenschap afleggen. Turkije was daar klaar voor. Maar in plaats van een catharsis zal het proces uitdraaien op een catastrofe.’
van Atatürk, dus arresteer ook mij maar’ en ‘Ergenekon, een Amerikaanse leugen’. Journalisten en academici spreken van een ‘terreur van de angst’, een ‘heksenjacht’, en wijzen op parallellen met de klopjacht op (al dan niet vermeende) communisten tijdens de McCarthy-periode in de VS. Maar ook juristen plaatsen vraagtekens bij de vloed aan arrestaties, de ondervragingsmethoden en de technieken gebruikt bij het samenstellen van de inbeschuldigingstelling, die voor een groot deel steunt op de verklaringen van 20 anonieme getuigen. Behalve de feiten gelinkt aan de aanslagen op de Raad van State in Ankara en de aanslagen tegen Cumhuriyet wordt er veel gesuggereerd maar weinig bewezen. De indruk bestaat dat het onderzoek alle kanten tegelijk uitgaat, een indruk die versterkt werd door de inzage die het publiek kreeg in de inbeschuldigingstelling, en waaruit de Turkse pers wekenlang gretig citeerde. Op een bepaald moment leek het alsof alle onheil dat Turkije ooit overkomen is, toegeschreven kan worden aan de Ergenekonbende. 300 intellectuelen die eerder dit jaar hun handtekening plaatsten onder een petitie gebruikten de beeldspraak van een octopus, waarvan Ergenekon slechts een van de armen voorstelt. Het is verleidelijk die beeldspraak aan te houden, en Turkije een land te noemen dat in de knoop ligt met zichzelf. Alleen de Turken zelf kunnen die knoop ontwarren.
