Kwartaalbericht Transport & Logistiek ING Economisch Bureau
Transport ziet internationale lichtpunten Maar voor bestendige verbetering is het te vroeg
2011
2012F
2013F
Wegtransport
2,0%
-0,9%
0,5%
Vervoer over water
2,2%
-1,1%
0,8%
Vervoer door de lucht
1,1%
-0,9%
1,2%
Logistieke dienstverlening
3,2%
-1,2%
1,5%
Transport en logistiek totaal
2,3%
-1,1%
0,8%
4,5%
-1%
2,0%
Transport- en logistieksector Volume
Omzet Transport en logistiek totaal
Bron: ING Economisch Bureau *betreft toegevoegde waarde
Figuur 1 Export laat het dit jaar afweten, maar economisch herstel moet toch komen uit het buitenland 15
Kloof tussen internationale en binnenlandse vervoersvraag is aanstaande
10 5 0 -5 -10
In deze prognose zijn de verwachte overheidsbezuinigingen verwerkt.
Q 3F
13
Q 1F 20
Q 3F
13 20
12
Q 1F
Volumeontwikkeling transport en logistiek in % j.o.j. Particuliere consumptie in % j.o.j. Uitvoer in % in % j.o.j. Economische groei BBP in % j.o.j.
Bron: CBS, ING Economisch Bureau 1
20
12
Q 3F 20
11 20
11
Q 1
Q 3 20
Q 1
10 20
10 20
20
09
Q 3
Q 1
-15 09
Economie in de greep van onzekerheden De Nederlandse economie kampt sinds het vierde kwartaal van vorig jaar met een recessie. De verwachting is dat het nog tot eind dit jaar zal duren voor de krimp in marginale groei kan worden omgebogen. Waar de economische situatie enigszins lijkt te verbeteren is de schuldencrisis nog verre van voorbij en moeten de noodzakelijke (extra) overheidsbezuinigingen hun effect nog gaan krijgen. Ondertussen stelt de consument zich met de onzekerheid rond inkomen en vermogen zeer terughoudend op en blijven investeringen achter. ING Economisch Bureau voorziet voor 2012 een economische krimp van 1% die volgend jaar verandert in een nulgroei1. In de loop van dit jaar zal de haperende exportmotor langzaam op gang komen, wat gepaard gaat met een grotere vraag naar internationale logistiek. In contrast hiermee blijft de binnenlandse vraag voorlopig zwak. Dat de Duitse economie goed blijft standhouden (+0,8% in 2012), komt de transport- en logistieksector dus goed uit.
Tabel 1 Groeivooruitzichten transport en logistiek j.o.j.
20
De transport- en logistieksector wordt dit jaar geconfronteerd met een lichte volumekrimp. Wel zijn er met de intrede van het voorjaar op internationaal vlak enkele lichtpunten te noemen. Zo toont de goederenoverslag op Schiphol tekenen van stabilisatie en wist de Rotterdamse haven de cijfers in het eerste kwartaal in het zwart te houden. Daarbij geven ook internationaal actieve logistieke bedrijven signalen van marktverbetering. Toch zijn de tekenen van het herstel erg broos. Bovendien zijn de vooruitzichten voor de binnenlandse markt niet gunstig. Zo zullen de (extra) bezuinigingen hun uitwerking niet missen. Ook is het onzeker hoe de Europese schuldencrisis verder verloopt. Ondertussen brengen de hoge olieprijs en de druk op de vrachtprijzen financiële zorgen, met een piek in het aantal faillissementen tot gevolg. In dit licht is het toegenomen aanpassingsvermogen onder logistieke bedrijven meer dan welkom.
Figuur 2 Omzetontwikkeling naar deelsector in % j.o.j.
met al betekent dit dat veel bedrijven moeite hebben om het huidige niveau te handhaven en de vrachtprijzen naar verwachting niet of nauwelijks zullen stijgen.
20
…maar bedrijfskosten naar verwachting wel (licht) omhoog Hogere brandstofkosten dragen ertoe bij dat de kosten van transport- en logistiekbedrijven dit jaar wel stijgen. Ook zullen de lonen waarschijnlijk niet op de nullijn te handhaven zijn, wat blijkt uit de moeizame onderhandelingen over de CAO-goederenwegvervoer. Dit betekent dat de productiviteit van bedrijven verder zal moeten stijgen om dit te compenseren. Investeringen in professionele ICT spelen hierbij een belangrijke rol
15 10 5 0 -5 -10 2011 3e kw 2011 4e kw 2012F Wegtransport Binnenvaart Opslag en dienstverlening voor vervoer
Bron: CBS, ING Economisch Bureau Transport laat met 2011 redelijk jaar achter zich Ondanks de verslechtering van de marktomstandigheden in de herfst, is de omzetgroei in de transport- en logistieksector over 2011 toch nog op 4,5% uitgekomen. De eerste helft van het jaar heeft hieraan de grootste bijdrage geleverd (uitsplitsing naar kwartaal en deelsector, figuur 2). Van de omzetstijging kwam 2,5% voor rekening van een hoger vrachtvolume. Met de opleving in de eerste helft van vorig jaar zijn bedrijven dus in staat geweest de prijs totaal met 2% te verhogen, waar de gemiddelde verhoging over de afgelopen vijf jaar nog geen 1% bedroeg. Eind 2011 ligt de omzet in transport en logistiek nog zo’n 6% onder het (piek)niveau van 2008, voor de crisis. Dat de arbeidsproductiviteit met € 72.000 per werknemer wel hoger ligt dan in 2008 (€71.000) wijst erop dat de efficiëntie van bedrijven is verbeterd.2 Dit biedt enige financiële compensatie. Omzet in 2012 lager in lijn met volume… Dit jaar zal de omzet van de transport en logistieksector naar verwachting gelijke tred houden met de ontwikkeling van de logistieke vraag en licht dalen. De terugval in de vervoersvraag van de afgelopen twee kwartalen vertaalt zich begin dit jaar met een kwartaal vertraging in lagere vrachttarieven. Hierbij speelt ook mee dat contractonderhandelingen rond de jaarwisseling in een moeilijke economische fase hebben plaatsgevonden.3 Met uitzondering van de zeevaart – die op de rest van de sector vooruitloopt en grote uitslagen kent - zal pas in de tweede helft van het jaar in navolging van een licht aantrekkende markt enige ruimte voor prijsverbetering ontstaan. Al 2
Bron EIM; gemiddeld ligt de arbeidsproductiviteit in Nederland op € 81.000 per werknemer, in t&l is deze dus ondergemiddeld
Kwartaalbericht Transport & Logistiek 2
Figuur 3 Olieprijs ligt sector opnieuw zwaar op de maag 140
1,40
130
1,30
120
1,20
110
1,10
100
1,00
90
0,90
80
0,80
70
0,70
60
0,60
50
0,50
112 1- 010 320 1- 10 52 1- 010 720 1- 10 92 1- 01 11 0 -2 1- 010 12 1- 011 320 1- 11 52 1- 011 720 1- 11 91- 201 11 1 -2 0 1- 11 120 1- 12 320 12
2011 1e kw 2011 2e kw Vervoer per spoor Zee- en kustvaart Vervoer door de lucht Transport en logistiek totaal
Ontwikkeling olieprijs (Brent) in $ (linker as) Ontwikkeling olieprijs (Brent) in € (linker as) Ontwikkeling gasolieprijs in € (linker as) Ontwikkeling dieseloprijs in € (rechter as)
Bron: Ecowin, TLN/BP Brandstofprijzen pieken, invloed blijft groot Gegeven de druk op de vrachttarieven komt het recordniveau van brandstofprijzen transporteurs slecht uit. De combinatie van een stijgende olieprijs en een verzwakking van de Euro-dollarkoers heeft de brandstofprijzen naar nieuwe hoogten gestuwd (figuur 3). Hoewel de afhankelijkheid van brandstof, door de toenemende focus op logistieke dienstverlening langzaam afneemt, vertegenwoordigt brandstof sectorbreed nog altijd zo’n 15%-20% van de totale kosten. Brandstofclausules worden vaker in (raam)contracten opgenomen, maar blijken in de praktijk van het wegvervoer en de binnenvaart lang niet altijd toepasbaar. Los daarvan is er vaak sprake van vertraagde doorberekening met consequenties voor de kaspositie tot gevolg. In de sector is het besef merkbaar dat de hoge olieprijs een structureler karakter krijgt en daarmee zwaarder doorwerkt in de kostprijs. Er is echter ook een tegenontwikkeling. Door de steeds grotere efficiency van verbrandingsmotoren en
efficiëntere besturing stijgt het brandstofverbruik in de sector nu al niet of nauwelijks meer. Met de introductie van de euronormen per km sterk afgenomen. Wellicht dat de hoge brandstofprijs de toepassing van alternatieve brandstoffen een stimulans kan geven.
Figuur 4 Aanhoudend financiële druk doet faillissementen naar piek stijgen Aantal faillissementen bereikt hoogste kwartaalniveau begin 2012
200%
200
150%
150
100%
100
50%
50
0%
0
ven positief de lente in gegaan. Zo verwachten ondernemers voor het eerst een marginale omzetgroei voor de komende drie maanden (figuur 5) en is het oordeel over het ondernemersklimaat minder negatief. Hoewel het verleden uitwijst dat ondernemers zich vaak optimistischer opstellen dan achteraf blijkt, is dit toch een teken van verbetering. Dit beeld wordt ondersteund door de verwachting van Europese expediteurs als DHL, Kühne & Nagel, DSV en CEVA, die de nabije toekomst positiever inschatten. Deze verbetering is vooral toe te schrijven aan de internationale vraag en vrijwel uitsluitend gebaseerd op de verbetering van het vrachtvolume. De eerste tekenen hiervan zijn zichtbaar geworden in de mainports (figuur 7)
Figuur 5 Tekenen van lente in transport en logistiek; bedrijven positiever over verwachte omzet 60 40
-50
-50%
100
Bedrijven zijn sinds februari/maart per saldo weer positief over de omzet voor het komende kwartaal. Dit is vrachtvolume en niet prijs gedreven!
20
-100% 2007
-100 2012 Q1F
0
70
50 40
-20
30
Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau
20
Dieptepunt vertrouwen rond de jaarwisseling
-40
Logistieke bedrijven toch optimistisch de lente in Ondanks de onzekerheden zijn transport en logistiekbedrij-
80
60
2008 2009 2010 2011 Aantal faillissementen transport en logistiek Ontw. aantal faillissementen opdrachtgevers (industrie, bouw en handel) Ontw. aantal faillissmenten transport en logistiek
Record aantal faillissementen wijst op verzwakte financiële positie De aanhoudend moeilijke marktomstandigheden eisen een grotere financiële tol. Voor de gehele Nederlandse economie is het aantal faillissementen in het eerste kwartaal van 2012 op het hoogste niveau van tenminste twee decennia uitgekomen. Met een begroot aantal faillissementen van 150 in het eerste kwartaal4 van dit jaar geldt dit ook voor de transport- en logistieksector. Terwijl het aantal insolventies ten tijde van de economische crisis van 2009 nog meeviel, is het beeld nu duidelijk anders. De terugval in de vraag en vrachtprijzen heeft de reserves doen wegsmelten en financiële positie van veel bedrijven sterk op de proef gesteld. Daar komt bij dat verschillende opdrachtgevers de betalingstermijn oprekken waardoor de liquiditeitspositie in de knel kan komen5. Dit zorgt ervoor dat er nu weinig weerstand meer is en het aantal faillissementen omhoog wordt gedreven. Dit komt bovenop het groeiende aantal overnames dat zich in de sector voordoet.
90
10
-60
0 2011-10
2011-11
2011-12
2012-1
2012-2
2012-3
Economisch klimaat komende drie maanden (t&l totaal)* Verwachte omzet komende drie maanden (t&l totaal)* Bedoordeling verwachte marktsituatie expediteurs (rechter as, > 50 is groei)
Bron: CBS, Danske Bank, *saldo positieve/negatieve antwoorden Groter aanpassingsvermogen leergeld van de crisis Een positieve ontwikkeling is dat logistieke bedrijven geleerd hebben van de vorige terugslag en hun capaciteit waar mogelijk flexibeler hebben gemaakt, via het vergroten van de ‘flexibele schil’. Om aan te sluiten op het sneller veranderende werkveld is dit ook noodzakelijk. Bovendien blijkt in de praktijk dat wegtransporteurs die opdrachten hebben verloren niet langer uitputtend op zoek gaan naar nieuwe lading voor het materieel, maar eerder besluiten tot afstoting. De slag die bedrijven hier maken blijkt uit de verbeterde productiviteit in combinatie met het aantal vacatures dat is teruggeschroefd6. Gezien de gemiddeld lage bezettingsgraad is hier wat efficiëntie betreft wel wat te halen7. Uiteindelijk helpt dit om de margedruk te beperken.
4
Op een totaal aantal transport- en logistiekbedrijven van 30.000 is dit op jaarbasis 2% 5 De gemiddelde betalingstermijn bedroeg ultimo 2011 48 dagen. Met name grotere opdrachtgevers trachten nu de betalingstermijn op te rekken naar soms wel 60 dagen of langer.
Kwartaalbericht Transport & Logistiek 3
6 7
Bron: Monsterboard employment index, Manpower barometer De bezettingsgraad is het laagst in containervoer en nationale distributie
Hierna volgt een verdieping naar enkele deelsectoren
Luchtvervoer
Wegvervoer Wegtransport uitgedaagd om hoger prijsniveau vast te houden Het wegtransport heeft vorig jaar een omzetgroei van 5,9% gerealiseerd. Bijna tweederde hiervan is te danken aan een hogere vrachtprijs. Hiermee zijn de rendementen van bedrijven vorig jaar opnieuw iets verbeterd. Dit jaar zal het lastig worden om de vrachtprijs te handhaven of in lijn met de verwachte kosten (+2%8) zelfs licht te verhogen. Op bedrijfsniveau is dit een grote uitdaging. Aan de kostenkant is in ieder geval positief dat de filedruk op de Nederlandse snelwegen over 2011 is afgenomen tot het niveau van 2006.
Eerste zonnestralen in luchtvervoer Het goederenvervoer door de lucht heeft vorig jaar slechts een beperkte groei gerealiseerd, wat te wijten was aan de vroege intrede van de verslechtering in het eerste kwartaal. Sinds februari van dit jaar zijn er voorzichtige tekenen van verbetering te zien (figuur 7), overtuigend is het gezien de terugval in maart niet, al was de daling beduidend minder dan tevoren. Dit typeert de wisselvalligheid van de markt op dit moment. Voor het gehele jaar verwacht ING Economisch Bureau een lichte achteruitgang van het luchtvrachtvolume (0,9%). Het luchtvervoer heeft zich in het verleden een goede graadmeter voor de richting van de sector getoond. Dit komt doordat de producten die door de lucht worden vervoerd, zoals ICT-systemen, hoogwaardige technische producten, maar ook bloemen snel reageren op een economische ontwikkeling. Ook wordt luchtvervoer ingezet als voorrraden snel moeten worden aangevuld. Dat hier de daling nu tot staan is gebracht is hoopgevend.
Consument houdt wegvervoer in mineur Nederlandse wegtransporteurs richten zich meer op logistieke dienstverlening en rendementstechnisch is dit ook de juiste weg. Met de daling internationale marktaandeel wordt het wegvervoer afhankelijker van de binnenlandse markt. Dit zorgt er mede voor dat het vrachtvolume hier dit jaar daalt (1,1%) en volgend jaar slechts marginaal vooruit gaat (0,5%). Wat dat betreft is een lichtpunt dat fysieke distributie van consumentengoederen traditioneel tot de best renderende deelmarkten behoort. Bij de strategische transitie die veel wegtransporteurs doormaken, past een grotere of juist kleinere schaal (figuur 6). Per saldo is het aantal bedrijven de afgelopen twee jaar met 3,5% afgenomen. Opvallend is dat deze daling gelijk op gaat met de verbetering van het rendement.
Figuur 6 Lijn van dalend aantal bedrijven in het wegvervoer zet door
Figuur 7 Goederenoverslag in de mainports per kwartaal j.o.j. 40% 30% 20%
Daling overslag stabiliseert zich begin 2012 rond het nulpunt
10% 0% -10%
13.000
70%
11.000
68%
9.000
66%
7.000
64%
5.000
62%
Vervoer over water
60%
Zeevervoer ziet tarieven dieptepunt passeren Met de economische turbulentie heeft de volatiliteit van het zeevervoer grotere vormen aangenomen. Dit komt vooral terug in de vrachttarieven die in een jaar gemakkelijk tientallen procenten kunnen veranderen. De onbalans tussen vraag en aanbod houdt in het zeevervoer aan. Uit onderzoek blijkt dat de container- bulk en -tankervloot in 2012 wereldwijd met
20 12 F
20 10
20 11
-20%
Ontwikkeling cargo overslag Schiphol j.o.j. (3 maands gemiddelde) Ontwikkeling overslag Rotterdamse haven j.o.j. (3 maands gemiddelde)
3.000 2006
2007
2008
2009
2010
2011
1
2-10
10-50
50-100
>100
% middelgrote bedrijven (2-50) (rechter as)
Bron: NIWO, bewerkt ING Economisch Bureau 8
2012
Bron: NEA
Kwartaalbericht Transport & Logistiek 4
Bron: Havenbedrijf Rotterdam/Schiphol, Prognose ING EB
respectievelijk 7%, 12% en 5% zal groeien9. De ladingsstromen kunnen dit niet bijhouden. Aangezien het ‘super slow steaming’ principe al breed wordt toegepast en hiermee meer schepen in de ‘loop’ zijn gebracht, kiezen rederijen er nog altijd voor om schepen op te leggen. In dat licht is het opvallend dat rederijen de tarieven begin dit jaar wisten op te schroeven. Dit staat in contrast met de situatie in de binnenvaart. Wel moet hierbij aangetekend worden dat de tarieven in de zeevaart historisch laag waren. In de concurrentiestrijd met het luchtvervoer boekt de zeevaart progressie. De reefercontainer wint steeds meer terrein, waarmee zich veel nieuwe logistieke toepassingen in de agrofoodsector en sierteelt voordoen. Binnenvaart Binnenvaart dit jaar in lager vaarwater De binnenvaart heeft het afgelopen jaar een omzetstijging gerealiseerd van 11,5% bij een toename van het vrachtvolume met 2%. Dit is volledig toe te schrijven aan het laagwatereffect (Rijn) dat schaarste aan scheepscapaciteit creëert. Afgezien van de perioden met laag water kampt de sector met forse overcapaciteit en als gevolg daarvan, lage vrachtprijzen. In normale wateromstandigheden zal het omzetniveau dit jaar een correctie ondergaan, bij een licht lager vrachtvolume. Een positieve ontwikkeling voor de versnipperde binnenvaart is dat de branchevertegenwoordiging dit voorjaar aan de vooravond van een krachtenbundeling staat. Dit kan symbool staan voor de transitie van de sector.
nieuwe terminals op de Tweede Maasvlakte vanaf 2014 groei worden gerealiseerd op het spoor. De prominente aanwezigheid van Rotterdam als knooppunt in het Europese netwerk van goederencorridors biedt mogelijkheden voor efficiënter spoorvervoer naar het achterland. Logistieke dienstverlening Logistieke dienstverlening ontkomt niet aan dip, maar behoudt potentie Over de afgelopen 5 jaar is logistieke dienstverlening met 1,7% volumegroei per jaar meer dan twee keer zo hard gegroeid als gemiddeld in transport en logistiek. In termen van omzet groeide dit deelsegment zelfs drie keer zo hard, wat aangeeft dat de prijsontwikkeling gunstiger is. Vorig jaar heeft de sector het herstel redelijk vast kunnen houden, wat blijkt uit een grotere opname van logistiek vastgoed (bestaand en nieuw) door de sector.11 Met de landelijk ambities van het top team logistiek en de bredere dienstverlening van transporteurs komt de deelmarkt steeds nadrukkelijker op de voorgrond te staan. Met forse inzet op ICT-toepassingen liggen hier de komende jaren ook grote kansen voor versterking van de internationale positie.12 In lijn met de andere sectoren ontkomt ook logistieke dienstverlening dit jaar niet aan een lichte teruggang in het volume (1,2%). Wel blijken ondernemers op het vlak van logistieke dienstverlening gemiddeld positiever te zijn over hun omzetkansen voor dit jaar13, wat veronderstelt dat het prijsperspectief hier eveneens beter is.
Voor een uitgebreide analyse van de binnenvaart raadpleeg het ING-rapport ‘Herstelpad binnenvaart loopt vertraging op’ een gezonde toekomst vraagt om meer dan alleen ladinggroei’ Spoorvervoer Groei spoorvervoer komt nog niet echt van de grond Vorig jaar heeft het spoorvervoer een omzetstijging van 1,9% laten zien. Hiermee heeft het spoor slechts beperkt kunnen profiteren van de lage waterstanden in de binnenvaart. Op de route naar Noord-Nederland heeft het spoor zelfs ladingpaketten verloren aan de binnenvaart. Niettemin heeft het spoorvervoer over de Betuwelijn de stijgende lijn na een kortstondige terugval in de herfst van 2011 hervat. Deels betrof het hier wel verschuiving vanaf ondermeer de Brabantroute. Vorig jaar reden er per kwartaal 5825 treinen over de goederenspoorlijn. Ten opzichte van de ‘streefcapaciteit’ van 11.700 treinen per kwartaal is de bezetting nu ca. 50%, maar ook dan is er nog aanzienlijke ruimte10, die moet vrijkomen met ondermeer de aanleg van een derde aansluitende Duitse spoor bij Emmerich. Ook zal er met het opengaan van de 11 9
Bron: Clarkson 10 Als maximumcapaciteit wordt het drievoudige verondersteld.
Kwartaalbericht Transport & Logistiek 5
Bron: CB Richard Ellis Voor meer hierover: zie het ING-rapport ‘Ondernemen naar 2020’. 13 Bron: Conjunctuurbericht eerste kwartaal 2012 TLN 12
Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met Rico Luman, Sectoreconoom Transport & Logistiek 020 56 39 893 Machiel Bode, Sectormanager Transport & Logistiek 020 65 22 075
Wilt u nieuwe publicaties per e-mail ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis
Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 23 april 2012
