Universiteit Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Academiejaar 2010-2011
Trouwen in de regio Aalst, 1579-1840 Een nuptialiteitstudie naar maand –en dagschommelingen
Melissa Delsemme Promotor: dr. Thijs Lambrecht Masterscriptie tot het behalen van de graad Master in de Geschiedenis
1
2
Universiteit Gent Examencommissie Geschiedenis Academiejaar 2010-2011
Verklaring in verband met de toegankelijkheid van de scriptie Ondergetekende, ……………………………………………………………………………... afgestudeerd als master in de Geschiedenis aan Universiteit Gent in het academiejaar 20102011 en auteur van de scriptie met als titel: ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… verklaart hierbij dat zij/hij geopteerd heeft voor de hierna aangestipte mogelijkheid in verband met de consultatie van haar/zijn scriptie: o de scriptie mag steeds ter beschikking worden gesteld van elke aanvrager; o de scriptie mag enkel ter beschikking worden gesteld met uitdrukkelijke, schriftelijke goedkeuring van de auteur (maximumduur van deze beperking: 10 jaar); o de scriptie mag ter beschikking worden gesteld van een aanvrager na een wachttijd van … . . jaar (maximum 10 jaar); o de scriptie mag nooit ter beschikking worden gesteld van een aanvrager (maximumduur van het verbod: 10 jaar).
Elke gebruiker is te allen tijde verplicht om, wanneer van deze scriptie gebruik wordt gemaakt in het kader van wetenschappelijke en andere publicaties, een correcte en volledige bronverwijzing in de tekst op te nemen.
Gent, ………………………………………(datum) ………………………………………( handtekening)
3
Universiteit Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Academiejaar 2010-2011
Trouwen in de regio Aalst, 1579-1840 Een nuptialiteitstudie naar maand –en dagschommelingen
Melissa Delsemme Promotor: dr. Thijs Lambrecht Masterscriptie tot het behalen van de graad Master in de Geschiedenis
4
Inhoud Dankwoord .............................................................................................................................................. 1 Inleiding ................................................................................................................................................... 2 Bronnen ................................................................................................................................................... 3 Hoofdstuk 1: Een situatieschets: Het Land van Aalst .............................................................................. 4 1.1
Territoriale ontwikkeling ......................................................................................................... 4
1.2. Demografische ontwikkeling ........................................................................................................ 7 1.3. Landbouw en economie in Vlaanderen en de regio Aalst............................................................ 9 1.4. Dienstpersoneel ......................................................................................................................... 14 Hoofdstuk 2: Het huwelijk in de Vroegmoderne Tijd ............................................................................. 17 2.1. Western European Marriage Pattern door J. Hajnal .................................................................. 17 2.2. Partnerkeuze en huwelijksleeftijd .............................................................................................. 17 2.3. Het huwelijk in de regio Aalst..................................................................................................... 19 2.4. Ritme van huwelijkssluitingen .................................................................................................... 22 2.5. Religie en huwelijk...................................................................................................................... 24 2.5.1. De tempore clauso .............................................................................................................. 24 2.5.2. Huwelijkswetgeving............................................................................................................. 26 2.5.3. De ondertrouw .................................................................................................................... 27 Hoofdstuk 3: De theorie omgezet in de praktijk: Dag-en maandschommelingen in de regio Aalst: 1579-1840 ............................................................................................................................................. 28 3.1. Onderzoeksgebied ...................................................................................................................... 29 3.2. Maandschommelingen ............................................................................................................... 30 3.2.1. Maandschommelingen gemeenten .................................................................................... 31 3.2.2. Maandschommelingen Aalst ............................................................................................... 38 3.2.3. Besluit .................................................................................................................................. 45 3.3. Algemeen Besluit ........................................................................................................................ 45 3.4. De Vastenindex en de adventsindex .......................................................................................... 47 3.4.1. Vasten –en adventsindex gemeenten ................................................................................. 48 3.4.2. Vasten –en adventsindex Aalst ........................................................................................... 50 3.4.3. Besluit .................................................................................................................................. 51 3.5. Mogelijke verklaringen van het gevonden huwelijkspatroon .................................................... 52 3.6. Keuze van de weekdag voor het huwelijk: Analyse van de populairste huwelijksdag............... 53 3.6.1. Dagschommelingen in de gemeenten ................................................................................. 53 3.6.2. Dagschommelingen Aalst .................................................................................................... 56
5
3.6.3. Besluit .................................................................................................................................. 58 3.7. Mogelijke verklaringen voor het gevonden patroon ................................................................. 58 3.8. Keuze van de huwelijksdag: analyse van de aantrekkingskracht van bepaalde (feest)dagen ... 60 Hoofdstuk 4: Een vergelijking: de situatie in het Land van Aalst en deze van het Brugse Vrije ............ 65 4.1. Economische situatie in het Brugse Vrije ................................................................................... 65 4.2. Maandschommelingen Land van Aalst vs. Noorden van Brugge ............................................... 66 4.3. Vasten –en adventsindex ........................................................................................................... 68 4.3.1. Besluit .................................................................................................................................. 69 4.4. Maandschommelingen van de stad Aalst vs. de stad Brugge .................................................... 70 4.5. Vasten –en adventsindex ........................................................................................................... 71 4.5.1. Besluit .................................................................................................................................. 72 4.6. Vergelijking van het aantal meihuwelijken in Brugse Vrije en het Land van Aalst .................... 72 4.6.1. Verklaring ............................................................................................................................ 74 Hoofdstuk 5: Economie en nuptialiteit .................................................................................................. 75 5.1. Maatschappij en nuptialiteit ...................................................................................................... 79 5.2. Besluit ......................................................................................................................................... 79 Hoofdstuk 6: Algemeen Besluit ............................................................................................................. 80 Bronnen en literatuur ............................................................................................................................ 82 Bijlagen .................................................................................................................................................. 86 1.1.
Aantal gevonden gegevens per gemeente en per periode ............................................... 87
1.2.
Welle.................................................................................................................................. 88
1.3.
Iddergem ......................................................................................................................... 103
1.4.
Denderleeuw ................................................................................................................... 115
1.5.
Erembodegem ................................................................................................................. 127
1.6.
Moorsel ........................................................................................................................... 144
1.7.
Hofstade .......................................................................................................................... 161
Tabelverwijzingen ................................................................................................................................ 180 Figuurverwijzingen .............................................................................................................................. 182
6
Dankwoord De totstandkoming van deze thesis is kunnen gebeuren onder de deskundige leiding van mijn promotor dr. Thijs Lambrecht. Hij heeft me steeds bijgestaan met al zijn kennis en raad. Dr. Lambrecht is een man die gepassioneerd is door zijn vakgebied en daarom wil ik hem uitdrukkelijk bedanken. Mijn dank gaat ook uit naar prof. Isabelle Devos die me in haar lessen Historische Demografie nog veel heeft bijgebracht in verband met mijn onderwerp. Ook bedank ik haar voor de opmerkingen die ze heeft gegeven bij de presentatie van mijn paper aan de andere studenten. Een speciaal dankwoord gaat uit naar mijn familie en vrienden om mij bij te staan met steun tijdens het verwerken van mijn thesis, vooral wil ik mijn ouders bedanken omwille van hun interesse in mijn onderwerp en de steun die ik kreeg doorheen mijn studies. Als laatste wil ik mijn vriend bedanken omdat hij steeds voor mij klaarstond.
1
Inleiding Het thema van deze thesis, zoals de titel het al laat vermoeden, is nuptialiteit. Het onderzoek naar huwelijkspatronen had reeds mijn aandacht verkregen in het vak Historische Praktijk 2, waar ik onder de deskundige leiding van professor Isabelle Devos, kennis heb gemaakt met de mogelijkheden die historische demografie met zich kunnen meebrengen. Eens mijn zinnen gezet op dit thema was het een kwestie van afbakening: het proberen waarnemen van huwelijkspatronen kan enerzijds zeer breed gaan, waarin alle mogelijke aspecten worden belicht, anderzijds kan het een meer diepgaand onderzoek zijn waar er gekeken wordt naar één bepaald thema. Onder leiding van mij promotor Thijs Lambrecht werd al snel beslist om mij te verdiepen in de maand –en dagschommelingen binnen mijn eigen streek, nl. het Land van Aalst. Bovendien bleek de keuze van deze regio interessant voor de vergelijking met het werk dat Frederiek Sercu al heeft verricht. Zijn thesis ging namelijk over nuptialiteit in het Brugse Vrije. Het zou een interessante vergelijking kunnen zijn omdat de bedrijfsstructuren aan de kust er anders uitzagen dan deze in binnen Vlaanderen. Dr. Lambrecht en ik vroegen ons af of dit een belangrijke invloed zou hebben op het huwelijksgedrag. Om een volledig beeld te krijgen van dat huwelijksgedrag heb ik ervoor gekozen op zo een ruim mogelijke periode te onderzoeken. De vroegste huwelijksdata die ik heb gevonden dateren van de late 16e eeuw en ik zal werken tot 1840. Op deze manier kan ik een duidelijke evolutie weergeven van het huwelijksgedrag in het Land van Aalst. Omdat ik een ruime onderzoeksperiode gekozen heb, is er een beperking in het aantal gemeenten dat werd onderzocht. Dit kan leiden tot een vertekening van de resultaten. Het Land van Aalst omvatte uiteraard meer gemeenten dan ik heb onderzocht. Toch vond ik het belangrijker om een evolutie te kunnen vaststellen over een langere periode en dit heeft zowel voor –als nadelen. Het was echter wel belangrijk om ervoor te zorgen dat de onderzochte gemeenten allemaal aan elkaar grensden om te voorkomen dat er meer dan één agro-systeem binnen het onderzoeksgebied zou voorkomen.
2
Bronnen Het onderzoek zal gaan over de maandschommelingen en dagschommelingen van het huwelijk in het Land Van Aalst tussen ongeveer 1600 en 1840. Om dit te kunnen bewerkstelligen hebben we echter de huwelijksdatum nodig. Voor dit onderzoek heb ik voornamelijk gebruik gemaakt van parochieregisters waar al dan niet duidelijk de naam van beider partners en de huwelijksdatum werden weergegeven. De eerste richtlijnen voor het gebruik van parochieregisters werden vastgelegd tijdens het Concilie van Trente (1563). In het Land van Aalst werden de decreten door de aartsbisschop van Kamerijk gepubliceerd op 3 oktober 15671. De pastoors moesten onder andere alle huwelijken die ze voltrokken, registreren. Vermoedelijk werd deze regel ingevoerd om incestueuze huwelijken tegen te gaan. De parochieregisters werden immers gebruikt om eventuele verwantschappen tussen partners op het spoor te komen2. Er zijn echter al sporen van parochieregisters in de veertiende eeuw, maar deze zijn van minder goede kwaliteit. Het oudste gekende dateert van 1334 en vinden we terug in het Franse Bourgondië. In België is het oudste parochieregister een trouwboek uit 1482. Met de besluiten van het Concilie van Trente had men gehoopt op een kwaliteitsverbetering van de parochieregisters. Dit was echter niet altijd het geval. Er waren ettelijke aanmaningen van de kerkelijke overheid voor nodig om tot een verbetering te komen. Pas in de achttiende eeuw, onder het bewind van Maria-Theresia, werden de inhoud en de vorm van de parochieregisters vastgelegd3. De originelen van deze parochieregisters werden oorspronkelijk bewaard in de gemeentearchieven maar zijn later overgebracht naar het Rijksarchief te Beveren. De Mormonenkerk heeft wel een groot deel van deze parochieregisters op microfilm gezet. Ik heb voor dit onderzoek gebruik gemaakt van deze microfilms die bewaard worden in het stadsarchief van Aalst. De Mormonenkerk was sterk geïnteresseerd in genealogisch onderzoek omwille van hun geloofsovertuiging. Als ze erin slaagden om hun voorouders te identificeren, dan konden zij gedoopt worden4.Een belangrijk nadeel bij het gebruik van parochieregisters en huwelijksakten is de vaak moeilijke leesbaarheid. Op veel van deze huwelijksakten was de inkt reeds in verre mate vervaagd.
1
DE BROUWER (J.), Bijdrage tot de geschiedenis van het godsdienstig leven en de kerkelijke instellingen in het Land van Aalst tussen 1550 en 1621 volgens de verslagen van de dekanale bezoeken. Aalst, De aankondiger, 1961, p. 185 2 DEVOS (I.) EN VANDENBROEKE (C.), ‘Historische demografie van de middeleeuwen en de Nieuwe Tijden’, in: ART (J.) EN BOONE (M.) (red.), Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente?Deel 2: Inleiding tot de lokale de de geschiedenis van de 12 tot de 18 eeuw, Gent, Mens & Cultuur, 2004, p. 192 3 DEVOS (I.) EN VANDENBROEKE (C.), ‘Historische demografie van de middeleeuwen en de Nieuwe Tijden’, pp. 192193 4 DEVOS (I.) EN VANDENBROEKE (C.), ‘Historische demografie van de middeleeuwen en de Nieuwe Tijden’, p. 193
3
Hoofdstuk 1: Een situatieschets: Het Land van Aalst 1.1
Territoriale ontwikkeling5
De territoriale ontwikkeling van het Land van Aalst kent een lange geschiedenis. De Vrede van Verdun in 843 vormt reeds een belangrijke mijlpaal in deze geschiedenis. De verdeling van het Karolingische rijk zal een sterke invloed hebben op de instellingen van de betrokken gebieden, waartoe de Nederlanden behoorden. Verder in de negende eeuw zullen de talrijke burchten in het Land van Aalst een belangrijke versterking vormen tegen de Noormannen. In de loop van de tiende eeuw zal er rechts van de Schelde een nieuw militair stelsel worden opgericht als grensversterking, dit stelsel wordt later bevestigd door Godfried van Verdun. De belangrijkste vijand Ename zal dan in 1034 door de Vlamingen worden verwoest waardoor het grondgebied Vlaanderen werd vergroot met het gebied tussen Schelde en Dender, het latere Land van Aalst. De situatie veranderde pas grondig in 1165 bij het overlijden van Diederik van Aalst. Op dit ogenblik erfde Filip van de Elzas alle bezittingen van het huis van Aalst. Op deze manier werd Aalst het steunpunt van de graven van Vlaanderen. Het Land van Aalst krijgt voortaan zijn eigen baljuw: Balduinus, dictus Zorgenlose, ballivus domine comitesse in terra de Alost. Het Land van Aalst zal vooral in de dertiende eeuw gekenmerkt worden door vele betwistingen. Na de dood van Joanna van Constantinopel in 1244 zal het Land van Aalst een twistpunt worden voor de Avesnes en de Dampierres. Lodewijk IX zal in dit opzicht een uitspraak doen in 1246 waarbij Vlaanderen aan de Dampierres werden toegewezen. De Avesnes zullen deze uitspraak in vraag stellen en Vlaanderen wordt in 1292 terug in leen gegeven aan het huis van de Avesnes. Uiteindelijk zullen Jan en Boudewijn van Avesnes Rijks-Vlaanderen afstaan in ruil voor een vergoeding. We moeten benadrukken dat het Land van Aalst geen kasselrij was maar eerder een kastellenij. Dit is een belangrijke heerlijkheid die zich uitstrekt tot waar in het algemeen het prestige van de heer reikte, het was een grillig omlijnd geheel. Een kasselrij is een territoriale eenheid met rechterlijke, militaire en bestuurlijke bevoegdheden. Het Land van Aalst omvat dus het gebied tussen Schelde en Dender. De oudste gegevens over het Land van Aalst en welke entiteiten er deel van uitmaakten, vindt men in het Transport van Vlaanderen6. In de algemene transport van 1317 wordt het volgende vermeld: -
Vier ambachten Alost, Grammont et les Chastelleries Dendermonde en afhankelijkheden Biervliet
Verder kunnen we in een Gents charterboek van 1357 volgende onderverdelingen vinden: Land van Rode, Land van Schorisse, Land van Zottegem, Land van Boelare, Land van Gavere en diverse dorpen. De herziening van de Transport van Vlaanderen in 1408 bracht enkele wijzigingen aan in de omschrijving van de landen, roeden of baroniën zoals ze ook genoemd werden. Bij de
5 6
VAN ISTERDAEL (H.), Archief van het Land van Aalst (1342-1796), Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1994, pp. 17-48
Het Transport van Vlaanderen is een repartitielijst om de lasten over de dorpen en steden van Vlaanderen te spreiden.
4
voorbereidende werkzaamheden voor de opstelling van deze nieuwe transport werd bij de vier ambachten aangetekend dat ze belastingen betaalden. De commissarissen voor de vernieuwing van de transport voegden aan de transportlijst het land van Bornem en Ninove met Templemars en Vendeville toe. De oudste lijst van heerlijkheden van het Land van Aalst, opgemaakt in de feodaaljuridische sfeer in plaats van de fiscale, dateert van het midden van de vijftiende eeuw. Aan de steden die reeds deel uitmaakten van het Land van Aalst werden later een aantal dorpen toegevoegd die behoorden tot de invloedssfeer van deze steden. Figuur 1 en figuur 2 tonen enerzijds de ligging van het Land van Aalst in Vlaanderen en anderzijds de parochies die deel uitmaken van het Land van Aalst.
Figuur 1: Ligging van het Land van Aalst in Vlaanderen
7
7
VERMOESEN (R.), ‘Een bres in de muur: functie van de wallen in de regionaal-economische ontwikkeling. Houding van de Aalsterse economische actoren tijdens de oorlogen van Lodewijk XIV (1667-1714)’, In: FAGEL (R.) EN ONNEKINK (D.) (red.), Oorlog en samenleving in de Nieuwe Tijd, Maastricht, Shaker Publishing, 2005, p. 73
5
Figuur 2: Land van Aalst
8
8
VERMOESEN (R.), ‘Een bres in de muur: functie van de wallen in de regionaal-economische ontwikkeling. Houding van de Aalsterse economische actoren tijdens de oorlogen van Lodewijk XIV (1667-1714)’, In: FAGEL (R.) EN ONNEKINK (D.) (red.), Oorlog en samenleving in de Nieuwe Tijd, Maastricht, Shaker Publishing, 2005, p. 74
6
1.2. Demografische ontwikkeling Om een overzicht te krijgen van het inwonersaantal in het Land van Aalst, heb ik volgende tabel overgenomen uit een artikel van Reinoud Vermoesen9. Tienjarige Periode 1566-1575 1576-1585 1586-1595 1596-1605 1606-1615 1616-1625 1626-1635 1636-1645 1646-1655 1656-1665 1666-1675 1676-1685 1686-1695 1696-1705 1706-1715 1716-1725 1726-1735 1736-1745 1746-1755 1756-1765 1766-1775 1776-1785 1786-1795 1800
Berekend aantal inwoners 92.000 32.000 35.000 42.000 55.000 67.000 78.000 83.000 90.000 97.000 94.000 84.000 86.000 84.000 93.000 103.000 113.000 127.000 134.000 147.000 157.000 164.000 171.000 171.000
Inwoners per km² 103 35 38 46 60 73 85 90 98 106 102 91 94 92 101 112 125 138 146 160 171 179 186 186
Tabel 1: Bevolkingsevolutie van het Land van Aalst (1566-1800)
10
De inzinking die we kunnen vaststellen tussen 1566-1575 en 1576-1585 is spectaculair. Opvallend is dat dit net samenvalt met de godsdienstoorlog die in onze gewesten plaatsvindt. Jozef de Brouwer is er echter van overtuigd dat de demografische depressie niet noodzakelijk het rechtstreekse gevolg is van deze oorlog maar vooral te wijten is aan besmettelijke ziekten die door ondervoeding in de hand werden gewerkt11. We zien een lichte verbetering in de periode die daarop volgt, toch blijft de pest lelijk huishouden. Een echte verbetering zien we pas vanaf de periode 1596-1605. In de periode voor 1676-1685 zien we een duidelijke aangroei van de bevolking. Reinoud Vermoesen heeft bepaald dat er in deze periode een grote immigratie plaatsvond naar het Land van Aalst omwille van oorlog12. De pest bleek dus een zeer groot aandeel te hebben in deze demografische depressie naast oorlog en hongersnood13. De achttiende eeuw wordt dan weer gekenmerkt door een versnelde 9
VERMOESEN (R.), ‘Een bres in de muur: functie van de wallen in de regionaal-economische ontwikkeling.’ pp. 6180 10 VERMOESEN (R.), ‘Een bres in de muur: functie van de wallen in de regionaal-economische ontwikkeling.’ p. 75 11 DE BROUWER (J.), Bijdrage tot de geschiedenis van het godsdienstig leven, p. 262 12 VERMOESEN (R.), ‘Urbanisatie en ruralisatie van de Aalsterse regio.’, p. 291 13 DE BROUWER (J.),Demografische evolutie van het Land van Aalst: 1570-1800, s.l., Pro Civitate, 1968, pp. 108113
7
bevolkingsgroei. In 1696-1705 zien we een bevolking van 84.000, tegen 1800 is dat aantal gestegen tot 171.000, een toename van zowat 49%! De belangrijkste reden voor de versnelde bevolkingsgroei is een daling van de mortaliteit. In Jaspers en Stevens kunnen we bovendien lezen dat de grootste ontwikkeling zich heeft voorgedaan op het platteland en dit terwijl de steden eigenlijk met een recessie werden geconfronteerd14. Daarom wordt er in deze periode gesproken van een ruralisatie van de maatschappij. Om dit voor het Land van Aalst aan te tonen, bekijken we volgende tabel die de jaarlijkse groeicoëfficiënten in Oost-Vlaanderen weergeeft. Platteland/Steden Arrondissementen Aalst Dendermonde Eeklo Gent I Gent II Oudenaarde Sint-Niklaas
1700-1750
1750-jr. VIII
Jr. VIII -1829
1829-1846
1700-1829
1,0 0,7 0,3 0,5 0,6 0,8 0,4
0,6 0,5 0,9 1,0 0,8 0,6 0,5
0,9 0,9 0,9 0,8 0,5 0,7 0,6
0,2 0,6 0,4 0,6 0,8 -0,1 0,5
0,8 0,6 0,7 0,8 0,6 0,7 0,5
Tot. Platteland
0,6
0,7
0,8
0,4
0,7
Steden Aalst Deinze Dendermonde Eeklo Geraardsbergen Lokeren Ninove Oudenaarde Ronse Sint-Niklaas
/ 0,3 / / 1,1 0,6 1,1 -0,2 0,8 0,7
/ 2,0 / 0,5 0,2 0,4 0,2 0,3 0,6 0,5
0,8 0,6 1,1 1,1 0,7 1,0 1,1 0,5 0,7 1,2
1,3 0,3 1,1 0,6 0,5 0,3 0,8 1,0 0,2 1,6
/ 1,0 0,3 / 0,6 0,6 0,8 0,1 0,7 0,7
0,4
0,7
0,8
0,5
0,6
Tot. OostVlaanderen
15
Tabel 2: Jaarlijkse groeicoëfficiënten in Oost-Vlaanderen (1700-1829)
Aan de hand van deze tabel kunnen we waarnemen dat de streek van Aalst de grootste groei kent na de 1800. Ook in de arrondissementen Gent, Oudenaarde en de regio Eeklo zien we een opvallende grotere groei. Deze regio’s komen overeen met het gebied van de linnennijverheid, namelijk het grensgebied tussen West –en Oost- Vlaanderen16. De regionale verschillen in tabel 2 tonen aan dat meerdere factoren een rol spelen inzake bevolkingsgroei. Volgens Jaspers en Stevens moet er een verband te vinden zijn met de uitbouw van industriële activiteiten op het platteland of moeten deze verschillen het gevolg zijn van een soort compensatie-effect17.
14
JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen op het einde van het Ancien Régime. Een socio-professionele en demografische analyse. Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 1985, p.34 15 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 35 16 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 37 17 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 37
8
1.3. Landbouw en economie in Vlaanderen en de regio Aalst Om te kunnen begrijpen waarom mensen op een bepaald moment in het jaar huwen, is het niet onbelangrijk om te achterhalen welke economie we aantreffen in de te onderzoeken regio. Auteurs zoals D.E.C. Eversley benadrukken in hun werken dat het huwelijk nauw samenhang met de economische situatie18. Dit is ook belangrijk in het kader van de vergelijking met de thesis van F. Sercu. De landbouweconomie die we aantreffen in het Brugse Vrije is op veel vlakken totaal anders dan deze in het Land van Aalst. Het grootste gedeelte van het Land van Aalst wordt gekenmerkt door een leembodem en deze grond is zeer geschikt voor het telen van vele gewassen19. Bovendien wordt de agrarische situatie in het Land van Aalst vooral gekenmerkt door een dominantie van kleine bedrijfjes, de zogenaamde peasant huishoudens. In mindere mate kunnen we er grote exploitaties terugvinden20 in tegenstelling tot de situatie in het Brugse Vrije waar grote boerenbedrijven regelmaat zijn. Reinoud Vermoesen toont in zijn artikel Paardenboeren in Vlaanderen aan dat het aantal kleine bedrijfjes in deze regio aangroeide tussen 1650 en 1850. Hij legt uit dat de bevolkingsgroei, die zich in deze periode doorzet, de oorzaak is van de ‘miniaturisering van het kleinbedrijf21’. In de tweede helft van de achttiende eeuw is ongeveer de helft van alle bedrijven kleiner dan één hectare. De kleine omvang van het bedrijf is mede de oorzaak waardoor een groot deel van de boeren een aanvullend inkomen zochten in de proto-industie. Het Land van Aalst is in deze context vooral gekend om zijn hopproductie, maar ook de linnennijverheid is er wijdverspreid. De stad Aalst was bovendien één van de belangrijkste centra voor hopproductie in de Zuidelijke Nederlanden22. In deze context is het gepast om de term social agrosystems te vernoemen. Uit bovenstaande vaststellingen kunnen we besluiten dat we te maken hebben met twee verschillende agro-systemen. “Een agro-systeem is een ruraal productiesysteem gebaseerd op de sociale relaties bepaald door de regio, binnen de economie van een bepaald geografisch gebied”23. Het agro-systeem in Kust-Vlaanderen kenmerkt zich door grote bedrijven terwijl dat van BinnenVlaanderen werd gedomineerd door kleine bedrijven.
18
EVERSLEY (D.E.C.), ‘Population, Economy and Society’, In: GLASS (D.V.) AND EVERLSEY (D.E.C.)(EDS.), Population in History. Essays in historical demography. London, London Edward Arnold LTD, 1965,p. 43 19 e e VAN ISTERDAEL (H.), ‘Landbouwstrukturen in het Land van Aalst (17 -18 eeuw).’ In: Het Land van Aalst, 40(1988), p. 269 20 VERMOESEN (R.), ‘Paardenboeren in Vlaanderen. Middelaars en commercialisering van de vroegmoderne rurale economie in de regio Aalst 1650-1800.’ In: Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis. 7(2010), nr. 1, pp.3-37, p.6. 21 VERMOESEN (R.), ‘Paardenboeren in Vlaanderen’, p. 6 22 VERMOESEN (R.), ‘Paardenboeren in Vlaanderen’, p. 7 23 THOEN (E.), ‘Social agro-systems as an economic concept to explain regional differences.’, In: VAN BAVEL (B.) EN HOPPENBROUWERS (P.), eds., Landholding and land transfer in the North Sea are, Turnhout, Corn Publications, 2004, pp. 47-65
9
Arrondissement Aalst
Tot ½ ha
½ à 1 ha
1 à 2 ha
2 à 3 ha
41,16
14,36
20,52
9,52
3 à 4 ha
4 à 5 ha
4,15
2,01
Tabel 3: Grootte van de bedrijven. Verhouding tegenover het totaal aantal (1796)
Totaal tot 5 ha 91,55
24
Tabel 3 bevestigt dat er in het arrondissement Aalst inderdaad voornamelijk kleine bedrijfjes waren. We zien hier dat meer dan 40% van de bedrijven kleiner waren dan ½ ha, en zelfs meer dan 90% kleiner dan 5 ha. Hierbij bevestigen we wat Chris Vandenbroeke schrijft in één van zijn artikels. Hij stelt dat gemiddeld 40-45% van de bedrijven minder dan 1 ha omvatten en 80-85% minder dan 5 ha25. Voor de regio Aalst zien we dat die 85 % ruim wordt overschreden. We kunnen dus de term van Reinoud Vermoesen zeker bevestigen, namelijk dat we in deze regio te maken met een ‘miniaturisering van het kleinbedrijf’. De versnippering zal zich gedurende de achttiende eeuw zelfs nog verder inzetten. Door deze verregaande versnippering zal zich snel een probleem opdringen. In berekeningen van Herman Van Isterdael merken we op dat 70 tot 80 % van de landbouwers niet kon overleven van enkel zijn landbouwopbrengsten26. Een andere waardemeter om na te gaan hoe de Aalsterse economie eruit zag, is een tabel die de beroepsstructuur weergeeft. Opnieuw halen we de nodige tabellen uit het werk van Jaspers en Stevens. Beroepen 1 a. Landbouw b. Losse arbeid 2 a. Textiel b. Hout + Bouw c. Voeding d. Kleding e. andere ambachten 3 Handel + transport 4 Adm. + Vrije ber. (incl. 8) 5 Rentenier 6 Onbepaald 7 Niet-productieven totaal (incl. 5,6) 8 Medici Aantal Landbouwers (‰) Landman (‰)
Aalst 51,5 10,3 14,1 3,9 1,8 3,6 1,2 3,3 2,4 0,1 9,2 9,6 0,2 21 68
Tabel 4: Beroepsstrucuur van het arrondissment Aalst (%)
27
Uit tabel 4 kunnen we duidelijk opmaken dat landbouw een belangrijk aandeel vormt van de beroepen in het arrondissement Aalst. Bovendien toont deze tabel ook aan dat de regio Aalst een belangrijke pion was in de textielindustrie. De primaire sector is tot en met het einde van het Ancien Régime in geheel de Zuidelijke Nederlanden de belangrijkste tewerkstellingssector geweest. Zowat 80 % van de bevolking was actief in deze sector28. In dit opzicht kunnen we vaststellen dat het aantal mensen die actief waren in de agrarische sector in het Land van Aalst vrij laag lag. Hierbij bevestigen we dat de regionale verschillen vrij groot kunnen zijn. In deze thesis zullen we die regionale 24
JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 116 VANDENBROEKE (C.), ‘Landbouw in de Zuidelijke Nederlanden 1650-1815’, In: Algemene Geschiedenis der Nederlanden, Haarlem, Fibula-Van Dishoeck, 1979, p. 74 26 VAN ISTERDAEL (H.), ‘Landbouwstrukturen in het Land van Aalst.’, p. 273 27 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 95 28 VANDENBROEKE (C.), ‘Landbouw in de Zuidelijke Nederlanden 1650-1815’, p. 73 25
10
verschillen meer dan eens benadrukken. Samen met de versnippering zien we in de Zuidelijke Nederlanden een nieuw fenomeen optreden dat op veel buitenlandse interesse kan rekenen, namelijk de zogenoemde ‘New Husbandry’. Sinds de zestiende en zeventiende eeuw slaagde de Vlaamse boeren erin om de weinige landbouwgrond die ze hadden maximaal te benutten. Belangrijke resultaten van de New Husbandry zijn het afschaffen van de braak en het invoeren van meerdere teelten per jaar. Het telen van voedergewassen als klaver en rapen is hier een uiterst belangrijke factor in29. In het Land van Aalst zien we een massale toename van het aantal leguminosen in de loop van de zeventiende eeuw (tabel 5). Verspreiding van de teelt van klaver en rapen in het Land van Aalst Periode Klaver (%) Rapen (%) Periode Klaver(%) 1626-1655 9,0 10,8 1716-1735 77,2 1656-1675 35,0 18,3 1736-1755 76,1 1676-1695 51,3 33,0 1756-1775 80,8 1696-1715 59,4 37,6 1776-1785 70,8
Rapen(%) 48,0 57,4 59,3 51,7
Tabel 5: Verspreiding van de teelt van klaver en rapen in het Land van Aalst(1626-1715)
30
Jaspers en Stevens gaan bovendien verder in op de term ‘landman’ die in Aalst toch 68 ‰ behaalt. Deze auteurs merken op dat in streken waar een grotere frequentie van de term ‘landman’ voorkomt (zoals in het arrondissement Aalst), een kleiner aandeel van losse arbeid en een sterkere verspreiding van de huisnijverheid kennen31. Bovendien concluderen zij dat er geen echte grenzen zijn tussen ‘landman’ enerzijds en ‘dagloner’ of ‘wever’ (resp. losse arbeid en textiel)anderzijds. In de achttiende eeuw was de areaalversnippering immers zo ver doorgedreven dat de noodzaak tot een bijkomend inkomen uit de huisnijverheid groot was. Ook de doorgedreven aardappelteelt zal ertoe leiden dat de noodzaak groter wordt om anderen inkomsten te zoeken. Hierdoor zal de productie/verwerking van arbeidsintensieve nijverheids- en handelsgewassen sterk toenemen. Dit kenmerkt zich ook voor het Land van Aalst. Beroepen 1 a. Landbouw b. Losse arbeid 2 a. Textiel b. Hout + Bouw c. Voeding d. Kleding e. andere ambachten 3 Handel + transport 4 Adm. + Vrije ber. (incl. 8) 5 Rentenier 6 Onbepaald 7 Niet-productieven totaal (incl. 5,6) 8 Medici
Aalst 11,6 22,6 3,9 3,6 5,9 7,3 4,7 10,7 7,5 4,5 14,4 19,2 0,7
Tabel 6: Beroepsstructuur voor de stad Aalst (%)
32
29
VANDENBROEKE (C.), ‘Landbouw in de Zuidelijke Nederlanden 1650-1815’, p. 79 VANDENBROEKE (C.), ‘Landbouw in de Zuidelijke Nederlanden 1650-1815’, p. 79 31 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 98 32 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 96 30
11
In tegenstelling tot wat de meeste denken, is textielnijverheid geen typisch stadsfenomeen, zoals tabel 6 ook aantoont. Amper 3,9% van de beroepen in de stad Aalst, worden tot de textielnijverheid gerekend in tegenstelling tot 14,1% in het arrondissement. Dit is opnieuw een bewijs dat de textielnijverheid deel uitmaakte van de proto-industriële activiteiten die zich op het platteland voltrokken. Al sinds de zestiende eeuw leverde het platteland vlas, hop en afgewerkte linnenproducten aan de stad33. Het Land van Aalst was dus een belangrijk centrum voor de linnennijverheid in de achttiende eeuw. Ze fungeerde als markt om producten naar Gent, Oudenaarde en via Antwerpen naar de hele Spaanse wereld te exporteren34.Interessant zijn een aantal tellingen die in de achttiende eeuw werden gehouden per kasselrij. Voor het Land van Aalst is er een overzicht beschikbaar van het aantal getouwen voor de jaren 1765-1766. Jaspers en Stevens hebben alle informatie uit alle bestaande tellingen verzameld en zo weten ze dat er per getouw vier à vijf personen actief waren in de vlas –en linnennijverheid35. Voor het Land van Aalst betekent dit dat 29% van de bevolking met spinnen en/of weven bezig was. Reinoud Vermoesen kan zelfs vaststellen in zijn onderzoek in de gemeenten Gijzegem en Herdersom dat ongeveer vier op tien huishoudens minstens een spinnewiel bevatten, tegen het einde van de achttiende eeuw nam dit aantal toe tot 60 %36! Gemeenten Lede (arr. Aalst) 1626-1655 1656-1705 1706-1755 1756-1795 Haaltert 1640-1699 1700-1749 1750-1795
Spinnewielen
Weefgetouwen
58,2 67,9 80,4 80,4
38,5 43,2 47,9 49,9
58,1 79,3 84,0
56,2 59,7 71,1 37
Tabel 7: Boedelbeschrijvingen met vermelding van spinnewielen en weefgetouwen (%)(1626-1795)
De linnenindustrie in het Land van Aalst kende zijn grootste groei in de zestiende eeuw. Gedurende deze periode kende Europa grote economische en territoriale groei. Met de ontdekking van Amerika en nieuwe gebieden steeg de vraag naar linnen aanzienlijk38. Deze sterke positie in de linnenindustrie zorgt ervoor dat Aalst floreert en een bevolkingsgroei kent gedurende de zestiende eeuw. De periode van de Spaanse Oorlog in de jaren 1570 en 1580 brengen hier verandering in. Het Land van Aalst krijgt zware economische klappen toegedeeld en ook op het vlak van de linnenindustrie gaat het slechter. Tegen het begin van de zeventiende eeuw is de situatie reeds hersteld en zal Aalst pas echt een belangrijke rol gaan spelen in de linnenindustrie. De linnenindustrie in Aalst wordt verder gekenmerkt door een vrij protectionistisch régime en op deze manier slaagt Aalst erin om zijn positie
33
VERMOESEN (R.), ‘Urbanisatie en ruralisatie van de Aalsterse regio. Deel 3: Invloed van de economische crisis en de krijgsverrichtingen op de Aalsterse regio (1667-1714).’, In: Het Land van Aalst, (2003), p. 279 34 VERMOESEN (R.), ‘Urbanisatie en ruralisatie van de Aalsterse regio.’, p. 281 35 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 121 36 VERMOESEN (R.), ‘Entrepeneur versus spinner.’, p. 295 37 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 123 38 VAN DER WEE (H.) ET D’HAESELEER (P.), ‘Ville et campagne dans l’industrie linière à Alost et dans ses environs (fin du moyen âge – temps modernes).’In: DUVOSQUEL (J.M.) EN THOEN (E.)(EDS.), Peasants & Townsmen in medieval Europe. Studia in Honorem Adriaan Verhulst. Gent, Snoeck-Ducaju & zoon, 1995 p. 757
12
op de markt nog sterker te maken39. De groei van de Aalsterse linnenindustrie zet zich door tot het derde kwart van de zeventiende eeuw. De zeventiende eeuw was echter allesbehalve een gemakkelijke eeuw voor de linnenindustrie. De enige reden waarom de Aalsterse linnenmarkt het vrij goed bleef doen was dankzij de vele leningen die door de overheid werden toegekend. Deze leningen zullen voor enkele decennia een zware last blijken40. In het derde kwart van de zeventiende eeuw zal de politiek van Lodewijk XIV de groei van de linnenmarkt enigszins afremmen. Met het ondertekenen van het Verdrag van Utrecht in 1713 komt hier weer verandering in en zien we een nieuwe groeifase in het Land van Aalst. De ontwikkeling van de linnenindustrie zet zich voort tot na 1750. De voortdurende bevolkingsgroei zorgt ervoor dat de vraag groter wordt dan het aanbod waardoor de prijzen voor linnen sterk toenemen. De drang om meer te produceren kent zware gevolgen: de productiekosten stijgen sterk waardoor de linnenindustrie niet meer zo sterk was als voorheen41. Opnieuw slaagt de industrie erin om zich te herstellen maar de crisis van 1840 brengt een genadeslag toe. De prijzen voor het linnen dalen dramatisch en de buitenlandse concurrentie neemt sterk toe. De linnenindustrie zal er niet meer in slagen zich volledig te herstellen. Naast de linnenindustrie is het Land van Aalst vooral gekend voor de winning van hop. We hebben al eerder vermeld dat Aalst één van de belangrijkste productiecentra was. In Vandenbroeke kunnen we lezen dat de hopteelt tot 10% van het akkerland kon bezetten42.Het platteland rond Aalst produceerde hop van hoge kwaliteit en dit heeft mede gezorgd voor het hoogtepunt van Vlaamse biersteden43. De hopteelt kent echter in de achttiende eeuw een zware terugval. Tegen 1750 zien we een daling van het areaal van 30%. De oorzaak hiervan moet worden gezocht in de toenemende buitenlandse concurrentie bovendien was de hopteelt een zeer kapitaalintensieve teelt en waren de opbrengsten veelal wisselvallig. Naast de hopteelt is de tabaksteelt gedurende een korte periode op het einde van de zeventiende en het begin van de achttiende eeuw belangrijk. De incentive voor deze teelt kwam door de prijsdaling van de graangewassen terwijl de prijzen van tabak toenamen44. De linnenindustrie omvast een heel belangrijke groep werknemers, namelijk de spinsters. Volgens de schepenen van Erembodegem zouden wel vijfhonderd vrouwen op duizend zich dit beroep eigen gemaakt hebben45. Reinoud Vermoesen benadrukt dat het spinnen werd aangewend om een inkomen te verkrijgen. Het spinnen was een noodzaak voor de vrouwen, die vaak weduwen waren, om te kunnen overleven. Spinnen wordt aanzien als een eindfase in het productieproces van de linnenindustrie. Men vond nooit het gehele productieproces binnen één huishouden terug, maar deze laatste fase wordt sterk vertegenwoordigd46. In tegenstelling tot wat we enkele zinnen eerder hebben verklaard, is het feit dat het spinnen als een overlevingsstrategie werd aangewend, toch niet helemaal correct. Vermoesen heeft ontdekt dat spinnewielen te vinden zijn in alle welvaartscategorieën. Hij maakt hier wel nota van een mogelijke vertekening door inwonende meiden47. Het spinnen blijkt vooral een vrouwenzaak te zijn, ook jonge kinderen worden ingeschakeld in het spinproces. De vrouwen blijken dus een centrale schakel te zijn in de Aalsterse linnenindustrie. In de loop van de achttiende eeuw 39
VAN DER WEE (H.) ET D’HAESELEER (P.), ‘Ville et campagne dans l’industrie linière à Alost’, In: p. 759 VERMOESEN (R.), ‘Urbanisatie en ruralisatie van de Aalsterse regio.’, p. 283 41 VAN DER WEE (H.) ET D’HAESELEER (P.), ‘Ville et campagne dans l’industrie linière à Alost’, p. 760 42 VANDENBROEKE (C.), ‘Landbouw in de Zuidelijke Nederlanden 1650-1815’, p. 95 43 VERMOESEN (R.), ‘Urbanisatie en ruralisatie van de Aalsterse regio.’, p. 282 44 VANDENBROEKE (C.), ‘Landbouw in de Zuidelijke Nederlanden 1650-1815’, p. 95 45 VERMOESEN (R.), ‘Entrepeneur versus spinner. Spinsters. Hun plaats in de markt en het huishouden (Regio Aalst, 1650-1800).’ In: Het Land van Aalst (2006), p. 293 46 VERMOESEN (R.), ‘Entrepeneur versus spinner.’ , p. 295 47 VERMOESEN (R.), ‘Entrepeneur versus spinner.’ , p. 295 40
13
wordt het spinnen wel een manier van overleven. Vooral de doorgedreven areaalversnippering en de stijging van de pachtprijzen zorgde ervoor dat men steeds vaker cash geld nodig had48.
1.4. Dienstpersoneel Omdat uit eerdere studies bleek dat het dienstpersoneel een grote invloed had op het huwelijksgedrag is het niet onbelangrijk om hier dieper op in te gaan. Het dienstpersoneel maakt namelijk ruim 10 procent uit van de Oost-Vlaamse bevolking49. Volgens de gegevens van Jaspers en Stevens (tabel 8) is het aantal dienstboden in de streek van Aalst eigenlijk vrij laag. Vermoedelijk hangt dit samen met de grootte van de bedrijven. Uit een vorige tabel kunnen we afleiden dat er in de regio Aalst meer bedrijven zijn van twee tot drie hectare in vergelijking met andere regio’s. Jaspers en Stevens halen aan dat er op deze ‘half-leefbare bedrijven’ minder personeel kan worden tewerkgesteld50. Als we deze gegevens vergelijken met deze voor het Brugse Vrije dan valt het onmiddellijk op dat het aandeel dienstpersoneel in het Brugse Vrije het dubbele bedraagt dan in het Land van Aalst. In tabel 8 zien we dat er amper 6,9 procent van de totale bevolking van het arrondissement Aalst op het einde van het Ancien Régime, dienstpersoneel was. Voor het Brugse Vrije zien we in de volkstelling van 1796, dat dit percentage stijgt tot 12 procent. Ook Gyssels en Van der Straeten bevestigen dat er minder dienstpersoneel in het Land van Aalst te vinden is omwille van de ruime verspreiding van de keuterbedrijfjes51. Bovendien kan men buiten de bedrijfsgrootte ook een onderscheid maken tussen de aard van de landbouw. In gebieden waar veeteelt centraal staat, ziet men dat er meer vrouwelijk dienstpersoneel aanwezig is dan in gebieden waar akkerteelt dominant was52. Bovendien kunnen we vaststellen dat in gebieden met veeteelt eerder dienstboden werden aangeworven omdat het vee het hele seizoen door moest worden verzorgd. Gebieden waar aan graanteelt werd gedaan, kenmerkte zich door een groter aantal dagloners53. Het verschil tussen dienstboden en dagloners gaat verder dan dat. Een dienstbode was veelal jong en vrijgezel en werkte meestal voor een langere termijn bij de boer. De dienstbode kreeg naast een loon ook voedsel en onderdak. Dagloners waren vaak getrouwd en werd voor korte periodes aangenomen. In tegenstelling tot dienstboden verbleven zij niet op het erf samen met de boer54. Het dienstpersoneel is een interessante bevolkingsgroep om te onderzoeken omdat het dienstbodeschap een overgangsfase is tussen de kindertijd en het volwassen zijn55. Dit wil zeggen dat bijna iedereen ooit in zijn leven in het Ancien Régime dienstbode is geweest. Het dienstbodeschap loopt meestal af kort voor het huwelijk en vandaar dat de huwelijken van dienstboden vlak na het beëindigen van het contract vallen, in de maand mei. Thijs Lambrecht doet in zijn artikel Slave to the Wage een verder 48
VERMOESEN (R.), ‘Entrepeneur versus spinner.’ , p. 298 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 129 50 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 131 51 GYSSELS (C.) EN VAN DER STRAETEN (L.), Bevolking, arbeid en tewerkstelling in West-Vlaanderen (1796-1815), Gent, Sanderus, 1986, p. 146 52 e e LAMBRECHT (T.), ‘Slave to the wage? Het dienstpersoneel op het platteland in Vlaanderen (16 -18 eeuw).’ In: Oost-Vlaamse Zanten, 1(2001), p. 32 53 DESCHUYTENEER (L.), ‘Les journaliers et les domestiques’. De rurale arbeidsorganisatie in het Scheldedepartement op het einde van het ancien régime. Gent (onuitgegeven masterscriptie Universiteit Gent), 2009 (promotor: T. Lambrecht), p. 2 54 DESCHUYTENEER (L.), ‘Les journaliers et les domestiques’. p. 38 55 DELAHAYE (V.), ‘’T’is altijd beter wat te lang vertoeft, als wat te vroeg begonst’. Het voorhuwelijkssparen van dienstboden binnen het Brugse Vrije in de achttiende eeuw. In: Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis 3(2006), p. 57 49
14
onderzoek naar het moment waarop dienstpersoneel werd aangeworven. Hij komt tot de conclusie dat dit sterk streekgebonden was. In Vlaanderen is het zo dat de arbeidscontracten startten op één mei. Deze datum had een sterke symbolische waarde want deze periode werd gesymboliseerd door de terugkeer van de zomer. Bovendien was deze datum het begin van de drukste periode in het agrarische seizoen waardoor er veel werkkrachten nodig waren op het erf56. Waarom dat het dienstpersoneel een belangrijke rol speelt in het huwelijkspatroon in Vlaanderen komen we te weten in het artikel van Veerle Delahaye. Hier kunnen we lezen dat dienstboden bijzonder goed lagen op de huwelijksmarkt. Ze maakten namelijk een veel grotere kans op een huwelijk dan jongeren die nog thuis woonden omwille van hun uitgebreide sociale contacten. Bovendien kreeg een dienstbode voedsel en onderdak op het erf dat hij/zij bewerkte en kon hij/zij meer geld sparen57. Thijs Lambrecht komt tot een gelijkaardige conclusie. Wanneer we het bestedingspatroon van dienstboden op Ter Hoyen bekijken, dan valt het onmiddellijk op dat er aan voeding bitter weinig wordt besteed. Een groot deelt werd besteed aan kledij en het valt op dat vrouwen een groot aandeel linnen aankopen. Dit linnen was waarschijnlijk bestemd voor de bruidsschat58. Dit bestedingspatroon bevestigt wat Veerle Delahaye beschrijft in haar artikel, namelijk dat het dienstpersoneel meer geld kon sparen en dat ze daarom goed lagen in de huwelijksmarkt. We zijn al te weten gekomen dat de verhouding dienstboden/dagloners verandert naargelang het type teelt. Het is dan ook logisch dat deze verhouding ook verandert naarmate de prijs van vee of graan verandert. Stijgt de graanprijs, dan zal de boer zich concentreren op veeteelt en neemt het aantal dienstboden toe. Omgekeerd geldt hetzelfde: als de veeprijs stijgt, dan zal de boer zich concentreren op graanteelt en zien we een toename in het aantal dagloners59. De graanprijzen staan bovendien in verband met de grond –en pachtprijzen. In een volgend hoofdstukje wordt dit kort aangehaald. Een ander kenmerk van dienstpersoneel dat in verband kan gebracht worden met huwelijkspatronen, is de beduidend hogere huwelijksleeftijd bij deze bevolkingsgroep60. De hoge huwelijksleeftijd is een belangrijk kenmerk in de door Hajnal beschreven ‘Western European Marriage Pattern’ dat in een volgend hoofdstuk kort aan bod zal komen.
56
LAMBRECHT (T.), ‘Slave to the wage? Het dienstpersoneel op het platteland in Vlaanderen.’, p. 33 DELAHAYE (V.), ‘’T’is altijd beter wat te lang vertoeft, als wat te vroeg begonst’, p. 73 58 LAMBRECHT (T.), ‘Slave to the wage? Het dienstpersoneel op het platteland in Vlaanderen.’, p. 38 59 DESCHUYTENEER (L.), ‘Les journaliers et les domestiques’. p. 4 60 DESCHUYTENEER (L.), ‘Les journaliers et les domestiques’. p. 3 57
15
Arrondissementen Aalst Dendermonde Eeklo Gent I Gent II Oudenaarde Sint-Niklaas Gewogen gemiddelde platteland Steden Aalst Deinze Dendermonde Eeklo Geraardsbergen Lokeren Ninove Oudenaarde Ronse Sint-Niklaas Gewogen gemiddelden steden
% mannen
% vrouwen
Totaal
7,8 9,7 16,8 14,5 13,1 10,0 13,7
5,9 8,2 10,4 11,5 9,2 7,7 9,0
6,9 9,0 13,8 13,0 11,2 8,9 11,3
12,2
8,8
10,6
5,0 12,6 5,8 11,5 4,7 9,3 7,6 4,1 6,3 7,8
8,5 10,0 10,1 10,7 6,5 8,0 8,7 10,1 6,2 8,5
6,8 11,3 8,3 11,1 5,7 8,7 8,2 7,5 6,3 8,2
7,5
8,7
8,2
Tabel 8: Dienstpersoneel t.o.v. de totale bevolking van Oost-Vlaanderen
61
61
JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 131
16
Hoofdstuk 2: Het huwelijk in de Vroegmoderne Tijd 2.1. Western European Marriage Pattern door J. Hajnal62 Als we spreken over nuptialiteit dan is het bijna een verplichting om het over het Western European Marriage Pattern te hebben. Dit huwelijkspatroon werd voor het eerst in de jaren 1960 beschreven door John Hajnal (°1924). Hajnal is als Brits wiskundige onder de geschiedkundigen met zijn theorie bekend geworden. In zijn theorie wordt benadrukt dat het huwelijkspatroon in West-Europa zeer uniek is. Hajnal onderscheidt in dit opzicht twee belangrijke aspecten: ten eerste merkte hij op dat de huwelijksleeftijd in West-Europa zeer hoog was (tussen 23 en 27 jaar) en ten tweede zag hij dat een groot deel van de bevolking nooit huwde, tot 15 procent van de bevolking bleef celibatair. We kunnen dus spreken over een restrictief huwelijkspatroon. Dit patroon vertoont zich enkel in WestEuropa. In Oost-Europa merkte Hajnal op dat de huwelijksleeftijd laag was. Hajnal bevestigde met zijn theorie dat men in West-Europa pas huwde als men in zijn eigen levensonderhoud kon voorzien. In Oost-Europa was de samenleving georganiseerd in grote huishoudens waardoor men opgenomen werd in een groter economisch systeem en men vroeger op eigen benen kon staan63.
2.2. Partnerkeuze en huwelijksleeftijd Wanneer we het huwelijksgedrag in de vroegmoderne tijd willen nagaan, en meer bepaald, in welke maand en op welke weekdag men trouwde, dan is het belangrijk dat we het concept ‘huwelijk’ dieper bespreken. Een literatuurstudie die hiervoor heel geschikt is, is deze van Chris Vandenbroeke, Vrijen en Trouwen van de middeleeuwen tot heden. Dit werk zal dan ook uitvoerig aan bod komen voor dit onderdeel van mijn thesis. Het huwelijk lijkt voor de moderne mens een eerder vrolijk concept waarbij de vrije keuze centraal staat. Wij hebben alle technologische middelen ter beschikking om over de hele wereld een partner te kunnen kiezen. Onze samenleving is daardoor veranderd in een gemengde samenleving waar alle nationaliteiten te vinden zijn. Er is geen regelgeving, formeel of informeel, die ons oplegt wie onze huwelijkspartner moet worden. Trouwen uit vrije wil lijkt voor ons voor de hand liggend, maar hoe ging dit in de vroegmoderne tijd in zijn werk? Het huwelijk in de vroegmoderne tijd is nooit enkel en alleen een zaak van de betrokken individuen, maar ook van hun families en de gemeenschap waarin ze leven. Het kiezen van een juiste huwelijkspartner ging gepaard met strike en vooral religieus getinte regels64. In de vroegmoderne tijd was het allesbehalve ongewoon dat men ging trouwen binnen de eigen stand en zelfs met personen die binnen eenzelfde beroepscategorie waren tewerkgesteld. Bovendien zocht men vooral een partner uit de onmiddellijke buurt, waardoor de sociale endogamie nog eens versterkt werd door een regionale endogamie65. De sprookjes over 62
HAJNAL (J.), ‘European marriage patterns in perspective’, In: GLASS (D.V.) AND EVERLSEY (D.E.C.)(EDS.), Population in History. Essays in historical demography. London, London Edward Arnold LTD, 1965,p. 101 63 HAJNAL (J.), ‘European marriage patterns in perspective’, p. 133 64 CLOET (M.) EN STORME (H.), ‘Relatie en huwelijk in de Nieuwe Tijd.’, In: BURGGRAEVE (R.), CLOET (M.), DOBBELAERE (K.) EN LEIJSEN (L.) (red.), Levensrituelen. Het huwelijk. Leuven, Universitaire Pers, 2000, p. 12 65 VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden. Seks, liefde en huwelijk in historisch perspectief. Brussel, Elsevier, 1986, p. 24
17
trouwen met een welgesteld iemand om op die manier sociale promotie te kunnen maken waren eerder uitzondering dan regel66. Jongens die klaar waren voor het uitkiezen van een partner werden meer dan eens gewaarschuwd om zich niet te laten verleiden door mooie en of geleerde vrouwen. Er zijn meer dan genoeg voorbeelden in de volkskunde om aan te tonen dat dit toch wel een belangrijk onderdeel was van de partnerkeuze, zo getuigt volgend citaat: “Femme qui parle latin, enfant nourri de vin ne font pas bonne fin.”67 Anders dan schoonheid en geleerdheid, was de aandacht voor de inhoudelijke waarden bij de partnerkeuze het belangrijkste. Opvallend is wel dat deze ethiek zich vooral liet gelden bij de meer vermogende middens. Bij de lagere klassen werd er wel rekening gehouden met romantiek binnen een relatie68. Het huwen uit liefde in de rijkere sociale klassen werd pas een voorrecht tegen het einde van de vorige eeuw, en dan nog was het een uitzondering. Volgens Hans Storme hangt de partnerkeuze af van volgende elementen69: -
Persoonlijke sympathie Familiale belangen Sociaal-economische positie Financiële vooruitzichten Ethische en religieuze principes Tradities, overtuigingen, etc. …
Dat de keuze van de partner van zeer groot belang was, tonen volgende citaten aan: “Daer hanght soo veel aen, met wie dat men sy selve voor zijn leven verbindt.”70 “Van een goet Partuer en hanght niet alleenelijck het tydelijck welvaeren, den tydelijcken peys en vrede in het huyshouwen: maer oock d’inwendige rust der consciëntie, d’eeuwig welvaeren, de Saligheyt van Man, Vrouw, Kinderen, en de heel Familie.”71 Een ander misverstand dat onder meer Chris Vandenbroeke aanhaalt is deze van het vroeg huwen in de vroegmoderne tijd. Uit de studie blijkt dat men enkel in de gegoede middens al in de jeugd trouwden. In de realiteit waren er slechts heel weinig tienerhuwelijken72. De meeste huwelijk vonden plaats tussen de 25 en 30 jaar. Het valt zelfs op dat er tegen het einde van de achttiende eeuw nog later werd gehuwd. Chris Vandenbroeke schuift hiervoor twee redenen naar voor: een eerste reden is het verdwijnen van de zogenaamde sterftecrisissen zoals de pest en oorlogen. Hierdoor kwamen huwelijksverbrekingen steeds minder vaak voor en hadden de jongeren die zich op de huwelijksmarkt aanboden nauwelijks kans op een huwelijk. Ten tweede stelt Vandenbroeke vast dat de tewerkstelling in de huisnijverheid achteruit gaat, door de toenemende concurrentie van mechanische bedrijven. Bovendien stegen de pacht –en grondprijzen enorm snel. Door al deze 66
VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden, p. 18 VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden, p. 19 68 VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden, p. 20 69 STORME (H.), Die trouwen wilt voorsichtelijck. Predikanten en moralisten over de voorbereiding op het huwelijk e e in de Vlaamse bisdommen (17 -18 eeuw). Leuven, Universitaire Pers, 1992, p. 189 70 STORME (H.), Die trouwen wilt voorsichtelijck, p. 187 71 STORME (H.), Die trouwen wilt voorsichtelijck, p. 187 72 VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden.p. 29 67
18
factoren moest men veel langer sparen om een eigen bedrijfje te kunnen kopen of huren en was het bijna onmogelijk geworden om als zelfstandige aan het werk te kunnen73. Pas tegen het einde van de negentiende eeuw kunnen we opmerken dat de huwelijksmarkt zich zal herstellen. Vandenbroeke gaat met deze thesis in tegen de theorie die Franklin Mendels al eerder voor Vlaanderen had uitgewerkt. Mendels stelt, dat het extra inkomen dat gehaald werd uit de proto-industrie, gebruikt werd als een spaarpot waardoor men vroeger in het huwelijk kon treden. De huwelijksleeftijd zal dus volgens Mendels verlagen met de opkomst van de proto-industrie74. Vandenbroeke stelt vast dat de huwelijksleeftijd toeneemt en dat het extra inkomen een noodzaak was om te kunnen overleven. Ook Myron Gutman bevestigt in zijn onderzoek dat de huwelijksleeftijd niet daalde met het opkomen van de industrie75.
2.3. Het huwelijk in de regio Aalst Om de seizoenschommelingen van het huwelijk in de regio Aalst beter te kunnen analyseren, hebben we een algemeen beeld nodig van de nuptialiteit in Oost-Vlaanderen in de periode die voor mij interessant is. Hiertoe heb ik tabellen overgenomen uit het werk van Jaspers en Stevens die een evolutie van de huwelijkscoëfficiënt weergeeft op het platteland en in de arrondissementen. De bruto huwelijkscoëfficiënt (BHC) is het aantal huwelijken tegenover de totale bevolking, weergeven per 1000 inwoners. Periode 1670-1689 1680-1699 1690-1709 1700-1719 1710-1729 1720-1739 1730-1749 1740-1759 1750-1769 1760-1779 1770-1789 1780-1799 1800-1809 1815-1830 1831-1840
Coëfficiënt 15,0 13,1 12,9 12,8 13,4 12,4 10,3 8,9 8,5 8,0 8,7 8,6 8,3 7,9 6,7
Tabel 9: Evolutie van de huwelijkscoëfficiënt op het platteland in Vlaanderen (1670-1840)
76
Zoals we de analyse van Jaspers en Stevens kunnen volgen, zien we een opmerkelijk hoge BHC op het einde van de zeventiende eeuw. In deze periode werden nog coëfficiënten bereikt van 13 ‰. In de loop van de achttiende eeuw kunnen we een daling waarnemen en ook in de negentiende eeuw zet deze dalende tendens zich voort. Dit huwelijkspatroon, dat duidelijk aansluit bij het restrictieve huwelijkspatroon van Hajnal, werd veroorzaakt door de toenemende economische crisis op het 73
VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden. pp. 29-30 DEVOS (I.), ‘Marriage and economic conditions since 1700: the Belgian case.’ p. 102 75 DEVOS (I.), ‘Marriage and economic conditions since 1700: the Belgian case.’ P. 106 76 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 69 74
19
platteland en door de demografische groei77. Bovendien halen we uit het werk van Jaspers en Stevens dat de gemiddelde huwelijksleeftijd bij vrouwen rond 1700 ongeveer 25/26 jaar is, terwijl deze toeneemt tot 27,5 jaar tegen 1790-179978. We kunnen dus besluiten, analoog met Chris Vandenbroeke, dat de proto-industriële ontwikkeling die zich heeft voorgedaan in de achttiende eeuw, geen positieve invloed had op het huwelijksgedrag in Vlaanderen. Arrondissementen Aalst Dendermonde Eeklo Gent I Gent II Oudenaarde Sint-Niklaas
BHC 8,82 7,86 8,97 8,00 7,97 7,90 7,56
Steden BHC Aalst 7,50 Deinze 4,77 Eeklo 6,21 Geraardsbergen 8,17 Lokeren 6,35 Ninove 6,69 Oudenaarde 7,90 Ronse 6,10 Sint-Niklaas 7,37 Gent 10,09 Gewogen gemiddelde platteland: 8,12 Gewogen gemiddelde provinciesteden: 6,78 Gewogen gemiddelde platteland + provinciesteden: 8,05 Tabel 10: BHC in Oost-Vlaanderen per arrondissement of stad 1796
79
De hoogste waarden van het BHC in 1796 vinden we ondermeer in het arrondissement alsook de stad Aalst. De BHC is echter geen correcte waardemeter om het aantal huwelijken in een regio weer te geven. We hebben het over een brutocijfer. De BHC houdt immers rekening met de gehele bevolking. Vandaar dat het beter is om gebruik te maken van de index van nuptialiteit of de Im. In Gyssels en Van der Straeten vinden we volgende definitie: “Deze index drukt de verhouding uit van het aantal gehuwde vrouwen ten op zichte van het totaal aantal vrouwen uit de leeftijdscategorie 15-49 jaar.”80 Onderstaande kaarten 3 en 4 geven de BHC en de Im weer in Oost- en West-Vlaanderen in het jaar 1796.
77
GYSSELS (C.) EN VAN DER STRAETEN (L.), Bevolking, arbeid en tewerkstelling in West-Vlaanderen (1796-1815), Gent, Sanderus, 1986, p. 69 78 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 70 79 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 70 80 GYSSELS (C.) EN VAN DER STRAETEN (L.), Bevolking, arbeid en tewerkstelling in West-Vlaanderen’ p. 71
20
Figuur 3: BHC in Oost- en West-Vlaanderen (1796)
81
Figuur 4: Im-waarden in Oost- en West-Vlaanderen (1796)
81 82
82
GYSSELS (C.) EN VAN DER STRAETEN (L.), Bevolking, arbeid en tewerkstelling in West-Vlaanderen’ p. 72 GYSSELS (C.) EN VAN DER STRAETEN (L.), Bevolking, arbeid en tewerkstelling in West-Vlaanderen’ p. 73
21
2.4. Ritme van huwelijkssluitingen Dit onderwerp is van zeer groot belang voor mijn onderzoek. Ik wil namelijk nagaan in welke maand en op welke weekdag de mensen huwden in de vroegmoderne tijd , en meer bepaald in de regio van het Land van Aalst. De uiteindelijke bedoeling is om mijn bevindingen te toetsen aan de theorie van onder andere Chris Vandenbroeke. Chris Vandenbroeke bekijkt de evolutie van de maandschommelingen en maakt hierbij enkele opmerkingen. Er blijkt een sterk geritmeerd verloop te zijn tijdens het Ancien Régime en het grootste deel van de negentiende eeuw83. Opvallend is dat er bijna niet getrouwd werd in de maanden maart, juli, augustus, september en december. Wat zijn de oorzaken hiervan? De oorzaken vinden we vooral in de religieuze sfeer. De maanden maart en december vallen min of meer samen met de vasten en de advent84. Een periode die volgens de catechismus minder geschikt is voor het huwelijk. We halen hiervoor een citaat uit de Mechelse catechismus aan: “Waerom en laet de H. Kercke de Houwelijcken niet toe in den Advent ende Vasten? Want het tyden zyn van Penitentie ende devotie / de welcke door de blijschap / die op de Bruyloften ghemeynelijck gheschiedt belet worden.”85 Er is vastgesteld dat deze ongeschreven wet vrij strikt werd nageleefd tot de late achttiende en het begin van de negentiende eeuw. Op het Vlaamse platteland werd dit voorschrift volgens Vandenbroeke wel veel langer nageleefd, namelijk tot de Eerste Wereldoorlog. Er zijn niet enkel en alleen religieuze oorzaken voor de maandschommelingen die door Chris Vandenbroeke werden vastgesteld. Ook socio-economische factoren spelen wel degelijk een grote rol in de keuze van het tijdstip van het huwelijk. Het is meer dan normaal dat er in tijden van veel veldwerk, namelijk in de zomermaanden, nagenoeg niet wordt gehuwd. Slechts tegen het einde van de negentiende eeuw zien we een nivellering van de maandschommelingen optreden, door de opkomst van de industrie86. We zien zelfs een volledige ommekeer wanneer er in de zomermaanden zelfs meer zal worden gehuwd dan op andere momenten van het jaar. Er is reeds besproken welke maanden het minst populair waren om te trouwen, laten we nu dan verdergaan met de maanden die in de vroegmoderne tijd het meest populair waren. Chris Vandenbroeke stelt in zijn werk Vrijen en trouwen vast dat de maand mei veruit de meest populaire huwelijksmaand was. We kunnen dit in verband brengen met het feit dat in deze maand de pachtcontracten maar ook de dienstcontracten van knechten en meiden vervielen. Naast het belang van maandschommelingen mogen we de dagschommelingen niet uit het oog verliezen. Hier wil ik het ook over hebben in mijn thesis. Voor de theoretische achtergrond maak ik opnieuw gebruik van het werk van onder andere Chris Vandenbroeke. In het Ancien Régime was huwen op de zondag de regel. Vooral tijdens de eerste helft van de zeventiende eeuw werd het huwelijk ingezegend tijdens de zondagsmis, ondanks enkele negatieve opmerkingen van de clerus die
83
VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden. P. 31 Het verbod om te huwen tijdens de advent en de vasten wordt ook wel de Tempore Clauso genoemd en zal dieper besproken worden in een volgend hoofdstuk. 85 CLOET (M.) EN STORME (H.), ‘Relatie en huwelijk in de Nieuwe Tijd.’, In: BURGGRAEVE (.), CLOET (M.), ea., Levensritielen: het huwelijk. Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2000, p. 24 86 VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden. P. 32 84
22
blijkbaar het verstoren van de mis door het uitdelen van gelukswensen niet kon appreciëren87. Jozef De Brouwer heeft in deze context een interessant artikel geschreven. In De kerk en het ontspanningsleven in het aartsbisdom Mechelen in het begin van de 18e eeuw komen we meer te weten over de uitspattingen die met een huwelijk gepaard gingen. Al van bij de ondertrouw sprak men van ‘schincken ende drincken, tieren, raesen ende vernachen88’. Onder de vele misbruiken die de Brouwer bespreekt, hoort ook het bruiloftsmalen waar iedereen verplicht was ‘te geven sekere somme gelts voor de nieuw getrouwde89’. Bovendien duurde het feest meestal van zondag tot donderdag of vrijdag waardoor het gezin en het bedrijf werden verwaarloosd. Kortom: de genodigden maakten het vaak veel te bont waardoor er al snel werd voorgesteld om een wet uit te vaardigen die slechts een maximum aantal genodigden zou toelaten en waar de duurte van het bruiloftsfeest werd beperkt tot anderhalve dag90. Op 10 juli 1711 verscheen het plakkaat om de misbruiken bij huwelijken tegen te gaan91. We kunnen ons voorstellen dat deze misbruiken bij een huwelijksinzegening tijdens de misviering op zondag kwaad bloed zette bij de priester. Met het verplicht maken van het burgerlijk huwelijk en het uitvaardigen van bovenstaande wet, stelt Vandenbroeke vast dat trouwen op zondag niet meer de gewoonte is. Ook maandag en vrijdag leken minder populair. Maandag werd in de vroegmoderne tijd omschreven als ‘zot van de week’ en was dus niet geschikt voor een huwelijk, op vrijdag mocht er volgens de kerkelijke voorschriften geen vlees gegeten worden en kwam het feesten dus in gedrang. We kunnen bovendien vaststellen dat er vooral op vrijdag burgerlijke huwelijken werden gesloten, waarna op zaterdag het kerkelijk huwelijk plaatsvond. Het trouwen op zaterdag hield trouwens nog een sociaal-economische reden in. Vooral in de negentiende en twintigste eeuw is trouwen op zaterdag zeer populair en dit vooral omdat de dagloners en fabrieksarbeiders dan op zondag konden uitrusten om maandag gewoon weer aan het werk te gaan92. Bij de rijkere families werd er in het midden van de week gehuwd, meer bepaald op dinsdag, woensdag of donderdag. Het was zelfs niet ongewoon om de festiviteiten meerdere dagen in beslag te laten nemen. Die festiviteiten werden echter niet door iedereen geapprecieerd. Zo kwam er in 1531 een ordonnantie van Karel V waarbij gesteld werd dat een bruiloft voortaan niet langer dan twee dagen mocht duren. Onder Filips II werd deze ordonnantie bovendien nogmaals bevestigd en zelfs in de achttiende eeuw kwam deze meer dan eens ter sprake93. We kunnen al duidelijk maken dat religieuze praktijken een belangrijke invloed uitoefenen op het tijdstip waarop mensen huwen. Ook Ann Kussmaul erkent dit (zie infra).
87
VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden. P. 33-34 e DE BROUWER (J.), ‘De kerk en het ontspanningsleven in het aartsbisdom Mechelen in het begin van de 18 eeuw.’, In: Eigen schoon en de Brabander, 1(1992), Brussel, Koninklijk Geschied- en Oudheidkundig Genootschap van Vlaams-Brabant, p. 174 89 DE BROUWER (J.), ‘De kerk en het ontspanningsleven in het aartsbisdom Mechelen.’, p. 175 90 DE BROUWER (J.), ‘De kerk en het ontspanningsleven in het aartsbisdom Mechelen.’, p. 177 91 DE BROUWER (J.), ‘De kerk en het ontspanningsleven in het aartsbisdom Mechelen.’, p. 178 92 VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden. P. 35 93 VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden. P. 35 88
23
2.5. Religie en huwelijk 2.5.1. De tempore clauso
Met de term tempore clauso worden de periodes bedoeld wanneer de Kerk het sluiten van een huwelijk uitdrukkelijk verbood, namelijk tijdens de vasten en de advent. Net zoals we eerder in deze thesis hadden aangehaald, komt dit ongeveer overeen met de maanden maart en december. We kunnen ons hierbij de vraag stellen of het verbod op huwen tijdens de maand december ertoe leidde dat men in de zestiende en zeventiende eeuw ervoor koos om vooral in de maand november te trouwen? Ann Kussmaul koos ervoor om met lente –en herfstindexen te werken. Het valt haar op dat vooral de herfstindex steeds hoog bleef, met weliswaar een verschuiving naar de maand december94. Het probleem van de schommelingen die bepaald worden door de vasten en de advent is veel complexer dan we zouden kunnen bedenken. Het is immers zo dat de vasten elk jaar verschuiven. Pasen valt nooit op dezelfde dag. Om dit probleem op een correcte manier te kunnen aanpakken, is het belangrijk om te omschrijven wanneer de verbodsperiodes precies vallen in de Kerkelijke kalender. Een eerste verbodperiode start op de vierde zondag voor Kerstmis. Omdat Kerstmis een vaste datum heeft, namelijk 25 december, is de adventperiode een periode die steeds vastligt. De advent valt altijd op de zondag die ligt tussen 27 november en 3 december, ze eindigt altijd op 24 december95. De mate van verschuiving is dus miniem en compleet anders dan bij de vasten. Omdat de advent nagenoeg de gehele maand december omvat, zullen we de decemberindex gebruiken als indicatie voor eventuele secularisering van het huwelijk. Als er inderdaad een secularisering zou optreden vanaf de achttiende eeuw, dan moeten we in het onderzoek van het Land van Aalst kunnen vaststellen dat de decemberindex zal toenemen. De vastentijd kunnen we evenwel niet afbakenen, dit omdat Pasen steeds op een andere dag valt. Pasen valt op de zondag die volgt op de eerste volle maan na het begin van de lente. Hierdoor is het mogelijk dat Pasen valt tussen 22 maart en 25 april. De vasten begint steeds op Aswoensdag voor Pasen en telt veertig dagen.
94
KUSSMAUL (A.), ‘Time and Space, Hoofs and Grains: The seasonality of marriage in England.’ In: Journal of interdisciplinary History, 4(1985), pp. 767 95 ‘Advent’, in:
, geraadpleegd op 25 februari 2011
24
Figuur 5: Liturgische Kalender
96
De tempore clauso omvat dus twee perioden die in totaal ongeveer een vijfde van het jaar omvatten. We kunnen echter vaststellen dat de tempore clauso niet altijd strikt werd nagevolgd. Om dringende redenen werden sommige huwelijken toch in deze periode afgesloten. Bijvoorbeeld als de vrouw al hoogzwanger was en men schandalen wou voorkomen of als een weduwnaar dringend nood had aan een moeder voor zijn kinderen. In de huwelijksakten werd dit dan weergegeven met de term dispensatio97. Bovendien is er een verschil aan te treffen tussen de vasten en de advent. Voor huwelijken tijdens de advent leek men toleranter te zijn dan voor huwelijken tijdens de vasten. Vooral vanaf de late achttiende eeuw werden de adventsvoorschriften steeds vaker aan de kant geschoven.
96
ZEEBROEK (R.), “De katholieke liturgische kalender.’ In: MORELLI (A.) EN PERQUY (B.) (eds.), Devotie en godsdienstbeoegening in de verzamelingen van de Koninklijke bibliotheek. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 2005, pp. 9-28, p. 20 97 CLOET (M.) EN STORME (H.), ‘Relatie en huwelijk in de Nieuwe Tijd.’, p. 24
25
Dit in tegenstelling tot het strikte naleven van de vastenregels nog tot de Eerste Wereldoorlog98. Het doel is om eerst een geschiedenis weer te geven van de ontwikkeling van de tempore clauso en deze ontwikkelingen dan te toetsen aan de bevindingen die ik heb gemaakt voor de regio rond Aalst. Verder wil ik er ook op duiden dat het de bedoeling is om een vergelijking te maken met de thesis van Frederiek Sercu99 die handelt over hetzelfde onderwerp maar in een andere regio, nl. het Brugse. Deze vergelijking zal later in deze thesis aan bod komen. De tempore clauso is een belangrijke oorzaak van de seizoensschommelingen die we kunnen vinden bij het ritme van de huwelijkssluitingen. 2.5.2. Huwelijkswetgeving
Het Concilie van Trente (1545-1563) heeft een belangrijke rol gespeeld in de regulering van het kerkelijk huwelijk. De meest voelbare innovatie van het Concilie van Trente was de invoering van een verplichte canonieke vorm voor de huwelijkssluiting. Door de verplichting van de aanwezigheid van de eigen pastoor en twee getuigen, werd een einde gemaakt aan de plaag van clandestiene huwelijken waar de Kerk meer te kampen had. Bovendien moest het huwelijk tot driemaal toe aangekondigd worden aan het publiek. De huwelijksbannen moesten ook geregistreerd worden100. De huwelijksbannen werden op drie opeenvolgende zon- of feestdagen in de kerk aangekondigd. Eventuele zorgen voor het komende huwelijk konden dan kenbaar gemaakt worden aan de priester door de parochianen101. Het huwelijksrecht bleef tot aan het einde van het Ancien Régime exclusief in handen van de Kerk. Alleen voor secundaire kwesties had ook de Staat iets te zeggen. Onder het Oostenrijks bewind leidden bemoeienissen van de staat echter tot een guerre matrimoniale. Deze oorlog was de aanleiding tot het huwelijksedict van Jozef II in 1784. Hierbij werden jongeren beneden de 25 jaar onbekwaam verklaard om zonder toestemming van de ouders te huwen. Voortaan werd ook de controle over het huwelijk als burgerlijk contract toegewezen aan wereldlijke rechtbanken. Tegen de secularisering van het huwelijk werd fel geprotesteerd. Tijdens de Brabantse Omwenteling werd het edict afgeschaft, om in 1796 weer definitief ingevoerd te worden tijdens het Franse Bewind102.
98
e
MATTHIJS (K.) EN VAN DE PUTTE (B.), ‘Huwen tijdens de advent en de vasten in de 19 eeuw in Vlaanderen. In: Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis, 31(2001), 1-2, p. 76 99 SERCU (F.), Huwelijkssluiting tijdens de Nieuwe Tijd. 100 CLOET (M.) EN STORME (H.), ‘Relatie en huwelijk in de Nieuwe Tijd.’, p. 14 101 CLOET (M.) EN STORME (H.), ‘Relatie en huwelijk in de Nieuwe Tijd.’, p. 23 102 CLOET (M.) EN STORME (H.), ‘Relatie en huwelijk in de Nieuwe Tijd.’, p. 15
26
2.5.3. De ondertrouw
Tijdens het onderzoek van mijn thesis ben ik een aantal keren gestoten op deze term. Vooral in het Alfabetisch repertorium van de families te Erembodegem103, een gezinsreconstructie van de hand van D. Meert, kwam deze term regelmatig aan bod. Het is dan ook voor de hand liggend, dat ik deze term wat verder definieer. In de Mechelse catechismus vinden we volgende definitie: “Een enckele belofte van malcanderen te trouwen op bequaemen tijt.”104 Deze wederzijdse belofte was een belangrijke tussenstap naar het feitelijke huwelijk. Eigenlijk kunnen we zeggen dat er getrouwd werd in twee etappes: eerst verloofde men zich, per verba de futuro (matrimonium initiatum) en dan volgde het eigenlijke huwelijk, per verba de praesenti (matrimonium ratum)105. De ondertrouw diende vooral om na te gaan of de trouwers aan alle voorwaarden voldeden om een geldig huwelijk te sluiten. De pastoor controleerde of ze beiden bij hun volle verstand waren, of hun ouders akkoord gingen, of ze katholiek waren, of ze gevormd waren en of ze uit vrije wil met elkaar zouden trouwen. Bovendien moesten ze binnen de veertig dagen hun trouwbelofte vervullen106. Toch gaf de ondertrouw vaak aanleiding tot betwistingen omdat ze regelmatig zonder toestemming van de ouders werd gehouden. Veel processen die gehouden werden wegens schending van de trouwbeloften, gingen bijna altijd over dit type van verbintenis. In de tweede helft van de achttiende eeuw lijkt het er echter op dat de ondertrouw in onbruik geraakt107. Onder andere in het bisdom Mechelen, waar het Land van Aalst deel van uitmaakt. In 1790 werd de kwestie besproken op een vergadering van dekens. De aartsbisschop beval dat er een einde moest komen aan de toenemende neiging om de ondertrouw te laten vallen108.
103
MEERT (D.), Alfabetisch repertorium van de families te Erembodegem 1591-1880, s.l., s.e., 1999, te raadplegen op: 104 CLOET (M.) EN STORME (H.), ‘Relatie en huwelijk in de Nieuwe Tijd.’, p. 21 105 STORME (H.), Die trouwen wilt voorsichtelijck. p. 311 106 CLOET (M.) EN STORME (H.), ‘Relatie en huwelijk in de Nieuwe Tijd.’, p. 22 107 CLOET (M.) EN STORME (H.), ‘Relatie en huwelijk in de Nieuwe Tijd.’; p. 21 108 STORME (H.), Die trouwen wilt voorsichtelijck.p. 320
27
Hoofdstuk 3: De theorie omgezet in de praktijk: Dag-en maandschommelingen in de regio Aalst: 1579-1840 De mate waarin vastgehouden wordt aan het Kerkelijke verbod op huwen tijdens de vasten en de advent, kan als graadmeter aanzien worden voor secularisering van het huwelijk. Daarom zal ik voor de casus “het Land van Aalst” de dag –en maandschommelingen van naderbij onderzoeken. In de internationale literatuur is het zo dat men verwacht dat het aantal huwelijken tijdens de tempore clauso in de zeventiende eeuw heel laag was, en dus dat de kerkelijke regelgeving nauwgezet wordt opgevolgd. In de negentiende eeuw is er dan weer een stijgende tendens op te merken. In hoeverre deze tendens te linken valt aan de tanende invloed van de Kerk is niet zeker. Een belangrijke oorzaak van dit soort huwelijken kan liggen aan een stijging van het aantal voorhuwelijkse zwangerschappen. Hier moeten we echter in het achterhoofd houden dat er priesters moesten zijn die bereid waren om het huwelijk in te zegenen. De wet die ingevoerd werd door het Concilie van Trente, het zogenaamde Tametsidecreet (1563), verplichtte immers de aanwezigheid van een priester en twee getuigen om het huwelijk te laten erkennen. De secularisatie, die een uitdrukking is van de mate van vervreemding van de bevolking van de Kerk, kan volgens Lesthaege op twee manieren benaderd worden. “The pressure from the catholic church not to allow marriages during these closed periods and the pressure from the young adults or the widowed to engage in sex prior to marriage but to avoid an illegitimate child109.” Hier zien we een duidelijke tweestrijd met langs de ene kant het verbod van de Kerk op te huwen in de gesloten periodes maar langs de andere kant de druk vanuit de bevolking om te huwen. Die druk kan volgens Koen Matthijs een gevolg zijn van de vervreemding van de Kerk. Met andere woorden: als we een stijging kunnen waarnemen van de aanvragen om te huwen in de gesloten periodes, dan kunnen we dit relateren met een verdere vervreemding van de Kerk110. Toch moet er hier ook rekening gehouden worden met het aantal gedwongen huwelijken, waarbij een premaritale zwangerschap de oorzaak is en niet zozeer de vervreemding. Toch is het echter nog altijd mogelijk om een huwelijk tijdens de gesloten perioden te vermijden. We moeten echter erkennen dat er een belangrijk regionaal verschil waar te nemen valt, ondanks de stelling van C. Vandenbroeke dat er geen echte verschillen te zien zijn tussen de huwelijkssluitingen in de stad en op het platteland111.
109
e
MATTHIJS (K.) EN VAN DE PUTTE (B.), ‘Huwen tijdens de advent en de vasten in de 19 eeuw in Vlaanderen. In: Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis, 31(2001), 1-2, p. 76 110 e MATTHIJS (K.) EN VAN DE PUTTE (B.), ‘Huwen tijdens de advent en de vasten in de 19 eeuw in Vlaanderen.’ P. 76 111 VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden. P. 32
28
3.1. Onderzoeksgebied Het onderzoeksgebied waar ik heb voor gekozen, bestaat uit de onmiddellijke regio van de stad Aalst. Ik heb het dan meer bepaald over Aalst, Erembodegem, Moorsel, Hofstade, Welle, Iddergem en Denderleeuw. Op figuur 6 is deze regio in het rood aangeduid.
Figuur 6: De onderzochte regio in het Land van Aalst
112
Dat ik ervoor gekozen heb om mijn onderzoeksgebied te beperken, kan misschien een vertekend beeld geven. Het is immers zo dat een klein onderzoeksgebied meer toevalligheden kan bevatten dan wanneer men een groter onderzoeksgebied zou nemen. Ik heb er uiteraard wel voor gezorgd dat alle onderzochte gemeenten grenzen aan elkaar. Verder kan ik niet ontkennen dat het eenvoudiger en praktischer was om te werken in mij eigen stadsarchief. Toch ben ik ervan overtuigd dat de resultaten die ik heb bekomen, reeds een mooi beeld geven van de huwelijkspatronen in het Land van Aalst. Ik nodig hierbij toekomstige masterstudenten uit om na te gaan of de huwelijkspatronen verschillen in andere regio’s binnen het Land van Aalst.
112
FAGEL (R.) EN ONNEKINK (D.) (red.), Oorlog en samenleving in de Nieuwe Tijd, Maastricht, Shaker Publishing, 2005, p. 74
29
3.2. Maandschommelingen De maandschommelingen moeten een weergave worden van het aantal huwelijken per maand per periode. Voor de regio Aalst heb ik ervoor gekozen om te werken met 25-jarige periodes (met uitzondering van de eerste en laatste periode). Om de maandschommelingen te berekenen, is het handig om gebruik te maken van indices die ervoor zorgen dat een eventuele evolutie duidelijker wordt weergegeven. Om deze indices te berekenen, vertrekken we van het daggemiddelde113: de resultaten voor de maand januari delen we door eenendertig, februari door achtentwintig en een kwart, maart door eenendertig, april door dertig, enz… . Vervolgens delen we de som van het aantal huwelijken binnen een periode door 365,25 om het jaargemiddelde te bekomen. Dit getal wordt dan gebruikt om de indices van de maandschommelingen mee te berekenen. Onderstaande tabellen dienen ter verduidelijking. 1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
januari
0,19
0,19
0,42
0,45
0,52
februari maart april mei juni juli augustus september
0,11 0,03 0,17 0,26 0,10 0,13 0,13 0,07
0,07 0,06 0,03 0,13 0,27 0,10 0,10 0,07
0,32 0,16 0,33 0,39 0,27 0,39 0,16 0,20
0,57 0,10 0,13 0,81 0,47 0,42 0,29 0,37
0,64 0,10 0,20 1,06 0,63 0,45 0,32 0,23
oktober november december Jaargem.
0,03 0,07 0,03 0,1
0,06 0,07 0,65 0,2
0,19 0,13 0,32 0,3
0,29 0,63 0,16 0,4
0,23 0,23 0,03 0,4
Tabel 11: Daggemiddelden Iddergem(1675-1799)
Tabel 12 geeft de daggemiddelden weer voor de gemeente Iddergem. De gegevens worden bekomen door het aantal huwelijken in een bepaalde maand te delen door het aantal dagen in die maand. Dit wil zeggen dat er in de periode 1700-1724 in de maand maart gemiddeld 0,06 huwelijken per dag plaatsvonden.
113
VANDENBROEKE (C.) en VANHAUTE (E.), ‘Statistiek’, in: ART (J.), Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente, deel III b, p. 62.
30
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
januari februari maart april mei juni juli augustus september
176,7 97,0 29,5 152,2 235,6 91,3 117,8 117,8 60,9
128,5 47,0 42,8 22,1 85,7 177,1 64,3 64,3 44,3
153,2 116,4 58,9 121,8 141,4 97,4 141,4 58,9 73,1
116,2 145,7 24,9 34,3 207,4 120,0 107,9 74,7 94,3
133,7 165,1 25,1 51,8 275,8 164,1 117,0 83,6 60,4
oktober november
29,5 60,9
42,8 44,3
70,7 48,7
74,7 162,9
58,5 60,4
december
29,5
428,4
117,8
41,5
8,4
Tabel 12: Maandschommelingen Iddergem(1675-1799)
Tabel 13 geeft de maandschommelingen weer voor de gemeente Iddergem. Bovenstaande getallen worden bekomen door de gegevens uit tabel 12 te delen door het jaargemiddelde van de bijhorende periode. Dit getal wordt dan vermenigvuldigd met 100. Wanneer we deze gegevens uitzetten op een grafiek, dan bekomen we een duidelijk overzicht van hoe het aantal huwelijken per maand fluctueert doorheen de tijd. In deze thesis zal worden nagegaan welke maand de meest populaire was om te huwen in de regio Aalst. De resultaten van dit onderzoek zal dan vergeleken worden met de resultaten bekomen door F. Sercu. We maken een opdeling in twee regio’s: we nemen Welle, Iddergem ,Denderleeuw , Erembodegem, Hofstade en Moorsel bij elkaar tot één geheel. Deze regio wordt verder in de thesis omschreven als de gemeenten. De stad Aalst wordt apart besproken. De gegevens over maand –en dagschommelingen van elke gemeente apart zijn terug te vinden in bijlage. 3.2.1. Maandschommelingen gemeenten 1579- 1600- 1625- 1650- 1675- 1700- 1725- 1750- 1775- 1800- 18251599 1624 1649 1674 1699 1724 1749 1774 1799 1824 1840 98,19 103,96 104,79 127,23 103,53 119,48 95,17 84,90 96,89 108,61 90,18 jan 107,74 121,69 170,94 157,07 202,86 142,95 138,10 150,21 148,86 125,76 142,66 feb 0,00 20,79 36,82 31,81 36,97 42,32 56,63 43,89 19,38 50,93 37,48 maart 0,00 64,46 29,27 78,06 95,52 108,03 70,71 112,20 100,70 99,07 88,35 april 196,37 117,82 93,47 112,65 189,80 175,90 206,07 203,88 193,23 167,78 200,27 mei 101,46 100,26 90,73 108,19 94,24 101,17 95,90 112,20 143,03 102,94 100,45 juni 196,37 103,96 110,46 112,65 83,81 75,51 131,35 108,00 106,86 94,38 100,72 juli 294,56 69,31 70,81 83,50 76,41 83,80 74,72 84,90 103,54 98,87 96,04 aug 101,46 114,59 87,80 63,00 67,50 68,59 69,90 73,41 82,96 82,04 100,45 sept 0,00 214,85 161,44 117,96 86,27 102,89 100,68 90,10 98,55 126,59 103,07 okt 101,46 164,72 219,50 167,08 150,28 122,61 116,22 114,59 102,98 109,91 105,29 nov 0,00 6,93 31,16 46,39 22,18 60,57 46,41 26,57 8,31 35,20 38,65 dec Tabel 13: maandschommelingen gemeenten (1579-1840)
Wat ons in deze tabel onmiddellijk opvalt is het lage aantal huwelijken in de maand maart met een dieptepunt in de periode 1775-1799. Verder valt het op dat december een sterk schommelend 31
Index
verloop kent met een hoog aantal huwelijken in 1650-1674 en 1700-1724 maar een extreem laag aantal huwelijken in 1775-1799. Gemiddeld kunnen we zeggen dat het aantal huwelijken in de onderzochte gemeenten hoog lag in de maanden februari, mei en november. De zomermaanden en vroege herfst vertonen een laag aantal huwelijken ten opzichte van de andere maanden. Hier moeten we wel opmerken dat de periode van juni tot en met september een gelijke spreiding kent van het aantal huwelijken. 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 7: Gemiddelde Maandschommelingen gemeenten (1579-1840)
Figuur 7 heeft ons al een idee van welke maanden al dan niet populair waren om te huwen, interessanter zou echter zijn om een opdeling te maken per periode. Op deze manier is het mogelijk om een trend te vinden en eventueel een hypothese hieraan te koppelen. We maken een opdeling in 25 jarige periodes. De eerste en de laatste periode zijn uitzonderingen en omvatten minder dan 25 jaar. Dit kan dus een vertekend beeld geven maar zijn voor de volledigheid wel opgenomen in het onderzoek. 350,00 300,00
Index
250,00 200,00 150,00 100,00 50,00 0,00
Maand
Figuur 8: Maandschommelingen gemeenten 1579-1599
32
Figuur 8 toont een stabiel aantal huwelijken in de maanden januari en februari, gevolg door een sterke daling naar het nulpunt in de maanden maart en april. Dan kunnen we een sterke stijging waarnemen met een hoogtepunt in mei. De maand juni wordt gekenmerkt door een lager aantal huwelijken terwijl we een sterke stijging kunnen opmerken in de maanden juli en augustus. Vanaf dan zien we een dalende lijn tot in oktober, met een kleine heropleving in november om dan weer het nulpunt te bereiken in december. Voor deze grafiek moeten we ons een paar kanttekeningen maken: in deze periode is het aantal records veel lager dan in de late zeventiende eeuw. Vandaar dat deze resultaten sterk vertekend kunnen zijn. 250,00
Index
200,00 150,00 100,00 50,00 0,00
Maand
Figuur 9: Maandschommelingen gemeenten 1600-1624
Figuur 9 toont ons een meer realistischer verloop dan figuur 6 omwille van de langere onderzochte periode. De dalen in maart en december kunnen we opnieuw linken aan de tempore clauso die nog verder zal onderzocht worden. Na de oogstmaanden juli, augustus en september zien we een duidelijk maximum in oktober. Dit kan reeds wijzen op het feit dat men kiest om te huwen in een bepaalde maand omwille van economische en religieuze reden. Men huwde wanneer het mocht en wanneer het kon. Vandaar dat we zien dat een dal al snel gevolgd wordt door een opvallende piek. Deze grafiek toont aan dat vooral de herfstmaanden oktober en november populair waren.
33
250,00
Index
200,00 150,00 100,00 50,00 0,00
Maand
Figuur 10: Maandschommelingen gemeenten 1625-1649
Index
Op bovenstaande grafiek merken we op dat het maximum zich situeert in november. Dit maximum kan veroorzaakt zijn door het lage aantal huwelijken in december. De mensen trouwen in november omdat ze in december gebonden zijn aan kerkelijke regels. Dezelfde verklaring geldt voor februari, in deze maand wordt het lage aantal , dat we op figuur 8 in de maanden maart en april aantreffen, gecompenseerd. Het aantal huwelijken tussen mei en september lijkt voor 1625-1649 stabiel. 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 11: Maandschommelingen in de gemeenten 1650-1674
Deze grafiek vertoont een gelijkaardig patroon als figuur 10. We nemen opnieuw twee maxima waar: één in februari en één in november. De verklaring hiervoor zoeken we opnieuw in het compensatieeffect die we bij figuur 10 ook al hebben aangehaald. Opvallend is hier het plateau in de maanden mei, juni en juli die gevolg worden door een sterke daling in augustus en september. Deze daling heeft vermoedelijk te maken met het oogstseizoen.
34
250,00
Index
200,00 150,00 100,00 50,00 0,00
Maand
Figuur 12: Maandschommelingen gemeenten 1675-1699
index
Bij figuur 12 kunnen we al een eerste opmerkelijke verandering aantreffen: voor het eerst zal het aantal huwelijken in mei zich onderscheiden van de andere maanden. Samen met februari en november, is mei een maximum in de periode 1675-1699. Waarom het aantal huwelijken in mei groot is, bespreken we in een ander hoofdstuk in deze thesis. We merken bovendien opnieuw op dat de maanden juni tot oktober ongeveer gelijke indices hebben. De huwelijken zijn dus gelijk verdeeld in de zomer –en herfstmaanden. 200,00 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 13: Maandschommelingen gemeenten 1700-1724
De evolutie die gestart is in 1675-1699 zet zich voort. De meimaand is nu de meest populaire huwelijksmaand. Met een index van ongeveer 180 onderscheidt deze maand zich nu nog duidelijker van de rest. De pieken in februari en november zijn sterk afgezwakt. Het aantal huwelijken in de maanden juni, juli, augustus en september is opnieuw ongeveer gelijk.
35
250,00
Index
200,00 150,00 100,00 50,00 0,00
Maand
Figuur 14: Maandschommelingen gemeenten 1725-1749
Als we figuur 14 bekijken, dan zien we onmiddellijk dat het aantal huwelijken in mei opnieuw is toegenomen. De index is opgeklommen van 180 in de periode 1700-1724 naar 200 in de periode 1725-1749. De rest van de grafiek kent een nagenoeg identiek verloop als figuur 13. We zien opnieuw dat de pieken, die in de late zeventiende eeuw zeer opvallend waren, nog steeds aanwezig zijn maar sterk zijn afgezwakt. Het grote verschil is te vinden in de zomermaanden waar juli nu het voortouw neemt. Het verschil tussen maart en april is ook kleiner geworden . De dieptepunten in maart en december, met als oorzaak de tempore clauso, zijn nog steeds aanwezig maar minder uitgesproken. 250,00
Index
200,00 150,00 100,00 50,00 0,00
Maand
Figuur 15: Maandschommelingen gemeenten 1750-1774
Het aantal huwelijken in mei in de periode 1750-1774 blijft stabiel maar is nog steeds hoog. Verder merken we op in figuur 15 dat de piek in februari zich meer laat onderscheiden en dat het verschil tussen februari en maart groter wordt alsook het verschil tussen maart en april. Met andere woorden: het dieptepunt in maart wordt duidelijker. Opnieuw lijken de zomermaanden geen plateau 36
meer te vormen met de herfstmaanden. In deze bovenstaande grafiek is er een lichte daling waar te nemen te bekijken van juni naar september. Verder kunnen we opmerken dat de decemberindex ook duidelijker is geworden ten opzichte van figuur 14. 250,00
Index
200,00 150,00 100,00 50,00 0,00
Maand
Figuur 16: Maandschommelingen gemeenten 1775-1799
Index
Figuur 16 herbevestigt wat we in figuur 15 al konden opmerken: de dieptepunten in maart en december worden duidelijker wat er op wijst dat de invloed van de Kerk in deze periode toeneemt. We moeten hier wel rekening houden met de periode waarin deze grafiek zich situeert. We zien hier hoe het Franse bewind en het invoeren van de burgerlijke stand een invloed kent op de tendens naar secularisering. Het invoeren van de burgerlijke stand leidt ertoe dat gelovigen zich nog meer aan de Kerk gaan binden als teken van verzet tegen het Franse bewind. Vandaar dat het normaal is dat in deze periode de maart –en decemberindex bijna tot het nulpunt worden herleid. Verder kunnen we de lichte daling in de zomer –en herfstmaanden opnieuw opmerken. Op deze grafiek telt mei nog altijd een hoog aantal huwelijken maar is het verschil met juni beduidend kleiner geworden. 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 17: Maandschommelingen gemeenten 1800-1824
37
Op deze figuur zien we dat de situatie terug normaliseert naar hoe de situatie was voor de Franse periode. De indices van maart en december zijn fors gestegen en mei onderscheidt zich wederom duidelijker van de rest van het jaar. Verder zien we dat het aantal huwelijken in de maanden juni tot september ongeveer gelijk ligt. Het hoge aantal huwelijken in oktober en november zijn opmerkelijk. 250,00
Index
200,00 150,00 100,00 50,00 0,00
Maand
Figuur 18: Maandschommelingen gemeenten 1825-1840
Figuur 18 is een bijzondere grafiek waar het plateau tussen juni en november sterk opvalt. Het aantal huwelijken dat in deze periode plaatsvindt is nagenoeg gelijk. De minima in maart en december zijn, zoals verwacht, aanwezig samen met het hoogtepunt in mei. Verder valt de piek in februari op.
Index
3.2.2. Maandschommelingen Aalst
200,00 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 19: Maandschommelingen Aalst 1613-1624
Op figuur 19 kunnen we vaststellen dat het aantal huwelijken in januari relatief hoog was. Dit valt vooral op omdat we met een extreem laag aantal huwelijken zitten in de maanden februari en maart. 38
Dit lage aantal valt daardoor tussen twee pieken, waaronder deze van de maand april. De maand april is in deze korte periode de populairste maand. De maanden die volgen, verdelen de huwelijken ongeveer gelijkmatig onder elkaar, alleen de meimand is licht populairder dan de maanden juni tot september. In oktober kunnen we dan weer een lichte stijging vaststellen dat dan gevolgd wordt door een daling in november en een dieptepunt in december. 160,00 140,00
Index
120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 20: Maandschommelingen Aalst, 1625-1649
Index
Bovenstaande grafiek vertoont een andere patroon dan figuur 19. We starten echter wel opnieuw met een extreem hoog aantal huwelijken in januari, gevolgd door een sterke daling in februari en maart. De maand mei is populair maar onderscheidt zich niet van de andere maanden zoals op de vorige grafiek. Het aantal huwelijken lijkt evenredig te zijn verdeeld gedurende de rest van het jaar. Er is wel een licht dalende tendens vast te stellen naar december toe, vooral het dal in juli valt op. Opmerkelijk is het hoge aantal huwelijken in december. 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 21: Maandschommelingen Aalst 1650-1674
39
Het patroon uit figuur 20 keert ongeveer terug. Opnieuw zien we dat januari een hoog aantal huwelijken kent, gevolgd door een dal in februari en maart. In de periode 1625-1649 konden we al opmerken dat februari zich onderscheidt van maart maar op bovenstaande grafiek valt dit nog meer op. Maart kenmerkt zich als een echt dieptepunt, gevolgd door een maximum in april en mei. In de zomer –en herfstmaanden zien we opnieuw een gelijk aantal huwelijken met lichte pieken in augustus en oktober. De index voor december neemt sterk af maar is nog steeds hoog. 200,00 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Figuur 22: Maandschommelingen Aalst 1675-1699
In de periode 1675-1699 zien we dat de meimaand zich duidelijker gaat profileren als populaire huwelijksmaand. Met een index van ongeveer 180 is deze maand veruit de populairste. In schril contrast staat de maand maart met amper een index van ongeveer 45. We zien wel een duidelijk verschil met de periode 1650-1674: het aantal huwelijken in januari is gelijk gebleven maar deze in februari lijken zich te herstellen en komen op gelijke hoogte. Voor de rest zien we in deze periode aan laag aantal huwelijken in de zomer –en herfstmaanden met een uitzondering in de maand oktober dat een dieptepunt kent. Opnieuw kunnen we geen minimum vaststellen in december.
40
Index
180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 23: Maandschommelingen Aalst 1700-1724
Index
In 1700-1724 zien we dat de meimaand nog steeds een hoog aantal huwelijken kent, maar dat deze maand niet meer zo opvalt als in 1675-1699. We merken een duidelijk dalende tendens op naar het einde van het jaar toe. Januari kent opnieuw een hoog aantal huwelijken in tegenstelling tot februari en het minimum in maart. 200,00 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 24: Maandschommelingen Aalst 1725-1749
Figuur 24 vertoont een atypisch patroon in vergelijking met de grafieken die handelden over andere periodes. De enige normale waarneming dat we voor de periode 1725-1749 kunnen doen, is dat de maand mei veruit de meest aantrekkelijkste huwelijksmaand is. Voor alle andere maanden lijkt het alsof de huwelijken evenredig gespreid zijn. We zien zelfs een gelijkmatige opeenvolging van pieken en dalen in de maanden juni tot december. We zien een dal bij de maanden maart en december maar het dal is niet van die aard dat we kunnen zeggen dat dit absolute dieptepunten zijn die de tempore clauso weerspiegelen.
41
Index
200,00 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 25: Maandschommelingen Aalst 1750-1774
Een eerste opmerking die ik hier wil maken voor ik aan de beschrijving van deze grafiek begin, is het feit dat er iets interessants opdook in de parochieregisters. Voor het eerst zag ik een uitdrukkelijke vermelding van de term tempore clauso. Voor latere periodes werd zelfs vermeld wanneer het “Pascha” of “Adventus” was. In deze parochieregisters werden er zelfs nauwelijks huwelijken ingezegend in deze tijden van ‘penitentie en devotie’. Een voorbeeld van deze vermelding in de parochieregisters voor de periode 1750-1774 is weergegeven als figuur 26.
Figuur 26: Bron: SAA, parochieregisters trouwen 1750-1796, nr. 10
Net omdat de vermelding tempore clauso steeds vaker voorkomt, kunnen we vermoeden dat er strikter aan de vasten –en adventsregels werd gehouden. Grafiek 25 bevestigt dat vermoeden door een duidelijk minimum te vertonen in de maanden maart en december. In de periode 1750-1774 liggen de indices voor deze maanden nog steeds vrij hoog maar het verschil met figuur 24 is duidelijk aanwezig. Voor de andere maanden kunnen we vaststellen dat de maand mei zich opnieuw profileert als de meest populaire huwelijksmaand. Januari en februari tellen een gelijk aantal huwelijken en de
42
Index
maanden juni tot oktober kennen een licht dalende trend. We stellen een kleine piek vast in de maand november, gevolgd door het minimum in december. 200,00 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 27: Maandschommelingen Aalst 1775-1799
De periode 1775-1799 kenmerkt zich door extreme minima in de maanden maart en december. Voor deze periode kwamen we niet alleen de term tempore clauso tegen in de parochieregisters maar werden de vasten –en adventsperiode ook uitdrukkelijk vermeld.
Figuur 28: Bron: SAA, Parochieregisters trouwen 1750-1796, nr. 10
43
Figuur 29: Bron: SAA, Parochieregisters trouwen 1750-1796, nr. 10
Index
Figuren 28 en 29 maken duidelijk een melding van Pasen en advent voor het jaar 1776. Deze vermelding komt ettelijke malen terug in deze periode. Het feit dat deze vermelding niet altijd terugkomt in alle parochieregisters bevestigt de hypothese dat de pastoor de uiteindelijke beslissing neemt of hij het huwelijk wil inzegenen of niet. Vermoedelijk is het voor de periode 1775-1799 zo dat de pastoor de kerkelijke regels zeer strikt navolgde en nauwelijks een huwelijk toeliet tijdens de tempore clauso. Voor de andere maanden zien we opnieuw het typische patroon met een maximum aantal huwelijken in mei en een min of meer gelijkmatige verdeling van de huwelijken over de andere maanden in het jaar. Opnieuw zien we een kleine piek in de maand november. 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 30: Maandschommelingen Aalst 1800-1824
Deze grafiek toont opnieuw een hoog aantal huwelijken in de maanden april mei en juni. Januari heeft wederom een hogere index dan februari en maart. De zomermaanden worden gekenmerkt door een sterke piek in de maand augustus. Na deze periode lijkt het aantal huwelijken zich te stabiliseren met een lichte daling naar december toe. Het is duidelijk dat er in deze periode minder strikt aan de kerkelijke regels wordt gehouden, er is een klein minimum in maart maar van een minimum in december is geen sprake.
44
Index
180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Maand
Figuur 31: Maandschommelingen Aalst 1825-1840
In tegenstelling tot de vorige periode gaan de maanden maart en mei zich duidelijk onderscheiden als respectievelijk het dieptepunt en het hoogtepunt. Verder merken we op dat zowel januari als februari een hoog aantal huwelijken kennen. De zomer –en herfstmaanden onderscheiden zich opnieuw als een periode met een stabiel aantal huwelijken. December kent een kleine daling maar de index ligt nog steeds opmerkelijk hoger dan in maart. 3.2.3. Besluit
Een algemene tendens dat we kunnen waarnemen voor de stad Aalst aan de hand van alle bovenstaande figuren is het fenomeen dat indices in maart sterk afnemen en zich meer gaan onderscheiden als een minimum. Bovendien is het zo dat we in december nagenoeg nooit een echt minimum kunnen opmerken. Enkel in de periode 1775-1799 kunnen we echt spreken van duidelijke dieptepunten in de maanden maart en december. Voor de maand mei kunnen we zeggen dat het aantal huwelijken steeds hoog is maar in tegenstelling tot de omliggende gemeenten zien we een hoog aantal huwelijken gedurende een langere periode: ook de maande april en juni hebben meestal een hoge index. De zomer –en herfstpieken die we in de zeventiende eeuw konden opmerken zijn in het midden van de negentiende eeuw niet meer aanwezig. Tenslotte kunnen we voor de stad Aalst opmerken dat het aantal huwelijken in januari meestal hoger lag dan het aantal huwelijken in februari.
3.3. Algemeen Besluit Wanneer we de bovenstaande grafieken onderzoeken, is het duidelijk dat het aantal huwelijken in de gemeenten tijdens de maanden maart en december extreem laag is tegenover de rest van het jaar. Uit het theoretische gedeelte van deze thesis hebben we reeds vernomen dat dit vooral te wijten is aan de vasten en de adventperiode. Wanneer we echter enkel gebruik maken van maandschommelingen om na te gaan hoe strikt men zich houdt aan de vasten –en adventregels, dan is de kans groot dat men een vertekend beeld krijgt en dat het aantal huwelijken overschat wordt. 45
Index
Vooral voor de vasten kan dit een probleem opleveren. Omdat Pasen elk jaar op een andere datum valt, verschuift de vastenperiode mee. Pasen valt steeds ten vroegste op 22 maart en ten laatste op 25 april. Dit wil zeggen dat als we enkel rekening houden met de maand maart om het aantal vastenhuwelijken te bepalen, dat de kans groot is dat er een aantal huwelijken niet meegeteld worden. Vasten kan immers al beginnen in februari en lopen tot eind april. Om de evolutie van het aantal vasten –en adventhuwelijken correcter te kunnen weergeven, zal ik in een volgend hoofdstuk gebruik maken van de vasten –en adventsindex. Deze methodiek werd uitgewerkt door Lesthaege en wordt besproken in een artikel van Koen Matthijs en Bart Van de Putte114. Bovendien zien we ook dat de meimaand veruit de huwelijksmaand bij uitstek was. Hiervoor kunnen we twee redenen aanhalen. De eerste reden is het feit dat de contracten van de dienstboden in deze maand werden vernieuwd. Het dienstpersoneel kreeg verlof van één tot drie mei waardoor ze de kans kregen om in deze periode te huwen. Dienstpersoneel mocht namelijk niet trouwen in de periode wanneer ze tewerkgesteld waren. Thijs Lambrecht komt tot dezelfde vaststelling: in perioden waar de dienstboden veel vrije tijd hadden, neemt het aantal huwelijken sterk toe115. Omdat de maanden april, mei en juni een relatief rustige periode was in het agrarische jaar, hadden de dienstboden veel vrije dagen, daarmee halen we onmiddellijk een tweede reden aan waarom de meimaand zo populair was om te huwen. De maand mei valt na de zaaiperiode en net voor de drukke oogstmaanden·. 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0
Aalst Gemeenten
Maand
Figuur 32: Maandschommelingen Aalst en gemeenten (gem) (1579-1840)
Als we de maandschommelingen in de gemeenten vergelijken met de maandschommelingen in de stad Aalst dan is één ding duidelijk: de dieptepunten in maart en december zijn minder duidelijk aanwezig in de stad Aalst dan in de gemeenten. Maart zal zich wel meer gaan onderscheiden naar het midden van de negentiende eeuw toe, maar het aantal huwelijken in december blijft opmerkelijk hoog in de stad Aalst gedurende de gehele onderzochte periode. Een verklaring kan zijn dat er in de stad de adventsregels veel minder worden nageleefd dan op het platteland. Chris Vandenbroeke stelt ook al vast dat de adventsregels in ieder geval al minder strikt werden nageleefd. Uit dit onderzoek blijkt nu dat de invloed van de Kerk in de stad minder sterk was dan op het platteland. 114 115
e
MATTHIJS (K.) EN VAN DE PUTTE (B.), ‘Huwen tijdens de advent en de vasten in de 19 eeuw in Vlaanderen.’ LAMBRECHT (T.), ‘Slave to the wage? Het dienstpersoneel op het platteland in Vlaanderen.’, p. 40
46
Bovendien kunnen we vaststellen dat een herfstpiek in de stad Aalst ontbreekt. Dit heeft te maken met het ontbreken van het agrarische karakter in de stad. In het hoofdstuk Economie en Nuptialiteit ga ik hier dieper op in, ondermeer in verband met de hypotheses van Ann Kussmaul (cfr. Infra). De piek in mei valt voor zowel de stad als de gemeenten duidelijk op. Bovendien is het aantal huwelijken in februari opmerkelijk hoger in de gemeenten dan in de stad. Volgens David Cressy zouden de pieken in de maandschommelingen die we op het platteland vinden, afgevlakt moeten zijn in de stad·. Stedelijke huwelijken zijn dus minder seizoensgebonden. Dit blijkt uit onze resultaten onder meer voor de maanden februari en november.
3.4. De Vastenindex en de adventsindex116 Om een duidelijke evolutie te kunnen vaststellen in het aantal vasten –en adventshuwelijken hebben we een maatstaf nodig. In deze thesis maak ik gebruik van twee indexen: een vasten- en een adventsindex117. Om deze te kunnen berekenen, maak ik gebruik van de methode van Lesthaege. De methode van Lesthaege houdt rekening met een aantal elementen. Het eerste element is het aantal huwelijken tijdens de vasten, het tweede element is het verwachte aantal huwelijken indien de vasten geen invloed zou hebben op het huwelijksgedrag. Als er helemaal geen invloed zou zijn dan zou het aantal vastenhuwelijken ongeveer overeenkomen met alle andere maanden in het jaar. We omschrijven het anders: voor een periode van 50 dagen kunnen we dan 50/365-sten van het totaal aantal huwelijken verwachten. Als we het aantal geobserveerde huwelijken delen door het verwachte aantal huwelijken, dan krijgen we een index. We vermenigvuldigen deze index met 100 om dit beter te kunnen interpreteren. De index is 100 als we geen invloed zien op de vastenhuwelijken, kleiner dan 100 als er minder huwelijken dan verwacht en als de kerkelijke regels stipt worden nageleefd, zal de index dicht bij 0 liggen118. Vasten: Jaar: Verwacht in vasten:
47 dagen 365 dagen 47/365, 12,9% van het aantal huwelijkssluitingen Berekening van de index voor 1805 Geobserveerd en verwacht aantal huwelijkssluitingen Berekening van de index Geobserveerd in de 22 Geobserveerd/verwacht vasten Geobserveerd in het jaar 297 Verwacht in vasten 1805 12,9% van 297=38,3 Vastenindex voor 1805 Tabel 14: Wijze van berekening van de vastenindex
0,57 x 100
57
119
116
Voor het berekenen van de vastenperiode heb ik gebruik gemaakt van de data van Aswoensdag en Pasen, te vinden op: 117 e MATTHIJS (K.) EN VAN DE PUTTE (B.), ‘Huwen tijdens de advent en de vasten in de 19 eeuw in Vlaanderen.’ p. 87 118 e MATTHIJS (K.) EN VAN DE PUTTE (B.), ‘Huwen tijdens de advent en de vasten in de 19 eeuw in Vlaanderen.’ p. 87 119 e MATTHIJS (K.) EN VAN DE PUTTE (B.), ‘Huwen tijdens de advent en de vasten in de 19 eeuw in Vlaanderen.’ p. 87
47
Index
3.4.1. Vasten –en adventsindex gemeenten
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
Vasten advent
Periode
Figuur 33: Vasten -en adventsindex gemeenten (a)(1600-1840)
Periode Vasten advent 1600-1625 0 3,47 1625-1649 24,97 29,43 1650-1674 30,38 40,225 1675-1699 32,765 27,345 1700-1724 29,93 33,225 1725-1749 29,43 32,5 1750-1774 26,84 28,525 1775-1799 17,1 15,67 1800-1824 24,805 30,115 1825-1840 14,41 24,77 Gemiddelde 23,06 26,53 Tabel 15: Vasten -en adventsindex gemeenten
Als we figuur 33 bespreken, dan stellen we eerst en vooral vast dat de thesis van Chris Vandenbroeke hier duidelijk wordt bevestigd. Deze thesis poneert dat de vastenregels strikter worden nageleefd dan de adventsregels. Bovenstaande grafiek bevestigt dit omdat de adventsindex hier nagenoeg altijd boven de vastenindex ligt en dit wil zeggen dat er dus over de ganse lijn meer wordt getrouwd tijdens de advent dan tijdens de vasten. In deze grafie is het vooral opvallende dat er een zeer sterke stijging is waar te nemen in het begin van de zeventiende eeuw. Vermoedelijk komt dit omdat er voor deze periode veel minder gegevens zijn waardoor we een vertekend beeld krijgen. Daarom heb ik voor de correctheid een grafiek gemaakt zonder deze eerste periode, waardoor de tendens die waar te nemen valt, juister is.
48
40 35
Index
30 25 20 15 Vasten
10
advent
5 0
Periode
Figuur 34: Vasten -en adventsindex gemeenten (b)(1624-1824)
Door de grafiek ook zonder de eerste twee periodes en zonder de laatste periode weer te geven, bewijzen we dat het manipuleren van de gegevens een groot gevolg heeft voor het onderzoek ervan. Aan de hand van figuur 34 kunnen we vaststellen dat de daling van de vastenindex veel explicieter was dan deze van de adventsindex. Op deze manier ondermijnen we de thesis van Vandenbroeke die stelt dat de vastenregels veel strikter werden toegepast. Toch mogen we niet uit het oog verliezen dat de vastenindex ook op deze grafiek lager ligt in het begin van de negentiende eeuw dan de adventsindex. Het lijkt dus waar te zijn dat er aan de vastenregels veel langer werd vastgehouden. Als we dit bovendien zouden linken aan het proces van secularisatie dan moeten we vaststellen dat dit niet klopt. Volgens deze grafiek zou men zich nog meer gaan binden aan kerkelijke regels. Dat de vastenindex in de periode 1644-1649 hoog is, is uiterst verwonderlijk. Nochtans kunnen we in het werk van Jozef de Brouwer lezen dat er in het Land van Aalst een grote onwetendheid heerste op godsdienstig vlak·. Hoewel de Brouwer het hier heeft over de periode 1550-1621, kunnen we vermoeden dat er geen grote veranderingen hebben plaatsgevonden. Jozef de Brouwer wijt de onverschilligheid aan de gebrekkige vorming van de geestelijkheid en van het volk. De kerkdiensten vonden immers plaats in een taal die het volk niet machtig was. Dit leidde tot een overgave aan predikanten die een nieuw geloof verkondigden in de Nederlandse taal·. Verder kunnen we lezen dat er in enkele dekanaten binnen het Land van Aalst een aantal “publieke zondaars” zijn die de huwelijkswet niet echt lijken na te leven. Ook de zondagsviering werd niet altijd stipt nageleefd omwille van de vele feestdagen. Zo heeft de Brouwer het over het feest van O.L. Vrouw geboorte te Opbrakel die de zondagsrust vaker verstoorde·. Het huwelijk, dat in deze thesis uitdrukkelijk wordt onderzocht, is volgens de Brouwer een belangrijke graadmeter voor de geloofsbeleving van het volk·. Als we deze stelling naleven, dan kunnen we met dit onderzoek de secularisering inderdaad aan de hand van de huwelijksmoraal onderzoeken. In het werk van de Brouwer kunnen we jammer genoeg niets specifieks lezen over het zich houden aan de huwelijkswetten en de onthouding van het huwelijken tijdens de vastenperiode. Wel komen we meer te weten over het al dan niet nuttigen van vlees. Er zijn slechts enkele gegevens over overtredingen waardoor we kunnen denken dat de onthoudingswet vrij goed wordt nageleefd, wat tegenstrijdig is met de gegevens die we voor Zone I
49
hebben gevonden. Als de vastenwet niet wordt nageleefd, moeten de gelovigen bepaalde gebeden bidden en geld schenken aan de parochie120.
index
3.4.2. Vasten –en adventsindex Aalst 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
vasten advent
Periode Figuur 35: Vasten -en adventsindex Aalst(1625-1840)
Periode 1613-1624 1625-1649 1650-1674 1675-1699 1700-1724 1725-1749 1750-1774 1775-1799 1800-1824 1825-1840
Vasten 35,56 40,8 25,73 37,78 49,46 38,76 26,94 17,64 58,64 25,73
Advent 37,82 81,07 59,94 95,02 64,66 70,67 47,89 12,42 77,11 75,97
Tabel 16: Vasten -en adventsindices Aalst
120
DE BROUWER (J.), Bijdrage tot de geschiedenis van het godsdienstig leven, p. 247
50
3.4.3. Besluit
Index
Eerst en vooral moeten we besluiten dat het gebruik van de vasten –en adventsindex een goede keuze was. Aan de hand van volgende grafiek tonen we dit aan. 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00
Periode maart
december
vasten
advent
Figuur 36: Vergelijking van de vasten/adventsindex met de maart/decemberindex (1625-1824)
Figuur 36 bevestigt een al langer bestaand vermoeden: door gebruik te maken van de maart –en decemberindex krijg je een overschatting van het aantal huwelijken dat plaatsvindt in de tempore clauso. De indices voor de vasten –en adventsindex liggen gemiddeld lager en zijn dus correcter in gebruik. De vasten –en de adventsindex voor de gemeenten zijn duidelijk verschillend dan deze voor de stad Aalst. In de stad zien we gemiddeld opvallend hogere indices. Dit duidt aan dat de godsdienstbeleving in de stad minder was dan op het platteland. De rol van de Kerk is dus groter op het platteland en de bewoners ervan waren ontvankelijker voor de kerkelijke regelgeving. We kunnen bovendien vaststellen dat de tendens in het begin van de negentiende eeuw voor zowel de stad Aalst als de omliggende gemeenten dezelfde is. De periode 1800-1824 toont een duidelijk zichtbare stijging aan van de vasten –en adventsindex. Hieruit kunnen we afleiden dat er meer wordt getrouwd in de verboden periodes en dat er dus een tendens naar secularisering is. Ann Kussmaul stelt hetzelfde vast in de Engelse casus. Er wordt meer getrouwd in de vasten –en adventsperiode. Voor Engeland zal december zelfs de meest populaire huwelijksmaand worden in de negentiende eeuw121. Nochtans zullen we dit moeten nuanceren aangezien we voor de daaropvolgende periode in beide regio’s opnieuw een daling kunnen waarnemen van de indices. De laatste periode 1825-1840 is korter en daarom minder goed om met de andere periodes te vergelijken, toch kunnen we besluiten dat de nieuwe daling vooral opvalt door de zeer sterke stijging in 1800-1824.
121
KUSSMAUL (A.), ‘Time and Space, Hoofs and Grains’, p. 766
51
3.5. Mogelijke verklaringen van het gevonden huwelijkspatroon Bij het onderzoek dat hier gevoerd wordt, moeten we met enkele dingen rekening houden. Één ervan is het feit dat niet alle parochies van dezelfde omvang zijn. Het is immers zo dat kleinere parochies een vertekend beeld kunnen geven omdat ze onderhevig zijn aan meer fluctuaties dan parochies met een hoog inwonersaantal·. Deze fluctuaties zijn ondermeer afkomstig van lokaal gehouden feesten en het meer of minder voorkomen van seizoenschommelingen. Omdat er veel schommelingen waar te nemen zijn binnen de regio Aalst, is het moeilijk om het verloop van de vasten –en adventsindex te verklaren. Zoals eerder vermeld hangen dalende vasten –en adventsindices samen met een secularisering van het geloof. In theorie zou die secularisering toenemen naarmate we verder gaan in de tijd. We merken op dat dit enigszins ook klopt voor de periode 1800-1824. De sterke daling die we in de voorgaande periode waarnemen, namelijk 17751799 is opvallend. Hier maken we echter de kanttekening dat dit de periode omvat van het begin van de Franse overheersing. Professor Isabelle Devos heeft me er attent op gemaakt dat dit de periode is van het in voegen treden van het burgerlijke huwelijk. In de parochieregisters laat dit zich merken door een toename van de band met de Kerk en dus een strikter vasthouden aan de kerkelijke regels. Vandaar de sterke afname van zowel de vasten -als de adventsindex. Om na te gaan in hoeverre het verplicht maken van het burgerlijk huwelijk een invloed had, zal ik in de periode 1775-1799 en tienjarige opdeling maken van de indices. 25 20 15 Gemeenten 10
Aalst
5 0 1775-1779 1780-1784 1785-1789 1790-1794 1795-1799
Figuur 37: Tienjarige vastenindex voor de gemeenten en de stad, 1775-1799
In figuur 37 zien we echter een ander patroon dan verwacht. Op het platteland zien we eerst een duidelijke daling van de index tot 1785-1789. Deze periode wordt gevolgd door een sterke stijging van de vastenindex om dan tot een lichte daling te komen in 1795-1799. Voor de stad Aalst is de stijging nog opvallender. We hebben eerst een lichte daling tot 1780-1784 om dan in rechte lijn naar een index van 20 te gaan in 1795-1799. De verwachte daling in de periode in 1775-1799 blijft dus uit en dit wil zeggen dat het invoegen van het burgerlijk huwelijk tijdens de Franse periode niet de oorzaak is van de dalende indices in deze periode.
52
Een andere opvallend kenmerk dat we gemakkelijk kunnen verklaren is het feit dat de vastenindex bijna altijd lager ligt dan de adventsindex. Chris Vandenbroeke poneerde in zijn werk dat er strikter werd vastgehouden aan het verbod om te huwen tijdens de vasten dan tijdens de advent.
3.6. Keuze van de weekdag voor het huwelijk: Analyse van de populairste huwelijksdag
Percentage
3.6.1. Dagschommelingen in de gemeenten
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
zondag zaterdag vrijdag donderdag woensdag dinsdag maandag
Periode
Figuur 38: Aantal huwelijken per weekdag in de gemeenten (1579-1840)
ma dins woe don vrij zat zon
15791599 16,67 25,00 0,00 8,33 0,00 16,67 33,33
16001624 8,24 38,82 7,06 11,76 5,29 8,24 20,59
16251649 13,30 22,66 8,13 11,82 7,39 21,18 15,52
16501674 9,58 18,68 12,10 14,52 7,16 22,27 15,68
16751699 9,29 18,80 11,75 13,78 7,37 19,02 19,98
17001724 7,84 16,58 11,73 12,35 6,07 22,03 23,40
17251749 7,14 20,01 12,47 12,88 7,27 14,88 25,35
17501774 5,39 26,98 12,14 14,84 5,34 11,85 23,46
17751799 6,85 36,63 10,68 12,21 4,23 8,37 21,02
18001824 11,19 26,79 12,39 21,45 8,30 10,44 9,43
18251840 12,90 22,18 13,31 31,15 7,86 7,66 4,94
Tabel 17: Aantal huwelijken per weekdag in de gemeenten (%)(1579-1840)
Figuur 38 vertegenwoordigt het aantal huwelijken per weekdag in de gemeenten Laten we deze grafiek dag per dag bespreken.
Maandag: maandag is in de periode 1625-1649 een vrij populaire dag samen met woensdag en vrijdag. De periode 1625-1649 wordt gekenmerkt door een ongeveer gelijkmatige spreiding van het aantal huwelijken over alle weekdagen. Naarmate de tijd evolueert wordt maandag minder populair. We zien wel een kleine stijging in 1675-1699 en in 1775-1799 53
maar het netto resultaat is dat maandag in populariteit afneemt. Als we tabel 18 erbij nemen dan zien we dat maandag daalt van 13,30 % in 1625-1649 tot 6,85% in 1775-1799. In de periode 1825-1840 zien we dan weer een percentage van 12,90%. Dinsdag: in de gemeenten lijkt dinsdag een populaire dag om te huwen. Gemiddeld kunnen we opmerken dat deze dag gedurende de hele onderzochte periode stabiel blijft met uitzondering van twee uitschieters: in 1600-1624 zien we een percentage van 38,82 % en in 1775-1799 een percentage van 36,36 %. Woensdag: woensdag behoort tot de minst populaire periodes in het midden van de zeventiende en achttiende eeuw met een maximum van 12,17 % in 1725-1749. In de negentiende eeuw stijgt het aantal huwelijken op woensdag lichtjes tot 13, 31% in 18001824. Donderdag: deze dag heeft net als woensdag een lage aantrekkelijkheid. Het percentage van huwelijken gaat op deze dag in de zeventiende eeuw niet boven de 15 %. Het aantal huwelijken op donderdag neemt in de negentiende eeuw wel sterk toe met 31,15 % in de periode 1800-1824. Vrijdag: vrijdag is een duidelijk onpopulaire dag in de achttiende eeuw. Het percentage kent een maximum van 8,30 % in 1800-1824. Gedurende de ganse zeventiende en achttiende eeuw geraakt het percentage amper boven de 7 %. Zaterdag: zaterdag is de minst aantrekkelijke dag in 1824-1840 met 7,66 %. De populariteit voor deze dag schommelt sterk. We zien een hoogtepunt in 1650-1674 met 22,27 %. Zondag: Tegen alle verwachtingen in behoort zondag tot de meest populaire huwelijksdagen in het Ancien Régime. In de periode 1579-1599 zien we zelfs dat één op drie huwelijken plaatsvond op zondag. Het percentage van deze dag zakt niet onder de 15,52 % gedurende de zeventiende en achttiende eeuw. Deze dag boet wel sterk in aan populariteit in de negentiende eeuw waar we slechts een percentage van 4,94 % kunnen waarnemen in 18241840.
Dag maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag
Percentage 9,85 24,83 10,16 15,01 6,03 14,78 19,34
Tabel 18: Gemiddelde percentages aantal huwelijken in de gemeenten
54
25,00
Percentage
20,00 15,00 10,00 5,00 0,00
Weekdag
Figuur 39: aantal huwelijken per weekdag in de gemeenten (gem)
Wanneer we de gemiddelden bekijken, dan valt onmiddellijk op dat dinsdag is duidelijk de meest populaire dag is en vrijdag de minst populaire. Opvallend is dat zondag de tweede meest aantrekkelijke dag is in het Ancien Régime voor dit gebied. In het Ancien Régime was huwen op de zondag de regel. Vooral tijdens de eerste helft van de zeventiende eeuw werd het huwelijk ingezegend tijdens de zondagsmis, ondanks enkele negatieve opmerkingen van de clerus die blijkbaar het verstoren van de mis door het uitdelen van gelukswensen niet kon appreciëren122. Met het verplicht maken van het burgerlijk huwelijk stelt Chris Vandenbroeke vast dat trouwen op zondag niet meer de gewoonte is. Deze evolutie kunnen we ook vaststellen binnen de gemeenten. Zondag was aanvankelijk zeer populair, maar de aantrekkelijkheid van deze dag daalt in de loop van de achttiende eeuw en bereikt het dieptepunt in de negentiende eeuw.
122
VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden. P. 33-34
55
Percentage
3.6.2. Dagschommelingen Aalst
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
zondag zaterdag vrijdag donderdag woensdag dinsdag maandag Periode
Figuur 40: Dagschommelingen Aalst(1613-1840)
maan dins woens dond vrij zat zon
16131624 7,80 13,30 9,17 14,22 11,47 25,69 18,35
16251649 9,59 12,30 11,76 11,49 10,00 23,38 21,49
16501674 7,58 12,82 10,59 10,26 8,14 28,87 21,74
16751699 8,07 16,81 9,58 11,09 9,58 22,86 22,02
17001724 9,52 14,58 10,12 13,10 9,08 20,83 22,77
17251749 7,07 15,76 9,29 11,11 6,87 20,40 29,49
17501774 9,51 23,61 9,57 10,95 5,25 12,07 29,05
17751799 10,93 42,82 7,15 8,10 3,16 3,99 23,85
18001824 14,04 4,93 17,74 42,98 6,74 10,44 3,13
18251840 4,20 4,02 35,32 35,26 10,10 10,73 0,38
Tabel 19: Dagschommelingen Aalst (%)(1613-1840)
We maken eenzelfde bespreking voor de stad Aalst als voor de gemeenten. Ik maak een opdeling per dag en bespreek kort de evolutie van de populariteit van deze dag doorheen de tijd.
Maandag: deze dag kent doorheen de hele zeventiende en achttiende eeuw een lage populariteit. We zien enkel een kleine stijging in de periode 1800-1824 om een laag aantal huwelijken te kennen in 1825-1840. Gemiddeld zal slecht 8,83 % van de Aalsterse stadsbevolking huwen op maandag. Dinsdag is een dag die gekenmerkt wordt door een stijgende populariteit doorheen de achttiende eeuw. We zien een stijging van 13,30 % in 1613-1624 naar wel 42.82 % in 17751799. Het aantal huwelijken op deze dag keldert in de negentiende eeuw met amper 4,02 % in 1825-1840. Woensdag kent een geringe populariteit gedurende de zeventiende en achttiende eeuw. Voor deze periode zien we een gemiddelde van 9 à 10 %. We zien een afname van het aantal huwelijken in 1775-1799 om dan zeer populair te worden in de negentiende eeuw. In 18251840 trouwt 35,32 % van de bevolking op woensdag.
56
Donderdag: deze dag kent ongeveer hetzelfde verloop als woensdag. Het aantal huwelijken blijft ongeveer stabiel tot 1775-1799. In de negentiende eeuw merken we dan een sterke stijging op tot 42,98 % in 1800-1824 waardoor donderdag even populair wordt als woensdag. Vrijdag wordt gekenmerkt door een laag aantal huwelijken doorheen de onderzochte periode. Vooral midden en eind achttiende eeuw kent een zeer laag percentage op deze dag. Gemiddeld is vrijdag de minst populaire dag voor de stad Aalst met 8,04 % van het totaal aantal huwelijken. Zaterdag blijkt een vrij populaire dag te zijn in de zeventiende eeuw en de eerste helft van de achttiende eeuw. Vanaf 1750 zien we een duidelijke afname van het aantal huwelijken. Het dieptepunt zien we in 1775-1799 met amper 3,16 %. In de negentiende eeuw neemt de populariteit weer toe tot 10,73 % in 1825-1840. De populariteit van zondag valt sterk op in de loop van de achttiende eeuw. We stellen percentages vast van bijna 30 % in 1725-1749 en 1750-1774. Een dergelijk hoog aantal huwelijken op zondag in de achttiende eeuw is zeer uitzonderlijk. Het aantal huwelijken op zondag neemt evenwel zeer drastisch af in de negentiende eeuw en wordt in de periode 1825-1840 bijna herleid tot 0.
Dag percentage maandag 8,83 dinsdag 16,09 woensdag 13,03 donderdag 16,85 vrijdag 8,04 zaterdag 17,93 zondag 19,23
Percentage
Tabel 20: Gemiddelde dagschommelingen Aalst (%)
20,00 18,00 16,00 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00
Weekdag Figuur 41: Gemiddelde dagschommelingen Aalst
57
3.6.3. Besluit
We kunnen besluiten dat er toch een aantal verschillen te vinden zijn tussen de gemeenten en de stad Aalst. In de stad kunnen we opmerken dat de zondag zeer onpopulair wordt. De index wordt tot bijna 0 herleid. In de gemeenten wordt de zondag doorheen de tijd ook minder populair maar toch kunnen we vaststellen dat 4,94 % van de bevolking zal trouwen op deze dag. Het grote verschil uit hem in het aantal huwelijken in het midden van de week. De afname van het aantal huwelijken op zondag in de gemeenten uit zich in een sterke toename van huwelijken op donderdag. Huwelijken op maandag, woensdag en vrijdag komen minder frequent voor. In de stad Aalst kunnen we vaststellen dat dinsdag enorm populair was aan het einde van de achttiende eeuw. Deze populariteit slaat plots op in het begin van de negentiende eeuw ten voordele van woensdag en donderdag. In de gemeenten zien we in het begin van de negentiende eeuw een overpopulariteit van één dag, namelijk donderdag. In de stad Aalst zijn twee dagen uiterst dominant, namelijk dinsdag en donderdag. We zien wel een gelijkaardige tendens naar een verschuiving van het aantal huwelijken in het midden van de week in zowel de stad als in de omringende gemeenten.
3.7. Mogelijke verklaringen voor het gevonden patroon
Tabel 21: Dagschommelingen in Londen(1576-1634)
123
Jeremey Boulton doet een gelijkaardig onderzoek naar de favoriete weekdag waarop werd getrouwd. In zijn gegevens zien we dat zondag duidelijk aan populariteit verliest in de loop van de zeventiende eeuw. Dinsdag en donderdag nemen dan weer duidelijk in populariteit toe. Net zoals we kunnen waarnemen voor de studie in de regio van Aalst, zien we hier dat er opnieuw rekening moet 123
BOULTON (J.), ‘Economy of Time? Wedding days and the working week in the past.’ p. 33
58
gehouden worden met een sterke lokale variatie. Opvallend is wel dat er in de door Boulton onderzochte periode op elke dag van de week werd gehuwd, dit is ook zo voor de regio van Aalst. Dat zaterdag een zeer onpopulaire dag was, linkt Boulton aan het feit dat er op zaterdag werd gewerkt, dit vooral in de meer stedelijke omgevingen. Dit duidt enigszins aan dat mensen nog steeds hun werk en verdiensten prioritair behandelen voor het huwelijk. Het huwelijk vindt dus in normale omstandigheden plaats op een vrije dag. Het was zeer ongewoon om een verlofdag te nemen op het werk zodat het huwelijk zou kunnen plaatsvinden. Op deze manier bevestigt Boulton dat de keuze van een dag voor het huwelijk eigenlijk een proces van eliminatie was, waar dagen die economisch voor het huishouden niet belangrijk waren, voorrang kregen. De keuze van de huwelijksdag was dus sterk afhankelijk van het verloop van de werkweek. Het feit dat we een clustering krijgen naar het midden van de werkweek kan er dus op wijzen dat de werkweek steeds regelmatiger werd. Een andere manier op na te gaan waarom mensen een bepaalde weekdag uitkiezen is controleren wanneer dat de mis doorging. Voor de parochies die Boulton onderzocht is het opmerkelijk dat bijna 50% van de huwelijken plaats vond op dagen waarop de mis werd gehouden·. In andere literatuur die handelt over de Vlaamse situatie kunnen we inderdaad bevestigen dat huwelijken in de zeventiende eeuw meestal tijdens de mis werden ingezegend. Deze situatie zal veranderen naar aanleiding van de festiviteiten die de mis verstoorden. Voortaan zou de pastoor ervoor kiezen om het huwelijk niet meer tijdens misviering te houden. Een andere auteur van Engelstalige afkomst die het aantal huwelijken op bepaalde dagen van de week onderzoekt, is Roger Schofield·. Hij doet een demografisch onderzoek van 26 Engelse parochies. In zijn onderzoek blijkt dat zondag en maandag de meest populaire dagen waren, gevolgd door donderdag en zaterdag·. In de loop van de zeventiende eeuw blijkt dat de populariteit verschuift naar het midden van de week. Vooral zondag krijgt een zware klap in het onderzoek van Schofield. Hij neemt een daling van 27 % waar tussen 1575 en 1658. De huwelijken die niet meer op zondag plaatsvinden lijken te verschuiven naar dinsdag en woensdag en dit in gelijke mate, toch is het vooral donderdag dat de grootste invloed kent in deze verschuivingen. Schofield ziet op deze dag een verdubbeling van het aantal huwelijken tegen 1661. Na deze periode ziet Schofield een herstel van zondag en een verval van donderdag tot 1780. Vooral maandag zal in de late achttiende eeuw de meest populaire huwelijksdag worden124. Schofield verklaart dat de stijging van het aantal huwelijken op maandag verband houdt met de opkomst van de proto-industrie. De proto-industrie zal er immers toe leiden dat de werkweek van de arbeiders grondig veranderd. Voortaan liep de werkweek van dinsdag tot zaterdag waardoor er alleen maar kan gehuwd worden op zondag en maandag. Toch is deze hypothese, die trouwens ook door Boulton werd verwoord, niet volledig omdat Schofield ook een stijging ziet van het aantal huwelijken op maandag in meer agrarische parochies125. De stijging van het aantal maandaghuwelijken vindt dus niet exclusief plaats in de steden.
124 125
SCHOFIELD (R.), ‘Monday’s child is fair of face’, p. 104 SCHOFIELD (R.), ‘Monday’s child is fair of face’, p. 106
59
3.8. Keuze van de huwelijksdag: analyse van de aantrekkingskracht van bepaalde (feest)dagen Een andere mogelijkheid die ondermeer Boulton vernoemd om het aantal huwelijken op een bepaalde dag te verklaren, is de aantrekkingskracht van feestdagen. Een vrij hoog percentage van het onderzochte aantal huwelijken vond plaats op een of andere feestdag. In deze thesis wordt er, vooral wegens tijdsgebrek, geen onderzoek gedaan naar de aantrekkingskracht van bepaalde feestdagen. Wel kijk ik naar het aantal huwelijken die gehouden worden op 1,2 en 3 mei. Op deze manier kunnen we immers nagaan in welke mate de dienstboden een invloed uitoefenen op het huwelijksgedrag de gemeenten en in de stad. Onderzoek wijst uit dat het contract van de dienstboden werd vernieuwd op één mei en dat de periode tussen één en drie mei de verlofdagen waren van het dienstpersoneel. Hierdoor is het onderzoek van het aantal huwelijken op deze drie dagen een ideale graadmeter om de invloed van het dienstpersoneel op het huwelijksgedrag na te gaan. Als we logisch nadenken dan weten we dat het niet abnormaal is dat de dienstboden een belangrijke plaats innemen in de maatschappij. Dienstboden zijn bijna altijd jonge mensen en daardoor is de kans op huwelijk heel groot. Het is zelfs zo dat het dienstbodeschap een vaste fase is in het leven van een persoon. Na het huwelijk werd het dienstbodeschap vaak opgegeven. Eerst en vooral wil ik in een kleine steekproef aantonen of het bevolkingsaantal al dan niet van belang is voor het aantal dienstboden. Om dit te bewerkstelligen, heb ik de gemeente Welle uitgewerkt. Na het bespreken van deze resultaten ga ik over tot het aantal huwelijken tussen één en drie mei voor alle gemeenten. Aantal 1-2-3 mei huwelijken per periode 1/mei 2/mei 3/mei Totaal
16441649
16501674
16751699
17001724
17251749
17501774
17751799
18001824
18251840
Totaal
0 0 0 0
0 0 2 2
0 2 0 2
0 2 3 5
1 1 3 5
1 0 1 2
1 0 2 3
3 0 0 3
0 2 2 4
6 7 13 26
Aantal huwelijken Welle % 1-2-3 mei huwelijken Totaal aantal meihuwelijken % 1-2-3 mei
32
143
116
160
199
212
286
348
168
1664
0,00
1,40
1,72
3,13
2,51
0,94
1,05
0,86
2,38
1,56
3
10
16
18
32
18
27
48
31
203
0,00
20,00
12,50
27,78
15,63
11,11
11,11
6,25
12,90
12,81
Tabel 22: Aantal 1-2-3 mei huwelijken te Welle (1644-1840)
Als we de tabel voor de gemeente Welle bekijken, dan moeten we vaststellen dat het aantal huwelijken tussen één en drie mei vrij laag lag. We zien wel een piek rond 1700-1724. In deze periode zien we bijna een verdrievoudiging ten opzichte van het totaal. In een eerdere tabel kunnen we zien dat er een sterke bevolkingsgroei is in het land van Aalst vanaf 1700. We zouden dan verwachten dat het aantal dienstpersoneel zou toenemen en dus ook het aantal 1-2-3 mei huwelijken. In bovenstaande tabel zien we echter geen overeenkomstige stijging. In vergelijking met de periode 1700-1724 is er zelfs een sterke daling waar te nemen in de 60
daaropvolgende periodes. Om een nauwkeurigere vergelijking te kunnen maken van het aandeel huwelijken tussen één en drie mei is het interessanter om de bevolkingsevolutie van de gemeente Welle erbij te nemen. Periode 1571 1566-1575 1616-1625 1626-1635 1636-1645 1646-1655 1656-1665 1666-1675 1676-1685 1686-1695 1696-1705 1706-1715 1716-1725 1726-1735 1736-1745 1746-1755 1756-1765 1766-1775 1776-1785 1786-1795 1791 1797 1800
Aantal inwoners 550 290 215 256 275 293 296 335 335 300 300 350 497 512 665 700 730 765 850 923 1026 931 888
Tabel 23: Bevolkingsevolutie Welle (1571-1800)
126
In bovenstaande tabel zien we een mogelijke verklaring voor de plotse stijging van het aantal huwelijken in Welle vanaf 1700. Deze tabel bevestigt dat het aantal huwelijken in verband kan worden gebracht met de bevolkingsgroei. Vanaf de periode 1696-1705 zien we een constante stijging van de bevolking. De meest spectaculaire stijging nemen we waar in 1726-1735. Het aandeel dienstpersoneel is volgens A. Kussmaul echter niet rechtstreeks afhankelijk van de werkelijke bevolking. Onrechtstreeks is dit wel zo. Wanneer er een lage bevolkingsaangroei is, dan zijn er minder arbeidskrachten voor handen en gaan de boeren eerder dienstboden verkiezen zodat ze verzekerd zijn van voldoende arbeiders. Als er een overaanbod is van arbeiders dan gaan de boeren dagloners verkiezen boven dienstboden. Het is dus niet het aandeel dienstpersoneel dat gaat veranderen maar wel het type dienstpersoneel. We kunnen dus aan de hand van tabel 21 bevestigen dat de theorie van Kussmaul klopt en dat de bevolkingsevolutie niet van rechtstreeks belang is voor het aantal huwelijken tussen één en drie mei. Ondanks deze kleine vaststelling is het niet onbelangrijk om na te gaan in welke mate de huwelijken van dienstpersoneel een invloed uitoefenen op het algemene huwelijksgedrag. We doen dit door de verhouding te analyseren van het aantal huwelijken tussen één en drie mei ten opzichte van het aantal huwelijken in de hele maand mei.
126
DE BROUWER (J.),Demografische evolutie van het Land van Aalst: 1570-1800, s.l., Pro Civitate, 1968, p. 100
61
Aantal 1-2-3 mei huwelijken per periode Totaal totaal aantal huwelijken in mei %
16441649
16501674
16751699
17001724
17251749
17501774
17751799
18001824
18251840
Tot
0 3
2 10
2 16
5 18
5 32
2 18
3 27
3 48
4 31
26 203
0,00
20,00
12,50
27,78
15,63
11,11
11,11
6,25
12,90
12,8
Tabel 24: Verhouding 1-2-3 mei huwelijken en aantal meihuwelijken; Welle (1644-1840)
Als we deze tabel bekijken, zijn de cijfers interessanter. We kunnen namelijk een evolutie waarnemen die we kunnen uitzetten in grafiek. 30,00 Percentage(%)
25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00
Periode
Figuur 42: Verhouding aantal meihuwelijken(%), Welle(1644-1840)
Op figuur 42 valt het meteen op dat er na de piek in 1700-1724 een dalende trend waar te nemen is. De piek in deze periode valt samen met de relatief sterke stijging van de bevolking van Welle die we kunnen vaststellen in tabel 26. Naarmate de bevolking verder stijgt, merken we op dat het aandeel 12-3 mei huwelijken binnen de maand mei, afneemt.
1579-1599 1600-1624 1625-1649 1650-1674 1675-1699 1700-1724 1725-1749 1750-1774 1775-1799 1800-1824 1825-1840 Totaal
1 tot 3 mei 0 0 1 7 19 48 39 58 36 33 11 252
mei 2 16 34 66 123 195 243 345 376 253 175 1828
% 0 0 2,94 10,61 15,45 24,62 16,05 16,81 9,57 13,04 6,29 13,79
Tabel 25: Aantal 1-3 meihuwelijken gemeenten (1579-1840)
62
30,00
Percentage
25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00
Periode
Figuur 43: Verhouding van 1-3 meihuwelijken tot het totaal meihuwelijken in de gemeenten(1579-1840)
Figuur 43 toont een weergave van het aantal huwelijken dat geregistreerd werd in de parochieregisters tussen één en drie mei, in verhouding tot het aantal huwelijken in de maand mei van een bepaalde periode. We zien onmiddellijk een stijgende evolutie tot 1700-1724. Vanaf deze periode zien we een stapsgewijze daling tot het midden van de negentiende eeuw. Als we kunnen veronderstellen dat het dienstpersoneel effectief trouwt tussen één en drie mei, zoals wordt aangenomen door vele auteurs, dan kunnen we besluiten aan de hand van deze grafiek, dat het aandeel dienstpersoneel in de gemeenten toeneemt tot 1700-1724. Het aandeel dienstpersoneel zal dan afnemen tot in het midden van de negentiende eeuw. Opvallend is het hoge percentage in de periode 1700-1724. Zowat één op de vijf huwelijken in de meimaand vond plaats tussen één en drie mei. Deze hoge cijfers zijn opmerkelijk omdat het aandeel dienstpersoneel in het Land van Aalst opmerkelijk lager ligt dan in andere streken. Volgens de telling van het jaar IV bestaat nog geen zeven procent van de totale bevolking tot de categorie dienstpersoneel. In het Brugse Vrije bedraagt dit aantal het dubbele. Hoe kunnen we dan dit hoge aantal huwelijken in de eerste week van mei verklaren? Volgens F. Sercu lag het aantal huwelijken in mei hoog omdat dit de uitverkoren periode was voor de boeren om te trouwen·. Ook voor Aalst kan dit een plausibele verklaring zijn. Ondanks het proto-industriële karakter van deze regio was 51,5 % van de bevolking tewerkgesteld in de landbouw. De maand mei was de periode voor de grote drukte in het agrarische jaar. De maanden die erop volgden werden gekenmerkt door veel veldwerk en hard werken. Bovendien is het zo dat een huwelijk in mei een eerste kind met zich meebrengt in de maand februari, een maand waarin de vrouw het meest kon worden gemist op het veld.
63
Ik herhaal nu hetzelfde principe voor de stad Aalst. We bekomen dan volgende resultaten:
1600-1624 1625-1649 1650-1674 1675-1699 1700-1724 1725-1749 1750-1774 1775-1799 1800-1824 1825-1840 Totaal
1 tot 3 mei 3 8 11 16 14 14 53 38 17 10 184
mei 23 69 120 184 162 237 242 276 139 229 1681
% 13,04 11,59 9,17 8,70 8,64 5,91 21,90 13,77 12,23 4,37 10,95
Tabel 26: Aantal 1-3 meihuwelijken in Aalst (1600-1840)
25,00
Index
20,00 15,00 10,00 5,00 0,00
Periode
Figuur 44: Verhouding van het aantal huwelijken tussen één en drie mei ten opzichte van het totaal aantal huwelijken in mei, Aalst (1600-1840)
Een eerste opmerking dat we aan de hand van deze grafiek kunnen maken, is dat de percentages in het algemeen veel lager liggen dan in de gemeenten. Bovendien nemen we hier een totaal andere evolutie weer. In tegenstelling tot een stijgende evolutie in de beginperiode, zien we hier een dalende trend tot 1725-1749. We merken een enorme stijging op in de periode 1750-1774 waarna we weer een daling kunnen waarnemen tot het midden van de negentiende eeuw. Aan de hand van deze vaststellingen kunnen we besluiten dat het aandeel dienstpersoneel op het platteland veel groter moet geweest zijn dan in de stad. Opvallend is dat een daling van het aantal huwelijken tussen één en drie mei in Aalst overeenkomt met een stijging van het aantal huwelijken in dezelfde periode op het platteland. Daardoor zouden we verwachten dat de daling die zich in Aalst inzet op het einde van de achttiende eeuw, een stijging zou teweeg brengen in de gemeenten. Dit is echter niet het geval. We kunnen concluderen dat er een algemene daling is van het aantal dienstpersoneel dat werd tewerkgesteld zowel in de stad als op het platteland.
64
Hoofdstuk 4: Een vergelijking: de situatie in het Land van Aalst en deze van het Brugse Vrije In de vorige hoofdstukken van deze thesis hebben we een uitgebreid onderzoek gedaan naar de maand –en dagschommelingen in een deel van het Land van Aalst. We hebben mooie resultaten verkregen maar het zou nog interessanter zijn om deze resultaten te kunnen toetsten met de resultaten van een andere regio. Als we deze vergelijking gemaakt hebben, dan kunnen we verder op zoek gaan naar de oorzaken van het gevonden huwelijkspatroon.
4.1. Economische situatie in het Brugse Vrije Een belangrijke factor die het patroon van huwelijksschommelingen stuurt, is de economische situatie. In het begin van deze thesis hebben we al aangehaald dat het Land van Aalst vooral gekenmerkt wordt door een proto-industrie die gepaard gaat met een doorgedreven bedrijfsversnippering. In het onderzoek van Sercu merken we op dat hij een opdeling maakt op basis van de grondsoort. Hij beschrijft de noordelijke parochies, die deel uitmaken van de polders, en de zuidelijke parochies die reeds tot Binnen-Vlaanderen behoorden·. Binnen-Vlaanderen wordt gekenmerkt door proto-industriële activiteiten terwijl de polders voornamelijk middelgrote en grote boerenbedrijven herbergden. Meer dan 20 % van de bedrijven waren groter dan 10 ha. De landbouwbedrijven die we hier terugvinden richten zich vooral op graan –en veeteelt. Verder benadrukt Sercu in zijn thesis dat deze bedrijven sterk exportgericht waren. Wel 50 % van de geproduceerde broodgranen waren voor de markt bestemd127. De proto-industrie kende hier weinig succes omwille van de lage bevolkingsdichtheid. In tegenstelling tot het Land van Aalst was de bevolkingsdichtheid in kust-Vlaanderen zeer gering. De zuidelijke parochies die Sercu beschrijft, vertonen een zeer gelijkaardig patroon als in het Land van Aalst. De bevolkingsdichtheid is er groot waardoor de druk om te overleven als gezin groter is dan in de polders. Net daarom moeten gezinnen een toevlucht zoeken tot andere inkomsten, meer bepaald inkomsten uit de protoindustrie. Omdat de bevolkingsdichtheid groot is en de proto-industrie veelvuldig, was er veel minder ruimte voor het telen van graangewassen. Daarom is kust-Vlaanderen de belangrijkste leverancier voor graangewassen voor Binnen-Vlaanderen.
127
SERCU (F.), Huwelijkssluiting tijdens de Nieuwe Tijd, p. 68
65
4.2. Maandschommelingen Land van Aalst vs. Noorden van Brugge 15791599 jan feb maar apr mei juni juli aug sep okt nov dec
16001624
16251649
16501674
16751699
17001724
17251749
17501774
17751799
18001824
18251840
98,19
103,96
104,79
127,23
103,53
119,48
95,17
84,90
96,89
108,61
90,18
107,74
121,69
170,94
157,07
202,86
142,95
138,10
150,21
148,86
125,76
142,66
0,00
20,79
36,82
31,81
36,97
42,32
56,63
43,89
19,38
50,93
37,48
0,00
64,46
29,27
78,06
95,52
108,03
70,71
112,20
100,70
99,07
88,35
196,37
117,82
93,47
112,65
189,80
175,90
206,07
203,88
193,23
167,78
200,27
101,46
100,26
90,73
108,19
94,24
101,17
95,90
112,20
143,03
102,94
100,45
196,37
103,96
110,46
112,65
83,81
75,51
131,35
108,00
106,86
94,38
100,72
294,56
69,31
70,81
83,50
76,41
83,80
74,72
84,90
103,54
98,87
96,04
101,46
114,59
87,80
63,00
67,50
68,59
69,90
73,41
82,96
82,04
100,45
0,00
214,85
161,44
117,96
86,27
102,89
100,68
90,10
98,55
126,59
103,07
101,46
164,72
219,50
167,08
150,28
122,61
116,22
114,59
102,98
109,91
105,29
0,00
6,93
31,16
46,39
22,18
60,57
46,41
26,57
8,31
35,20
38,65
Tabel 27: Maandschommelingen in de gemeenten (1579-1840)
Als we nogmaals de gegevens voor het Land van Aalst erbij nemen, dan vallen er ons onmiddellijk een aantal dingen op. Over de hele lijn is het aantal huwelijken in de maanden maart en december extreem laag ten op zichte van de andere maanden. We hebben al meermaals vermeld dat dit te maken heeft met de tempore clauso, meer bepaald met de vasten en de advent. Het aantal huwelijken is het hoogst in de meimaand, gevolgd door februari. De rest van het aantal huwelijken is nagenoeg evenredig verdeeld over de rest van het jaar. Om na te gaan in welke mate de plaatselijke economie een invloed uitoefent op het huwelijkspatroon, maken we de vergelijking met het Noorden van Brugge, waar we een totaal ander agro-systeem aantreffen dan in het Land van Aalst. 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0
Brugge
Aalst
Figuur 45: Maandschommelingen LvA en NBrugge (gem)
Bovenstaande grafiek stelt de gemiddelde maandschommeling voor in het Land van Aalst en het Noorden van Brugge. Voor het Land van Aalst betreft het de periode 1579-1840, voor het Noorden 66
van Brugge 1625-1798. We stellen meteen vast dat beide grafieken in dezelfde maanden een dieptepunt kennen, namelijk in maart en december. Opvallend is dat het aantal huwelijken in maart en december voor het Noorden van Brugge hoger lijken te zijn dan in het Land van Aalst. Het verschil is echter miniem. Verder zien we een gemeenschappelijke piek in de maand februari vermoedelijk ter compensatie van het lage aantal huwelijk in maart. Een groot verschil zien we in het aantal huwelijken in april. In het Land van Aalst liggen deze veel lager dan in het Noorden van Brugge. In het Noorden van Brugge is het zelfs zo dat het maximum aantal huwelijken in het jaar valt in de maand april. Deze maand wordt dan gevolgd door een sterke meimaand. Het is opvallend hoe het Noorden van Brugge twee sterke huwelijksmaanden kent, terwijl dit voor het Land van Aalst beperkt wordt tot de meimaand. Dit verschil zouden we kunnen wijten aan het verschil in de agro-systemen. Omdat er in het Noorden van Brugge veel meer arbeiders nodig waren om op de grote landbouwbedrijven te werken, zet het agrarische jaar daar veel vroeger en sterker in dan in het Land van Aalst. Dit zal zich in de maandschommelingen uiten als een groot aantal huwelijken in de maand april, wanneer men nog tijd heeft om te huwen. Een ander verschil zien we duidelijk in de zomer –en herfstmaanden. In deze periode voor het Noorden van Brugge schommelt de index rond 80. In het Land van Aalst wordt er tijdens de zomer en de herfst beduidend meer gehuwd dan in Brugge. Opnieuw kunnen we een oorzaak vinden in de tewerkstelling op de grote landbouwbedrijven in het Noorden van Brugge. De agrarische sector is daar belangrijker waardoor er meer mensen in de oogstmaanden aan het werk zijn dan in het Land van Aalst. Er wordt dus tijdens de oogstmaanden in het Noorden van Brugge minder getrouwd omdat er hard op het veld wordt gewerkt. Voor het Land van Aalst lijkt het bovendien zo dat het lage aantal huwelijken in december gecompenseerd wordt door een hoger aantal huwelijken in oktober en een duidelijk maximum in de maand november. Het Noorden van Brugge wordt gekenmerkt door het ontbreken van een herfstpiek. In deze regio blijft het aantal huwelijken stabiel tot het dieptepunt in december. We hebben nu een algemene vergelijking gemaakt van de gemiddelde maandschommelingen. Op het eerste zicht zijn de resultaten precies zoals we zouden kunnen verwachten. Wat wel bijzonder is, is dat er in het Land van Aalst tijdens de tempore clauso gemiddeld meer gehuwd wordt dan in dezelfde periode in het Noorden van Brugge. Om een duidelijkere vergelijking te kunnen maken, bespreken we de verschillen per periode.
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december
16251649 89,37 188,39 32,92 150,67 101,13 111,79 124,64 87,01 97,21 105,83 94,78 25,87
16501674 106 140,18 58,44 188,17 106 102,51 114,15 73,38 89,87 123,66 64,6 38,05
16751699 88,6 164,14 66,74 156,38 130,02 104,63 128,87 81,69 90,36 81,69 74,9 42,42
17001724 96,44 116,18 46,12 185,22 167,72 113,73 107,97 80,71 75,82 89,1 75,82 48,22
17251749 90,73 134,07 67,74 127,5 205,65 117,5 140,32 77,42 70 73,79 56,25 41,13
17501774 103,21 144,15 49,6 178,68 221,17 96,96 100,53 80,42 76,18 46,91 73,41 33,51
17751798 97,17 117,3 20,65 220,91 216,21 107,94 60,73 114,18 70,29 55,87 100,41 23,08
Tabel 28: Maandschommelingen in het Noorden van Brugge (1625-1798)
1579-
1600-
1625-
1650-
1675-
1700-
1725-
1750-
1775-
1800-
182567
jan feb maar apr mei juni juli aug sep okt nov dec
1599
1624
1649
1674
1699
1724
1749
1774
1799
1824
1840
98,19
103,96
104,79
127,23
103,53
119,48
95,17
84,90
96,89
108,61
90,18
107,74
121,69
170,94
157,07
202,86
142,95
138,10
150,21
148,86
125,76
142,66
0,00
20,79
36,82
31,81
36,97
42,32
56,63
43,89
19,38
50,93
37,48
0,00
64,46
29,27
78,06
95,52
108,03
70,71
112,20
100,70
99,07
88,35
196,37
117,82
93,47
112,65
189,80
175,90
206,07
203,88
193,23
167,78
200,27
101,46
100,26
90,73
108,19
94,24
101,17
95,90
112,20
143,03
102,94
100,45
196,37
103,96
110,46
112,65
83,81
75,51
131,35
108,00
106,86
94,38
100,72
294,56
69,31
70,81
83,50
76,41
83,80
74,72
84,90
103,54
98,87
96,04
101,46
114,59
87,80
63,00
67,50
68,59
69,90
73,41
82,96
82,04
100,45
0,00
214,85
161,44
117,96
86,27
102,89
100,68
90,10
98,55
126,59
103,07
101,46
164,72
219,50
167,08
150,28
122,61
116,22
114,59
102,98
109,91
105,29
0,00
6,93
31,16
46,39
22,18
60,57
46,41
26,57
8,31
35,20
38,65
Tabel 29: Maandschommelingen in het Land van Aalst (1579-1840)
4.3. Vasten –en adventsindex Naast de maandschommelingen moeten we uiteraard ook bekijken in welke mate de vasten –en adventsindices verschillen voor de gemeenten in het Land van Aalst (LvA) en het Noorden van Brugge (NBrugge). Figuur 36 geeft de grafiek weer voor beide regio’s. Eerst en vooral wil ik opmerken dat ik ook voor het Land van Aalst gebruik heb gemaakt van de maart –en decemberindices. Ik heb dit gedaan omdat F. Sercu deze in zijn thesis gebruikt en omdat het anders moeilijk zou zijn om de vergelijking te maken. 80,00 70,00 60,00 index
50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 1625-1649
1650-1674
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
Periode maart (LvA)
december (LvA)
maart (NBrugge)
december (NBrugge)
Figuur 46: Maart -en decemberindices voor het LvA en NBrugge (1625-1799)
Als we figuur 44 bekijken, dan zien we onmiddellijk dat de maart –en decemberindex voor het Noorden van Brugge gemiddeld boven deze van het Land van Aalst komt. We kunnen niet onmiddellijk een oorzaak vinden in de economische situatie. Als we dit zouden bekijken, zouden we eerder het omgekeerde verwachten. Het is immers zo dat de geloofsbeleving in de Noordelijke parochies van het Brugse Vrije nog 68
steeds sterker was dan deze in het Land van Aalst. Dit hebben we reeds eerder besproken in deze thesis aan de hand van het werk van Jozef de Brouwer. We zijn dus verplicht om een andere oorzaak te vinden voor dit opmerkelijke fenomeen. We vinden deze oorzaak als we de kaart van het definitieve celibaat erbij nemen.
128
Figuur 47: Definitief Celibaat in Oost -en West-Vlaanderen (1796)
4.3.1. Besluit
We kunnen besluiten dat de maandschommelingen van de huwelijken voor zowel het Land van Aalst als het Noorden van Brugge een gelijkaardig patroon vertonen. Toch kunnen we algemeen zeggen dat er over de hele lijn meer wordt getrouwd in de gemeenten van het Land van Aalst dan in het Noorden van Brugge. Dit valt vooral op in de zomermaanden. Ook zien we voor het Land van Aalst dat er een duidelijke herfstpiek aanwezig is met een hoog aantal huwelijken in oktober en november. Ten noorden van Brugge zijn de huwelijken ongeveer gelijk verdeeld over de zomer –en herfstmaanden. In Noordelijk Brugge valt het wel op dat er twee maanden een opvallend hoog aantal huwelijken kennen. Zowel april als mei zijn in deze regio zeer populair. April vertoont zelfs meer huwelijken dan mei ondanks het hoge aantal dienstboden in deze regio. Het Land van Aalst wordt gekenmerkt door één maand die er uitspringt, de meimaand. Beide streken kennen een laag aantal huwelijken in maart en december, dit wordt duidelijk bevestigd in de weergave van de maart –en decemberindices. Toch liggen de maart –en decemberindices voor het Noorden van Brugge systematisch hoger dan deze voor het Land van Aalst. We hebben proberen 128
SERCU (F.), Huwelijkssluiting tijdens de Nieuwe Tijd, p. 58
69
aantonen aan de hand van kaart 45 dat dit vermoedelijk te maken heeft met het aandeel celibatairen dat in de streek van Brugge veel lager ligt dan in de regio Aalst. Bovendien zien we eenzelfde dalende trend op het einde van de achttiende eeuw wat er wijst dat er een algemene tendens vast te stellen is naar minder huwen in de vasten en de advent in Het Land van Aalst alsook in het Noorden van Brugge.
Index
4.4. Maandschommelingen van de stad Aalst vs. de stad Brugge
180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
Aalst Brugge
Maand
Figuur 48: Maandschommelingen Aalst vs. Brugge
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december
161316251650167517001725175017751624 1649 1674 1699 1724 1749 1774 1799 140,52 144,69 117,30 125,39 138,51 102,35 121,30 114,30 41,52 62,81 71,51 133,22 105,82 122,76 121,24 125,42 32,43 41,34 37,80 47,77 66,63 71,41 43,27 22,86 173,13 133,09 123,90 88,43 154,00 88,55 112,57 137,68 124,31 109,71 156,40 183,10 142,02 188,04 186,97 180,26 89,36 116,66 96,97 100,77 99,65 88,55 109,38 122,83 91,88 87,45 99,05 89,56 113,97 104,73 98,89 92,09 97,28 114,48 118,60 73,64 91,17 76,17 96,58 107,11 106,11 103,51 95,62 104,89 68,85 103,30 92,61 87,06 151,33 108,12 117,30 63,69 85,91 80,93 80,35 88,17 111,70 88,72 103,70 96,66 68,85 103,30 91,01 114,06 37,83 87,45 59,95 95,53 64,87 71,41 47,90 12,41
Tabel 30: Maandschommelingen Aalst (1613-1799)
70
16001624 januari 143,39 februari 120,00 maart 39,12 april 120,48 mei 109,35 juni 117,65 juli 111,70 augustus 96,64 september 99,45 oktober 91,16 november 118,05 december 36,58
16251649 133,20 150,22 33,01 113,40 92,99 120,50 115,11 90,31 101,11 91,65 124,49 40,38
16501674 120,85 137,76 53,46 115,88 83,87 124,33 100,89 96,06 93,31 106,11 109,79 62,43
16751699 107,64 144,68 52,33 106,90 101,69 118,35 100,88 111,43 106,62 97,63 99,07 57,74
17001724 125,38 151,15 35,36 118,44 126,00 118,44 90,63 94,22 98,13 86,43 107,07 54,65
17251749 125,15 127,41 16,78 126,21 157,20 125,04 84,82 114,60 97,38 98,39 116,08 15,46
17501774 133,79 128,85 27,11 124,79 146,11 115,87 85,55 110,38 97,87 94,53 112,96 26,41
17741798 115,96 134,79 17,17 128,81 168,09 124,00 88,69 110,51 98,12 101,82 105,42 11,52
Tabel 31: Maandschommelingen Brugge (1600-1798)
4.5. Vasten –en adventsindex
Index
We maken opnieuw gebruik van de maart –en decemberindex in plaats van de vasten –en adventsindex. We doen dit opdat we de gegevens voor de stad Brugge en de stad Aalst gemakkelijker met elkaar kunnen vergelijken. F. Sercu maakt immers geen gebruik van de vasten –en adventsindex. Als we voor de stad Aalst de vasten –en de adventsindex zouden gebruiken en we deze zouden vergelijken met de maart –en decemberindex van de stad Brugge dan zouden we een vertekend beeld krijgen. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1613-1624 1625-1649 1650-1674 1675-1699 1700-1724 1725-1749 1750-1774 1775-1799 periode december A
december B
maart A
maart B
Figuur 49: Maart -en decemberindices voor Aalst (A) en Brugge (B) (1613-1799)
Als we bovenstaande grafiek bekijken, dan moeten we eigenlijk vaststellen dat er niet meteen duidelijke overeenkomsten te zien zijn. Vooral de beginperiodes vertonen grote verschillen. Als we beginnen met het bespreken van de decemberindex dan merken we op dat deze voor de stad Aalst veel hoger ligt dan voor de stad Brugge. In 1613-1624 zijn beide indices gelijk maar vanaf dan zien we een duidelijke toename voor Aalst terwijl de indices voor Brugge geleidelijk toenemen tot een maximum in 1650-1674. In deze periode 71
zijn de indices voor Aalst en Brugge opnieuw gelijk, voor Aalst stellen we vast dat dit een minimum is. Vanaf dan zien we opnieuw een sterke stijging van de decemberindex voor Aalst terwijl deze voor Brugge langzaam afneemt. In 1700-1724 zien we een toenadering van de index voor beide steden. Vanaf dit moment zien we een gezamenlijke dalende evolutie naar het einde van de achttiende eeuw toe. Beide steden vertonen eenzelfde lage index in de periode 1775-1799. Het dieptepunt dat we voor de stad Brugge kunnen vaststellen in 1725-1749 is niet te zien voor de stad Aalst. De omgekeerde evolutie kunnen we vaststellen voor de maartindex: in de beginperiode sluiten de indices van beide steden vrij goed op elkaar aan met een min of meer gelijkaardig verloop tot 1675-1699. Hier stellen we vast de maartindex voor Brugge iets hoger is dan deze voor Aalst. Vanaf 1675-1699 zien we een sterke daling voor Brugge terwijl de maartindex voor Aalst sterk toeneemt. Het verschil tussen beide steden is het grootst in de periode 1725-1749. Vanaf deze periode zien we opnieuw een toenadering voor beide steden: tegen het einde van de achttiende eeuw zien we dat de maartindices voor zowel Aalst als Brugge even groot zijn. 4.5.1. Besluit
De maart –en decemberindex voor beide steden vertonen grote verschillen. De algemene evolutie is voor beide steden echter hetzelfde. Zowel de maart –als decemberindex neemt af tot een minimum aan het einde van de achttiende eeuw. In theorie wil dit zeggen dat zowel da vasten –als de adventsregels strenger worden nagevolgd dan in het begin van de zeventiende eeuw. We zien eenzelfde patroon voor het platteland, ook daar lijkt het erop dat men zich strikter zal houden aan de vasten –en adventsregels.
4.6. Vergelijking van het aantal meihuwelijken in Brugse Vrije en het Land van Aalst
1625-1649 1650-1674 1675-1699 1700-1724 1725-1749 1750-1774 1775-1798
1 en 3 mei 2 9 19 24 30 25 20
mei 43 78 113 160 170 165 178
% 4,65 11,54 16,81 15,00 17,65 15,15 11,24
Tabel 32: 1-3 meihuwelijken, Noorden van Brugge (1625-1798)
72
Percentage
20,00 18,00 16,00 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00
Periode
Figuur 50: Verhouding van het aantal huwelijken op één en drie mei tot het aantal huwelijken in mei, Noord-Brugge (1625129 1798)
Wanneer we onze bevindingen vergelijken met de bevindingen van F. Sercu over het Brugse Vrije, dan moeten we eerst en vooral rekening houden met een belangrijke opmerking. Sercu heeft enkel gegevens verzameld over het aantal huwelijken op één en drie mei. In mijn berekeningen heb ik ook rekening gehouden met twee mei. Desalniettemin kunnen we een idee krijgen van het belang van het aantal huwelijken tijdens de verlofperiode van het dienstpersoneel. We kunnen echter niet voorspellen of er al dan niet veel of weinig op twee mei werd getrouwd in het Brugse Vrije en welke invloed dit zal hebben op de grafiek. Daarom is het belangrijk om deze opmerking niet uit het oog te verliezen. In het Aalsterse is het zo dat de dienstboden een opmerkelijke invloed uitoefenen op het huwelijkspatroon maar vermoedelijk is niet alleen deze bevolkingsgroep verantwoordelijk voor datzelfde patroon. Dit verklaart waarom het percentage van huwelijken zowel in de gemeenten als in de stad nooit de 25 % overstijgt. Één op vijf huwelijken is wel degelijk een groot aantal van huwelijken die valt tussen één en drie mei. De regio Aalst wordt gekenmerkt door een vrij laag aantal dienstboden, zo hebben we reeds kunnen opmerken eerder in deze thesis. In het Noorden van Brugse Vrije zien we dat het maximum van het aantal huwelijken op één en drie mei ligt in de periode 1725-1749 met een percentage van 17,65 %. In de gemeenten van het Aalsterse, ligt deze piek vroeger, namelijk in 1700-1724. Bovendien ligt deze piek veel hoger. Toch kennen beide grafieken een gelijkaardig verloop met een toename in de zeventiende en achttiende eeuw tot een piek in 1725-1749, waarna een daling volgt op het einde van de achttiende eeuw. Hoewel we voor de regio Aalst enkel het totaal aantal huwelijken weergeven tussen één en drie mei en niet het aantal huwelijk op de specifieke dagen één en drie mei, kunnen we ook hier opmerken dat er een daling is te zien in diezelfde periode. Hoewel we zien dat het maximum in de Aalsterse gemeenten hoger ligt, kunnen we vermoeden dat in werkelijkheid het percentage huwelijken tussen één en drie mei van de noordelijk parochies van Brugge hoger ligt omwille van het uitsluiten van mei. Bovendien kunnen we vaststellen dat er in de Aalsterse gemeenten gemiddeld 13,79 % van de huwelijken in mei op deze drie dagen valt, terwijl dat percentage van Noord-Brugge op 14,22 % ligt en dit zonder rekening te houden met twee mei.
129
Eigen bewerking aan de hand van de gegevens van F. Secu te vinden in: SERCU (F.), Huwelijkssluiting tijdens de Nieuwe Tijd, p. 146 in bijlage
73
30,00 Percentage
25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00
Periode gemeenten (A)
Nbrugge
Figuur 51: Vergelijkende grafiek van het aantal huwelijken tussen één en drie mei (gemeenten Aalst en NBrugge)(1625-1799)
4.6.1. Verklaring
Als we aannemen dat het aantal huwelijken tussen één en drie mei huwelijken van dienstboden zijn, dan kunnen we vaststellen dat het aantal dienstpersoneel in de loop van de achttiende en vooral in de negentiende eeuw afneemt. Als we alle grafieken naast elkaar leggen dan is de dalende trend duidelijk merkbaar in alle gemeenten. Een verklaring voor deze evolutie kunnen we vinden in het artikel van Veerle Delahaye. In dit artikel slaagt zij er in een verband te leggen tussen de koopkracht van de dienstboden en de afname van het dienstbodeschap in de achttiende en negentiende eeuw in de zuidelijke regio’s van het Brugse Vrije·. Delahaye stelt vast dat er in de achttiende eeuw een duidelijk terugval was van zowel de koopkracht van de dienstbode als van de brutohuwelijkscoëfficiënten 130(grafiek in bijlage). Een ander gevolg dat door Delahaye werd vastgesteld, is dat de dalende BHC een invloed kennen op de leeftijdsopbouw van het dienstpersoneel. Oudere dienstboden waren tegen 1815 geen uitzondering meer. De oorzaak van de dalende vraag naar dienstboden is te zoeken in de bevolkingsstijging van de negentiende eeuw. Dit zorgde ervoor dat het aanbod aan werkkrachten groter werd dan de vraag ernaar door de boer. Bovendien is ook de bedrijfsversnippering een negatieve factor in dit proces·. Omdat de vaststelling van de daling van het dienstpersoneel voor zowel de Aalsterse gemeenten als het noorden van Brugge te maken valt, geldt deze verklaring voor beide regio’s. Ik had graag eenzelfde vergelijking gemaakt voor de stad Aalst en de stad Brugge. Jammer genoeg ontbreken de gegevens voor een vergelijking in de thesis van F. Sercu.
130
DELAHAYE (V.), p. 73
74
Hoofdstuk 5: Economie en nuptialiteit Nu we bijna op het einde gekomen zijn van deze thesis hebben we al kunnen vaststellen dat er een duidelijk verband te vinden is tussen de economische situatie in een regio en het aantal huwelijken. Het is immers algemeen geweten dat de beslissing om te huwen heel nauw samenhangt met het kunnen aankopen van een klein stuk grond waarmee er in het levensonderhoud van een gezin kon worden voorzien. Nog opvallender is dat het ritme van de huwelijkssluitingen heel nauw overeenkomt met het ritme waaraan het werk op het veld elk jaar onderhevig was. In landbouwgemeenschappen zien we een duidelijke flow van arbeiders naargelang het seizoen verandert. Op de momenten waar het meeste werk moest verricht worden, waren er meer arbeiders nodig en omgekeerd. Een belangrijke auteur die het verband heeft onderzocht tussen het ritme van de huwelijkssluitingen en de economie is Ann Kussmaul. But because the timing of marriages within the year was economically sensitive, marriage seasonality commends itself as an indirect indicator of economic activities.”131 Aan de hand van één van haar belangrijkste artikels: Time and space, hoofs and grains132, leggen we haar bevindingen uit. Ann Kussmaul kon net als wij vaststellen dat er grote regionale verschillen zijn. Bovendien merkt zij belangrijke veranderingen op doorheen de tijd die verband houden met de veranderende behoeftes van de bevolking. Deze veranderingen gaan grotendeels samen met de groeiende marktintegratie zoals wij die ook kunnen vaststellen in het Land van Aalst. De groeiende marktintegratie in het Land van Aalst laat zich uiten door een sterk doorgedreven proto-industrialisering en regionale specialisatie. Het ritme van huwelijkssluitingen die Ann Kussmaul registreerde werd echter niet alleen bepaald door de economie maar ook door de kerkelijke regelgeving. Ook in de Engelse casus zien we een sterke daling van het aantal huwelijken tijdens de tempore clauso. De invloed van de tempore clauso laat zich in de casus Engeland evenzeer voelen in de maanden maart en december als we voor de regio Aalst hebben kunnen vaststellen. Andere belangrijke invloeden die Ann Kussmaul vernoemt in haar werken zijn onder meer de invloed van dienstboden , clandestiene huwelijken en hertrouwhuwelijken. Ook in het geval van het Land van Aalst hebben we de invloed van dienstboden onder de loep genomen. We hebben kunnen vaststellen dat er wel degelijk een invloed is. Op het maximum van het aantal huwelijken tijdens de eerste drie dagen van mei hebben we gezien dat zowat één op vijf huwelijken in mei net dan plaatsvindt. De invloed van dienstboden in de Engelse casus laat zich vooral merken in de maand oktober. In Engeland liepen de contracten op één oktober af. “Servants in husbandry were released from their annual contracts (and their implied celibacy) each Michaelmas, and were more likely to marry then, in October, than were day-laborers, whose shorter contracts were in any case no impediment to marriage.”133 Vandaar dat we kunnen merken dat de piek van het aantal huwelijken in het onderzochte gebied van Ann Kussmaul in oktober te situeren valt (zie kaart 50). Verder kunnen we afleiden uit bovenstaand citaat dat niet alleen het aantal dienstboden belangrijk is in het aantal oktoberhuwelijken in Engeland, maar dat ook 131
KUSSMAUL (A.), ‘Time and Space, Hoofs and Grains’, p. 777 KUSSMAUL (A.), ‘Time and Space, Hoofs and Grains’, pp. 755-779 133 KUSSMAUL (A.), ‘Time and Space, Hoofs and Grains’, p. 771-772 132
75
de verhouding tussen dienstboden en dagloners van belang is. Dagloners waren niet gebonden aan een jaarcontract en konden dus huwen wanneer ze wilden. Als het aantal dagloners toeneemt, dan zou het aantal huwelijken in Engeland in oktober moeten afnemen. Kussmaul insinueert dus dat een hoger aantal dienstboden ook meteen een hoger aantal huwelijken in mei (voor het Land van Aalst) zou betekenen. Als we grafiek 49 nog eens zouden bekijken, dan valt het op dat het verschil met het Noorden van Brugge, waar meer dienstboden tewerkgesteld zijn, niet echt frappant is. Bovendien ziet Kussmaul ook een verband tussen het aantal dienstboden en de bevolkingsgroei. Wanneer er minder arbeiders beschikbaar zijn, bijvoorbeeld in een periode van lage bevolkingsgroei, zal een boer eerder dienstboden in dienst nemen zodat hij een jaar lang verzekerd is van werkkrachten. Indien er veel arbeiders op de markt zijn, zal de boer dagloners voor kortere tijd in dienst nemen. Als we deze hypothese van Ann Kussmaul moeten toetsten aan onze gegevens, dan zouden we moeten kunnen vaststellen dat het aantal meihuwelijken stijgt in periodes waar de bevolkingsgroei laag is. In het Land van Aalst zien we dat er een bevolkingsachteruitgang is in de late zeventiende eeuw en in het begin van de achttiende eeuw. Als we er grafiek 41 opnieuw bijnemen dan kunnen we inderdaad vaststellen dat het aantal huwelijken van dienstboden in deze periode sterk toeneemt. In de achttiende en negentiende eeuw zien we een verwachte daling van het aantal dienstboden evenredig met de stijging van de Aalsterse bevolking in dezelfde periode. We kunnen dus besluiten dat de invloed van dienstboden wel aanwezig is maar niet zo groot is als eerst gedacht. Als de invloed ervan echt doorslaggevend zou zijn geweest, dan was het verschil tussen het Land van Aalst en het Brugse Vrije groter geweest. Naast dienstboden kunnen ook hertrouwhuwelijken een grote invloed uitoefenen op de maandschommelingen. Hertrouwhuwelijken vinden immers vaker plaats binnen de tempore clauso. Om deze reden is het aantal celibatairen in de regio belangrijk. Omdat het aantal celibatairen in het Brugse Vrije veel lager is dan in het Land van Aalst, kunnen we vaststellen dat er in het Brugse meer getrouwd wordt in de tempore clauso. Bovenstaande opmerkingen hebben volgens Kussmaul wel degelijk een invloed op het ritme van huwelijkssluiting maar deze zijn niet van die aard dat het gehele patroon grondig wordt gewijzigd. Ann Kussmaul omschrijft het als volgt: “Non-economic factors, including the mode of hiring labor, could only have modified, and not significantly altered, the seasonality of marriage as measured in the autumn and spring/early summer indexes. The precise dating of the peaks within the season (for example in May or in June) may have been influenced by religious observance, and the intensity of peaks by the extent of remarriage and farm service, but none of the probable disturbances could have moved the peaks from one season to another. The field has thus been at least partially cleared for an explanation couched in terms of changing economic exigencies.”134
134
KUSSMAUL (A.), ‘Time and Space, Hoofs and Grains’, pp. 772-773
76
135
Figuur 52: Huwelijkspieken 1681-1720, Engeland
Een vaststelling die we gedaan hebben voor zowel het Land van Aalst als het Brugse Vrije is dat mensen huwen wanneer ze tijd hebben. In de context van de zeventiende en achttiende eeuw is dat wanneer het in het agrarisch jaar rustig is. Ook Kussmaul bevestigt deze these. Wanneer er veel arbeiders nodig waren om het land te bewerken, zullen we zien dat het aantal huwelijken in deze periode van het jaar daalt. We zien aan de hand van onze gegevens dat dit vooral tijdens de zomermaanden was, de oogstperiode. “In northwest Europe as a whole, differences in marriage seasonality reflect “the changing seasonal demand for labour.”’136
135
KUSSMAUL (A.), ‘Time and Space, Hoofs and Grains’, p. 759
77
jan feb maar apr mei juni juli aug sep okt nov dec
15791599
16001624
16251649
16501674
16751699
17001724
17251749
17501774
17751799
18001824
18251840
98,19
103,96
104,79
127,23
103,53
119,48
95,17
84,90
96,89
108,61
90,18
107,74
121,69
170,94
157,07
202,86
142,95
138,10
150,21
148,86
125,76
142,66
0,00
20,79
36,82
31,81
36,97
42,32
56,63
43,89
19,38
50,93
37,48
0,00
64,46
29,27
78,06
95,52
108,03
70,71
112,20
100,70
99,07
88,35
196,37
117,82
93,47
112,65
189,80
175,90
206,07
203,88
193,23
167,78
200,27
101,46
100,26
90,73
108,19
94,24
101,17
95,90
112,20
143,03
102,94
100,45
196,37
103,96
110,46
112,65
83,81
75,51
131,35
108,00
106,86
94,38
100,72
294,56
69,31
70,81
83,50
76,41
83,80
74,72
84,90
103,54
98,87
96,04
101,46
114,59
87,80
63,00
67,50
68,59
69,90
73,41
82,96
82,04
100,45
0,00
214,85
161,44
117,96
86,27
102,89
100,68
90,10
98,55
126,59
103,07
101,46
164,72
219,50
167,08
150,28
122,61
116,22
114,59
102,98
109,91
105,29
0,00
6,93
31,16
46,39
22,18
60,57
46,41
26,57
8,31
35,20
38,65
Tabel 33: Maandschommelingen in de gemeenten van het Land van Aalst (1579-1840)
Uit deze tabel kunnen we gemakkelijk de periodes uithalen waarvan we vermoeden dat het kalm was in het agrarische jaar. We zien opvallend hoge indices in de maanden februari, mei, oktober en november. Voor de maanden mei en november hebben we reeds al enkele verklaringen gegeven. In de meimaand huwen de dienstboden. Bovendien is dit de maand vlak voor het drukke zaaimoment in het agrarische jaar. In november wordt veel gehuwd om het lage aantal huwelijken tijdens de adventsperiode te compenseren. Dat er minder gehuwd wordt tijdens de drukke oogstmaanden laat zich tonen door de opvallend lagere indices in de maanden juni tot september. Doorheen de achttiende eeuw zien we echter wel een verschuiving naar meer huwelijken in de zomermaanden wat kan duiden op het minder belangrijk worden van de landbouweconomie. In het Land van Aalst was slechts de helft van de bevolking tewerkgesteld in de primaire sector in plaats van ongeveer drie kwart van de bevolking in het Noorden van Brugge. Die vaststelling uit zich door een hoger aantal huwelijken tijdens de zomermaanden in het Land van Aalst. Dat het grootste aantal huwelijken plaatsvindt in periodes waar het kalm was, heeft ook te maken met het feit dat een groot deel van de gemeenschap betrokken was bij het huwelijksfeest. Ook in Vlaanderen werden huwelijksfeesten groots opgevat: het huwelijk duurde vaak meer dan één dag en ging gepaard met veel drank en plezier. In deze context herinneren we ons aan de excessen waaraan de bevolking zich tegoed deed in de beschrijvingen van Jozef de Brouwer (cfr. Supra). Een andere belangrijke factor die een invloed uitoefent op de maandschommelingen is volgens Kussmaul het type van landbouw dat in een specifieke regio wordt bedreven. In Engeland ziet zij namelijk een duidelijk verschil tussen regio’s waar veeteelt centraal staat en regio’s waar graanteelt de belangrijkste bron van inkomsten is137. In graanregio’s zien we een piek in de late zomer en herfst. In regio’s waar vooral aan veeteelt gedaan wordt, zien we een piek in de lente en vroege zomer. Voor de regio Aalst valt het op dat we meestal een piek zien in de maanden oktober en november. We kunnen voor deze regio echter het verschil tussen graanteelt en veeteelt niet toepassen aangezien we te maken hebben met een sterke aanwezigheid van de protoindustrie. Als we de theorie van Kussmaul zouden volgen, zou er in het Land van Aalst meer aan graanteelt dan aan veeteelt worden gedaan.
136 137
KUSSMAUL (A.), ‘Time and Space, Hoofs and Grains’, p. 757 KUSSMAUL (A.), ‘Time and Space, Hoofs and Grains’, p. 755
78
5.1. Maatschappij en nuptialiteit De verschuiving binnen het ritme van de huwelijkssluitingen kan ook sociale oorzaken hebben. Ann Kussmaul ziet een belangrijke verschuiving binnen de verhouding van clandestiene en wettelijke huwelijken, en een verschuiving binnen eerste en tweede huwelijken·. We zien een opmerkelijke stijging van de ongeregistreerde huwelijken in de 17e eeuw. Kussmaul ziet dat de keuze van de datum waarop werd getrouwd een hoofdrol speelde in het verbergen van het huwelijk voor de Kerk. Huwelijken die niet werden geregistreerd vonden vaker plaats binnen de tempore clauso. Logisch gevolg zou hiervan zijn dat het aantal huwelijken in de maanden april, mei en juni zou moeten afnemen. Toch ziet Kussmaul dat deze maanden net in belang zullen toenemen in de 17e eeuw in Engeland.
5.2. Besluit We kunnen in dit hoofdstuk besluiten dat de maandschommeling van het huwelijk vooral gedetermineerd worden door kerkelijke voorschriften. Nochtans kunnen we in het artikel van Ann Kussmaul lezen dat de invloed van het dienstpersoneel ook doorslaggevend kan zijn. Het aandeel dienstpersoneel ten op zichte van het aandeel dagloners wordt bepaald door de agrarische situatie in de regio. Om deze reden besluit Kussmaul dat er sterke regionale verschillen waar te nemen zijn als het op maandschommelingen aankomt. Naast kerkelijke regels wordt het ritme van de huwelijken dus ook bepaald door de economie in de regio. Het groter aantal dienstboden zou dus in re regio Brugge een groter aantal huwelijken moeten teweeg brengen dan in de regio Aalst als de theorie van Kussmaul zou kloppen. Na bovenstaand onderzoek moeten we echter besluiten dat de verschillen tussen het Brugse Vrije en het Land van Aalst miniem zijn. Er moeten dus nog andere factoren een rol spelen. Voor het weekritme zijn echter andere opvattingen naast de religieuze verklaring mogelijk. De keuze van de dag van het huwelijk heeft eerder te maken met voorspoed en geluk. Toch kan de weekdag ook beïnvloed worden door wettelijke en administratieve regelgeving138. We hebben in dit laatste hoofdstuk kunnen vaststellen dat de theorie van Ann Kussmaul gedeeltelijk klopt voor het Land van Aalst. De verwachte stijging van het aantal huwelijken in mei is duidelijke zichtbaar op de grafieken en kan in verband gebracht worden met het aantal dienstboden in de regio. Toch is het verschil tussen het Brugse Vrije en het Land van Aalst niet zeer groot. We verwachtten dat het aantal huwelijken in mei in het Brugse deze van het Aalsterse duidelijk zouden overstijgen en dit is zeker niet altijd het geval.
138
DESENDER (M.), Daar komt de bruid…De nuptialiteit van Heist en Knokke.1700-1900, onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2002 (promotor: Chris Vandenbroeke)
79
Hoofdstuk 6: Algemeen Besluit Met deze thesis had ik als doel om een aantal belangrijke kenmerken in verband met de nuptialiteit in de regio Aalst te bespreken. Tal van belangrijke pioniers op dit onderzoeksgebied zijn de revue gepasseerd. Eén ervan was Ann Kussmaul. Naargelang het schrijven van deze thesis vorderde, werd het me duidelijk dat het interessant zou kunnen zijn om de kenmerken die zij in haar werk beschrijft en aantoont voor de Engelse casus, te toetsten aan de regio Aalst. De uiteenzetting is van start gegaan met een onderzoek naar de maand –en dagschommelingen in de gemeenten en de stad in het Land van Aalst. We moeten hier eerst en vooral opmerken dat de tempore clauso veel invloedrijker is op het platteland dan in de stad. Nochtans moeten we vaststellen dat het aantal huwelijken op zondag in de gemeenten veel hoger lag dan in de stad Aalst. De aantrekkingskracht van bepaalde dagen lijkt dus niet meteen in verband te staan met de kerkelijke regelgeving terwijl dat voor bepaalde maanden wel het geval is. De dagschommelingen lijken in grote mate afhankelijk te zijn van de vrije tijd die de mensen hadden en dus van de werkweek. Onder andere in het werk van Schofield werd dit meermaals aangehaald. De invloed van de tempore clauso op de maandschommelingen is wel degelijk aanwezig: de maanden maart en december vertonen bijna altijd een uitzonderlijk laag aantal huwelijken. Hier moeten we wel vaststellen dat het aantal huwelijken in deze verboden periode hoger ligt in het Brugse Vrije dan in het Land van Aalst. Hiervoor hebben we een belangrijke hypothese aangehaald, namelijk deze van het aandeel celibatairen. Deze was in het Brugse opmerkelijk hoger waardoor er meer hertrouwhuwelijken waren. Kussmaul ziet in de Engelse casus dat hertrouwhuwelijken vaker tijdens de tempore clauso werden gehouden. De strengere kerkelijke aanhankelijkheid in het Brugse valt in dit onderzoek dus niet op. In deze thesis hebben we bovendien kunnen vaststellen dat de tendens naar secularisering niet duidelijk te bewijzen valt. We kunnen zelfs een stijging opmerken van de vasten –en adventsindices in de periode 1825-1840 wat duidt op het zich strenger vasthouden aan de kerkelijke regels. Vandaar dat we in deze thesis moeten besluiten dat de theorie van Chris Vandenbroeke over de toenemende secularisering en dus de toename van het aantal huwelijken in de vasten –en adventsperiode in vraag moet worden gesteld voor deze regio van het Land van Aalst. F. Sercu kon dezelfde vaststelling doen voor het Brugse Vrije. Het werk van Vandenbroeke is uitermate interessant en zeker niet helemaal af te schrijven maar we moeten toch vaststellen dat het moeilijk is om een algemeen patroon op te stellen dat voor de gehele samenleving geldt. Hetzelfde zien we bij de theorie van Ann Kussmaul: haar onderzoek gaat over Engeland en we kunnen duidelijk aantonen dat haar theorie niet geldt in de onderzochte streek van het Land van Aalst. Wat we wel kunnen bevestigen aan de hand van de theorie van Vandenbroeke is dat we een duidelijk verschil opmerken tussen de stad en het platteland. In de stad Aalst wordt er nauwelijks rekening gehouden met de adventsperiode waardoor het verschil met de vastenperiode des te groter is. De vastenperiode wordt strenger gevolgd dan de adventsperiode in de stad. Op het platteland worden zowel de vasten –als de adventsperiode streng gevolgd met hogere indices in de stad als gevolg. Het verschil tussen stad en platteland is zeker merkbaar maar het verschil tussen het Land van Aalst en het Brugse Vrije is opmerkelijk klein ondanks de hogere indices in het Brugse die te wijten zijn aan het hoger aandeel celibatairen. Er zijn wel degelijk verschillen op te merken tussen het Land van Aalst en het Brugse Vrije maar op meerdere momenten in deze thesis is duidelijk geworden dat de verschillen in maandschommelingen 80
tussen beide regio’s zeer klein zijn, ondanks het feit dat we te maken hebben met twee totaal verschillende agro-systemen. Als de agrarische situatie wel degelijk de belangrijkste factor zou zijn geweest in de verschillen tussen deze twee regio’s, dan had dit duidelijker moeten opvallen in de maandschommelingen. Het aantal huwelijk in het Brugse Vrije ligt nauwelijks hoger in de zomermaanden dan deze in het Land van Aalst. Het verwachte patroon van een veel lager aantal huwelijken in de zomermaanden in het agrarische Brugse Vrije wordt dus niet ontdekt. Bovendien moeten we vaststellen dat de theorie van Ann Kussmaul in verband met het dienstpersoneel ook niet te staven valt aan de hand van onze gegevens. Volgens Kussmaul zou het aantal huwelijken in mei beduidend groter moeten zijn voor het noorden van het Brugse Vrije dan in de gemeenten rond Aalst omwille van het groter aantal dienstboden in Brugge. Het aantal huwelijken in de maand mei is echter voor beide regio’s nagenoeg gelijk, en ook het onderzoek naar het aantal huwelijken tussen één en drie mei bevestigt dat er slechts een miniem verschil waar te nemen valt. Een tweede opmerking bij deze theorie van Kussmaul is de vaststelling dat het aantal huwelijken in mei hoog blijft in de stad. Nochtans is het aandeel dienstpersoneel er niet zo belangrijk als op het platteland. Het hoge aantal huwelijken in de meimaand zou dus niet alleen kunnen verklaard worden aan de hand van het aantal dienstpersoneel. Een hypothese is dat de bevolking die werkzaam was in de proto-industrie vrijwillig huwde in de maand mei omdat dit een overgangsperiode was in het agrarische jaar. Pas na de meimaand waren er meer werkkrachten nodig op het platteland waardoor het aantal huwelijken afneemt. Het is zelfs zo dat Kussmaul een uitvlakking zou verwachten in het proto-industriële Land van Aalst waardoor de seizoenschommelingen niet meer duidelijk aanwezig zouden zijn. Nochtans kunnen we ook in het Land van Aalst een duidelijk patroon waarnemen waarbij huwelijken op bepaalde tijden van het jaar minder populair waren. We eindigen deze thesis met de vaststelling dat de theorie van Ann Kussmaul in verband met de Engelse huwelijkssluiting niet altijd klopt en moet bijgesteld worden. Het is onmogelijk om een algemeen verklaringsmodel te ontwikkelen. Het hoge aantal huwelijken in mei is niet uitsluitend te wijten aan het huwen van dienstpersoneel. Bovendien moeten we vaststellen dat er van een uitvlakking van de maandschommelingen in het proto-industriële Aalst geen sprake is. Verschillende agro-systemen leiden dus niet noodzakelijk naar compleet verschillende huwelijkspatronen waardoor we een belangrijk statement maken in het onderzoek naar nuptialiteit. Er moeten met meer factoren rekening gehouden worden dan met de agrarische en economische situatie alleen. De verschillende invloeden op het huwelijkspatroon zijn veelvuldig en complex. Bovendien zijn de regionale verschillen, zoals we kunnen merken aan de hand van de grafieken in bijlage, veel te groot.
81
Bronnen en literatuur Archiefbronnen
Stadsarchief Aalst(SAA), Registers van de Burgerlijke Stand 1797-1806 SAA, Registers van de Burgerlijke Stand 1823-1832, tienjarige tafel, nr. 23 SAA, Parochieregisters Aalst, trouwen 1613-1750, nr. 9 SAA, Parochieregisters Aalst, trouwen 1751-1796, nr. 10 SAA, Parochieregisters Nieuwerkerken, trouwen, nr. 336 SAA, Parochieregisters Nieuwerkerken, trouwen, nr. 340 SAA, Parochieregisters Moorsel, trouwen, nr. 309 SAA, Parochieregisters Moorsel, trouwen, nr. 317 SAA, P.R. Hofstade, Klappers op D., T., B. 1597-1796, nr. 248 SAA, P.R. Hofstade, T. 1796-1866, nr. 250 Internetbronnen
AELBRECHT (D.), Huwelijken te Moorsel tot 31-12-1899 genoteerd in de parochieregisters van Moorsel, , geraadpleegd op 10 oktober 2010. MEERT (D.), Alfabetisch repertorium van de families te Erembodegem, in: , geraadpleegd op 6 november 2010. WITTERZEEL (E.) EN WITTERZEEL (D.), Huwelijken Iddergem, Welle, Denderleeuw, in: , geraadpleegd op 15 oktober 2010. Bibliografie
ANDRE (R.) EN PEREIRA ROQUE (J.), La démographie de la Belgique au XiXe siècle, Brussel, Institut de sociologie, 1974 ART (J.) EN BOONE (M.) (red.), Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente?Deel 2: Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12de tot de 18de eeuw, Gent, Mens & Cultuur, 2004 BOULTON (J.), ‘Economy of time? Wedding days and the working week of the past.’ in: Local Population Studies 43(1989), pp. 28-46 BURGGRAEVE (R.), CLOET (M.), DOBBELAERE (K.) EN LEIJSEN (L.) (red.), Levensrituelen. Het huwelijk. Leuven, Universitaire Pers, 2000 82
CHAMBERS (J.), Population economy and society in pre-industrial England, London, Oxford University Press, 1972 CLOET (M.) en STORME (H.). ‘Relatie en huwelijk in de nieuwe tijd’, In: BURGGRAEVE (R.), CLOET (M.), ea. Levenrituelen: het huwelijk. Leuven, Universitaire pers Leuven, 2000, pp. 12-30 CRESSY (D.), “The seasonality of marriage in old and new England.’ In: Journal of interdisciplinary history, 16(1985), pp. 1-21 DE BROUWER (J.),Bijdrage tot de geschiedenis van het godsdienstig leven en de kerkelijke instellingen in
het Land van Aalst tussen 1550 en 1621. Volgens de verslagen van de dekanale bezoeken. Aalst, De Aankondiger, 1961 DE BROUWER (J.), Bijdragen tot de geschiedenis van het platteland in Vlaanderen, III, De Heemkundige
Vereniging van het Land van Aalst, Aalst, 1961 DE BROUWER (J.), De kerkelijke rechtspraak en haar evolutie in de bisdommen Antwerpen, Gent en
Mechelen tussen 1570 en 1795. Tielt, Veys, 1972 DE BROUWER (J.), ‘Demografische en sociale evolutie van Denderleeuw’, in: Land van Aalst (1960), 8,
pp. 12-42 DE BROUWER (J.), Demografische en sociale toestand van het Land van Aalst, 1570-1800, Brussel, Pro
Civitate Historische Uitgaven, 1968 DE BROUWER (J.), ‘Kerk en ontspanningsleven ca. 1700’, In: Eigen schoon en de Brabander, 1(2009), Brussel, pp. 163-182 DELAHAYE (V.), ‘’T’is altijd beter wat te lang vertoeft , als wat te vroeg begonst’. Het voorhuwelijkssparen van dienstboden binnen het Brugse Vrije in de achttiende eeuw.’ In: Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis(2006), 3, pp. 54-77 DE LANGHE (S.), MECHANT (M.) EN DEVOS (I.), ‘Regionale verschillen in het van ongehuwde moeders op het platteland in de zuidelijke Nederlanden, 1730-1846.’, In: Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis, 8(2011), pp. 2-28 DESCHUYTENEER (L.), ‘Les journaliers et les domestiques’: de rurale arbeidsorganisatie in het Scheldedepartement op het einde van het Ancien Régime. (onuitgegeven licentiaatverhandeling Universiteit Gent), 2009, promotor: Thijs Lambrecht DEVOS (I.) EN VANDENBROEKE (C.), ‘Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden’, in: ART (J.) EN BOONE (M.)(RED.), Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? Deel 2: Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12e tot de 18e eeuw, Gent, Mens en Cultuur, 2004, pp. 179-221 JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen op het einde van het Ancien Régime. Een socio-professionele en demografische analyse. Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 1985 DE WEVER (F.), ‘Pachtprijzen in Vlaanderen en Brabant in de achttiende eeuw. Bijdragen tot de conjunctuurstudie?’ In: Tijdschrift voor Geschiedenis (1972), pp. 180-204 GLASS (D.V.) EN EVERSLEY (D.E.C.)(eds.), Population History: essays in historical demography. London, Arnold, 1965 83
HAJNAL (J.), ‘European marriage patterns in perspective.’ In: GLASS (D.V.) AND EVERSLEY (D.E.C.)(EDS.), Population in History. Essays on historical demography. London, London Edward Arnold LTD, 1965 GYSSELS (C.) EN VAN DER STRAETEN (L.), Bevolking, arbeid en tewerkstelling in West-Vlaanderen (17961815), Gent, Sanderus, 1986 KUSSMAUL (A.), ‘Time and Space, Hoofs and Grains: The seasonality of marriage in England.’ In: Journal of interdisciplinary History, 4(1985) LAMARCQ (D.), ‘Een poging tot social stratificatie in een Zuidvlaamse plattelandsparochie: Velzeke in de tweede helft van de 17de en 18de eeuw’, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 27 (1982), pp. 282-312 LAMARCQ (D.), ‘Een kwantitatieve benadering van de arbeidsparticipatie in de vlassector: Het Land van Aalst (1738-1820), in: Handelingen van de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent (1982), pp. 139-179 LAMBRECHT (T.), ‘Slave to the wage? Het dienstpersoneel op het platteland in Vlaanderen (16e-18e eeuw).’ In: Oost-Vlaamse Zanten, 1(2001), pp. 32-48 LAMBRECHT (T.) EN DEVOS (I.)(eds.), Bevolking, voeding en levensstandaard in het verleden. Verzamelde studies van Prof; dr. Chris Vandenbroeke, Gent, 2004 LEE (W.R.)(ed.), European demography and economic growth, New York, St. Martin’s Press, 1979 LESTHAEGE (R.J.), ‘Een demografisch model voor de Oostvlaamse landelijke populatie in de 18e eeuw. In: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis (1974), 1-2, pp. 61-100 MATTHIJS (K.) EN VAN DE PUTTE (B.), ‘Huwen tijdens de advent en de vasten in de 19e eeuw in Vlaanderen. In: Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis, 31(2001), 1-2, pp. 75-112 MENDELS (F.), Industrialisation and population pressure in eighteenth century Flanders, New York, Arno Press, 1981 SCHELSTRAETE (C.), Een tijdelijke slavernij? Levensomstandigheden van het dienstpersoneel in Vlaanderen, 1700-1850. Gent (onuitgegeven licenciaatsverhandeling R.U.G.), 1983 (promotor: W. Brulez) SCHOFIELD (R.), ‘Monday’s child is fair of face’: favoured days for baptism, marriage and burial in preindustrial England.’ In: Continuity and Change, 20 (2005), pp. 93-109 SERCU (F.), Huwelijkssluiting tijdens de Nieuwe Tijd. Religie en economie. (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2010. (promotor: Thijs Lambrecht) STORME (H.), Die trouwen wilt voorsichtelijck. Predikanten en moralisten over de voorbereiding op het huwelijk in de Vlaamse bisdommen (17e-18e eeuw). Leuven, Universitaire Pers, 1992 THOEN (E). ‘Social agro-systems as an economic concept to explain regional differences.’ In: VAN BAVEL (B) en HOPPENBROUWERS (P), eds. Landholding and land transfer in the North Sea area, Turnhout, Corn Publications, pp. 47-6
84
VANDENBROEKE (C.), Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden. Seks, liefde en huwelijk in historisch perspectief. Elsevier, Brussel/Amsterdam, 1986 VANDENBROEKE (C.), ‘Karakteristieken van het huwelijks –en voortplantingspatroon. Vlaanderen en Brabant, 17e-19e eeuw. In: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 2( 1976), 5 , pp. 107-145 VANDENBROEKE (C.), ‘Prospektus van het historisch-demografisch onderzoek in Vlaanderen. In: Handelingen van het genootschap voor Geschiedenis, 1976, pp. 1-85 VANDENBROEKE (C.), ‘Landbouw in de Zuidelijke Nederlanden 1650-1815’, in: Nieuwe Algemene Geschiedenis der Nederlanden, vol. 8, pp. 73-101 VAN DER HAEGEN (H.), ‘Sociaal-economische en demografische structuur van de Vlaamse bevolking in
het jaar IV.’ In: Belgisch tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 12 (1981), 1-2, p. 31 VAN DER WEE (H.) EN D’HAESELEER (P.), ‘Ville et campagne dans l’industrie linière à Alost et dans ses environs (fin du Moyen Age – Temps Modernes).’ In: DUVOSQUEL (J.M.) EN THOEN (E.)(EDS.), Peasants & Townsmen in medieval Europe. Studia in Honorem Adriaan Verhulst. Gent, Snoeck-Ducaju & zoon, 1995, pp. 753-767 VAN ISTERDAEL (H.), ‘Landbouwstrukturen in het Land van Aalst (17e-18e eeuw).’ In: Het Land van Aalst, 40(1988) VAN ISTERDAEL (H.), Archief van het Land van Aalst (1342-1796), Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1994
VERMOESEN (R.), ‘Een bres in de muur: functie van de wallen in de regionaal-economische ontwikkeling. Houding van de Aalsterse economische actoren tijdens de oorlogen van Lodewijk XIV (1667-1714)’, In: FAGEL (R.) EN ONNEKINK (D.) (red.), Oorlog en samenleving in de Nieuwe Tijd, Maastricht, Shaker Publishing, 2005, pp. 61-80 VERMOESEN (R.) , ‘Urbanisatie en ruralisatie van de Aalsterse regio (1667-1714), in: Het Land van Aalst, 55 (2003), p. 33-50 VERMOESEN(R.), ‘Entrepreneur versus spinners. Spinsters, hun plaats in de markt en het huishouden: de regio Aalst 1650-1800’, in: Het Land van Aalst 58 (2006) pp. 293-301
85
Bijlagen
86
1.1.
Aantal gevonden gegevens per gemeente en per periode
Gemeente
15791599 Welle / Iddergem / Erembodegem 10 Moorsel / Hofstade 2 Aalst / Denderleeuw / TOTAAL 12
16001624 / / 54 113 3 218 / 388
16251649 42 / 225 142 7 741 / 1157
16501674 143 40 305 248 331 904 7 1978
Tabel 34: Aantal records per gemeente, ingedeeld volgens periode
16751699 116 55 211 285 283 1184 0 2134
17001724 161 100 329 323 417 1344 134 2808
17251749 198 142 306 348 400 1485 146 3025
17501774 210 141 627 408 445 1525 207 3563
17751799 286 / 537 422 504 1804 237 3790
18001824 347 / 169 469 269 1054 318 2626
18251840 168 / 102 325 170 1597 227 2589
TOTAAL 1671 478 2811 2970 2826 11638 1276
23670
139
139
Zoals het opvalt, is het aantal gegevens voor sommige gemeenten in de negentiende eeuw een stuk minder dan voor de andere perioden. Dit is vooral zo voor Erembodegem en Hofstade. Dit is vermoedelijk te wijten aan een onvolledigheid in de verzamelde gegevens. De gegevens die wel in de berekeningen zijn opgenomen zijn echter wel correct en de invloed op de resultaten is dan ook beperkt.
87
1.2.
Welle
300
250
Index
200
150
100
50
0 Januari
Februari
Maart
April
Mei
Juni
Juli
Augustus
September
Oktober
November December
Maand
Figuur 53: Aantal huwelijken per maand Welle, 1644-1840
88
1644-1649
1650-1674
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
1800-1824
1825-1840
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december
2 11 4 1 3 4 3 0 2 3 4 5
17 26 9 7 10 10 15 9 7 16 11 6
9 9 14 8 16 10 6 12 5 8 15 4
17 21 6 13 18 16 11 7 10 13 21 8
19 16 8 9 32 17 19 13 12 14 22 17
19 40 14 20 18 17 8 20 15 16 18 5
32 29 14 35 27 35 24 25 17 28 14 6
30 30 26 32 48 25 29 26 25 22 29 25
9 12 4 16 31 10 17 14 13 12 21 9
Totaal 1644-1840 154 194 99 141 203 144 132 126 106 132 155 85
Totaal
42
143
116
161
198
210
286
347
168
1671
Tabel 35: Aantal huwelijken per maand in de gemeente Welle, volgens perioden
89
januari februari maart april mei juni juli augustus september
1644-1649 0,06 0,39 0,13 0,03 0,10 0,13 0,10 0,00 0,07
1650-1674 0,55 0,92 0,29 0,23 0,32 0,33 0,48 0,29 0,23
1675-1699 0,29 0,32 0,45 0,27 0,52 0,33 0,19 0,39 0,17
1700-1724 0,55 0,74 0,19 0,43 0,58 0,53 0,35 0,23 0,33
1725-1749 0,61 0,57 0,26 0,30 1,03 0,57 0,61 0,42 0,40
1750-1774 0,61 1,42 0,45 0,67 0,58 0,57 0,26 0,65 0,50
1775-1799 1,03 1,03 0,45 1,17 0,87 1,17 0,77 0,81 0,57
1800-1824 0,97 1,06 0,84 1,07 1,55 0,83 0,94 0,84 0,83
1825-1840 0,29 0,42 0,13 0,53 1,00 0,33 0,55 0,45 0,43
oktober november december Totaal
0,10 0,13 0,16 1,40
0,52 0,37 0,19 4,73
0,26 0,50 0,13 3,81
0,42 0,70 0,26 5,32
0,45 0,73 0,55 6,50
0,52 0,60 0,16 6,98
0,90 0,47 0,19 9,43
0,71 0,97 0,81 11,41
0,39 0,70 0,29 5,52
Tabel 36: Daggemiddelden Welle
90
1644-1649 januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december
56,1 338,6 112,2 29,0 84,2 116,0 84,2 0,0 58,0 84,2 116,0 140,3
16501674 140,1 235,1 74,2 59,6 82,4 85,1 123,6 74,2 59,6 131,8 93,7 49,4
totaal
100,0
100,0
16751699 91,4 100,3 142,2 84,0 162,5 105,0 60,9 121,9 52,5 81,3 157,4 40,6
17001724 124,4 168,6 43,9 98,3 131,7 121,0 80,5 51,2 75,6 95,1 158,8 58,5
17251749 113,1 104,5 47,6 55,3 190,4 104,5 113,1 77,4 73,8 83,3 135,3 101,2
17501774 106,6 246,3 78,5 116,0 101,0 98,6 44,9 112,2 87,0 89,8 104,4 28,1
17751799 131,8 131,1 57,7 149,0 111,2 149,0 98,9 103,0 72,4 115,4 59,6 24,7
18001824 101,9 111,8 88,3 112,3 163,0 87,7 98,5 88,3 87,7 74,7 101,8 84,9
18251840 63,1 92,4 28,1 116,0 217,4 72,5 119,2 98,2 94,2 84,2 152,2 63,1
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Tabel 37: Maandschommelingen Welle, indices
91
400
350
300
Index
250
200
150
100
50
0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 54: Maandschommelingen Welle, 1644-1649
92
250
200
Index
150
100
50
0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 55: Maandschommelingen Welle, 1650-1674
93
180
160
140
120
Index
100
80
60
40
20
0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 56: Maandschommelingen Welle, 1675-1699
94
180
160 140 120
Index
100 80 60 40 20 0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 57: Maandschommelingen Welle, 1700-1724
95
200 180 160 140
Index
120 100
80 60 40 20 0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 58: Maandschommelingen Welle, 1725-1749
96
160,0
140,0
120,0
Index
100,0
80,0
60,0
40,0
20,0
0,0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus september
oktober
november december
Maand
Figuur 59: Maandschommelingen Welle, 1775-1799
97
180,0
160,0
140,0
120,0
Index
100,0
80,0
60,0
40,0
20,0
0,0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 60: Maandschommelingen Welle, 1800-1824
98
250,0
200,0
Index
150,0
100,0
50,0
0,0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 61: Maandschommelingen Welle, 1825-1840
99
300
250
Index
200
150
100
50
0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 62: Maandschommelingen Welle, 1750-1774
100
Maartindex
1644-1649 112,2
1650-1674 74
1675-1699 142
1700-1724 44
1725-1749 48
1750-1774 79
1775-1799 58
1800-1824 88
1825-1840 28
Vastenindex
111
81
100
58
35
72
41
67
28
adventsindex
140
49
41
58
101
28
25
85
63
Tabel 38: Maart -en Vastenindex en Adventsindex Welle
160 140 120
Index
100 80 60
vasten
40
adventsindex
20 0
Periode
Figuur 63: Vasten -en Adventsindex Welle
101
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag Totaal
1644-1649 6 5 6 5 6 4 0 32
1650-1674 18 24 17 22 13 18 31 143
1675-1699 24 18 14 15 11 13 21 116
1700-1724 19 24 18 21 17 22 39 160
1725-1749 20 47 31 22 14 26 39 199
1750-1774 26 58 17 27 12 30 42 212
1775-1799 38 78 32 32 23 29 54 286
1800-1824 42 43 61 68 54 50 30 348
1825-1840 19 23 42 39 28 11 6 168
1675-1699 20,69 15,52 12,07 12,93 9,48 11,21 18,10 100
1700-1724 11,88 15,00 11,25 13,13 10,63 13,75 24,38 100
1725-1749 10,05 23,62 15,58 11,06 7,04 13,07 19,60 100
1750-1774 12,26 27,36 8,02 12,74 5,66 14,15 19,81 100
1775-1799 13,29 27,27 11,19 11,19 8,04 10,14 18,88 100
1800-1824 12,07 12,36 17,53 19,54 15,52 14,37 8,62 100
1825-1840 11,31 13,69 25,00 23,21 16,67 6,55 3,57 100
Totaal 212 320 238 251 178 203 262 1664
Tabel 39: Aantal huwelijken per weekdag, Welle
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag Totaal
1644-1649 18,75 15,63 18,75 15,63 18,75 12,50 0,00 100
1650-1674 12,59 16,78 11,89 15,38 9,09 12,59 21,68 100
Tabel 40: Aantal huwelijken per weekdag in percenten, Welle
102
1.3.
Iddergem
Periode 1571 1566-1595 1616-1625 1626-1635 1636-1645 1646-1655 1656-1665 1666-1675 1676-1685 1686-1695 1696-1705 1706-1715 1716-1725 1726-1735 1736-1745 1746-1755 1756-1765 1766-1775 1776-1785 1786-1795 1791 1797 1800
Aantal Inwoners 330 100 313 350 313 402 440 335 335 355 340 415 495 510 590 610 753 743 776 818 780 636 693 140
Tabel 41: Bevolkingsevolutie Iddergem
140
DE BROUWER (J.),Demografische evolutie van het Land van Aalst: 1570-1800, s.l., Pro Civitate, 1968, p. 37
103
90 80 70
Index
60 50 40 30
20 10 0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 64: Aantal huwelijken per maand, Iddergem, 1688-1796
104
januari februari maart april mei juni juli augustus september
1675-1699 6 3 1 5 8 3 4 4 2
1700-1724 6 2 2 1 4 8 3 3 2
1725-1749 13 9 5 10 12 8 12 5 6
1750-1774 14 16 3 4 25 14 13 9 11
1775-1799 16 18 3 6 33 19 14 10 7
Totaal 55 48 14 26 82 52 46 31 28
oktober november december
1 2 1
2 2 20
6 4 10
9 19 5
7 7 1
25 34 37
Totaal
40
55
100
142
141
478
Tabel 42: aantal huwelijken per maand in Iddergem, per periode
105
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december Totaal
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
0,19 0,11 0,03 0,17 0,26 0,10 0,13 0,13 0,07 0,03 0,07 0,03 1,3
0,19 0,07 0,06 0,03 0,13 0,27 0,10 0,10 0,07 0,06 0,07 0,65 1,8
0,42 0,32 0,16 0,33 0,39 0,27 0,39 0,16 0,20 0,19 0,13 0,32 3,3
0,45 0,57 0,10 0,13 0,81 0,47 0,42 0,29 0,37 0,29 0,63 0,16 4,7
0,52 0,64 0,10 0,20 1,06 0,63 0,45 0,32 0,23 0,23 0,23 0,03 4,6
Tabel 43: Dagschommelingen Iddergem
106
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december Totaal
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
176,7 97,0 29,5 152,2 235,6 91,3 117,8 117,8 60,9 29,5 60,9 29,5 100,0
128,5 47,0 42,8 22,1 85,7 177,1 64,3 64,3 44,3 42,8 44,3 428,4 100,0
153,2 116,4 58,9 121,8 141,4 97,4 141,4 58,9 73,1 70,7 48,7 117,8 100,0
116,2 145,7 24,9 34,3 207,4 120,0 107,9 74,7 94,3 74,7 162,9 41,5 100,0
133,7 165,1 25,1 51,8 275,8 164,1 117,0 83,6 60,4 58,5 60,4 8,4 100,0
Tabel 44: Maandschommelingen Iddergem, indices
107
250
200
Index
150
100
50
0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 65: Aantal huwelijken per maand Iddergem, 1675-1699
108
450,0
400,0
350,0
300,0
Index
250,0
200,0
150,0
100,0
50,0
0,0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 66: Aantal huwelijken per maand, Iddergem 1700-1724
109
180,0
160,0
140,0
120,0
Index
100,0
80,0
60,0
40,0
20,0
0,0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 67: Aantal huwelijken per maand, Iddergem 1725-1749
110
250,0
200,0
Index
150,0
100,0
50,0
0,0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 68: Aantal huwelijken per maand, Iddergem 1750-1774
111
300,0
250,0
Index
200,0
150,0
100,0
50,0
0,0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 69: Aantal huwelijken per maand, Iddergem 1775-1799
112
maartindex vastenindex adventsindex
1688-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1796
29,5 19 3
42,8 44 3
58,9 16 10
24,9 23 5
25,1 21 1
Tabel 45: Maart-, vasten-, en adventsindex, Iddergem
50 45 40 35 Index
30 25
vasten
20
advent
15 10 5 0 1688-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
Periode
Figuur 70: Vasten -en adventsindex, Iddergem
113
1688-1699 maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag Totaal
2 6 4 5 5 7 11 40
1700-1724 8 24 11 10 11 21 20 105
1725-1749 9 11 15 17 9 13 26 100
1750-1774 1775-1796 18 40 31 17 2 16 18 142
14 70 21 19 6 8 3 141
Totaal 51 151 82 68 33 65 78 528
Tabel 46: Aantal huwelijken per weekdag, Iddergem
1688-1699 maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag Totaal
5,00 15,00 10,00 12,50 12,50 17,50 27,50 100
1700-1724 7,62 22,86 10,48 9,52 10,48 20,00 19,05 100
1725-1749 9,00 11,00 15,00 17,00 9,00 13,00 26,00 100
1750-1774 1775-1796 12,68 28,17 21,83 11,97 1,41 11,27 12,68 100
9,93 49,65 14,89 13,48 4,26 5,67 2,13 100
Tabel 47: Aantal huwelijken per weekdag in percentages, Iddergem
114
1.4. Denderleeuw Periode Aantal 1395 730 1571 690 1566-1575 665 1586-1595 225 1606-1615 345 1616-1625 375 1626-1635 518 1536-1645 543 1646-1655 625 1656-1665 683 1666-1675 665 1676-1685 835 1686-1695 615 1696-1705 615 1706-1715 800 1716-1725 807 1726-1735 904 1736-1745 917 1746-1755 954 1756-1765 1055 1766-1775 1207 1776-1785 1300 1786-1795 1335 1791 1700 1797 1216 1800 1400 Tabel 48: Bevolkingsevolutie Denderleeuw
141
141
DE BROUWER (J.), Demografische Evolutie van het Land van Aalst 1570-1800,s.l., Pro Civitate, 1965
115
250
200
Index
150
100
50
0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand Figuur 71: Aantal huwelijken per maand, Denderleeuw, 1654-1840
116
1654-1674
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
1800-1824
1825-1840
Totaal 1654-1840
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december
0 3 0 0 0 0 0 0 0 4 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
11 20 2 16 21 10 4 14 9 4 15 8
16 12 6 6 28 11 22 8 6 9 15 7
19 22 8 18 38 14 23 26 12 10 14 3
27 23 2 19 51 24 18 19 12 23 18 1
34 25 13 27 54 23 27 34 19 32 30 0
17 21 15 24 37 20 22 20 8 18 15 10
124 126 46 110 229 102 116 121 66 100 107 29
Totaal
7
0
134
146
207
237
318
227
1276
Tabel 49: Aantal huwelijken per maand, per periode, Denderleeuw
117
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december
1654-1674
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
1800-1824
1825-1840
0,00 0,11 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,13 0,00 0,00
0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
0,35 0,71 0,06 0,53 0,68 0,33 0,13 0,45 0,30 0,13 0,50 0,26
0,52 0,42 0,19 0,20 0,90 0,37 0,71 0,26 0,20 0,29 0,50 0,23
0,61 0,78 0,26 0,60 1,23 0,47 0,74 0,84 0,40 0,32 0,47 0,10
0,87 0,81 0,06 0,63 1,65 0,80 0,58 0,61 0,40 0,74 0,60 0,03
1,10 0,88 0,42 0,90 1,74 0,77 0,87 1,10 0,63 1,03 1,00 0,00
0,55 0,74 0,48 0,80 1,19 0,67 0,71 0,65 0,27 0,58 0,50 0,32
Tabel 50: Dagschommelingen Denderleeuw
1654-1674
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
1800-1824
1825-1840
januari februari maart april
0,00 573,96 0,00 0,00
0,00 0,00 0,00 0,00
95,40 193,53 16,35 144,46
130,09 105,07 47,53 50,03
107,63 137,63 45,88 105,87
134,08 124,83 9,25 97,09
126,34 101,08 48,24 103,37
88,50 119,07 77,23 128,72
mei juni juli augustus september oktober november december
0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 678,32 0,00 0,00
0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
185,35 89,95 35,43 122,66 81,77 35,43 136,29 70,87
225,15 92,56 177,62 65,04 50,03 72,55 125,09 57,54
217,03 82,93 130,57 148,22 70,58 56,46 82,93 17,64
254,29 123,29 89,39 94,01 61,65 114,04 92,47 4,62
199,85 88,44 99,93 126,34 72,36 118,30 114,86 0,00
191,47 107,81 114,24 104,59 43,44 93,32 80,45 51,49
Tabel 51: Maandschommelingen Denderleeuw
118
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 72: Maandschommelingen Denderleeuw, 1700-1724
119
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 73: Maandschommelingen Denderleeuw, 1725-1749
120
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 74: Maandschommelingen Denderleeuw, 1750-1774
121
300,00
250,00
Index
200,00
150,00
100,00
50,00
0,00
januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 75: Maandschommelingen Denderleeuw, 1775-1799
122
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 76: Maandschommelingen Denderleeuw, 1800-1824
123
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus september
oktober
november december
Maand
Figuur 77: Maandschommelingen Denderleeuw 1825-1840
124
maartindex Vastenindex Adventsindex
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
1800-1824
1825-1840
16,35 17,36 70,32
47,53 26,55 56,47
45,88 23,14 23,44
9,25 16,35 4,97
48,24 34,81 59,95
77,23 40,98 51,89
Tabel 52: Maart- Vasten- en adventsindex Denderleeuw
80 70 60
Index
50 40 Vastenindex 30
Adventsindex
20 10 0 1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
1800-1824
1825-1840
Periode
Figuur 78: Vasten -en adventsindex Denderleeuw
125
1654-1674
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
1800-1824
1825-1840
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag
1 2 0 1 3 0 0
0 0 0 0 0 0 0
11 33 20 13 4 26 27
11 28 22 17 8 21 39
5 73 26 27 13 13 50
21 89 17 19 11 17 63
53 89 39 58 22 42 32
58 45 24 40 27 22 11
Totaal
7
0
134
146
207
237
335
227
Tabel 53: Aantal huwelijken per weekdag Denderleeuw
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag Totaal
1654-1674
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
1800-1824
1825-1840
14,29 28,57 0,00 14,29 42,86 0,00 0,00 0 100
0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
8,21 24,63 14,93 9,70 2,99 19,40 20,15
7,53 19,18 15,07 11,64 5,48 14,38 26,71
2,42 35,27 12,56 13,04 6,28 6,28 24,15
8,86 37,55 7,17 8,02 4,64 7,17 26,58
15,82 26,57 11,64 17,31 6,57 12,54 9,55
25,55 19,82 10,57 17,62 11,89 9,69 4,85
0
100
100
100
100
100
100
Tabel 54: Aantal huwelijken per weekdag, Denderleeuw (%)
126
1.5.
Erembodegem
450 400 350
Index
300 250
200 150 100 50 0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus september
oktober
november december
maand Figuur 79: Aantal huwelijken per maand Erembodegem 1579-1840
127
1579-1599
1600-1624
1625-1649
1650-1674
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
1800-1824 14 12 15 20 19 19 9 19 8 16 11 7
18251840 9 15 1 6 14 7 8 10 7 10 12 3
Totaal 1644-1840 215 309 101 223 419 255 222 196 142 165 279 60
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december
1 0 0 0 2 1 2 3 0 0 1 0
5 6 1 5 5 5 5 3 5 11 3 0
16 22 1 5 21 19 26 14 20 30 46 5
30 38 10 22 32 31 29 15 14 23 43 18
18 25 8 19 39 17 16 14 14 12 26 3
30 47 18 27 50 30 24 17 16 30 34 6
25 38 16 22 52 26 30 26 17 18 23 13
56 70 27 62 107 54 65 40 36 26 75 9
33 64 6 45 106 71 41 55 30 30 55 1
Totaal
10
54
225
305
211
329
306
627
537
169
102
2586
Tabel 55: Aantal huwelijken per maand in Erembodegem
128
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december Totaal
1579-1599
1600-1624
0,03 0,00 0,00 0,00 0,06 0,03 0,06 0,10 0,00 0,00 0,03 0,00 0,32
0,16 0,21 0,03 0,17 0,16 0,17 0,16 0,10 0,17 0,35 0,10 0,00 1,78
16251649 0,52 0,78 0,03 0,17 0,68 0,63 0,84 0,45 0,67 0,97 1,53 0,16 7,42
16501674 0,97 1,35 0,32 0,73 1,03 1,03 0,94 0,48 0,47 0,74 1,43 0,58 10,08
16751699 0,58 0,88 0,26 0,63 1,26 0,57 0,52 0,45 0,47 0,39 0,87 0,10 6,97
17001724 0,97 1,66 0,58 0,90 1,61 1,00 0,77 0,55 0,53 0,97 1,13 0,19 10,88
17251749 0,81 1,35 0,52 0,73 1,68 0,87 0,97 0,84 0,57 0,58 0,77 0,42 10,08
17501774 1,81 2,48 0,87 2,07 3,45 1,80 2,10 1,29 1,20 0,84 2,50 0,29 20,69
17751799 1,06 2,27 0,19 1,50 3,42 2,37 1,32 1,77 1,00 0,97 1,83 0,03 17,74
18001824 0,45 0,42 0,48 0,67 0,61 0,63 0,29 0,61 0,27 0,52 0,37 0,23 5,55
18251840 0,29 0,53 0,03 0,20 0,45 0,23 0,26 0,32 0,23 0,32 0,40 0,10 3,37
Tabel 56: Dagschommelingen Erembodegem
129
1579-1599 januari 117,82 februari 0,00 maart 0,00 april 0,00 mei 235,65 juni 121,75 juli 235,65 augustus 353,47 september 0,00 oktober 0,00 november 121,75 december 0,00 Totaal 100,00
1600-1624 109,09 143,66 21,82 112,73 109,09 112,73 109,09 65,46 112,73 240,01 67,64 0,00 100,00
1625-1649 83,78 126,42 5,24 27,06 109,97 102,81 136,15 73,31 108,22 157,10 248,91 26,18 100,00
1650-1674 115,89 161,09 38,63 87,82 123,62 123,75 112,03 57,95 55,89 88,85 171,65 69,53 100,00
1675-1699 100,51 153,19 44,67 109,63 217,78 98,09 89,34 78,18 80,78 67,01 150,02 16,75 100,00
1700-1724 107,44 184,70 64,46 99,92 179,06 111,02 85,95 60,88 59,21 107,44 125,82 21,49 100,00
1725-1749 96,26 160,56 61,61 87,53 200,22 103,45 115,51 100,11 67,64 69,31 91,51 50,06 100,00
1750-1774 105,23 144,35 50,74 120,39 201,07 104,86 122,14 75,17 69,90 48,86 145,63 16,91 100,00
1775-1799 72,40 154,09 13,16 102,03 232,57 160,97 89,96 120,67 68,02 65,82 124,70 2,19 100,00
1800-1824 97,60 91,80 104,58 144,08 132,46 136,88 62,75 132,46 57,63 111,55 79,25 48,80 100,00
1825-1840 103,96 190,14 11,55 71,62 161,72 83,55 92,41 115,51 83,55 115,51 143,24 34,65 100,00
Tabel 57: Maandschommelingen Erembodegem, indices
130
400,00
350,00
300,00
Index
250,00
200,00
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 80: Maandschommelingen Erembodegem, 1579-1599
131
300,00
250,00
Index
200,00
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 81: Maandschommelingen Erembodegem, 1600-1624
132
300,00
250,00
Index
200,00
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 82: maandschommelingen Erembodegem, 1625-1649
133
200,00 180,00 160,00 140,00
Index
120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 83: Maandschommelingen Erembodegem, 1650-1674
134
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 84: Maandschommelingen Erembodegem, 1675-1699
135
200,00
180,00 160,00 140,00
Index
120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 85: Maandschommelingen Erembodegem, 1700-1724
136
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00
januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 86: Maandschommelingen Erembodegem, 1725-1749
137
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 87: Maandschommelingen Erembodegem, 1750-1774
138
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 88: Maandschommelingen Erembodegem, 1775-1799
139
160,00
140,00
120,00
Index
100,00
80,00
60,00
40,00
20,00
0,00
januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 89: Maandschommelingen Erembodegem, 1800-1824
140
200,00 180,00 160,00 140,00
Index
120,00 100,00
80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 90: Maandschommelingen Erembodegem, 1825-1840
141
maartindex vastenindex adventsindex
1579-1599 0,00 0 0
1600-1624 21,82 0 0
1625-1649 5,24 3,45 26,17
1650-1674 38,63 25,42 69,51
1675-1699 44,67 25,48 16,59
1700-1724 64,46 25,92 21,48
1725-1749 61,61 30,4 50,04
1750-1774 50,74 18,52 16,88
1775-1799 13,16 4,33 2,19
1800-1824 104,58 55,04 48,79
Tabel 58: maart-, vasten-, en adventsindex Erembodegem
80 70 60
Index
50 40 vastenindex
30
adventsindex 20 10 0
Periode
Figuur 91: Vasten -en adventsindex Erembodegem
142
1825-1840 11,55 15,2 34,64
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag Totaal
15791599 1 3 0 1 0 1 4 10
16001624 5 27 2 3 4 4 9 54
16251649 25 55 15 24 11 49 46 225
16501674 18 68 34 44 15 72 53 304
16751699 21 47 27 19 12 43 43 212
17001724 15 63 39 41 18 51 100 327
17251749 15 78 31 42 15 46 79 306
17501774 30 143 58 70 23 85 219 628
17751799 27 221 60 97 9 68 54 536
18001824 13 10 34 51 23 29 9 169
18001824 7,69 5,92 20,12 30,18 13,61 17,16 5,33 100
18251840 10,78 10,78 31,37 22,55 11,76 11,76 0,98 100
18251840 11 11 32 23 12 12 1 102
Totaal 181 726 907 415 142 557 617 3545
Tabel 59: Aantal huwelijken per weekdag in Erembodegem
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag Totaal
15791599 10,00 30,00 0,00 10,00 0,00 10,00 40,00 100
16001624 9,26 50,00 3,70 5,56 7,41 7,41 16,67 100
16251649 11,11 24,44 6,67 10,67 4,89 21,78 20,44 100
16501674 5,92 22,37 11,18 14,47 4,93 23,68 17,43 100
16751699 9,91 22,17 12,74 8,96 5,66 20,28 20,28 100
17001724 4,59 19,27 11,93 12,54 5,50 15,60 30,58 100
17251749 4,90 25,49 10,13 13,73 4,90 15,03 25,82 100
17501774 4,78 22,77 9,24 11,15 3,66 13,54 34,87 100
17751799 5,04 41,23 11,19 18,10 1,68 12,69 10,07 100
Totaal 5,11 20,48 25,59 11,71 4,01 15,71 17,40 100
Tabel 60: Percentage huwelijken per weekdag in Erembodegem
143
1.6.
Moorsel
Periode 1571 1566-1595 1616-1625 1626-1635 1636-1645 1646-1655 1656-1665 1666-1675 1676-1685 1686-1695 1696-1705 1706-1715 1716-1725 1726-1735 1736-1745 1746-1755 1756-1765 1766-1775 1776-1785 1786-1795 1791 1797 1800
Aantal Inwoners 1040 Weinig 765 830 925 1107 1220 1250 1165 1307 1300 1230 1615 1800 1877 2020 2023 2035 2230 2173 355 1746 1918
Tabel 61: Bevolkingsevolutie Moorsel
142
142
DE BROUWER (J.),Demografische evolutie van het Land van Aalst: 1570-1800, s.l., Pro Civitate, 1968, p. 56
144
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december Totaal
1600-1624 10 10 2 4 11 9 10 7 11 20 18 1
1625-1649 19 20 8 4 9 8 10 9 8 24 22 1
1650-1674 23 24 4 20 24 25 32 22 16 19 39 0
1675-1699 15 58 5 14 41 22 21 15 22 26 41 5
1700-1724 23 36 21 10 52 22 24 26 21 36 40 12
1725-1749 23 39 12 20 52 26 40 26 23 36 45 6
1750-1774 22 49 9 35 71 41 41 32 29 34 33 12
1775-1799 34 59 5 38 65 24 46 28 41 39 41 2
1800-1824 43 56 11 29 65 45 35 33 33 60 49 10
1825-1840 25 45 8 15 55 28 19 23 37 33 30 7
1600-1840 237 396 85 189 445 250 278 221 241 327 358 56
113
142
248
285
323
348
408
422
469
325
3083
Tabel 62: Aantal huwelijken per maand in Moorsel, 1600-1840
145
500 450
400
Aantal huwelijken
350 300 250 200 150 100 50 0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 92: Aantal huwelijken per maand in Moorsel, 1600-1840
146
160016251650167517001725175017751800182516001624 1649 1674 1699 1724 1749 1774 1799 1824 1840 1840 januari 0,32 0,61 0,74 0,48 0,74 0,74 0,71 1,10 1,39 0,81 7,65 februari 0,35 0,71 0,85 2,05 1,27 1,38 1,73 2,09 1,98 1,59 14,02 maart 0,06 0,26 0,13 0,16 0,68 0,39 0,29 0,16 0,35 0,26 2,74 april 0,13 0,13 0,67 0,47 0,33 0,67 1,17 1,27 0,97 0,50 6,30 mei 0,35 0,29 0,77 1,32 1,68 1,68 2,29 2,10 2,10 1,77 14,35 juni 0,30 0,27 0,83 0,73 0,73 0,87 1,37 0,80 1,50 0,93 8,33 juli 0,32 0,32 1,03 0,68 0,77 1,29 1,32 1,48 1,13 0,61 8,97 augustus 0,23 0,29 0,71 0,48 0,84 0,84 1,03 0,90 1,06 0,74 7,13 september 0,37 0,27 0,53 0,73 0,70 0,77 0,97 1,37 1,10 1,23 8,03 oktober 0,65 0,77 0,61 0,84 1,16 1,16 1,10 1,26 1,94 1,06 10,55 november 0,60 0,73 1,30 1,37 1,33 1,50 1,10 1,37 1,63 1,00 11,93 december 0,03 0,03 0,00 0,16 0,39 0,19 0,39 0,06 0,32 0,23 1,81 Totaal
0,31
0,39
0,68
0,78
0,88
0,95
1,12
1,16
1,28
0,89
8,44
Tabel 63: Dagschommelingen Moorsel
147
16001624 januari 104,27 februari 114,42 maart 20,85 april 43,10 mei 114,69 juni 96,97 juli 104,27 augustus 72,99 september 118,52 oktober 208,54 november 193,94 december 10,43 Totaal
100,00
16251649 157,65 182,10 66,38 34,30 74,68 68,59 82,97 74,68 68,59 199,14 188,63 8,30
16501674 109,27 125,12 19,00 98,19 114,02 122,73 152,03 104,52 78,55 90,27 191,46 0,00
16751699 62,01 263,12 20,67 59,81 169,50 93,98 86,82 62,01 93,98 107,49 175,15 20,67
17001724 83,90 144,10 76,60 37,69 189,68 82,93 87,55 94,84 79,16 131,32 150,77 43,77
17251749 77,87 144,90 40,63 69,97 176,06 90,96 135,43 88,03 80,47 121,89 157,44 20,31
17501774 63,53 155,28 25,99 104,44 205,03 122,35 118,40 92,41 86,54 98,19 98,47 34,65
17751799 94,93 180,76 13,96 109,63 181,48 69,24 128,43 78,18 118,29 108,89 118,29 5,58
18001824 108,02 154,38 27,63 75,28 163,29 116,82 87,93 82,90 85,67 150,73 127,20 25,12
18251840 90,63 179,02 29,00 56,19 199,39 104,89 68,88 83,38 138,61 119,64 112,38 25,38
16001840 90,57 166,07 32,48 74,64 170,07 98,73 106,24 84,46 95,17 124,97 141,38 21,40
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
Tabel 64: Maandschommelingen Moorsel, indices
148
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 93:Maandschommelingen Moorsel 1600-1624
149
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00
januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 94: Maandschommelingen Moorsel 1625-1649
150
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 95: Maandschommelingen Moorsel 1650-1674
151
Maandschommelingen Moorsel, 1675-1699
300,00
250,00
Index
200,00
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 96: Maandschommelingen Moorsel 1675-1699
152
200,00
180,00
160,00
140,00
Index
120,00
100,00
80,00
60,00
40,00
20,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 97: Maandschommelingen Moorsel 1700-1724
153
200,00
180,00
160,00
140,00
Index
120,00
100,00
80,00
60,00
40,00
20,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 98: Maandschommelingen Moorsel 1725-1749
154
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 99: Maandschommelingen Moorsel 1750-1774
155
200,00 180,00
160,00 140,00
Index
120,00 100,00 80,00
60,00 40,00 20,00 0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 100: Maandschommelingen Moorsel 1775-1799
156
180,00
160,00
140,00
120,00
Index
100,00
80,00
60,00
40,00
20,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 101: Maandschommelingen Moorsel 1800-1824
157
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus september
oktober
november december
Maand
Figuur 102: Maandschommelingen Moorsel 1825-1840
158
maartindex vastenindex adventsindex
1605-1624 20,85 0 10,42
1625-1649 66,38 16,38 8,29
1650-1674 19,00 9,69 0
1675-1699 20,67 8,16 20,66
1700-1724 76,60 38,4 43,76
1725-1749 40,63 31,19 20,31
1750-1774 25,99 11,4 34,64
1775-1799 13,96 5,51 5,58
1800-1824 27,63 18,18 25,11
1825-1840 29 9,54 25,37
Tabel 65: Maart-, vasten-, en adventsindex Moorsel
50
45 40 35
Index
30 25 vastenindex 20
adventsindex
15 10 5 0
1605-1624 1625-1649 1650-1674 1675-1699 1700-1724 1725-1749 1750-1774 1775-1799 1800-1824 1825-1840 Periode
Figuur 103: Vasten -en adventsindex Moorsel
159
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag Totaal
16001624 9 39 9 17 3 10 26 113
16251649 22 27 12 19 12 33 17 142
16501674 36 42 28 41 12 70 19 248
16751699 12 48 29 59 19 77 41 285
17001724 17 45 36 53 19 90 63 323
17251749 24 54 47 49 19 60 95 348
17501774 8 125 61 90 12 34 78 408
17751799 16 149 66 83 14 20 74 422
18001824 46 155 42 124 19 32 51 469
18251840 32 60 24 153 9 20 27 325
Totaal
16751699 4,21 16,84 10,18 20,70 6,67 27,02 14,39 100
17001724 5,26 13,93 11,15 16,41 5,88 27,86 19,50 100
17251749 6,90 15,52 13,51 14,08 5,46 17,24 27,30 100
17501774 1,96 30,64 14,95 22,06 2,94 8,33 19,12 100
17751799 3,79 35,31 15,64 19,67 3,32 4,74 17,54 100
18001824 9,81 33,05 8,96 26,44 4,05 6,82 10,87 100
18251840 9,85 18,46 7,38 47,08 2,77 6,15 8,31 100
Totaal
222 744 354 688 138 446 491 3083
Tabel 66: Aantal huwelijken per weekdag te Moorsel
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag Totaal
16001624 7,96 34,51 7,96 15,04 2,65 8,85 23,01 100
16251649 15,49 19,01 8,45 13,38 8,45 23,24 11,97 100
16501674 14,52 16,94 11,29 16,53 4,84 28,23 7,66 100
7,20 24,13 11,48 22,32 4,48 14,47 15,93 100
Tabel 67: Percentage huwelijken per weekdag te Moorsel
160
1.7.
Hofstade
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december Totaal
15871599 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 2
16001624 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 2 0 3
16251649 0 2 0 0 0 0 0 2 0 0 3 0 7
16501674 26 17 1 8 19 13 9 17 9 27 29 11
16751699 36 55 2 29 50 22 21 17 10 23 34 5
17001724 57 31 2 59 67 32 25 34 22 39 31 19
17251749 25 46 25 20 86 30 44 17 22 45 34 6
17501774 17 40 15 49 94 48 37 20 20 61 33 12
17751799 33 52 5 33 67 77 50 50 38 51 45 4
18001824 24 30 3 20 38 21 26 20 21 39 23 5
18251840 17 18 4 12 34 18 20 15 18 15 9 4
Totaal
186
304
418
400
446
505
270
184
2725
235 292 57 230 456 261 232 192 161 300 243 66
Tabel 68: Aantal huwelijken per maand te Hofstade
161
500 450 400 350
Aantal
300 250 200 150 100 50 0 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
Maand
Figuur 104: Aantal huwelijken per maand te Hofstade, 1587-1840
162
januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december
15871599 0,00 0,04 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,03 0,00 0,00 0,00
16001624 0,00 0,00 0,00 0,00 0,03 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,07 0,00
16251649 0,00 0,07 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,06 0,00 0,00 0,10 0,00
16501674 0,84 0,60 0,03 0,27 0,61 0,43 0,29 0,55 0,30 0,87 0,97 0,35
16751699 1,16 1,95 0,06 0,97 1,61 0,73 0,68 0,55 0,33 0,74 1,13 0,16
17001724 1,84 1,10 0,06 1,97 2,16 1,07 0,81 1,10 0,73 1,26 1,03 0,61
17251749 0,81 1,63 0,81 0,67 2,77 1,00 1,42 0,55 0,73 1,45 1,13 0,19
17501774 0,55 1,42 0,48 1,63 3,03 1,60 1,19 0,65 0,67 1,97 1,10 0,39
17751799 1,06 1,84 0,16 1,10 2,16 2,57 1,61 1,61 1,27 1,65 1,50 0,13
18001824 0,77 1,06 0,10 0,67 1,23 0,70 0,84 0,65 0,70 1,26 0,77 0,16
18251840 0,55 0,64 0,13 0,40 1,10 0,60 0,65 0,48 0,60 0,48 0,30 0,13
Totaal
0,01
0,01
0,02
0,51
0,83
1,14
1,10
1,22
1,38
0,74
0,50
Tabel 69: Dagschommelingen Hofstade 1587-1840
163
158716001625165016751700172517501775180018251599 1624 1649 1674 1699 1724 1749 1774 1799 1824 1840 januari 0,00 0,00 0,00 164,70 139,53 160,67 73,64 44,91 76,99 104,73 108,86 februari 646,46 0,00 369,41 118,17 233,92 95,89 148,69 115,96 133,13 143,66 126,48 maart 0,00 0,00 0,00 6,33 7,75 5,64 73,64 39,63 11,67 13,09 25,61 april 0,00 0,00 0,00 52,37 116,14 171,85 60,88 133,76 79,56 90,19 79,40 mei 0,00 392,74 0,00 120,36 193,79 188,85 253,32 248,33 156,32 165,82 217,72 juni 0,00 0,00 0,00 85,09 88,11 93,21 91,31 131,03 185,64 94,69 119,10 juli 0,00 0,00 0,00 57,01 81,39 70,47 129,60 97,75 116,66 113,46 128,07 augustus 0,00 0,00 336,64 107,69 65,89 95,84 50,07 52,84 116,66 87,28 96,05 september 608,75 0,00 0,00 58,91 40,05 64,08 66,96 54,60 91,61 94,69 119,10 oktober 0,00 0,00 0,00 171,03 89,14 109,93 132,55 161,15 118,99 170,19 96,05 november 0,00 811,67 521,79 189,83 136,17 90,29 103,49 90,08 108,49 103,71 59,55 december 0,00 0,00 0,00 69,68 19,38 53,56 17,67 31,70 9,33 21,82 25,61 Totaal
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
Tabel 70: Maandschommelingen Hofstade 1587-1840 (indices)
164
700,00
600,00
500,00
Index
400,00
300,00
200,00
100,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus september
oktober
november december
Maand
Figuur 105: Maandschommelingen Hofstade 1587-1599
165
900,00
800,00
700,00
600,00
Index
500,00
400,00
300,00
200,00
100,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 106: Maandschommelingen Hofstade 1600-1624
166
600,00
500,00
Index
400,00
300,00
200,00
100,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 107: Maandschommelingen Hofstade 1625-1649
167
200,00
180,00
160,00
140,00
Index
120,00
100,00
80,00
60,00
40,00
20,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus september
oktober
november december
Maand
Figuur 108: Maandschommelingen Hofstade 1650-1674
168
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 109: Maandschommelingen Hofstade 1675-1699
169
200,00 180,00
160,00 140,00
Index
120,00 100,00 80,00 60,00
40,00 20,00 0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 110: Maandschommelingen Hofstade 1700-1724
170
300,00
250,00
Index
200,00
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 111: Maandschommelingen Hofstade 1725-1749
171
300,00
250,00
Index
200,00
150,00
100,00
50,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 112: Maandschommelingen Hofstade 1750-1774
172
200,00 180,00 160,00 140,00
Index
120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 113: Maandschommelingen Hofstade 1775-1799
173
180,00
160,00
140,00
120,00
Index
100,00
80,00
60,00
40,00
20,00
0,00 januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 114: Maandschommelingen Hofstade 1800-1824
174
250,00
200,00
Index
150,00
100,00
50,00
0,00
januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november december
Maand
Figuur 115: Maandschommelingen Hofstade 1825-1840
175
maartindex vastenindex adventsindex
15871599 0 0 0
16001624 0 0 0
16251649 0 0 0
1650-1674
1675-1699
1700-1724
1725-1749
1750-1774
1775-1799
1800-1824
6,33 4,81 49,52
7,75 20,4 19,37
5,64 11,13 53,54
73,64 42,64 17,67
39,63 24,33 31,69
11,67 10,77 9,35
13,09 8,61 21,81
18251840 25,61 33,7 25,61
Tabel 71: Maart-, vasten-, en adventsindex Hofstade
60
50
Index
40
30 vastenindex adventsindex
20
10
0 1587-1599 1600-1624 1625-1649 1650-1674 1675-1699 1700-1724 1725-1749 1750-1774 1775-1799 1800-1824 1825-1840 Periode
Figuur 116: vasten -en adventsindex Hofstade 1587-1840
176
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag Totaal
15871599 1 0 0 0 0 1 0
16001624 0 0 1 0 2 0 0
16251649 1 5 0 0 1 0 0
16501674 26 57 46 42 31 70 59
16751699 28 57 36 31 22 38 71
17001724 45 54 48 43 20 113 94
17251749 28 82 41 46 44 57 102
17501774 23 112 55 72 47 64 72
17751799 41 233 51 57 20 33 69
18001824 24 129 21 40 14 13 28
18251840 8 81 10 54 2 11 4
Totaal
2
3
7
331
283
417
400
445
504
269
170
2831
225 810 309 385 203 400 499
Tabel 72: Aantal huwelijken per weekdag te Hofstade
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag
15871599 50,00 0,00 0,00 0,00 0,00 50,00 0,00
16001624 0,00 0,00 33,33 0,00 66,67 0,00 0,00
16251649 14,29 71,43 0,00 0,00 14,29 0,00 0,00
16501674 7,85 17,22 13,90 12,69 9,37 21,15 17,82
16751699 9,89 20,14 12,72 10,95 7,77 13,43 25,09
17001724 10,79 12,95 11,51 10,31 4,80 27,10 22,54
17251749 7,00 20,50 10,25 11,50 11,00 14,25 25,50
17501774 5,17 25,17 12,36 16,18 10,56 14,38 16,18
17751799 8,13 46,23 10,12 11,31 3,97 6,55 13,69
18001824 8,92 47,96 7,81 14,87 5,20 4,83 10,41
18251840 4,71 47,65 5,88 31,76 1,18 6,47 2,35
Totaal
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
Tabel 73: Percentage huwelijken per weekdag te Hofstade
177
Arrondissementen Aalst Dendermonde Eeklo Gent I Gent II Oudenaarde Sint-Niklaas Gewogen gemiddelde platteland Steden Aalst Deinze Dendermonde Eeklo Geraardsbergen Lokeren Ninove Oudenaarde Ronse Sint-Niklaas Gewogen gemiddelden steden
% mannen
% vrouwen
Totaal
7,8 9,7 16,8 14,5 13,1 10,0 13,7
5,9 8,2 10,4 11,5 9,2 7,7 9,0
6,9 9,0 13,8 13,0 11,2 8,9 11,3
12,2
8,8
10,6
5,0 12,6 5,8 11,5 4,7 9,3 7,6 4,1 6,3 7,8
8,5 10,0 10,1 10,7 6,5 8,0 8,7 10,1 6,2 8,5
6,8 11,3 8,3 11,1 5,7 8,7 8,2 7,5 6,3 8,2
7,5
8,7
8,2
Tabel 74: Aantal dienstpersoneel t.o.v. de totale bevolking in Oost-Vlaanderen (1796)
143
143
JASPERS (L.) EN STEVENS (C.), Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen, p. 131
178
Figuur 117: De relatie tussen de brutohuwelijkscoëfficiënt en het pachtloon (1710-1794)
144
144
DELAHAYE (V.), p. 73
179
Tabelverwijzingen Tabel 1: Bevolkingsevolutie van het Land van Aalst (1566-1800) ______________________________________ 7 Tabel 2: Jaarlijkse groeicoëfficiënten in Oost-Vlaanderen (1700-1829) _________________________________ 8 Tabel 3: Grootte van de bedrijven. Verhouding tegenover het totaal aantal (1796) ______________________ 10 Tabel 4: Beroepsstrucuur van het arrondissment Aalst (%) __________________________________________ 10 Tabel 5: Verspreiding van de teelt van klaver en rapen in het Land van Aalst(1626-1715) _________________ 11 Tabel 6: Beroepsstructuur voor de stad Aalst (%)__________________________________________________ 11 Tabel 7: Boedelbeschrijvingen met vermelding van spinnewielen en weefgetouwen (%)(1626-1795) ________ 12 Tabel 8: Dienstpersoneel t.o.v. de totale bevolking van Oost-Vlaanderen ______________________________ 16 Tabel 9: Evolutie van de huwelijkscoëfficiënt op het platteland in Vlaanderen (1670-1840) ________________ 19 Tabel 10: BHC in Oost-Vlaanderen per arrondissement of stad 1796 __________________________________ 20 Tabel 11: Daggemiddelden Iddergem(1675-1799) _________________________________________________ 30 Tabel 12: Maandschommelingen Iddergem(1675-1799) ____________________________________________ 31 Tabel 13: maandschommelingen gemeenten (1579-1840) __________________________________________ 31 Tabel 14: Wijze van berekening van de vastenindex _______________________________________________ 47 Tabel 15: Vasten -en adventsindex gemeenten ___________________________________________________ 48 Tabel 16: Vasten -en adventsindices Aalst _______________________________________________________ 50 Tabel 17: Aantal huwelijken per weekdag in de gemeenten (%)(1579-1840) ____________________________ 53 Tabel 18: Gemiddelde percentages aantal huwelijken in de gemeenten _______________________________ 54 Tabel 19: Dagschommelingen Aalst (%)(1613-1840) _______________________________________________ 56 Tabel 20: Gemiddelde dagschommelingen Aalst (%) _______________________________________________ 57 Tabel 21: Dagschommelingen in Londen(1576-1634) ______________________________________________ 58 Tabel 22: Aantal 1-2-3 mei huwelijken te Welle (1644-1840) ________________________________________ 60 Tabel 23: Bevolkingsevolutie Welle (1571-1800) __________________________________________________ 61 Tabel 24: Verhouding 1-2-3 mei huwelijken en aantal meihuwelijken; Welle (1644-1840) _________________ 62 Tabel 25: Aantal 1-3 meihuwelijken gemeenten (1579-1840) ________________________________________ 62 Tabel 26: Aantal 1-3 meihuwelijken in Aalst (1600-1840) ___________________________________________ 64 Tabel 27: Maandschommelingen in de gemeenten (1579-1840) _____________________________________ 66 Tabel 28: Maandschommelingen in het Noorden van Brugge (1625-1798) _____________________________ 67 Tabel 29: Maandschommelingen in het Land van Aalst (1579-1840) __________________________________ 68 Tabel 30: Maandschommelingen Aalst (1613-1799) _______________________________________________ 70 Tabel 31: Maandschommelingen Brugge (1600-1798) _____________________________________________ 71 Tabel 32: 1-3 meihuwelijken, Noorden van Brugge (1625-1798) _____________________________________ 72 Tabel 33: Maandschommelingen in de gemeenten van het Land van Aalst (1579-1840) __________________ 78 Tabel 34: Aantal records per gemeente, ingedeeld volgens periode ___________________________________ 87 Tabel 35: Aantal huwelijken per maand in de gemeente Welle, volgens perioden ________________________ 89 Tabel 36: Daggemiddelden Welle ______________________________________________________________ 90 Tabel 37: Maandschommelingen Welle, indices __________________________________________________ 91 Tabel 38: Maart -en Vastenindex en Adventsindex Welle __________________________________________ 101 Tabel 39: Aantal huwelijken per weekdag, Welle_________________________________________________ 102 Tabel 40: Aantal huwelijken per weekdag in percenten, Welle ______________________________________ 102 Tabel 41: Bevolkingsevolutie Iddergem ________________________________________________________ 103 Tabel 42: aantal huwelijken per maand in Iddergem, per periode ___________________________________ 105 Tabel 43: Dagschommelingen Iddergem _______________________________________________________ 106
180
Tabel 44: Maandschommelingen Iddergem, indices ______________________________________________ 107 Tabel 45: Maart-, vasten-, en adventsindex, Iddergem ____________________________________________ 113 Tabel 46: Aantal huwelijken per weekdag, Iddergem _____________________________________________ 114 Tabel 47: Aantal huwelijken per weekdag in percentages, Iddergem _________________________________ 114 Tabel 48: Bevolkingsevolutie Denderleeuw _____________________________________________________ 115 Tabel 49: Aantal huwelijken per maand, per periode, Denderleeuw __________________________________ 117 Tabel 50: Dagschommelingen Denderleeuw ____________________________________________________ 118 Tabel 51: Maandschommelingen Denderleeuw __________________________________________________ 118 Tabel 52: Maart- Vasten- en adventsindex Denderleeuw __________________________________________ 125 Tabel 53: Aantal huwelijken per weekdag Denderleeuw ___________________________________________ 126 Tabel 54: Aantal huwelijken per weekdag, Denderleeuw (%) _______________________________________ 126 Tabel 55: Aantal huwelijken per maand in Erembodegem _________________________________________ 128 Tabel 56: Dagschommelingen Erembodegem ___________________________________________________ 129 Tabel 57: Maandschommelingen Erembodegem, indices __________________________________________ 130 Tabel 58: maart-, vasten-, en adventsindex Erembodegem_________________________________________ 142 Tabel 59: Aantal huwelijken per weekdag in Erembodegem ________________________________________ 143 Tabel 60: Percentage huwelijken per weekdag in Erembodegem ____________________________________ 143 Tabel 61: Bevolkingsevolutie Moorsel __________________________________________________________ 144 Tabel 62: Aantal huwelijken per maand in Moorsel, 1600-1840 _____________________________________ 145 Tabel 63: Dagschommelingen Moorsel _________________________________________________________ 147 Tabel 64: Maandschommelingen Moorsel, indices _______________________________________________ 148 Tabel 65: Maart-, vasten-, en adventsindex Moorsel ______________________________________________ 159 Tabel 66: Aantal huwelijken per weekdag te Moorsel _____________________________________________ 160 Tabel 67: Percentage huwelijken per weekdag te Moorsel _________________________________________ 160 Tabel 68: Aantal huwelijken per maand te Hofstade ______________________________________________ 161 Tabel 69: Dagschommelingen Hofstade 1587-1840_______________________________________________ 163 Tabel 70: Maandschommelingen Hofstade 1587-1840 (indices) _____________________________________ 164 Tabel 71: Maart-, vasten-, en adventsindex Hofstade _____________________________________________ 176 Tabel 72: Aantal huwelijken per weekdag te Hofstade ____________________________________________ 177 Tabel 73: Percentage huwelijken per weekdag te Hofstade ________________________________________ 177 Tabel 74: Aantal dienstpersoneel t.o.v. de totale bevolking in Oost-Vlaanderen (1796) __________________ 178
181
Figuurverwijzingen Figuur 1: Ligging van het Land van Aalst in Vlaanderen _____________________________________________ 5 Figuur 2: Land van Aalst ______________________________________________________________________ 6 Figuur 3: BHC in Oost- en West-Vlaanderen (1796) ________________________________________________ 21 Figuur 4: Im-waarden in Oost- en West-Vlaanderen (1796) __________________________________________ 21 Figuur 5: Liturgische Kalender _________________________________________________________________ 25 Figuur 6: De onderzochte regio in het Land van Aalst ______________________________________________ 29 Figuur 7: Gemiddelde Maandschommelingen gemeenten (1579-1840) ________________________________ 32 Figuur 8: Maandschommelingen gemeenten 1579-1599 ___________________________________________ 32 Figuur 9: Maandschommelingen gemeenten 1600-1624 ___________________________________________ 33 Figuur 10: Maandschommelingen gemeenten 1625-1649 __________________________________________ 34 Figuur 11: Maandschommelingen in de gemeenten 1650-1674 ______________________________________ 34 Figuur 12: Maandschommelingen gemeenten 1675-1699 __________________________________________ 35 Figuur 13: Maandschommelingen gemeenten 1700-1724 __________________________________________ 35 Figuur 14: Maandschommelingen gemeenten 1725-1749 __________________________________________ 36 Figuur 15: Maandschommelingen gemeenten 1750-1774 __________________________________________ 36 Figuur 16: Maandschommelingen gemeenten 1775-1799 __________________________________________ 37 Figuur 17: Maandschommelingen gemeenten 1800-1824 __________________________________________ 37 Figuur 18: Maandschommelingen gemeenten 1825-1840 __________________________________________ 38 Figuur 19: Maandschommelingen Aalst 1613-1624________________________________________________ 38 Figuur 20: Maandschommelingen Aalst, 1625-1649 _______________________________________________ 39 Figuur 21: Maandschommelingen Aalst 1650-1674________________________________________________ 39 Figuur 22: Maandschommelingen Aalst 1675-1699________________________________________________ 40 Figuur 23: Maandschommelingen Aalst 1700-1724________________________________________________ 41 Figuur 24: Maandschommelingen Aalst 1725-1749________________________________________________ 41 Figuur 25: Maandschommelingen Aalst 1750-1774________________________________________________ 42 Figuur 26: Bron: SAA, parochieregisters trouwen 1750-1796, nr. 10 __________________________________ 42 Figuur 27: Maandschommelingen Aalst 1775-1799________________________________________________ 43 Figuur 28: Bron: SAA, Parochieregisters trouwen 1750-1796, nr. 10 __________________________________ 43 Figuur 29: Bron: SAA, Parochieregisters trouwen 1750-1796, nr. 10 __________________________________ 44 Figuur 30: Maandschommelingen Aalst 1800-1824________________________________________________ 44 Figuur 31: Maandschommelingen Aalst 1825-1840________________________________________________ 45 Figuur 32: Maandschommelingen Aalst en gemeenten (gem) (1579-1840) _____________________________ 46 Figuur 33: Vasten -en adventsindex gemeenten (a)(1600-1840) ______________________________________ 48 Figuur 34: Vasten -en adventsindex gemeenten (b)(1624-1824) ______________________________________ 49 Figuur 35: Vasten -en adventsindex Aalst(1625-1840) _____________________________________________ 50 Figuur 36: Vergelijking van de vasten/adventsindex met de maart/decemberindex (1625-1824) ___________ 51 Figuur 37: Tienjarige vastenindex voor de gemeenten en de stad, 1775-1799 ___________________________ 52 Figuur 38: Aantal huwelijken per weekdag in de gemeenten (1579-1840) ______________________________ 53 Figuur 39: aantal huwelijken per weekdag in de gemeenten (gem) ___________________________________ 55 Figuur 40: Dagschommelingen Aalst(1613-1840) _________________________________________________ 56 Figuur 41: Gemiddelde dagschommelingen Aalst _________________________________________________ 57 Figuur 42: Verhouding aantal meihuwelijken(%), Welle(1644-1840) __________________________________ 62 Figuur 43: Verhouding van 1-3 meihuwelijken tot het totaal meihuwelijken in de gemeenten(1579-1840) ____ 63 Figuur 44: Verhouding van het aantal huwelijken tussen één en drie mei ten opzichte van het totaal aantal huwelijken in mei, Aalst (1600-1840) ___________________________________________________________ 64 Figuur 45: Maandschommelingen LvA en NBrugge (gem) ___________________________________________ 66
182
Figuur 46: Maart -en decemberindices voor het LvA en NBrugge (1625-1799) __________________________ 68 Figuur 47: Definitief Celibaat in Oost -en West-Vlaanderen (1796) ____________________________________ 69 Figuur 48: Maandschommelingen Aalst vs. Brugge ________________________________________________ 70 Figuur 49: Maart -en decemberindices voor Aalst (A) en Brugge (B) (1613-1799) ________________________ 71 Figuur 50: Verhouding van het aantal huwelijken op één en drie mei tot het aantal huwelijken in mei, NoordBrugge (1625-1798) _________________________________________________________________________ 73 Figuur 51: Vergelijkende grafiek van het aantal huwelijken tussen één en drie mei (gemeenten Aalst en NBrugge)(1625-1799) _______________________________________________________________________ 74 Figuur 52: Huwelijkspieken 1681-1720, Engeland _________________________________________________ 77 Figuur 53: Aantal huwelijken per maand Welle, 1644-1840 _________________________________________ 88 Figuur 54: Maandschommelingen Welle, 1644-1649_______________________________________________ 92 Figuur 55: Maandschommelingen Welle, 1650-1674_______________________________________________ 93 Figuur 56: Maandschommelingen Welle, 1675-1699_______________________________________________ 94 Figuur 57: Maandschommelingen Welle, 1700-1724_______________________________________________ 95 Figuur 58: Maandschommelingen Welle, 1725-1749_______________________________________________ 96 Figuur 59: Maandschommelingen Welle, 1775-1799_______________________________________________ 97 Figuur 60: Maandschommelingen Welle, 1800-1824_______________________________________________ 98 Figuur 61: Maandschommelingen Welle, 1825-1840_______________________________________________ 99 Figuur 62: Maandschommelingen Welle, 1750-1774______________________________________________ 100 Figuur 63: Vasten -en Adventsindex Welle ______________________________________________________ 101 Figuur 64: Aantal huwelijken per maand, Iddergem, 1688-1796 ____________________________________ 104 Figuur 65: Aantal huwelijken per maand Iddergem, 1675-1699 ____________________________________ 108 Figuur 66: Aantal huwelijken per maand, Iddergem 1700-1724 _____________________________________ 109 Figuur 67: Aantal huwelijken per maand, Iddergem 1725-1749 _____________________________________ 110 Figuur 68: Aantal huwelijken per maand, Iddergem 1750-1774 _____________________________________ 111 Figuur 69: Aantal huwelijken per maand, Iddergem 1775-1799 _____________________________________ 112 Figuur 70: Vasten -en adventsindex, Iddergem __________________________________________________ 113 Figuur 71: Aantal huwelijken per maand, Denderleeuw, 1654-1840 _________________________________ 116 Figuur 72: Maandschommelingen Denderleeuw, 1700-1724 _______________________________________ 119 Figuur 73: Maandschommelingen Denderleeuw, 1725-1749 _______________________________________ 120 Figuur 74: Maandschommelingen Denderleeuw, 1750-1774 _______________________________________ 121 Figuur 75: Maandschommelingen Denderleeuw, 1775-1799 _______________________________________ 122 Figuur 76: Maandschommelingen Denderleeuw, 1800-1824 _______________________________________ 123 Figuur 77: Maandschommelingen Denderleeuw 1825-1840 ________________________________________ 124 Figuur 78: Vasten -en adventsindex Denderleeuw ________________________________________________ 125 Figuur 79: Aantal huwelijken per maand Erembodegem 1579-1840 _________________________________ 127 Figuur 80: Maandschommelingen Erembodegem, 1579-1599 ______________________________________ 131 Figuur 81: Maandschommelingen Erembodegem, 1600-1624 ______________________________________ 132 Figuur 82: maandschommelingen Erembodegem, 1625-1649 ______________________________________ 133 Figuur 83: Maandschommelingen Erembodegem, 1650-1674 ______________________________________ 134 Figuur 84: Maandschommelingen Erembodegem, 1675-1699 ______________________________________ 135 Figuur 85: Maandschommelingen Erembodegem, 1700-1724 ______________________________________ 136 Figuur 86: Maandschommelingen Erembodegem, 1725-1749 ______________________________________ 137 Figuur 87: Maandschommelingen Erembodegem, 1750-1774 ______________________________________ 138 Figuur 88: Maandschommelingen Erembodegem, 1775-1799 ______________________________________ 139 Figuur 89: Maandschommelingen Erembodegem, 1800-1824 ______________________________________ 140 Figuur 90: Maandschommelingen Erembodegem, 1825-1840 ______________________________________ 141 Figuur 91: Vasten -en adventsindex Erembodegem _______________________________________________ 142 Figuur 92: Aantal huwelijken per maand in Moorsel, 1600-1840 ____________________________________ 146 Figuur 93:Maandschommelingen Moorsel 1600-1624 ____________________________________________ 149
183
Figuur 94: Maandschommelingen Moorsel 1625-1649 ____________________________________________ 150 Figuur 95: Maandschommelingen Moorsel 1650-1674 ____________________________________________ 151 Figuur 96: Maandschommelingen Moorsel 1675-1699 ____________________________________________ 152 Figuur 97: Maandschommelingen Moorsel 1700-1724 ____________________________________________ 153 Figuur 98: Maandschommelingen Moorsel 1725-1749 ____________________________________________ 154 Figuur 99: Maandschommelingen Moorsel 1750-1774 ____________________________________________ 155 Figuur 100: Maandschommelingen Moorsel 1775-1799 ___________________________________________ 156 Figuur 101: Maandschommelingen Moorsel 1800-1824 ___________________________________________ 157 Figuur 102: Maandschommelingen Moorsel 1825-1840 ___________________________________________ 158 Figuur 103: Vasten -en adventsindex Moorsel ___________________________________________________ 159 Figuur 104: Aantal huwelijken per maand te Hofstade, 1587-1840 __________________________________ 162 Figuur 105: Maandschommelingen Hofstade 1587-1599 __________________________________________ 165 Figuur 106: Maandschommelingen Hofstade 1600-1624 __________________________________________ 166 Figuur 107: Maandschommelingen Hofstade 1625-1649 __________________________________________ 167 Figuur 108: Maandschommelingen Hofstade 1650-1674 __________________________________________ 168 Figuur 109: Maandschommelingen Hofstade 1675-1699 __________________________________________ 169 Figuur 110: Maandschommelingen Hofstade 1700-1724 __________________________________________ 170 Figuur 111: Maandschommelingen Hofstade 1725-1749 __________________________________________ 171 Figuur 112: Maandschommelingen Hofstade 1750-1774 __________________________________________ 172 Figuur 113: Maandschommelingen Hofstade 1775-1799 __________________________________________ 173 Figuur 114: Maandschommelingen Hofstade 1800-1824 __________________________________________ 174 Figuur 115: Maandschommelingen Hofstade 1825-1840 __________________________________________ 175 Figuur 116: vasten -en adventsindex Hofstade 1587-1840 _________________________________________ 176 Figuur 117: De relatie tussen de brutohuwelijkscoëfficiënt en het pachtloon (1710-1794) ________________ 179
184
