SCRIPTA HISTORICA
XXV
EEN PROCES VAN BLOED, ZWEET EN TRANEN! JURIDISERING VAN ARBEIDSONGEVALLEN IN DE NEGENTIENDE EEUW IN BELGIË
BRUNO
DEBAENST
WETENSCHAPPELIJK VOOR RECHTSGESCHIEDENIS KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE VAN VOOR WETENSCHAPPEN EN KUNSTEN
BRUSSEL 2011
INHOUDSTAFEL INHOUDSTAFEL INLEIDING tempora, o jura... over het concept juridisering Een empirisch onderzoeksmodel inzake juridisering Horizontale differentiatie Verticale differentiatie Een proeve tot 'sociale rechtsgeschiedenis' HOOFDSTUK I: ARBEIDERS, ARBEIDSONGEVALLEN EN RECHT OMSTREEKS 1850 Inleiding 2. De 'idylle' van de industriële vooruitgang in België 3. Een blik in de Gentse katoenfabrieken (1843-1845) 4. De juridische grondslag van de arbeidsverhoudingen 5. Een onbestaande rechtspraktijk inzake arbeidsongevallen 6. Een blik op de petite industrie 7. In het spoor van de hygiénistes 8. Het eindverslag van de commissie uit 1848 9. Een administratieve uitloper 10. Besluit HOOFDSTUK H: DE EERSTE ARBEIDSONGEVALLEN IN DE BELGISCHE RECHTSPRAAK 1. Inleiding 2. Arbeidsongevallen met stoommachines a. 'Hij is dood gelapt' b. Van stoom- tot arbeidsongeval c. Reglementair kader d. Prevalentie van ongevallen met stoomtuigen e. Rechtspraak inzake stoomtuigen a.l Ravage in Sint-Gillis a.2 In het zog van de Société linière f. Besluit 2. Arbeidsongevallen in de mijnen a. Inleiding b. Reglementair kader c. Prevalentie van mijnongevallen en hun slachtoffers d. Weerspiegeling van de mijnarbeidsongevallen in de rechtspraak . . . .
13 21 25 25 28 30
33 33 33 36 45 53 58 62 67 80
83 83 84 84 87 90 102 103 106 107 107 107 108
d. 1 Loutere overtredingen van de d.2 Strafrechtelijke vervolging d.3 Burgerrechtelijke aansprakelijkheid d.4 Besluit 3. Arbeidsongevallen bij 'den ijzeren weg' a. Inleiding b. Reglementair kader c. Prevalentie van arbeidsongevallen bij het spoor d. Rechtspraak inzake spoorarbeidsongevallen e. Besluit 4. Analyse van de vroegste arbeidsongevallen in het recht a. Contextuele factoren a.l Gevaarlijke economische spitssectoren 'onder stoom' a.2 Een vroege Bürokratisierung a.3 Een vroege Justizialisierung b. Juridische factoren b. 1 Een versoepeling van de rechtspraak b.2 Ontwikkeling in de rechtsleer
123 126 129 130 130
139 141 142 142 142 143 144 146 146 152
HOOFDSTUK III: SAINCTELETTE EN DE GENESE VAN HET 'JURIDISCH ARBEIDSONGEVAL' IN BELGIË 155 1. Inleiding 2. Charles-Xavier Sainctelette als bevoorrechte getuige 3. De nieuwe theorie van Sainctelette uit 1884 a. Van spoorongeval naar arbeidsongeval b. De 'uitvinding' van de moderne arbeidsovereenkomst 4. De neerslag van de theorie van Sainctelette in de rechtspraak 5. jurisprudentieel schisma 6. Besluit HOOFDSTUK IV: OP
NAAR 1903
1. Inleiding 2. E pluribus a. Inleiding b. Een veelheid aan vergoedingssystemen a.l De sociale zekerheid bij de mijnbouw a.2 De sociale zekerheid bij de staatsspoorwegen c. Rationalisering van de aansprakelijkheid 3. De parlementaire lijdensweg (Parlementarisierung) a. Inleiding b. 1886 c. Arbeidsongevallen voor de Commission du travail d. Na de Commission du travail
155 156 160 161 164 173 178 181 185 185 185
187 191
195 197 202
e. Analytisch verklaringsmodel inzake de Parlementarisierung van arbeidsongevallen 204 e. 1 Wetsvoorstel Casse, Hanssens en Houzeau de Lehaie 15 juli 1890 209 e.2 Wetsontwerp van Berchem - 13 augustus 1891 e.3 Wetsontwerp Nyssens - 26 april e.4 Wetsontwerp de en de Smet de 12 maart 1901 e.3 Analyse 4. De geboorte van de arbeidsinspectie in België (Bürokratisierung) 214 a. Inleiding b. In de nasleep van de Commission du travail c. Verdere ontwikkeling van de reglementering op de geklasseerde inrichtingen 216 d. De 'geboorte' van de eigenlijke arbeidsinspectie - 21 september .219 e. Analyse 227 5. Verdere ontwikkelingen in de Belgische rechtsleer en rechtspraak (Justizialisierung) 234 a. Inleiding 234 b. De verdere ontwikkeling in de rechtsleer 235 b. 1 Arbeidsongevallen als internationaal fenomeen 236 b.2 Doctrine in verband met nationale wetgeving 237 b.3 Doctrine in verband met de nationale rechtspraak 237 c. De verdere ontwikkelingen van de rechtspraak in beeld 241 d. Besluit 242 HOOFDSTUK V: DE SLAGVELDEN VAN DE ARBEID 1. Inleiding 2. Een typologie van de arbeidsongevallen in Bergen a. De mijnongevallen a. 1 De arbeidsongevallen in de mijnen ondergronds a. De lift- en putongevallen 1.2 De ongevallen met explosies en verstikking 1.3 De ongevallen ten gevolge van mijninstortingen en vallende voorwerpen De ongevallen bij het ondergronds transport a.2 De arbeidsongevallen bij de mijnbouw b. De groeveongevallen c. De ongevallen in de fabrieksnijverheid c. 1 De cokesovens c.2 De gieterijen en walserijen c.3 De metaalverwerkende nijverheid c.4 De chemische nijverheid c.5 De
243 243 243 243 244 244 247 252 253 254 261 263 264 265 267 268 269
c.6 Varia d. De ongevallen bij de spoorwegen e. De ongevallen in de voedselnijverheid f. De ongevallen in de bouw g. Analyse 3. De ene werkvloer was de andere niet a. De mijnbouw, het spoorwezen en hun georganiseerde hulpkassen . . . b. De groeven: oases van paternalisme c. De bouw d. De fabrieksnijverheid e. Besluit
269 269 271 271 273 274 274 275 280 280
HOOFDSTUK VI: DE BIJZONDERE INSPECTIEDIENSTEN IN ACTIE . . 283 1. Inleiding 2. De 3. De administratie van de Belgische staatsspoorwegen 4. De arbeidsinspectie 5. Besluit HOOFDSTUK VII: DOOR DE STRAFRECHTELIJKE MANGEL 1. Inleiding 2. Van de werkvloer tot het justitiepaleis 3. De actoren in het strafproces a. De onderzoeksrechter b. De deskundigen inzake arbeidsongevallen c. De getuigen van een arbeidsongeval d. De slachtoffers e. De advocaten f. De andere actoren in het strafonderzoek 4. Het aansprakelijkheidsvraagstuk 5. De afhandeling van de strafonderzoeken 6. Analyse HOOFDSTUK VIII: VOOR DE BURGERLIJKE RECHTER 1. Inleiding 2. Diachronische evolutie a. De eerste burgerrechtelijke procedures in Bergen b. De procedures inzake arbeidsongevallen in Bergen in beeld c. De neerslag van de theorie van Sainctelette d. Besluit 3. De lijdensweg van de burgerlijke procedure a. Inleiding b. Over hakbijlen en schietgeweren
283 283 296 299 301 303 303 303 306 307 309 316 317 327 334 335 337 340 345 345 345 345 350 352 358 358 358 360
b. 1 De verjaring b.2 De exceptie van gezag van gewijsde b.3 De verplichte voorafgaande verzoening bij de vrederechter b.4 Besluit c. Pro Deo d. Het bewijs d.l Het strafdossier d.2 De deskundigen d.3 De getuigenverhoren e. Besluit 4. Ten gronde a. Een inleidende casus b. Gewone c. ... toegepast op arbeidsongevallen c. 1 Gebrekkige en gevaarlijke machinerie c.2 Gebrekkige plaatsgesteldheid c.3 Gebrekkige arbeidsorganisatie ('vicieuse organisation du travail'). c.4 Gebrekkige arbeiders c.5 Inbreuken op de werkplaatsreglementeringen ('règlements d'atelier') d. Andere aansprakelijkheidsgronden d.l Artikel 1384,1ste lid BW d.2 Artikel 1384, 3de lid BW d.3 Artikel 1385 BW d.4 Artikel 1386 BW d.5 Besluit 5. Par ces motifs, le tribunal a. Inleiding b. Een afvallingskoers voor volhouders c. De schade en schadevergoedingen c. 1 Inleiding c.2 Overlijdensschade c.3 Letselschade c.4 Ex aequo et bono c.5 Morele schade c.6 Arbeidsongevallenverzekeringen c.7 Samenloop met sociale uitkeringen 6. Besluit HOOFDSTUK IX: HET MICRONIVEAU Inleiding 2. Het individuele arbeidsongeval a. Inleiding b. Een constructieongeval te Jemappes op 30 oktober 1892
360 363 370 371 374 374 377 380 384 384 384 386 390 390 393 393 396 398 398 400 407 409 410
417 420 427 428 430 432 433 437 437 437 437 439
c. Analyse 3. De individuele werkvloer 4. Een individuele actor: Le Grand Hornu a. Inleiding b. Buitengerechtelijke minnelijke afhandeling c. Minnelijke afhandeling tijdens burgerlijke procedures d. Gerechtelijke afhandeling e. Besluit 5. Besluit
446 447 449 449 450 452 456 459 460
ALGEMEEN BESLUIT
461
Kruisbestuiving tussen de verschillende semi-autonomous social fields . . 462 Horizontale kruisbestuiving 462 Verticale kruisbestuiving 464 Autonome ontwikkelingen in verband met de Justizialisierung 465 Over het nut van een contextuele rechtsgeschiedenis 467 BIJLAGEN Archiefbronnen a. Bespreking van het gevoerde archiefonderzoek a. 1 Inleiding a.2 Arm Vlaanderen a.2.a De archieven van de werkrechtersraden a.2.b De archieven van de strafinstanties a.2.b. 1 De archieven op het niveau van het parket De archieven op het niveau van de correctionele rechtbanken a.2.c De archieven van de burgerlijke rechtbanken a.2.d Besluit: schrale oogst in het Rijksarchief van Beveren-Waas . a.3 Rijk Wallonië a.3.a Het gerechtelijk arrondissement Charleroi a.3.b Het gerechtelijk arrondissement Bergen a.3.b. 1 De strafdossiers van Bergen a.3.b.2 De burgerlijke archieven van Bergen a.3.c De archieven van Le Grand Hornu a.4 Besluit b. Geconsuleerde archiefbronnen met verwijzingen b. 1 Rijksarchief Beveren-Waas Brugge Gent 1 Antwerpen Mechelen b.2 Rijksarchief Bergen 10
469 469 469 469 469 469 470 470
472 474 475 475 476 476 477 478 478 479 479 479 479 479 480 480
b.2.a Le Grand Hornu b.2.b Bergen 2. Gepubliceerde bronnen en literatuur a. Wetgeving b. Rechtspraak - zie ongepubliceerd proefschrift d. Niet-periodieke publicaties en literatuur BIOGRAFISCHE NOTA
480 480 480 480 484 484 503
