Mannaerts R., De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen: een openbaring … mits de juiste sleutel, Antwerpen, 2012 Exterieur: De voorgevel met het hoofdportaal Wat je misschien mist aan de kerk is een majestueuze ingang. Er zijn namelijk geen trappen (meer). Hoe komt dat? Zowel het niveau van de kerkvloer als van het straatplein zijn een beetje verhoogd. De schuldige hiervan is de Schelde. Deze rivier is nochtans onze beste vriend in Antwerpen, want van deze voorname transportweg krijgen we alles: het is onze levensader. Zonder Schelde geen wereldhaven. Maar het is van je beste vrienden dat je het soms moet hebben. Sinds de doorbraak van de Westerschelde in 1421-1424 bij de zgn. St.-Elisabethvloed, maakt de Schelde af en toe bokkensprongen. Als er storm bij springtij is, stroomt het water de binnenstad in: niet zo sympathiek voor degene die ‘water in zijn(e) kelder’ heeft. Omdat dit water ook over de vloer van Antwerpens hoofdkerk komt, besluit men de vloer van de kerk te verhogen, alsook het plein vóór de kerk, met als gevolg dat er van trappen geen sprake meer kon zijn. Aan de voorgevel heeft de kerk iets van een Italiaanse matrona. Je ziet tot waar de zuidtoren en de noordtoren gaan. Aan de buitenzijden zijn er uitstulpingen te merken. De kerk is nl. in de loop der tijden verbreed met een 5de en een 6de zijbeuk; zoals een matrone die in de loop der jaren wat uitzet en daardoor aan elegantie moet inboeten. Gelukkig valt dit bij de O.- L.-Vrouwekathedraal van Antwerpen niet al te zeer op. In welke windrichting staan we hier ten overstaan van de kerk? In het westen. Hoe weet je dat? Het altaar ligt in het oosten. Inderdaad, dat leren ze in het leger en in het beste geval ook bij de jeugdbeweging. Als je het noorden kwijt bent, dan kun je je oriënteren dankzij de oude kerken die alle naar het oosten zijn gebouwd. Over die oriëntatie binnen meer. De westkant heeft een eigen symbolische geladenheid: als avondzijde draagt ze de oersymboliek in zich van de eind- en doodsgedachte, want als de zon ondergaat is er geen leven meer mogelijk: geen groei, geen bloei. Je moet natuurlijk ook beseffen dat er in die oude tijden nog geen elektriciteit was en dat als de zon onderging, het ook gedaan was met ‘léven’. Daarom is het traditionele thema voor de westkant van een kerk het Laatste Oordeel. Tussen haakjes: het neogotische hoofdportaal, door Jean Baptist van Wint, dateert pas van 1903!
www.topa.be
~1~
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal De voorgevel met het hoofdportaal
De kerk achter de deur symboliseert als ‘huis van God’ de hemel. De mensen die hier in dat hemelse Jeruzalem binnengaan, krijgen eerst boven hun hoofd, op het timpaan, een serieuze waarschuwing: RONDOM HET TYMPAAN
Timpaan en lintelen A. ‘Memento mori’ B. Ontwaken uit de dood C. De weegschaal D De Rechter Christus (+), met voorsprekers Maria (M) en Johannes de Doper (JD) E. Hemel F. Hel
www.topa.be
Archivolten G. Engelen H. Profeten I. Apostelen J. Heiligen
Penant en portaalwanden M. Maria L. Heilige missionarissen
~2~
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal De voorgevel met het hoofdportaal
HET LAATSTE OORDEEL. (A) Hierover moet je zeker nadenken. Daartoe stimuleert je het motief van het ‘memento mori’ of de doodsgedachte: een monnik die naar zijn verre toekomst kijkt, nl. een doodshoofd op de knieën.
WAT STAAT ER AFGEBEELD OP HET TIMPAAN? (B) Op de onderste band (linteel) ontwaken de mensen uit de dood, net zoals ze wakker worden op een luie zondagmorgen. Kijk naar de figuur die zich uitrekt: het begin van ochtendgymnastiek? Het signaal wordt niet gegeven door een wekkerradio, maar door de trompetblazende engelen van het Oordeel opzij. Alle standen van de middeleeuwen zijn vertegenwoordigd. Ridders, gewone mensen en een monnik staan voor de adel, de burgerij en de geestelijkheid. Iedereen is gelijk voor de dood, niet?
Wat gebeurt er dan met hen (op het 2de linteel)? Elke mens komt terecht op de weegschaal, de balans, die geheel in het midden gehanteerd wordt door de aartsengel Michaël. De ziel van de mens, zijn diepste persoonlijkheidskern – in de kunst afgebeeld door een klein mensenfiguurtje – wordt gewikt en gewogen. M.a.w. je eindrapport wordt opgesteld om te zien of het goede dan wel het kwade doorslaggevend geweest is in je leven.
(C) De eigenlijke rechter van dat eindoordeel is Christus, bovenaan gezeten op zijn rechterstoel. Aan weerskanten van zijn troon worden het kruis en de lans getoond als overwinningstekens. Denk aan de film Ben Hur waar de Romeinse keizer op een troon zit te midden van een hele hofhouding en met naast zich de vaandels als emblemen van de overwonnen volkeren; dit om te laten zien dat hij er meester over is. Hetzelfde gebeurt hier met Christus. Niet dat Hij een of ander tornooi zou gewonnen hebben natuurlijk, maar het betreft hier het kruis waarop Hij doodgemarteld werd en de lans waarmee zijn hart werd doorstoken. Zo wil men tonen dat Jezus daarmee de definitieve overwinning behaald heeft op al het kwade én zelfs op de dood...
www.topa.be
~3~
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal De voorgevel met het hoofdportaal
(D) Wanneer het goede doorslaggevend is, slaat de balans – gelukkig voor hen – over naar DE HEMEL. Deze mensen worden beloond: zij krijgen mooie kleren en een kroon, zij glimlachen gelukzalig en worden ontvangen door Petrus, beter bekend als ‘Sinte Pieter’, die met zijn sleutels voor hen de poort van de hemel zal openmaken. Die hemel – zul je zeggen – staat aan de linkerkant. Helemaal niet! De hemel staat afgebeeld aan de rechterkant van Christus. Het probleem is dat wij het vanzelfsprekend vinden om alles te bekijken vanuit ons eigen standpunt. Zeker als we in de kerk willen binnentreden, moeten we ons beperkt standpunt opgeven en moeten we alles leren bekijken vanuit het standpunt van Christus. Dus staat de hemel aan Zijn rechterkant; immers, in onze rechtshandige cultuur is de rechterzijde de ereplaats. Trouwens, Jezus heeft zelf deze symboliek van links/rechts in het evangelie aangewend voor het onderscheid in de eindbestemming. (E) Bijgevolg is de linkerkant van Christus voorbehouden voor DE HEL. Degenen bij wie het kwade doorslaggevend is geweest, worden gestraft. Zij worden in hun blootje gezet en dat is minder
prettig dan je misschien zou denken. Zij vallen ten prooi aan laaiende vlammen en schreeuwen het uit van de pijn. Bovendien trekken duivelse figuren met weerhaken hen weg en duwen hen voort naar de mond van het hellemonster die de ingang van de hel voorstelt (denk aan de Holocaust). Dit is nu eenmaal de andere kant van de medaille: de mens krijgt de volle vrijheid, maar hij kan die ook misbruiken voor de zelfzucht, voor het kwade. Vergeet niet dat oorspronkelijk in de middeleeuwen dergelijke beelden allemaal kakelbont beschilderd waren, net zoals de Grieks-Romeinse tempels. Dit wil zeggen: de balans was geel, het vuur van de hel rood, enz... Al is het timpaan nu niet meer zo kleurrijk als weleer, ‘s avonds en ’s nachts kun je het in een feeërieke belichting bewonderen, want voor de strijd tussen goed en kwaad kan je nooit waakzaam genoeg zijn.
www.topa.be
~4~
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal De voorgevel met het hoofdportaal
Als een soort hemelse hofhouding staan er rond Christus bovenaan in de archivolten allerlei categorieën van heiligen in rangorde die Hem eer betuigen.
(F) De 1ste band wordt gevormd door engelen die zingen en musiceren, want in de hemel is er vreugde. Sommigen zingen van een banderol, anderen bespelen een instrument zoals een viool of een orgeltje. (G) In de 2de boog lezen de profeten uit het O.T. voor uit hun geschriften. (H) Dan volgen op de 3de rij de 12 apostelen. (I) Op de 4de rij staan heiligen. (J) In het midden van het portaal word je opgewacht door Jezus’ moeder, Maria, aan wie de kerk is toegewijd. Zij toont ons Jezus, de Redder van de wereld. (K) Onderaan in de portaalwanden verwelkomen ook heiligen je in het hemelse Jeruzalem. In plaats van good-looking hostessen krijgen heilige mensen hier deze eer, want zij zijn toch de beste vrienden van Jezus die reeds in de hemel zijn. Deze zgn. Antwerpse heiligen hebben allen iets met Antwerpen te maken, maar zijn – spijtig voor het chauvinisme van de Antwerpenaren – evenwel zelf geen Antwerpenaar. Deze heiligen die bij de Antwerpenaren nogal populair waren, hebben hier een poosje verbleven – zij het soms maar heel even – vooral dan in de tijd van de missionering. Missionarissen-bisschoppen van het eerste uur (7de eeuw) zijn: als eersten te Antwerpen: (5) ca. 645, Eligius (‘Saint Eloi’), bisschop van Noyon, in Noord-Frankrijk; (3) Amandus uit Frankrijk, en (2) Willibrordus, uit Groot-Brittannië. (1) De dame met een kroon is een prinses uit Ierland: de heilige Dymfna (6de eeuw). Zij was op de vlucht voor haar vader, een heiden die incest wou plegen met zijn dochter. Zij vlucht met haar biechtvader naar hier en dan de Kempen in. Ze wordt achtervolgd door haar vader die spionnen uitstuurt die op een bepaald moment in Westerlo in een café betalen met Ierse munten (van de Europese eenheidsmunt was toen nog geen sprake). De waard zegt dat hij dergelijke munten nog niet zolang geleden gezien heeft en ze snappen natuurlijk dat de prinses daar geweest is. Ze vinden haar in Geel, en haar vader, in zijn waanzin, onthoofdt haar. Dat is de reden waarom zij in Geel vereerd wordt tegen de waanzinnigheid, tegen geestesziekten. Daarom beeldt de duivel onderaan de waanzin van de mens uit. (4) De laatste heilige in de rij aan de noordkant, helemaal vooraan, is een Rijnlander: Norbertus (begin 12de eeuw) www.topa.be
~5~
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal De voorgevel met het hoofdportaal
www.topa.be
~6~
