T«* TNO-notitie. Internationale Inventarisatie Toekomstverkenningen op het terrein van Transport (FUTUROSCOPE)

•*

TNO-notitie 96/NE/152

Internationale Inventarisatie Toekomstverkenningen op het terrein van Transport (FUTUROSCOPE)

TNO Infrastructuur, Transport en Regionale Ontwikkeling

Schoemakerstraat 97 Postbus 6041 2600 JA Delft

Telefoon Fax

015 2696868 015 2697782

Onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Adviesdienst Verkeer en Vervoer van Rijkswaterstaat Contactpersoon: Drs. M. Wijnties

Alle rechten voorbehouden Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO

Datum

Delft, November 1996 Afdelingen Economie en Verkeer & Vervoer

Indien dit rapport m opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen partijen gesloten overeenkomst Het tennzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan ©

Auteurs

Hans Vethman Fons van Reisen Erik Verroen

TNO

Richting toekomst Regio's die hun sterkten uitbuiten hebben een betere concurrentiepositie en juist als het om vernieuwen gaat, kan de visie van een gespecialiseerde butenstaander veel waard ajn TNO-INRO helpt overheden en bedrijfsleven, met de kracht van kennis, de regionale concurrentiekracht te vergroten

T«*

Nederlandse Organisatie voor toegepastnatuurwetenschappelijk onderzoek TNO Op opdrachten aan TNO zijn van toepassing de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, zoals gedeponeerd bfj de Arrondissementsrechtbank «nde Kamer van Koophandel te 's-Gravenhage

INHOUDSOPGAVE

1 INLEIDING......................................................................................................................................... l 2 WERKWUZE.................................................................................................................................^ 3 TOELICHTING OP DE DATABASE................................................................................................ 5 4 RODE DRAAD.................................................................................................................................... 7 4.1 Kerncijfers....................................................................................................................................? 4.2 Belangrijke domeinen................................................................................................................ 10 5 SLOTOBSERVATTES ...................................................................................................................... 16 Domeinen.......................................................................................................................................... 17 Methoden.......................................................................................................................................... 17 Rol van de overheid.......................................................................................................................... 19 Vervoersystemen.............................................................................................................................. 19 Tijdshorizon...................................................................................................................................... 20 BIJLAGEN.......................................................................................................^ Bijlage A. Overzicht van contactpersonen met betrekking tot lange termijn verkenningen............ 22 Bijlage B. Scenario-methoden..........................................................................................................24 Bijlage C. Literatuuroverzicht...............................................................................25

96/NE/152

l

INLEIDING

Op het terrein van verkeer en vervoer bestaat een lange traditie van toekomstverkenningen. Het vervoerssysteem kent een sterke dynamiek, waarbij de ontwikkelingen bepaald worden door een groot aantal omgevingsfactoren in de maatschappij. De rol van de overheid is groot en de levenscyclus van infrastructuur is lang. De behoefte aan systematische planning op lange termijn is dan ook groot. Goed inzicht in de toekomstige vraag naar en aanbod van vervoersvoorzieningen is daarbij onontbeerlijk.

Bij het Ministerie van Verkeer en Waterstaat bestaat behoefte aan nieuwe strategische verkenning van ontwikkelingen, knelpunten en beleidsopties op de lange termijn. Daarom wordt op dit moment het project 'Lange Termijn Verkenning Personenvervoer 2025 ('Questa')' gestart. Dit project beoogt via verkenningen en discussies te komen tot een geactualiseerde visie op het lange termijn vervoersbeleid. Bij deze activiteiten is het van belang inzicht te hebben in studies die in het (recente) verleden op dit terrein zijn uitgevoerd, zodat van ervaringen van anderen gebruik kan worden gemaakt. Voor Nederland heeft het AVV recent zo'n inventarisatie uitgevoerd1. Deze verkenning heeft zich vooral gericht op nationale bronnen. In aanvulling hierop wenste het projectteam van Questa een inventarisatie van de belangrijkste recente toekomstverkenningen in het buitenland. TNO Inro is gevraagd zo'n inventarisatie uit te voeren. Het doel van deze studie is daarbij als volgt geformuleerd: " Het verkrijgen van een overzicht van de meest belangrijke en inventieve toekomstverkenningen die in andere landen dan Nederland gemaakt zijn en de belangrijkste nieuwe ideeën daarin " TNO Inro heeft de inventarisatie in de periode september - november 1996 uitgevoerd. De bij deze notitie geleverde database met een korte karakteristiek van relevante publikaties vormt het belangrijkste resultaat. In deze begeleidende notitie wordt beknopt ingegaan op de werkwijze en de resultaten. Achtereenvolgens komen in deze notitie aan bod de werkwijze, een beknopte toelichting op de database met publikaties, de rode draad in de geselecteerde literatuur en enkele slotobservaties.

A W, Inventarisatie toekomstverkenningen'; Rotterdam, februari 1996, Intern rapport.

96/NE/152

2

WERKWIJZE

Algemene criteria voor inventarisatie Bij de inventarisatie van toekomstverkenningen in het buitenland is de aandacht gericht op: publikaties vanaf ongeveer 1992; buitenlandse studies of Nederlandse projecten met een internationale oriëntatie (gevonden relevante Nederlandse studies, die niet in de AVV-inventarisatie zijn opgenomen, zijn eveneens beoordeeld); projecten en publikaties op het brede terrein van verkeer en vervoer (personen- en goederenvervoer, individueel en collectief vervoer, vraag en aanbod); projecten en publikaties op de relevante neventerreinen: ruimtelijke ordening, economie, sociaal-culturele aspecten, demografie, milieu en energie, bestuurlijke organisatie, en technologie; studies die een duidelijk beeld geven van een toekomstjaar op lange termijn (bij voorkeur 2015 en verder), of die ingaan op een duidelijk toekomst-relevante thematiek.

Aanpak inventarisatie De onderstaande aanpak is gevolgd tijdens dit onderzoek: a. het inventariseren van materiaal bij Inro-collega's; b. het verder inventariseren van publikaties op basis van een uitgebreide literatuurresearch via tijdschriften, bibliotheken, sleutelpersonen en internet; c. het opvragen van publikaties bij bibliotheken etc.; d. het beoordelen van het materiaal op relevantie; e. het verwerken van relevante publikaties in een database; f. het preciseren en benaderen van interessante contactpersonen in binnen- en buitenland; g. het verwerken van het aanvullende relevante materiaal in de database en in een notitie.

Beoordeling studies De gevonden titels, in totaal 146, zijn beoordeeld op relevantie, waarbij de toekomstgerichtheid van de studie of van het onderwerp het belangrijkste criterium was. Op grond hiervan zijn de studies ingedeeld in vier groepen: zeer relevante en relevante studies zijn opgenomen in de zogenaamde toplijst van de database (81);

waarschijnlijk relevante studies die niet achterhaald konden worden, zijn opgenomen in een prioriteitenlijst (13); minder relevante studies zijn opgenomen in een reservelijst, inclusief een toelichting op de beoordeling (47);

96/NE/152

uiteindelijk niet relevante studies zijn uit de database weggelaten (5).

De publikaties zijn getoetst op de onderstaande criteria. Deze criteria zijn ongewogen gehanteerd. De lijst met publikaties is door meerdere teamleden van TNO Inro beoordeeld, waardoor een zekere mate van 'intersubjectiviteit' is ontstaan. Twijfelgevallen zijn binnen het team besproken. In concreto zijn de volgende criteria aangehouden voor toelating op de toplijst: de mate waarin scenario 's worden gehanteerd; De voorkeur gaat uit naar scenario's vanwege de 'breedte' van dergelijke studies qua methodiek en het feit dat ze dikwijls ook aspecten van 'omgevingsverkenning' en 'trendanalyse' bespreken. Ook leveren ze dikwijls prognoses binnen een scenario-omgeving. de mate van juistheid van abstractieniveau; Een belangrijk punt is dat de studies voor scenariobouw niet te detaillistisch zijn. Er wordt gedacht aan het schetsen van algemene, maatschappij-georiënteerde beelden. de mate van juistheid van tijdhorizon; Hier geldt hoe verder weg in de tijd hoe beter, zeker ook gezien de tijdhorizon die de opdrachtgever aanhoudt. de mate waarin transport wordt meegenomen in de verkenningen; Prioriteit wordt gegeven aan publikaties die reeds een directe relatie aangeven met transport. de mate waarin we verwachten in de studies met name interessante inhoudelijke (minder op methodische) ideeën aan te treffen. Dit vormen weer goede bouwstenen voor scenariovorming.

Keuze database De relevante studies zijn zo volledig mogelijk beschreven volgens een vaste format2. In totaal zijn 13 zeer relevante studies en 65 relevante studies opgenomen in de database. De database is gemaakt in het softwareprogramma Access. Met de opdrachtgever is overlegd over het programma dat zou worden gebruikt. Het door AVV voorgestelde Card-Box is niet gekozen, omdat bij navraag bleek dat dit programma niet uitwisselbaar is met andere programma's en waarschijnlijk binnenkort vervangen wordt door of Access of de wel uitwisselbare Windows-variant van Card-Box.

Zie de aparte toelichting op de database voor een beschrijving van de velden.

96/NE/152

Geraadpleegde organisaties en personen

Voor de inventarisatie is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: Diverse tijdschriften, met name op het gebied van transport en toekomstonderzoek Bibliotheken: • TNO-bibliotheken • AVV-bibliotheek • bibliotheek Universiteit Utrecht • bibliotheek TU Delft Internet: • sites van Ministeries van Transport (o.a. VS, Californië, UK, Duitsland) • sites van Instituten Europese Commissie (DG VU, CORDIS, etc.) • sites van universitaire Transport-instituten (Leeds, Californië, Australië) • sites van overige instanties (INRETS, Bundesforschungsanstalt, GBN, OECD) Contacten: • kennis bij Inro-medewerkers • raadpleging van de volgende mensen in binnen- en buitenland: • Van Bleek, P. Heerema, H. Puylaert, Min. VROM, Ruimpad • De Rooij, F. Van Erkel, RWS • van Wee, RIVM • Nijkamp, VU • Roos, CE Delft • Mw. Graziani, EC-DG VH • Bucher, BfLR • Weiner, U.S.D.O.T. • Maggi, Univ. Lugano • Wegener, Uni Dortmund • Schipper, UC Berkely • Mw. P. Mokhtarian, UC Davis

96/NE/152

3

TOELICHTING OP DE DATABASE

De relevante publikaties en rapporten zijn op een gestandaardiseerde wijze beschreven volgens een bepaald format. Deze structuur bestaat uit een aantal velden met een beperkt aantal vastgestelde invoermogelijkheden en uit een aantal velden met de mogelijkheid van vrije invoer. Met de gestandaardiseerde velden wordt de database toegankelijk gemaakt, met de vrije velden kunnen de specifieke elementen van iedere publikatie nauwkeuriger weergegeven worden. De publikaties met een beoordeling l of 2 worden zo uitvoerig mogelijk beschreven aan de hand van de onderstaande velden. Bij de overige publikaties wordt volstaan met de invulling van een beperkt aantal velden: identificatienummer, titel, auteur, organisatie, verschijningsjaar, een beoordeling (incl. toelichting) en eventuele referenties.

Ter toelichting op de database wordt kort de betekenis van ieder veld aangegeven. veld

beschrijving

ID titel verschenen in auteur organisatie status

identificatie-nummer voor iedere studie titel rapport of project evt. naam tijdschrift, waarin rapportage verschenen is namen van auteurs naam van verantwoordelijke organisatie voorgenomen: het betreft een projectvoorstel lopend: het betreft een lopend project afgerond: het betreft een rapportage (al dan niet over een project) jaar van publikatie eindjaar waarop de studie zich richt (21e eeuw = 2100, geen jaartal = 9999) meerdere antwoorden zijn mogelijk: scenario's: ontwikkeling van verschillende, alternatieve toekomstbeelden. strategie-verkenning: verkennen en beoordelen van een of meer beleidsalternatieven. omgevingsverkenning: verkennen van ontwikkelingen die relevant zijn voor het betreffende domein. trend-analyse: analyse van ontwikkelingen zonder een toekomstbeeld. Prognose: verwachte ontw. zonder alternatieve ontwikkelingen overig: intuïtief, beschrijvend, visies van deskundigen, ideeënvorming, reflectie, evaluatie. Kwalitatief: studie zonder harde cijfers (als input of output) kwantitatief, studie gebaseerd op of leidend tot cijfermatige onderbouwing belangrijkste kennisdomein van de studie. alle kennisdomein(-en) waarop studie betrekking heeft: een of meer van volgende categorieën: transport ruimtelijke ordening (inclusief ruimtelijke ontwikkelingen) economie milieu (inclusief energie)

verschijningsjaar toekomstjaar type

hoofddomein domein

96/NE/152

demografie sociaal-cultureel bestuurlijke organisatie technologie

transport-gerelateerd

ja: relatie met transport nee: geen relatie met transport transport-issues specificatie van transport-thema's die aan de orde komen personenvervoer goederenvervoer vraag: gericht op vraag naar mobiliteit aanbod: gericht op aanbod van transport-faciliteiten thema's vrij veld: specificatie geadresseerde thema's overheid rol van de overheid in de studie (zie ook toelichting onder deze tabel): passief actief niet benoemd vraagstelling vrij veld: specificatie kader, probleemstelling, doel van de studie onderzoekaanpak vrij veld: gebruikte methoden uitkomsten vrij veld: korte beschrijving van belangrijkste uitkomsten referenties zo veel mogelijk is geprobeerd contactpersonen op te nemen, die meer weten over de betreffende studie; dit veld kan ook gebruikt zijn voor aanvullende informatie, bijv. Verwijzing naar andere studies in de database. Beoordeling beoordeling van de studie naar relevantie voor dit project 1 = zeer relevant (op toplijst, 16 stuks) 2 = relevant (op toplijst 65 stuks) 3 = studie is niet opgespoord, op basis van informatie relevant (hoogstwaarschijnlijk op toplijst, 13 stuks) 4 = minder relevante studies (47 stuks) 5 = studie is niet opgespoord, op basis van bekende informatie minder relevant (5 stuks) toelichting beoordeling voor minder relevante studies (beoordeling 4 en 5) is de reden in dit veld aangegeven.

De rol van de overheid is als volgt gecategoriseerd: Actief: de overheid is in deze situatie een belangrijke actor in de studie , het handelen van de overheid beïnvloedt duidelijk de uitkomsten, de overheid heeft een sturende rol. Passief:

de overheid handelt in het verlengde van de heersende normen en waarden binnen de

studie, het beleid is volgend. Niet benoemd: in deze studies wordt de rol van de overheid niet nader aangeduid . Dikwijls wijst dit

in de richting van een zeer passieve rol. Van de studies in de database is tevens een synthese gemaakt. De rapportage hiervan vindt plaats in het volgende hoofdstuk.

96/NE/152

4

RODE DRAAD

Bij dit onderdeel wordt per hoofddomein aangegeven wat de meer algemene inhoudelijke en methodische kenmerken zijn. Voor hoofddomeinen die minder dan vijf studies in de toplijst hebben, is geen rode draad aangegeven. De rode draad richt zich in concreto op de volgende hoofddomeinen: transport, ruimtelijke ordening, technologie, demografie, en milieu.

4.1

Kerncijfers

In deze paragraaf wordt beknopt enkele kerncijfers uit de database gepresenteerd ter illustratie van de gebruikersmogelijkheden. Tevens ontstaat een eerste cijfermatig inzicht in de inhoud. Mede op basis van deze kerncijfers wordt in de volgende paragraaf een karakteristiek per belangrijk (sterk in database vertegenwoordig) hoofddomein gegeven. De kerncijfers worden verder benut als bouwsteen voor de slotobservaties. Ter verduidelijking van het gebruik van de tabellen met kerncijfers worden telkens enkele voorbeelden voor interpretatie gegeven. Tabel 1: Samenhang tussen domeinen (in kolompercentages) Domein Transport r. o. economie milieu demografie sociaal-cultureel best. Organisatie technologie totaal % totaal abs.

transp.

13 24 31 4 7

9 12

100 68

r.o. 28 19 16 13 6 3 16 100 32

econ. 22 8

milieu 36 8 24

19

15 10 11 14

100 72

7 7 7 12 100 59

demogr. 8

10 28 10 18 10 15 100 39

soc.-cult 15 6 21 12 21 6 18 100 33

best org. 20 3 27 13 13 7

techn. 17 11 21 15

17 100

30

13

13 11 100 47

voorbeeld interpretatie:

van de r.o. studies die met andere domeinen samenhangen, wordt in 28% van de gevallen transport genoemd.

van de transport-studies die met andere domeinen samenhangen, wordt in 13% van de gevallen r.o. genoemd (en in 31% van de gevallen milieu).

96/NE/152

Tabel 2: Type verkenning per domein (in rijpercentages)

Domein transport ruimtelijke ordening economie milieu demografie sociaal cultureel bestuurlijke organisatie technologie niet-domein specifiek

Type scenario strat-verk. 30 19 21 23 20

20 13 16 25

29 33 16

26 3 10 13 10 21

Omg.- prognose verk. 8 13 15 4 21 9

trend overig totaal kwant. Kwal. totaal 14

30 26

6 0 7 9

14

14

14

23 20

17 10 6 10 11

30 25

15

25

13

29 19

13

31 23 14

7

9

100 100 100

100 100 100 100 100 100

48 36 44 32 52 33 42 35 43

52 64 56 68 48 67 58 65 57

voorbeeld interpretatie: van alle typeringen van de studies die transport als domein hebben, wordt in 30% van de gevallen de studie aangeduid als een scenario-studie. de onderste rij geeft de typering van alle studies samen weer. Dan wordt het label scenario dus bij 25% van de typeringen gebruikt. Tabel 3: Transport-issues, die per domein aan de orde komen (in rijpercentages).

Domein Transport ruimtelijke ordening economie milieu demografie sociaal cultureel bestuurlijke organisatie technologie niet-domein specifiek

Transportissues personen goederen totaal totaal abs. vraag aanbod totaal totaal abs. 57 43 100 76 52 48 100 71 61 39 100 18 43 57 100 23 44 56 100 25 50 50 100 26 44 56 47 32 100 32 53 100 60 40 100 5 50 50 100 6 50 50 100 44 8 56 100 9 50 50 100 10 42 58 100 12 57 43 100 14 47 53 100 17 44 56 100 82 49 51 100 81

voorbeeld interpretatie: van alle studies (onderste rij) zijn iets meer studies gerelateerd aan personenvervoer dan aan goederenvervoer. De verhouding tussen vraag en aanbod is nagenoeg gelijk, bij ruimtelijke ordening krijgen personenvervoer en aanbod vaker aandacht, bij milieu goederenvervoer en vraag.

100 100 100 100 100 100 100 100

100

96/NE/152

Tabel 4: De rol van de overheid binnen de verschillende domeinen

Domein transport ruimtelijke ordening economie milieu demografie sociaal cultureel bestuurlijke organisatie technologie niet-domein specifiek

Overheid actief passief 40 18

22 21 10 8 9 12 60

2

0 0

0 2 2 0 1 4

in rijpercentages niet Totaal actief benoemd 50 80 8 4 22 82 30 8 73 5 26 81 4 16 63 4 14 57 1 10 90 5 18 67 18 82 73

passief 4

0

0 0 13 14

0 6 5

niet benoemd 16 18 27 19 25 29 10 28 22

Totaal 100 100 100 100 100 100 100 100 100

voorbeeld interpretatie: in 80 procent van de studies waarin transport als domein wordt genoemd heeft de overheid een actieve rol. in bijna driekwart van de studies waarin economie wordt genoemd, vertolkt de overheid een actieve rol.

Tabel 5: Toekomstjaren, die voor de verschillende domeinen gehanteerd worden (rijpercentages) Domein transport ruimtelijke ordening economie

milieu demografie

sociaal-cultureel bestuurlijke org. technologie niet-domein specifiek a

<2005 2005-<2015 2015-<2035 2035-<2099 2100"

0 0 0 0 0

17 1

33 20 25 33 17 0 24

28 33 50 50 50 17 36

10 7 0 17 33 0 9

geen totaal 5 100 25 7 33 100 0 25 100 0 0 100 0 0 100 100 100 17 50 100 24 5 100

' studies met een perspectief als "de 21e eeuw".

voorbeeld interpretatie: Ruim 60% van de studies waarin transport voorkomt, hanteren een toekomstjaar vallend in het tijdvak 2005-2035. Voor studies met economie als domein valt 75% in de eerdergenoemde periode.

96/NE/152

4.2

Belangrijke domeinen

4.2.1

Domein transport

10

In totaal zijn er 50 relevante studies, hiervan zijn er 38 waarin transport het belangrijkste, eerst genoemde domein is. Er is sprake van een grote diversiteit, met studies uit zowel de beleidssfeer als de academische sfeer. Desalniettemin zijn er zowel inhoudelijk als methodisch enkele lijnen uit het materiaal te halen. Inhoudelijk Uit het materiaal ontstaat een goed beeld van internationale toekomstige ontwikkelingen op het gebied van transport: - de behoefte aan en ontwikkeling van hoge snelheidsnetwerken; - de toekomst van de auto en wegvervoer; - toekomstmogelijkheden voor railvervoer en andere vormen van collectief vervoer; - belangrijke innovaties in verkeer en vervoer; - brede zorg omtrent de haalbaarheid van een duurzame v&v-ontwikkeling; - lange termijn trends verkeer en vervoer, onder meer stedelijke verkeersgroei en groei verkeer op hoofdinfrastructuur. De studies in het domein transport zijn transportgerelateerd in brede zin: ze gaan vaak in op meer dan twee transport-issues. Tien studies behandelen specifieker één of twee transport-issues. Het personenvervoer komt het meest als issue voor, en de aandacht voor de vraag- en aanbodkant is keurig in evenwicht. Methodisch In het transport-thema is het methodische karakter van de studies zeer divers. Een lichte nadruk ligt op strategie-verkenningen: de verkenning en beoordeling van een of meer beleidsalternatieven. Ongeveer 17 studies zijn als zodanig gekwalificeerd. De hierbij gehanteerde onderzoeksaanpak is meestal kwalitatief van aard: de argumentatie wordt vaak gebaseerd op basis van een synthese van diverse kennisbronnen, zoals experts, commissies, en rapportages. De verkenning kan evenwel ook gepaard gaan met een meer kwantitatieve aanpak, zoals bij de strategische capaciteitsverkenning voor Duitse

luchthavens. Er zijn 12 studies opgenomen met een scenario-karakter. Scenario's kunnen zowel op een kwantitatieve als op een kwalitatieve wijze zijn ontwikkeld. In de database hebben 8 transportstudies een voornamelijk kwantitatief karakter, terwijl 4 studies een overwegend kwalitatief karakter hebben. De prognoses zijn altijd kwantitatief van aard en heel concreet en enkelvoudig, bijvoorbeeld gericht op de ontwijkkeling van goederenstromen over de weg of op de behoefte aan spoorrijtuigen. De trend-analyses kunnen zowel een kwalitatief als een kwantitatief karakter hebben. Deze studies behandelen veelal een complexere thematiek dan prognoses, zoals ruimtelijke en economische ontwikkelingen.

96/NE/152

H

Gebruikte toekomstjaren

Veel studies zijn gericht op de niet al te verre toekomst. Vooral het jaar 2010 komt veel voor als eindjaar. In totaal zijn er 13 transportstudies met een eindjaar tussen 2005 en 2014. Elf studies hebben een zichtjaar tussen 2015 en 2034. Vier studies hebben een horizon tot na 2035, vooral tot 2040. Tien studies hebben geen specifiek zichtjaar. Korte beschrijving van meest relevante studies Guided transport in 2040 (ID 8): strategie verkenning met goed gebruik van scenario's, met aandacht voor keuze-opties en de rol voor de overheid. Ver zichtjaar. Long run scenario's for surf ace transport (ID 15): Uitstekend voorbeeld van scenario-ontwikkeling met goede conceptuele basis en systematische aanpak. Transport forecasting goods and passengers, 2020 (ID 56): Voorbeeld van een kwantitatieve scenariostudie, die nog uitgevoerd gaat worden. Policy scenario's for sustainable mobility (ID 69): Kwalitatieve scenario's met duidelijke identificatie van kritische beleidskeuzes. Nog lopend. Scenario's support project (ID 70): Synthese van diverse scenario-projecten binnen het Europese Strategie Research Programme (waaronder ID 69). Scenario-ontwikkeling vooral gericht op modellering van invloed van externe factoren op Europese transport.

4.2.2

Domein Ruimtelijke ordening

In totaal zijn er 16 relevante studies, waarin ruimtelijke ordening het belangrijkste, eerst genoemde domein is. Ook in dit domein komt in de studies een veelheid van onderwerpen aan de orde, waaruit de volgende lijnen zijn te halen. Inhoudelijk

Uit het materiaal ontstaat een goed beeld van research naar ruimtelijke ontwikkelingen en (internationaal) ruimtelijk ordeningsbeleid: - analyses van stedelijke ontwikkelingen, in relatie tot mobiliteit en communicatie-technologie; - kwantitatieve ruimtelijke ontwikkelingen op nationale (met name Duitsland) en Europese schaal; - nationale (Duitsland, Oostenrijk, Denemarken, Frankrijk) en Europese beleidsontwikkeling; De Duitse en Europese beleidsontwikkeling zijn vooral gericht op de discrepantie tussen regio's, de

Oostenrijkse en Deense studies inventariseren meer op een neutrale manier de toekomstige ruimteclaims, de Franse benadering is meer ontwerp-gericht. Met uitzondering van vier studies zijn alle studies transportgerelateerd. In de meeste gevallen komen slechts één of twee transport-issues aan de orde. De aandacht voor de verschillende issues is redelijk evenwichtig verdeeld, alleen het goederenvervoer komt wat minder aan bod.

Methodisch In het domein ruimtelijke ordening komen met name veel strategie-verkenningen en trend-analyses

96/NE/152

12

voor. De strategie-verkenningen zijn over het algemeen kwalitatief van aard. Met name (maar niet uitsluitend) in beleidsrapporten komt deze aanpak voor. Trend-analyses zijn vaak gebaseerd op zowel kwantitatieve als kwalitatieve analyses. De onderwerpen waarvoor ze gemaakt worden zijn zeer divers: van woningbehoefte en verkeersontwikkeling (beide meer kwantitatief) tot de integratie van Oost-Europa en de trends in stedelijke hiërarchie (beide meer kwalitatief). In dit domein hebben twee studies een scenario-karakter. De ene studie is meer kwantitatief van karakter, met een prognose van het meest gewenste scenario en een alternatief gewenst scenario. De ander is meer kwalitatief van karakter (zie bij meest relevante studies: The geography of Europe's futures). Gebruikte toekomstjaren Van de studies met een duidelijk eindjaar zijn de meeste studies (5) gericht op een toekomstjaar tussen 2015 en 2034. Een studie heeft een verder toekomstjaar, terwijl drie studies een nabijer toekomstjaar hebben. Korte beschrijving van meest relevante studies Europa 2000+ (ID 105): Biedt Europees kader van ruimtelijke ontwikkelingen en beleidsoriëntatie. Brede analyse van ontwilckelingen en r.o.-instrumentarium. France 2015 (ID 108): Goed voorbeeld van strategie-verkenning die gericht is op kenmerkende nationale ruimtelijke structuren (bijv. monocentrisch), met een ontwerp-aanpak. The geography of Europe's futures (ID 123): Brede scenario-constructie op basis van politieke hoofdkeuzes: liberalisme (economie), sociaal-democratie (gelijkheid), groene partijen (ecologie).

4.2.3 Domein Technologie Van de in totaal 17 technologiegerelateerde studies zijn er 6 met technologie als hoofddomein. Vooral bij studies met transport als eerstgenoemde domein komt technologie als nevendomein aan bod. Daarnaast zijn er in het technologie-domein een aantal studies, die nog op het prioriteitenlijstje staan. Uit de zes relevante studies valt de volgende lijn te halen. Inhoudelijk

Drie studies gaan in op de ontwijkkeling van informatie- en communicatietechnologie, een gericht op de IT-infrastructuur, een gericht op de transport-consequenties van een specifieke toepassing (telewerken), en een is meer beschrijvend over de toekomstige mogelijkheden en maatschappelijke consequenties. Twee andere studies zijn gericht op transport-technologie, en een studie biedt een goed overzicht van maatschappelijk relevante technologieën (ID 83). Drie studies zijn transportgerelateerd.

96/NE/152

13

Methodisch In het domein technologie komen vooral trend-analyses voor. Vier studies worden als zodanig gekarakteriseerd. Ook omgevingsverkenningen, al dan niet in combinatie met een trend-analyse, komen voor. Er is slechts een studie gekarakteriseerd als scenario-studie, het scenario-karakter bestaat in deze studie uit een hoge en een lage inschatting. Methodisch is het geen voorbeeld-studie. Gebruikte toekomstjaren

Het karakter van de studies (vooral trend-analyses en omgevingsverkenningen) brengt met zich mee dat er weinig concrete toekomstjaren zijn gebruikt. Slechts één studie heeft een concreet toekomstjaar, namelijk 2015. Korte beschrijving van meest relevante studies Geen studies in dit domein

4.2.4

Domein Demografie

Inhoudelijk In totaal 14 studies in de database behandelen het domein demografie, hiervan zijn er 6 studies waarbij demografie als meest relevante (eerste) domein wordt gezien. Binnen demografie is ook aandacht voor de thema's migratiestromen en arbeidsmarkt. Directe relaties worden in de studies maar voor een beperkt aantal domeinen aangegeven. Allereerst wordt gewezen op sociaal-culturele aspecten en verder ook economische en bestuurlijk-organisatorische zaken. Meestal betreft het duidelijk toegespitste vraagstellingen, die kunnen worden beantwoord met een kwantificering. De geselecteerde studies hebben betrekking op ontwildcelingen in de Europese landen, waaronder Nederland. De overheid heeft een niet zozeer actieve rol, eerder passief of onbenoemd, afgezien bij migratie, arbeidsmarktparticipatie en bij vruchtbaarheid. Er wordt nauwelijks in directe zin verwezen naar transportgerelateerde activiteiten (migratie uitgezonderd).

Uitkomsten: Herziene demografische scenario's voor de EFTA-landen en voor Europa voor 2020. veroudering van de bevolking ontgroening verhoogde arbeidsmarktparticipatie vrouwen grotere bandbreedten voor migratiestromen Methodisch De demografische wetenschap is zeer goed bekend met het construeren van scenario's. Dit hangt nauw samen met de onzekerheden die gelden voor demografische ontwikkelingen. Mede hierdoor zijn prognosetechnieken van groot belang. Bij de gekozen studies wordt dikwijls een beperkt scenariobeeld geschetst, waarbij trendanalyse en omgevingsverkenningen eveneens worden toegepast. Alleen de voor de demografie direct relevante aspecten komen aan de orde. Na deze beknopte

96/NE/152

14

beelden wordt ingegaan op de gevolgen in kwantitatieve zin. Dit leidt meestal tot bijstellingen van eerdere prognoses (ook voortkomend uit scenario's). Het is overwegend de bedoeling de toekomstige werkelijkheid met scenario's zo dicht mogelijk te benaderen: het zijn overwegend projectieve

scenario's. jEerst wordt dikwijls ingegaan op de recente ontwikkelingen op een bepaald vlak in het nabije verleden. Vervolgens worden enkele gekwantificeerde scenario's aangegeven. Gebruikte toekomstjaren Centraal als toekomstjaar staat het jaar 2020, in sommige wordt reeds verder gekeken. Momenteel wordt overigens door Eurostat en onder meer ook TNO Inro gewerkt aan nieuwe prognoses voor 2050. Het betreffen voornamelijk de Centrale Bureaus voor de Statistiek en de Demografische Instituten in Europa. Korte beschrijving van meest relevante studies Two long-term scenario's for the European free trade association (ID72). Deze studie biedt via twee scenario's een goed overzicht van de bepalende factoren van demografische ontwikkelingen in Europese landen, waaronder Nederland.

4.2.5

Milieu

Inhoudelijk In totaal 25 studies in de database behandelen het domein milieu (incl. energie), hiervan zijn er 6 studies waarbij milieu als meest relevante (eerste) domein wordt gezien. De geselecteerde studies hebben betrekking op milieu- en energieontwikkelingen op wereldschaal en Europa. De studies bij dit onderdeel zijn om verschillende redenen interessant voor verkeer en vervoer. Naast de toenemende (beleids-)aandacht voor milieu en energie is het een domein dat zeer sterk vertakt is met andere voor verkeer en vervoer relevante domeinen. Denk hierbij aan 'economie', 'demografie', 'bestuurlijke organisatie', technologie en sociaal-cultureel'. De studies betreffende milieu en energie bieden dan ook dikwijls visies/concepten op genoemde nevendomeinen. Verschillende scenario's komen werkelijk los van de huidige situatie, tevens wordt er gebruik gemaakt van 'critical incidents'. Aangezien de sector verkeer en vervoer een belangrijke gebruiker van energie en ruimte is, wordt in een groot deel van de beschreven studies expliciet op de relatie met dit domein ingegaan. Vooral de vraagzijde van transport (personen- en goederenvervoer) krijgt de aandacht. Centraal staan de omvang en de aard van het energiegebruik in de toekomst en de mogelijkheden voor vernieuwbare energie. Belangrijkste uitkomsten jEen algemeen beeld valt moeilijk te geven, de scenario's lopen hiervoor te ver uiteen qua aannamen en toekomstjaren. Hier volgen enkele indrukken: het totale energiegebruik zal in 2020 hoger zijn dan in 1990.; hernieuwbare energie zal op de lange termijn fors belangrijker worden; betekenis hernieuwbare energie wisselt sterk tussen de scenario's;

96/NE/152

15

verkeer en vervoer speelt een grote rol bij de toename van energiegebruik; wisselend mate van gebruik van alternatieve brandstoffen door verkeer; de derde wereld landen worden betrokken in milieuproblematiek; de aard van de dominante alternatieve brandstof verschilt ook sterk.

Voor een reeds uitgevoerde studie op dit terrein verwijzen we naar het Centrum voor energiebesparing en schone technologie (CE) te Delft (zie ook lijst van contactpersonen). Korte beschrijving van meest relevante studies

Reduction of CO2 emissions of transport (ID 148): Scenario-ontwikkeling op basis van beleidsopties. Ontwikkelde scenario's worden geëvalueerd met een conceptueel interessant stedelijk verkeers- en vervoersmodel. European energy to 2020: belangrijke scenario-ontwikkeling voor Europese energie-ontwikkeling, waarmee toekomstige onzekerheden in kaart gebracht worden. Duidelijke stap van abstracte scenariobeelden naar gedetailleerde macro-economische indicatoren. Methodisch In dit domein is de scenariobouw een vast onderdeel van toekomstanalyse. Vanwege het verwante karakter van milieu- en energievraagstukken worden dikwijls voor andere domeinen omgevingsverkenningen uitgevoerd en wordt de rol van de overheid door middel van een strategieverkenning geduid. Het betreft dikwijls studies afkomstig van internationale organisaties en direct betrolcken energieleveranciers.

Gebruikte toekomstjaren Belangrijk kenmerk van de studies is het lange termijn karakter, denk aan halverwege de volgende eeuw of zelfs verder.

96/NE/152

5

16

SLOTOBSERVATIES

Introductie Het terrein van verkeer en vervoer kent een lange traditie van toekomstverkenningen. Het gaat vooral bij de fysieke (lijn)infrastructuur vaak om grootschalige voorzieningen, waarvan de planning en realisatie vele jaren vergt, en die lang tijd dienst moeten doen. Er moet dus ver vooruit worden gekeken. Daarnaast is het vervoerssysteem bij uitstek een systeem dat samenhangt met veel maatschappelijke ontwikkelingen, en waar de overheid veelal een sleutelrol speelt. De vele samenhangende invloedsfactoren en de onzekerheden rond deze factoren hebben er toe geleidt dat op het terrein van verkeer en vervoer veel systematische toekomstverkenningen voor de lange termijn worden uitgevoerd, vaak in de vorm van scenariostudies (integraal, meerdere mogelijke toekomsten), en ondersteund met geavanceerde modellen. Deze verkenningen hebben veelal tot doel maatschappelijke ontwikkelingen te inventariseren, mogelijke toekomsten en hun vervoersconsequenties te identificeren, de beleidsopgave te definiëren en kansrijke beleidsstrategieën te analyseren (stuurbaarheid van ontwikkelingen, robuustheid en effectiviteit van maatregelen). Nederland kent op dit terrein een sterke traditie, maar ook in het buitenland zijn tal van interessante voorbeelden te vinden. Het was dan ook niet verrassend dat de korte inventarisatie van buitenlandse studies een groot aantal relevante referenties heeft opgeleverd. 81 van deze studies zijn als (zeer) relevant aangemerkt. Deze studies zijn vooral geselecteerd op de invalshoek transport, maar ook relevante verkenningen op aanpalende domeinen als demografie en economie zijn meegenomen. Het leeuwendeel van deze studies hebben betrekking op Europa, met een sterke vertegenwoordiging van Duitse studies, maar ook studies uit Japan en de Verenigde Staten maken onderdeel uit van de selectie.

In deze paragraaf wordt kort ingegaan op een aantal kenmerken van de geïnventariseerde studies. Achtereenvolgens wordt ingegaan op: • de onderscheiden domeinen; • de gehanteerde methoden voor toekomstverkenningen; • de rol van de overheid; • de in beschouwing genomen aspecten van het vervoersysteem en

• de gehanteerde tijdshorizon.

96/NE/152

17

Domeinen Vervoersontwikkelingen worden sterk bepaald door ontwikkelingen op andere maatschappelijke terreinen. Bij verkenningen op het terrein van transport blijken dan ook veel andere domeinen in beschouwing te worden genomen (figuur 5.1). De meest voorkomenden zijn economie en milieu. De domeinen jruimtelijke ordening en transport blijven hier (enigszins verassend) bij achter. De relatie met de domeinen demografie (ook verrassend), sociaal-cultureel en bestuurlijke organisatie wordt relatief weinig gelegd.

De vraag is natuurlijk of dit terecht is. Naar onze mening is dit steeds minder het geval. Natuurlijk worden Vervoersontwikkelingen en behoeften sterk bepaald door de economische ontwikkelingen, en zijn de invloeden van het transportsysteem op het milieu aanzienlijk. Daarnaast is echter sprake van een steeds dynamischer en pluriformere samenleving. De rol van de overheid en leefpatronen zijn drastisch aan het veranderen. Demografische prognoses worden steeds onzekerder. De technologie ontwikkeld zich in hoog tempo, maar in een ongewisse richting. De conditionerende werking van de ruimtelijk organisatie lijkt de laatste jaren te zijn 'herontdekt'. Deze actuele trends geven dan ook aanleiding tot een verbreding van de relevante thema's, die in lange termijn verkenningen op het terrein van transport aan de orde zouden moeten komen. Naast de 'traditionele' gerelateerde domeinen (economie, milieu, demografie) verdienen domeinen als sociaal-cultureel, bestuurlijke organisatie, technologie en ruimtelijke ordening ons inziens dan ook meer aandacht dan ze tot nu toe in de recente internationale literatuur hebben gekregen. Methoden

De geïnventariseerde toekomstverkenningen hadden veelal het karakter van scenario-studies, strategie verkenningen en trendanalyses/prognoses. Daarbij bestonden er tussen de domeinen duidelijke verschillen: • strategie-verkenningen komen het meeste voor bij "beleidsdomeinen" transport, ruimtelijke ordening en milieu • scenario worden veel gebruikt, met name in het domein transport en • trendverkenningen komen het meest voor binnen de domeinen technologie, demografie en ruimtelijke ordening. De toegepaste methoden zijn zowel kwalitatief (beschrijvend) als kwantitatief (cijfermatig). Binnen de domeinen transport en demografie is het grootste aandeel kwantitatieve verkenningen aangetroffen

96/NE/152

18

(resp. 48 en 52%). Bij de domeinen milieu, sociaal-cultureel, technologie en ruimtelijke ordening overheersen de kwalitatieve benaderingen. Ook hier kan de vraag gesteld worden of dit een 'vast' gegeven is. De hiervoor aangegeven gewenste verschuiving in en verbreding van relevante thema's voor transportverkenningen pleit er voor om enerzijds binnen het domein transport meer met kwalitatieve invalshoeken rekening te gaan houden, en bij de 'nieuwe' domeinen als sociaal-cultureel en technologie juist meer aandacht aan kwantificering te gaan besteden. Dit impliceert een methodische accentverschuiving in de traditionele transportmodellen, met een grotere nadruk op meer globale, intuïtieve en hybride modeltechnieken (meer systeemdenken, minder descriptief).

Binnen de geïnventariseerde transportgerelateerde scenariostudies (27) kunnen drie benaderingsvormen worden onderscheiden: • scenario's, die gericht zijn op het analyseren van de gevolgen van kritische keuzen (ID8; ID148; ID69); • scenario's met een waarschijnlijke en een of meer wenselijke (en evt. onwenselijke) varianten (ID123; ID15), en • scenario's die de onzekerheden binnen waarschijnlijke varianten trachten te reduceren met extreme varianten, die de grenzen der waarschijnlijkheid bepalen (o.a. ID72); Deze benaderingsvormen representeren de belangrijkste gebleken functies van scenario-studies. De meest waarschijnlijke variant betreft meestal een zogenaamde O-variant of base-scenario, waarin vaak wordt uitgegaan van een voortzetting van bestaande trends (zoals een verdere trendmatige economische groei in Europa van ca. 2% per jaar). De gewenste varianten zijn vaak gericht op een duurzamere ontwikkeling, met betrekking tot milieu en energie, duurzamer verkeer en vervoer of een gematigder economische ontwikkeling. De kritische keuzes in scenario's betreffen vaak de mate van overheidssturing: de nadruk op marktkrachten versus regulering. Andere, meer specifieke kritische keuzes die aan de orde komen, zijn: • strategische keuzes ten behoeve van een duurzamer ontwikkeling; • ruimtelijke keuzes in relatie met de aanleg van nieuwe infrastructuur en • keuzes met betrekking tot het vervoersystemen zelf, bijvoorbeeld met betrekldng tot de transportkosten of de kwaliteit van het vervoersaanbod (reistijden). De belangrijkste onzekerheden die aan de orde worden gesteld hebben betrekking op: • de ontwikkelingen in Oost-Europa en met name Rusland; • mate, tempo en gevolgen van de Europese eenwording; • sociaal-culturele trends; • gevolgen van ontwikkelingen in informatie-technologie voor de samenleving; • de ontwikkeling van migratiestromen en • de rol die het (Europese) bestuur kan gaan spelen op het terrein van planning en regelgeving.

96/NE/152

19

Naast deze onzekerheden tekenen zich ook een aantal thema's af waar een zekere overeenstemming over lijkt te bestaan, zoals:

• een verslechtering van globale emissie-niveaus, die leidt tot grote ecologische uitdagingen, wereldwijd en binnen Europa • een enorm toenemende energiebehoefte, met name in ontwikkelingslanden

• de verwachting dat energiebronnen nog lang niet zijn uitgeput • een toename van de wereldbevolking • een snelle toename van autobezit en mobiliteit • een snelle verdere ontwikkeling van informatie- en communicatie-technologie in de samenleving en in verkeer en vervoer

• een aantal beeldbepalende ontwikkelingen in verkeer en vervoer (ontwikkeling HST-netwerk op Europese schaal, intermodaal vervoer, inzet ICT, ontwikkeling elektrische voertuigen)

Rol van de overheid Binnen toekomstverkenningen op het

terrein van transport wordt relatief veel aandacht besteed aan de rol die de overheid speelt (figuur 5.2). Dit geldt ook voor andere traditioneel publieke

domeinen als bestuurlijke organisatie en ruimtelijke ordening. Echter, ook dit kan nauwelijks als een vast gegeven worden beschouwd. De positie van de overheid is sterk aan het veranderen. Andere (private en semi-private) actoren dienen zich aan. Dit betekent dat het samenspel tussen de vele actoren op het terrein van transport meer expliciete aandacht verdient. Daarnaast kun je je afvragen op binnen domeinen waar de overheid een minder duidelijke partij blijkt te zijn, zoals sociaal-cultureel en technologie, de rol van de overheid juist veel meer zou moeten worden doordacht in de toekomstverkenningen.

Vervoersystemen

Bij de transportgerelateerde toekomstverkenningen blijkt veelal dat het transportsysteem integraal wordt benaderd, met zowel aandacht voor personen- als goederenvervoer, en zowel voor de vraag- als de aanbodkant. Bij een domein als ruimtelijke ordening is er wat meer aandacht voor personenvervoer en aanbod, bij een domein als milieu juist meer voor goederenvervoer en vraag. Blijkbaar kunnen deze aspecten bij transportverkenningen moeilijk van elkaar los worden gekoppeld. De samenhang is te groot. Dit is niet onlogisch omdat: • personen- en goederenvervoer een groot raakvlak hebben, namelijk de weginfrastructuur, die door beiden wordt gebruikt en die bij beiden als modaliteit overheerst, en

96/NE/152

20

• het evenwicht tussen vraag en aanbod de sleutel is voor het verklaren van de verkeersomvang op bepaalde netwerken.

Er mag dus worden gesteld dat een integrale benadering (personen en goederen, vraag en aanbod) bij lange termijn toekomstverkenningen op het domein transport de voorkeur verdient.

Tijdshorizon

Bij de meeste toekomstverkenningen stond de middellange termijn centraal: de periode 2005- 2035 is het sterkst vertegenwoordigd, met een accent op de tweede deelperiode (2015-2035). Tussen de domeinen zijn echter wel verschillen waar te nemen, die duiden op een verschillende dynamiek en golflengte in de ontwikkelingen (grafiek 5.3). De langste tijdhorizon is aangetroffen bij de domeinen demografie en milieu. Ruimtelijke ordening, economie en transport vormen een tussengroep. Technologie kent de kortste tijdshorizon. Sociaal-cultureel en bestuurlijke organisatie kennen geen duidelijke tijdshorizon. Onduidelijk is echter in hoeverre dit een inherent kenmerk van de domeinen is, of een gevolg van de gekozen beperkingen. Zo kan ten aanzien van technologie gesteld worden dat echt transformerende ontwikkelingen juist een zeer lange golflengte kunnen hebben. In ieder geval kan wel gesteld worden dat de thematiek binnen het domein transport een blik op de verre toekomst (2030) lijkt te rechtvaardigen.

96/NE/152

BIJLAGEN

21

96/NE/152

Bijlage A.

22

Overzicht van contactpersonen met betrekking tot lange termijn verkenningen domein

specifieke info

Universiteit Utrecht

scenario's; sociaal-cultureel

toekomstverkenningen vanuit sociale wts.

Prof. Beckers, Th.

Universiteit Tilburg

sociaal-cultureel; r.o.

hoogleraar vrijetijdswts.

Ir. B.J. van Bleek

RPD

r.o.

lid RUIMPAD-team

H.-J. Bucher

Bundesforschungs-anstalt für 00 49 228 826320 Landeskunde und Raumordnung

r.o.; demografie; economie

betrokken bij prognoses, scenario's

Prof. Van Dongen

Erasmus Universiteit

fax: 00 32 2 2960416

transport

contactpersoon documentatie

RPD

070-3393194

r.o.

lid RUIMPAD-team

M. Kroon

VROM-DGM

070-3394368

milieu en energie

betrokken bij energie-scenario's

Kruisen

CBS

demografie

betrokken bij europese scenario's

J. Leemhuis

Global Business Network

scenario's

R. Maggi

Universiteit Lugano (?)

Mw. P. Mokhtarian

Univ. Davis, Ca.

Prof. dr. P. Nijkamp

VU

naam

instituut

Prof. Becker, H.

adres/telefoon

070-3393344

Forschungsinstitut

Mercedes Benz Mw. Graziani

E.C., DG VII

P. Heerema

00 41 1 257227 [email protected]

020-4446091/6090

transport

lid NECTAR, kennis van Eur. transp.-studies

transport, telecommunicatie

lid TRB, betrokken bij telewerkontw.

transport; economie

goed op de hoogte van nat. en internat, ontw.

96/NE/152

23

070-3393344

H. jPuylaert

RPD

S. Rienstra

VU-Economie

A. de Rooij

RWS-Infralab

J.H.J. Roos

Centrum voor energie-besparing 015-2150150 fax: 2150151 en schone technologie (CE)

Prof.dr. J.A. Rothengatter

RUG

Prof. Schoonenboom

LU-Wageningen

070-3518761 fax: 35 18795

r.o.

hoofd RUIMPAD-team

transport; economie

promotie-onderzoek

transport

scenario's Euromobil

milieu; transport

adviseur vervoer en energie, betrokken bij toekomstverkenningen

scenario's

hoogleraar toekomstonderzoek

050-3636778

F. Snickars Univ. Linkoping Zweden

004613136020

transport

technologie & scenario's

D. op 't Veld

TNO Inro

015-2696855

demografie

betrokken bij bouw Europese scenario's

J. Vleugel

VU

transport; economie

goede scenario-studies

Prof. M. Wegener

Univ. Dortmund

00492317552401

r.o.; transport; scenario's

goed op de hoogte van internat. Ontw.

E. Weiner

U.S. Dept. of Transportation

00 1 202 3665406

transport;

o.a. in Transp. 2020 project.

O. Sviden Dhr. Trompenaars

96/NE/152

Bijlage B.

24

Scenario-methoden

Bronnen, die ingaan op de methoden van scenario constructie

IDEA (Innovators of Digital Economy Alternatives) (1996), Creating the future: scenarios for the digital economy. How to write scenarios...; mee te nemen sociale, economische, technologische en politieke factoren; constructie van drie economische scenario's. Leemhuis, J.P. (1985), Using scenarios to develop strategies. In: Long Range Planning 18, no. 2, pp. 30-37. Ogilvy, J. (1992), Future studies and the human sciences: the case for normative scenarios. In: Futures Research Quarterly 8, no. 2, pp. 5-65. Schwartz, P. (1991), The art of the long view. Schwartz is autoriteit op gebied scenario-studies. Boek gaat in op vele methodologische aspecten van scenario-constructie

Vleugel, J., P. Nijkamp & P. Rietveld (1996), Tien Nederlandse vervoersscenariostudies vergeleken. In: Mouwen, A.M.T., N. Kalfs & B. Govers (red.), Colloquium Vervoersplanologisch Speurwerk. Delft. Vergelijking scenario's; aanbevelingen voor scenariobouw. Wilkinson, L. (1995), How to build scenarios. Beschikbaar op Internet. Functie scenario's; stappen in scenario-bouw. WRR (1988), Overheid en toekomstonderzoek: een inventarisatie. Inventarisatie van toekomstonderzoek; typen verkenningen; overzicht van alle maatschappelijke terreinen, waaronder demografie, ruimtelijke ontw., technologie, economie, milieu.

Bijlage C.

Literatuuroverzicht

l^HHiiMn^^^WHii^^ijiHiilH^ffiSH^nHH^B^Hii^Htis^^Biii^^l^i^^HH j

Kuhfelt, H. Link, H.

2

j Deutsches Instilut fur Wirtschaftsforschung DIW, [ Verkehrsabteilung i Federal Department of Transport, Communications and l Energie. General Secretariat, Bureau for Transport

N

j Studies (BTS)

European Conference of Ministers of Transport

3

T 5

"„,,,___,.__

. European Conference of Ministers of Transport

6

Rhee, J.

7

Colling, H. and Hill, T.

European Transport, Highways and Planning

8

RuhlTA'. """'""""""""

European Transport, Highways & Planning

9

Stcinbach, J. Zumkeller, Bundesforschungsanstalt fur Landeskunde und D; ______________ „ Raumordnung ITS America; ITS (Intelligent Transportation Society) Bastarache, J.; Crawford, D. UIC Walrave, M.

Department of Transportation engineering. College of Engineering^ Kyonggi University South Korea

'ÏO 11

1 ÏSjSïïSssSlïïJBlBl

1996 Entwicklung der Nachfrage nach Schienenfahrzeugen bis zurriJahre2010 1991 Transport yesterday, today, tomorrow 7996 Sustainable Transport in Central and Eastem ,.__ European Cities Access to European Transport Markets 1992 Transport, the Urt> in Pattem and Regional Change, 1960-201 3 1995 Development of ar Eurasian transportation network: Potential and possibilities 1993 Planning High Speed Railways in Europe ___ Guided transport in 2040 an ECMT report Ï997 Integrierte Planung von Hochgcschwindigkeitsverkehr in Europa 1996 Houston - a glimpse of future travel

1994 The strategie implications of high speed rail for

Europe 12 .,..__

14 15 16

Wilckens, M.

International Union of Railways UIC, Paris

Blokland, A. van; Kooij, Ministerie van Economische Zaken E. van Nijkamp, i?.; Rienstra, S.; Vleugel, J. Freudensprung, P.

M|ffl5^1X5!LMS0J!Hïni5fJE29!S?n ___ .„ ___ _ „„

Faculteit der Economische Wetenschappen en Econometrie, NL Vrije Universitiet Amsterdam

Nijkamp, P. Simons, 17

R.J. Frybourg, M.

'__ Velden ten, H. Burgess, A. Meijer, M. Dijkman, H. 19 Waard van der, J. WCTR __. Vrolijk JL_,__ „_ Lutzky, N. European Transport, Highways & Planning

Verkehr und Technik

2 4 2 2

Urban Studies volume 29

2 number 3/4 ............................ Transportation Volume 22 no.4 Transport policy and its implementation Developments in European land use and transport Informationen zur Raumentwicklung heft 4. 1992 ITS International, nr. 4, maart

4

Rail; The 22nd European Transport Forum, proceedings of Seminar M

2

j" 2 4

1995 Traffic forecast for a western European high speed Pan-European transport issues; train network The 23rd European Transport Forum, Proceedings of Seminar A Technieuws, jrg. 33, nr. 2 1996 Vernieuwing in transport in Japan

4

19941 l!i£jEy£jo/ji Reyolution in Transportation 1995 Long Run Scenark >s for Surf ace Transport

4 1

Techno Japan, vol. 27 - no. 3 Serie Research Memoranda

J995 Bottlenecks in Tra ns-Alpine Freight Transport: A Multicriteria Analj/sis on Future Brcnncr Corridor

2

2

Alternatives 1992 Sustainable Development et Planiflcation des Infrastructures dans une Economie Globale 1992 New Transport Corridors Directed to the East

Transport Policies: Lyon 1992

5

Land Use, Development and

2

Globalisation Lyon 1992

1992 Transport Policy Evaluations With a Large scale Modal 1992 Europe 2000 and beyond

volume 1 Demand, Traffic and Network Modeling (zie nr. 5|) Developments in European land

4 2

96/NE/152

26 |sl|jjli«i|

Hillll üüi&lü

gB^H^K^EM^ffie^raiEÏMraSS^ëii^^K (mMPMj^^^^^^TOg^^^^Sjm^lK

Transportation Research Board National Research

21

Council 22 23 24 25

Schmitz, S. .......

...

iMjnistry of Transport Ministry of Transport

Hayashi, Y. & J. Roy (eds.)

26 27 28

Rickard, J.H. & J. Larkinson

29 30

Ake .E. andersson

RWS/InfraLab Toyota iVlotor Corporation Department of Transport

\ I 1 ]

i j

i

F i i j j !

VOSEKO (Vereniging van oud-studenten van de Faculteit Economische Wetenschappen van de Rijksuniversiteit Gent) The S wedish Institute Futures Studies,

use and transp_ort; PTCR

1988 A look ahead, year 2020; special report 220 1993 Verkehr und Umwelt an der Schwelle zum nachsten Jahrtausend Transport Policy Prospects for the 2 Ist Century 1996 Japan's Sustainable Transport Policy Towards the 1992 2 Ist Century 1996 Transport, Land-use and the Environment

2 Informationen zur Raumentwicklung, heft 12 Technews, 02-03 Technews, 02-04

2

j

2 2 4

Transportation Research,

Economics and Policy, volume 4

Ï995 Wegwijzer 2000+, combicar 1995 Breaking with the past. Heading for the future. Ï99Ï Longer term issues in transport: the proceedings

4 4 4

of a research conference sponsored by the

j

Department of Transport 1991 Verkeer in België in 2000; Mobiliteit of chaos

j i i

1993 Infrastructure and the transformation to the Csociely

| IIASA (Inst. for Applied Systems Analysis) j Ï99Ï Evolution of transport Systems: Past and Future 31 Grübler, A. ; Nakicenovic, N. . .......... .. . ............................. ..........................................i............. EU i 1996 The Citizens' network: fulfilling the potential of 32 Europese Commissie, i .... ............................................................. __ .............................................__i .......... __ ..... public passenger transport in Europe EU i 1992 Green paper on the impact of Transport on the 33 Europese Commissie Environment Applied Microeconomics Research Group, Longbor- j 1993 34 Kenneth Button The Future of European Transport ough University, UK i i . ._„____ __ Financingjurban transportprojects in Eurqpe__ K. Button en P. Rietveld -igg~ Planning with vision: the development of traffic 36 Anson,~G. & K. Willis

4 4

The Future of Transportation and Communication: Visions

and Perspectives from Europe, Japan, and the U.S.A. 2 European Green Paper

2

European Green Paper

2

The Future of Transportation and Communication: Visions and Perspectives from Europe,

4

Japan, and the U.S.A.

Transportation, vol 20, nr. 3. Transportation, vol. 20, nr. 1

__

4 ___.

strategies for Melbourne

37 38

D.A. Hensher Hillman, M.

j ...............................,....,._.............,,.,......,.......,..........,......,..,...................,.....^

Ï993 Socially and environmentally appropriate urban

j

1996 Curbing car use: the dangers of exaggerating the future role of urbanjransport

39 40 41

Bleijenberg, A.N.

Banister, D. Nijkamp, P. & J.M.

Transportation, vol. 20, no. i

2

Traffic engineering and control, vol. 37, no. 1

5

futures for the motor car.

Centrum voor energiebesparing en schone technologie i jCEJjJDelft ____ ______ 1 f i

1996 Freight transport in Europe: in search of a

sustainable course 1994 TranJ>portjgJajnrii;ng 'n tne UK, USA and Europe 1994 Missing transport networks in Europe.

3 5 2

96/NE/152

m 42

i1ü Vleugel Wissmann, M.

45 46

iii

l j

German transport policy after reunification 1994

j OECD

43 44

27

1995 Transport economies: past trends and future prospects Congestion control and demand management 1994 i 994 Growing demand and capacity of airports

i OECD HÏittig, G., W. Busch, N. j Gronak | JNEA-Rijswijk

1 Royal Commission on Environmental pollution, i London: HMSO

47 48

Nijkamp, P.

49

Masser, 1., O. Sviden & j M. Wegener

50

j

51

1

52

\ Min. V&W/AVV

53

S.D. CJark

54

Fowkes, A.S., A.iÖ. May, C.A. Nash, P.H. Rees & Y.L. Siu Kobayashi, K.

55

| Univ. of Leeds - ïnst. of fransport Studies ; Univ. of Leeds - ïnst. of Transport Studies

j

2 2

2 2

Transportation Research A, Vol 28A, no. 4 Selected proceedings of the 6(h World Conference on Transport Research, vol. 2. Lyon, 1992

2

1995 The common transport policy action programme ^ 1995-2000 The future development of the common transport Bulletin of the EC, Supplement policy: a global approach to the construction of a 3/93 Community framework for sustainable mobility. 1996 PASPORT: Policy analysis and scenario development for passenger transport. 1996 National multi-modal travel forecasts; literature review; aggregate models. 1995 An invesiigalion into the effects of various transport policies on the levels of motonsed traffic in Great Britain in 2006 The emerging new arena of transportation and The Future of Transportation communication in Japan and Communication: Visions and Perspectives from Europe,

4

j l

i

2

4)

Transportation Research A, Vol. 28, no. 6

The transport of goods by road and its environ1992 ment in the Europe of tomorrow. Transport and the environment: eighteenth report. 1994 Roads towards environmentally sustainable 1994 transport Transport planning for equity and sustainability 1992

[EC j__

Transportation Research A, vol. 28A, no. 6 Conferentie-verslag 100e ronde tafel conferentie

i Ü^HËÜ

2

2 4 4 4 4

Japan, and the U.S.A. (zie

supply 36) 56

57

Wee, G.P. van, J. van der Waard, K.T. Geurs,

s Europees consortium, onder andere TNO INRO i R1VM/AVV

Transport Forecasting Goods and Passengers, 2020 Transport scenarios for the Netherlands for 2030 1996

1 2

R.M.M, van den Brink

58 59 60

Bilderbeek, R.H., W. TNO-STB Korver & J. Schot EC - DG VÏÏ | Oostvoorn, F. van, W. j ECN Pellekaan, M. AaserucLL _____________

Innovaties in het personenverkeer en -vervoer: 1994 innovatieve trajecten naar duurzame mobiliteit 1995 Databases and scenarios for European transjort__ Energy scenarios for a changing Europe: integra1995 ________ _______ „™_™_ tion versus fragmentabon._

2 2 1

96/NE/152

28

•L. Brubakk, T. van __ Harmelen, A. Stoffer Ratzenberger, R.; Hild,

Vorausscha'tzung der Verkehrsentwicklung in 1996

Ifo - Institut fur Wirtschaftsforschung

Deutschland bis zum Jahr 2010

R.; Langmantel, E.

Internationales Verkehrswesen, Jrg. 48, januar/februar

62

Pharoah, T.

South Bank University, London

1 992 Traffic Growth or Limitalion: Filling the Policy Vacuüm

63

Stokes, G.

j Transport Studies Unit, University of Oxford, Uk l Üniversitat Zurich

Long Term Effects of Current Trends in Transport Environmental Issues; 20th 1992 on Land Use in Great Britain Summer Annual Meeting; PTRC Mobilitat im 2 1 . Jahrhundert - die gesellschaftliche Internationales Verkehrswesen, 1993 Herausforderung_____ Jrgj45, november 1994 Commuting Alternatives in the United States:

64 Lubbe, H. __,.„ ÏÏaÏÏ__jT

66 67 68

ivialtb^TBeavoni M.B.

Gunn, H.

DG VII Strategie Research Task 13 . —————————————

7r

DG VII Strategie Research Programme

Europees consortium, onder andere TNO

72

Eurostat

73

Hoorn, W. van ; Beer, J. JCBS, afdeling bevolking de !

.__.

Forecasting Concessionary Bus Travel in Greater 1994 1992 Forecasting of Passenger Traffic Flows Between

HCG

Eurostat

........... ........^ 4

2

Recent trends and a Look to the Future Manchester

Rothengatter, W.

69 70

Centre for Urban Transportation Research, University of South Florida/U.S.D.O.T. European Transport, Highways and Planning

Environmental Issues; 20th Summer Annual Meeting

2 ..............................

West and East Europe Travel demand forecasts for the year 2050 AD: a feasibility^ study. Policy scenarios for sustainable mobility |POSSUM)_____________________ Scenarios Support Project (SCÜNARÏÖS)' Mobility Strategy Applications in the Community (MOSAIC) Two long-term population scenarios for the 1993 European free trade association . . . . .. ............... Long-term mortality scenarios for the countries of 1995 the European economie area

Public Transport Planning and Operations Proceedings of Seminar E Land Use, Development and

4 2

Globalisation, Lyon 1992 3 .......... ........... ......

....................______ ——————— ...................... 4 Eurostat Population scenarios for European Free Trade

1

Association

International seminar 'New

2

Long-Term Population Scenarios for the European Economie Area'; 8-10 november

Visser, H.

1 995 Long-term international migration scenarios for the countries of the European economie area

CBS, afdeling Bevolking

International seminar 'New

2

Long-Term Population Scenar-

ios for the European Economie

75

Jong, A. de

CBS, afdeling" Be^oiicïng™

~~

Ï995 Long-term fertility scenarios for the countries of the European economie area

Aü^1; ^'LPjis.YHBÏïsr__ International seminar 'New

...................™

Long-Term Population Scenar-

ios for the European Economie

Area'; 8-10 november 76

Hofmann, H.

77

Gaag, N. van der ; Imhoff, E. van ; Wissen,

Institute for Economie Research IFO, München, Statistical Commission and Economie Commission For Europe NÏDI

1 994 Labour force projections for the European Union - ECE/Eurostat Joint Work A global overview Session on Demographic Projections; 1-1 June Regional population projections in the countries International seminar 'New 1995 Long-Term Population Scenarof the European economie area

4 2

96/NE/152

29

ios for the European Economie

L. van 78

Salt, J.; Singleton, A.

[ University College London, Migration Research Unit

l

79 TapiOjP. 80 Yermack, L. ........

j Parsons Brinckerhoff ____ __ Europees Consortium, waaronder ECTAL (Erasmus

üsiy^ïJênö____________.—

__

| United States General Accounting Office

W

_L

Georghiou, L.

Office of Science and technology of the UK Technol9.8.y. FoKrSlSht ?ro.8.™mm5. Ministry of fransport Government

84"

85 __

d

W. 88

Hibbard, R. Karnopp, D. (

g9

Braess, H. Reichart, G.

9Ö'

92" __

94 95

aperation and Development)^

1995 Analyis and forecasting of international migration International seminar 'New Long-Term Population Scenarby major groups 1996 From Technocracy to Participation? "j 996 lilyi^^n£Trai^£Cejipi^_Ogeratiqns Strategie Organisation and Regulation in Transportj[SORTrr)__________________ 1994 Electric Vehicles ; likely Consequences of U.S.

JLn^5Sï£Ly5Iti^\^BI^5?.!?A?£l'.9ie.?_ _

"{996 The UK Technology Foresight Programme

ios for the European Economie Area'; 8-10 november Futures, vol. 28, nr. 5 iJTSyWorWL jüïy/august

Futures, vol. 28, nr.4, mei

1994 The Development of Railway Technology for the Technieuws, 02-06 2Ist Century 1992 The Urban Electric Vehicle. Policy Options, Proceedings of an International

Technplogj;Jrends^and[fMjfke^Pros^ects^^

______

FHWA ÜS department of Transportation, Federal i4ijgJh^y__A.dji^ri^st™tion______ _....,...,..............m. jjnstitute jprJProspectiye Technological Sjfujdies^Seyille

Scapolo^F.^

__

DECD Documents (Organisation for Economie Co-

.!(^?'L!y9jP^$m,!?5!L___ „

m

1994 FHWA International Scanning Report on Ad-

Conference.

__ _____

FHWA's Scanning Program

^5^jlZ!!^5Eol!!lÜ2EJ5S^ns!Sj§J'„ _ _

T996 ZsfHïl^Tl^EPJËJ^l^.^L^lTj?^!^!?^?^ 1996 f wenty First Century f ransportation System Solutions - a New Type of Small, Relatively Tall and Narrow Active Tilting Commuter Vehicle 1995 Prometheus: Visions des " inteliigenten Automo-

Vehicle System Dynamics volume 25 nr. 5

Automobiltechnische Zeitschrift

bils" auf" intelligenter Strasse"?

AI-Deek, H. Kanafani, A.

Bonsall, P.

j WCTR WCTR

Anderson, S. Browne.M. WCTR Nrenaissance Committee, Computer Science and Telecommunications Board, National Research Council J.G. Goedvolk Cap Volmac Department of TransDepartment oif f ransportation, in overleg met het portation, in overleg met Department of Energy and the Environmental Protection Agency het Department of Energy and the Environmental Protection

._ ASSS5JL.„.„,__..„.....,— N. Negroponte

Ï992 Recent Findings on the Benefits of Route Guidance _______________ __ _ _______

1992 Research Methods for the Sludie of Driver Response to In-Vehicle and roadside Guidance Methods 79"92 An Analysis of Future Developments in the Use of (__pnii^i)_ied_I__Oi;jdJtail Transp^ri_J_)y^|__i_pi()«_Smmm_ 7994 Realizing the information future: the internet and beyond

1995 Vision: The world of Tomorrow 1993 Transportation implications of telecommuting

1995

.§^MJËJS]J?I!________

Technological Innovation and

.^^HiS.MïnJê?.!™!!!!___ Technological Innovation and Network Management

Technological Innovation and

ïl^ï^SriLMSGSSÊÏD.?!!?. _

TW A-systeem, Ministerie van EZ

96/NE/152

30

• liii.li

ISËJHIH^IPiSlifi^PPiiil^iiiiSlPiliiP Hl IHlWi tut m ÜÜRÜ

i

97 __..

EC.DGX11I

5

Bit B EüüiME ^^Mi^^^^^^^^^^^^^^K^^^^^^^^^^^^^^^

5^fi?^§8S^K8^?i?§£ïs§fi§§Së?i??f???S8iïl3fi8fi?ï

99 100 101 102

Transport telematics 1993: annual technical report 1993 onRTD 1995 Future trends: implications for a small country. Ï993 Technologieën des 21 Jahrhunderts 1 993 Future technology in Japan, toward the year 2020. 1993 Technologie am Beginn des 21 Jahrhunderts 1991 Gaining new ground: technology priorities for

Min. EZ, technology lecture 1995. BMFT Institute for IFulure Technology

Kurten, L. ÏJFTËCH Gjrupjj^H. US Council on Competitiveness

4 .......... ................

3 3 3

America's future.

TOT" VDI Technologiezen-

1993 Analyse und Bewertung Zukunfliger Technologieën 1992 Verkehrskonzepte fur Stadt und Umiand zwichen Raumforschung und Raumordnung heft 1 -2 Krisenmanagement und Zukunftgestaltung 19 Europa 94 2000+ Samenwerking voor de ruimtelijke ordening van Europa 1991 Cities of the 21st century: new technologies and

trum

104 Topp, H.

Europese Commissie

105 106™" Brotchie, J.; Batty, M.; Hall, P.; Newton, P. (editors) 107 Schussler, R., H.-J.

3 2 .............................. 2

spatial systems

Internationales Verkehrswesen 1996 Structürdatenprognose 2015: Demographische und Ökonomische Struktürdaten für Deutschland, Heft 5

Bucher e.a.

2

die Raumordnungsregionen und die Europaischen

___. 109

Guigou, J.

Nachbarlander______ ____________ France 2015: Recomposition du terriloire national 1993 1995 Imagining Land Use Futures; Applying the Journal of the American

DATAR

Landis, J.D.

California Urban Futures Model

110

Schuier, R.E.

111

Batten, D.F.

1992 Transportation and Telecommunications Networks: Planning Urban Infrastructure for the 21st century 1995 Network Cities: Creative Urban Agglomerations

Planning Association volume

61, nr. 4 Urban studies Volume 29 Nr. 2

Deense Ministerie van Milieu,

ÏÏ3~ 114

j Akadcmie fur Raumforschung und Landesplanung Österrcichische Raumordnungskonferenz (ÖROK)

115 Siebeck, J. E. 116

TïT™ 118

Fournier, P. ________________

1WCTR l

^^^^^^ „v,^™^™,,.,™™™.,-,™

_______________________________________________________

[Raad voor de Ruimtelijke Order_[nj!_mm _____ \ Bundesforschungsanstalt für Landeskunde und

19 Danemark 92auf dem Weg in das Jahr 2018; Zum Landesplanungsbericht 1992 des Danischen Umweltministers 1992 Perspektiven der Raumentwicklung in Europa 1996 Siedlungsentwicklung in Österreich; Band 2: Szenarien 1991-2011 1992 Europa 2000 : Vorstellungen der EG zur Raumlichen Entwicklung in Europa unterer besonderer Berücksichtigung der Veranderungen im Osten 1992 EC Motorway Network Perspectives, 2010 Horizon 1996 .^5!l!.?El203^~l.™.,J„.IL^__ ___ __.." 1 995 f rendszenarien der Raumentwicklung in

^^^^^^^v^v^w^v

4

Urban Studies volume 32 nr.2

for tliie^lstjCenturj; ______

112 Priebs, A.

............................1

Raumforschung und Raumordnung jaargang 50 heft 5

_

4 _,

4 ............................ Raumforschung und Raumord-

4

nung Jahrgang 50 nr. 3-4 Transport policies

3 3 """"——"" 2

96/NE/152

31

iiii8BMiiiii^8ilflJB^BiiBJ^Sll!^^IS8iKB^B ÜHÜiiü III H

1 mm

Raumordnung.

119

____ J Bundesministerium für Raumordnung, Bauwesen und

j

Stadtebau. 120 121

Bucher, H. ; Gatzweiler In opdracht van BMBau door Bundesforschungsanstalt HP. fur Landeskunde und Raumordnung. Gatzweiler, H.P. (red.) Bundesforschungsanstalt fur Landeskunde und

Bi II i 111 1 : 1 1

jijfl 111 11

Deutschland und Europa; Beitrage zu einem Europaïschen Raumentwicklun^kpnzept^ 1993 Raumordnungspolitischerorientierungsrahmen: Leitbilder für die ra'umliche Entwicklung der BRD. 1994 Raumordnungsprognose 2010: Erste Ergebnisse Bevolkerung, Haushalte, Erwerbspersonen. 1993 Zukunftsperspektiven der Raum- und Siedlung-

Raumordnung Eerste tussenbalans met analyses tbv toekomstprognoses r.o.

sentwicklung

122

Drewe, P.

1996 De Netwerk-stad VROM; bijdrage van informatietechnologieën aan nieuwe concepten van

123

Masser, I., O. Sviden, M. Wegener Hall, P.

1992 The geography of Europe's futures

i 111 1 ui i

MEN

i ill uu i l Ü

2 Informationen zur Raumentwicklung Informationen zur

2 2

Raumentwicklung, heft 12 4

rajjTi__eJijJ____j____dj___i1n^m_M

124 125

Of A, USA

126 127

WEC Clemons, E.K.

128

Rothengatter, W.

Worïd Ënergy Council

Groep van Lissabon

129 130 131

Cranfield University School of Management

Centraal Plan Bureau

132 Yergin, D. & T. __. Gustafson Reïch, R.B. ___

Gerd Junne

135 OECD/IEA 136 EC 140 141

j

Popcorn, F. & L. Marigold

142 Ester, P., L. Halman & R. de Moor 143 144 Bouma, J.J. Geerlings, H.

.............. .......

_____,,__™ „

International Énergy Agency Wired Ventures

,

]

1

"1993 Forces shaping Urban Europe Urban Studies, Vol. 30, no. 6 i 995 The technological reshaping of metropolitan America ï 993 Energyjor tomorrow's world 1995 Using Scenario Analysis to Manage the Strategie Sloan Management Review, summer Ricks of Reengineering 1992 Problems of Financing the Infrastructure in Transport Policies Lyon 1992 Gj__rrQany_ 1994 Grenzen aan de Concurrentie 1994 Logistics Futures in Europe - a Delphi Study 1992 Scanning the Future, a long-term scenario studie of the world economie 1990-2015 (hoofdstuk 5) 1993 Russia 2010, and what it means for the world ————————————————— ..„ __. f hè work of nations: preparing ourselves for 21st .___. Cent^t^i^ism., _ ____ __ ___ _____ structuurverandering in wereldhandelsstromen Ï995 World Energy Outlook ï 995 European energy to 2020: A scenario approach Scenarios Scenarios: 1.01, special wired edition 1996 Clicking! Strategieën voor een nieuwe lifestyle 1993 The individualizing society - value change in Europe and North-America. 1996 What futurists think 1992 Appraising new technologies in the transport sector from the enviromiiental point of view

2 2 1 4 4 2 4 1 1 2 2 2 1 4 1 3

Futures, vol. 28, no. 6/7 Transport policies: Lyon 1992

2 4

96/NE/152

146

Rooijers, F.J.; Roos, J.H.J.___________ Clintqn W.J.; Gore, A.

147

Johansson, B.

32

1996 Bijlage A Bestaande energiescenario's: Europa f Witte Huis ........

148

150 151~

M. Wegener \ GTeenpeace i Shell

J (£!S:nPjBLm£L!(H5£!\£^^!_

1993 JhsCVi^eCh^ge \ctioj\P\an 1995 Strategies for reducing emissions of air pollutants from the Swedish transportation sector. 1996 Reduction of CO2 emissions of transport by __________g_a__i_i____^^ ____ ____ _______ towarcls ajossjlfreejenergy future ____ f hè evolution of the world's energy system 18602060

Vervoer en energie in de 21e

___euw____ ___ i??.3....................1............IIlZI........ f ransportation Research A, Voï. 29,nr.5

Hayashi, Y. & J. Roy (eds.), zie tjr_5__i__ipj)i__l^ujgply^7 _____

_____

Studies in database Auteur

Organisatie

Verschijnings jaar Titel 1996

What futurists think

Akademie fur Raumforschung und

1992

Perspektiven der Raumentwicklung in Europa

Bundesforschungsanstalt fur Landeskunde und

1995

Trendszenarien der Raumentwicklung in Deutschland und Europa; Beitrage zu einem

Bundesministerium fiir Raumordnung, Bauwesen

1993

Centraal Plan Bureau

1992

Scanning the Future, a long-term scenario studie of the world economie 1990-2015 (hoofdstuk 5)

Cranfield University School of Management

1994

Logistics Futures in Europe - a Delphi Study

Raumordnungspolitischer orientierungsrahmen:

Leitbilder für die raumliche Entwicklung der

DG VII Strategie Research Programme

Scenarios Support Project (SCENARIOS)

DG VII Strategie Research Task 13

Policy scenarios for sustainable mobility (POSSUM)

EC

1995

The common transport policy action programme 1995-2000

EC

1993

The future development of the common transport policy: a global approach to the construction of a

EC, DG XIII

1993

Transport telematics 1993: annual technical report on RTD

European Conference of

1996

Sustainable Transport in Central and Eastern European Cities

1996

Access to European Transport Markets

Ministers of Transport

European Conference of Ministers of Transport Europees consortium, onder andere TNO

Mobility Strategy Applications in the Community (MOSAIC)

Europees consortium, onder andere TNO INRO

Transport Forecasting Goods and Passengers, 2020

Europees Consortium, waaronder ECTAL

Strategie Organisation and Regulation in Transport (SORT IT)

donderdag 21 november 1996

Page l of 9

Auteur

Organisatie___Verschijnings jaar Titel Europese Commissie

1994

Europa 2000+ Samenwerlcing voor de ruimtelijke ordening van Europa

Federal Department of

1991

Transport yesterday, today, tomorrow

FHWA US department of Transportation, Federal

1994

FHWA International Scanning Report on Advanced Transportation Technology

Greenpeace

1993

towards a fossil free energy future

Groep van Lissabon

1994

Grenzen aan de Concurrentie

Min. EZ, technology lecture 1995.

1995

Future trends: implications for a small country.

Min. V&W/AVV

1996

Transport, Communications

PASPORT: Policy analysis and scenario

development for passenger transport. Ministerie van Economische Zaken

1994

The Eve of a Revolution in Transportation

Ministry of Transport

1992

Japan's Sustainable Transport Policy Towards the 2Ist Century

Ministry of Transport

1996

Transport Policy Prospects for the 21 st Century

Ministry of Transport Government

1994

The Development of Railway Technology for the 2Ist Century

NEA-Rijswijk

1992

The transport of goods by road and its environment in the Europe of tomorrow.

Nrenaissance Committee, Computer Science and

1994

Realizing the information future: the internet and beyond

OECD

1995

Transport economies: past trends and future prospects

OECD

1994

Congestion control and demand management

OECD Documents (Organisation for Economie

1992

The Urban Electric Vehicle. Policy Options, Technology Trends and Market Prospects

Österreichische Raumordnungskonferenz

1996

donderdag 21 november 1996

Siedlungsentwicklung in Österreich; Band 2:

Szenarienl991-2011

Page 2 of 9

Auteur

Organisatie___Verschijnings jaar Titel OTA, USA

1995

The technological reshaping of metropolitan America

Raad voor de Ruimtelijke Ordening

1996

Nederland 2030

Royal Commission on Environmental pollution,

1994

Transport and the environment: eighteenth report.

RWS/InfraLab

1995

Wegwijzer 2000+, combicar

Shell

1994

The evolution of the world's energy system 18602060

Toyota Motor Corporation

1995

Breaking with the past. Heading for the future.

Transportation Research Board National Research

1988

A look ahead, year 2020; special report 220

United States General Accounting Office

1994

Electric Vehicles ; likely Consequences of U.S. and Other Nations' Programs and Policies

VOSEKO (Vereniging van oud-studenten van de

1991

Verkeer in België in 2000; Mobiliteit of chaos

Wired Ventures

1993

Infrastructure and the transformation to the Csociety

WCTR

1992

Recent Findings on the Benefits of Route Guidance

WCTR

1992

An Analysis of Future Developments in the Use of Combined Road Rail Transport by Shippers

1993

Planning with vision: the development of traffic strategies for Melbourne

1994

Commuting Alternatives in the United States:

Ake .E. andersson

The Swedish Institute Futures Studies,

Al-Deek, H. Kanafani, A. Anderson, S. Browne.M.

n. l

Anson, G. & K. Willis Ball, W.L.

Centre for Urban Transportation Research,

Banister, D.

Bastarache, J.; Crawford, D.

Scenarios

ITS America; ITS (Intelligent Transportation

donderdag 21 november 1996

Recent trends and a Look to the Future 1994

Transport planning in the UK, USA and Europe

1996

Houston - a glimpse of future travel

Page 3 of 9

Auteur

Organisatie

Verschijnings jaar Titel

Batten, D.F.

1995

Network Cities: Creative Urban Agglomerations for the 2Ist Century

Bilderbeek, R.H., W. Korver & J. Schot

TNO-STB

1994

Innovaties in het personenverkeer en -vervoer: innovatieve trajecten naar duurzame mobiliteit

Bleijenberg, A.N.

Centrum voor energiebesparing en schone

1996

Freight transport in Europe: in search of a

Blokland, A. van; Kooij, E. van

Ministerie van Economische Zaken

1996

Vernieuwing in transport in Japan

Bonsall, P.

WCTR

1992

Research Methods for the Studie of Driver Response to In-Vehicle and roadside Guidance -

Bouma, J.J. Geerlings, H.

1992

Appraising new technologies in the transport sector from the environmental point of view

Braess, H. Reichart, G.

1995

Prometheus: Visions des " intelligenten Automobils" auf" intelligenter Strasse"?

Brotchie, J.; Batty, M.; Hall, P.; Newton,

1991

Cities of the 21 st century: new technologies and spatial systems

1994

Raumordnungsprognose 2010: Erste Ergebnisse Bevolkerung, Haushalte, Erwerbspersonen.

1995

Using Scenario Analysis to Manage the Strategie Ricks of Reengineering

Bucher, H.;

Gatzweiler HP.

In opdracht van BMBau door

Clemons, E.K.

sustainable course

Clinton W.J.; Gore, A.

Witte Huis

1993

The Climate Change Action Plan

Colling, H. and Hill, T.

European Transport, Highways and Planning

1993

Planning High Speed Railways in Europe

1993

Socially and environmentally appropriate urban futures for the motor car.

1993

Transportation implications of telecornmuting

1996

De Netwerk-stad VROM; bijdrage van informatietechnologieën aan nieuwe concepten

1995

European energy to 2020: A scenario approach

1995

Databases and scenarios for European transport

D.A. Hensher

Department of

Department of

Transportation, in

Transportation, in overleg

Drewe, P.

EC

7

EC - DG VII

donderdag 21 november 1996

Page 4 of 9

Auteur

Organisatie

Verschijnings jaar Titel

Ester, P., L. Halman & R. de Moor

1993

The individualizing society - value change in

Europe and North-America. EU

1992

Green paper on the impact of Transport on the Environment

Europese Commissie, EU

1996

The Citizens' network: fulfilling the potential of public passenger transport in Europe

Eurostat

Eurostat

1993

Two long-term population scenarios for the European free trade association

Foumier, P.

WCTR

1992

EC Motorway Network Perspectives, 2010 Horizon

Fowkes, A.S., A.D. May, C.A. Nash,

Univ. of Leeds - ïnst. of Transport Studies

1995

An investigation into the effects of various transport policies on the levels of motonsed

Freudensprung, P. Nijkamp, P. Simons,

Vrije Universitiet Amsterdam

1995

Bottlenecks in Trans-Alpine Freight Transport: A Multicriteria Analysis on Future Brenner

1992

Sustainable Development et Planification des Infrastructures dans une Economie Globale

Europese Commissie

Frybourg, M.

Gaag, N. van der; Imhoff, E. van;

NIDI

1995

Regional population projections in the countries of the European economie area

Gatzweiler, H.P. (red.)

Bundesforschungsanstalt fur Landeskunde und

1993

Zukunftsperspektiven der Raum- und Siedlungsentwicklung

Georghiou, L.

Office of Science and technology of the UK

1996

The UK Technology Foresight Programme

1993

structuurverandering in wereldhandelsstromen

199 1

Evolution of transport Systems: Past and Future

1993

Technologie am Beginn des 21 Jahrhunderts

1993

France 2015: Recomposition du territoire national

Gerd Junne

Grübler, A. ; Nakicenovic, N.

IIASA (ïnst. for Applied Systems Analysis)

Grupp, H.

Guigou, J.

DATAR

Gunn, H.

HCG

Hall, P.

donderdag 21 november 1996

Travel demand forecasts for the year 2050 AD: a feasibility study.

1993

Forces shaping Urban Europe

Page 5 of 9

Auteur

Organisatie

Verschijnings jaar Titel

Hart, T.

1992

Transport, the Urban Pattern and Regional Change, 1960-2010

Hayashi, Y. & J. Roy

1996

Transport, Land-use and the Environment

Hibbard, R. Kamopp, D.

1996

Twenty First Century Transportation System Solutions - a New Type of Small, Relatively Tall

Hillman, M.

1996

(eds.)

Curbing car use: the dangers of exaggerating the future role of urban transport

Hofmann, H.

Institute for Economie Research IFO, München,

1994

Labour force projections for the European Union - A global overview -

Hoorn, W. van; Beer, J. de

CBS, afdeling bevolking

1995

Long-term mortality scenarios for the countries of the European economie area

1994

Growing demand and capacity of airports

Huttig, G., W. Busch, N. Gronak IFTECH

Institute for Future Technology

1993

Future technology in Japan, toward the year 2020.

J.G. Goedvolk

Cap Volmac

1995

Vision: The world of Tomorrow

1995

Strategies for reducing emissions of air pollutants from the Swedish transportation sector.

1995

Long-term fertility scenarios for the countries of

Johansson, B.

Jong, A. de

CBS, afdeling Bevollcing

the European economie area K. Button en P. Rietveld Kenneth Button

Applied Microeconomics Research Group,

1993

Financing urban transport projects in Europe

1993

The Future of European Transport

Kobayashi, K.

Kuhfelt, H. Link, H.

The emerging new arena of transportation and communication in Japan

Deutsches Institut fur

1996

Entwicklung der Nachfrage nach Schienenfahrzeugen bis zum Jahre 2010

1993

Technologieën des 21 Jahrhunderts

1995

Imagining Land Use Futures; Applying the California Urban Futures Model

Wirtschaftsforschung DIW, Kuiten, L.

BMFT

Landis, J.D.

donderdag 21 november 1996

Page 6 of 9

Auteur

Organisatie

Lubbe, H.

Universitat Zurich

1993

Mobilitat im 21.Jahrhundert - die gesellschaftliche Herausforderung

Lutzky, N.

European Transport,

1992

Europe 2000 and beyond

1996

Reduction of CO2 emissions of transport by reorganisation of urban activities

1994

Forecasting Concessionary Bus Travel in Greater Manchester

1992

Transport planning for equity and sustainability

Masser, L, O. Sviden, M. Wegener

1992

The geography of Europe's futures

N. Negroponte

1995

Being digital

Nijkamp, P.

1994

Roads towards environmentally sustainable transport

Nijkamp, P. & J.M. Vleugel

1994

Missing transport networks in Europe.

Verschijnings jaar Titel

Highways & Planning M. Wegener

Maltby, D. Beavon, M.B.

European Transport, Highways and Planning

Masser, L, O. Sviden & M. Wegener

Nijkamp, P.; Rienstra, S.; Vleugel,

Faculteit der Economische Wetenschappen en

1995

Long Run Scenarios for Surface Transport

OECD/IEA

International Energy Agency

1995

World Energy Ouüook

Oostvoom, F. van,

ECN

1995

Energy scenarios for a changing Europe: integration versus fragmentation.

South Bank University, London

1992

Traffic Growth or Limitation: Filling the Policy Vacuüm

1996

Clicking! Strategieën voor een nieuwe lifestyle

W. PeUekaan, M. Pharoah, T.

Popcorn, F. & L. Marigold

Priebs, A.

Ratzenberger, R.;

Deense Ministerie van Milieu,

1992

Ifo - Institut fiir

1996

Vorausschatzung der Verkehrsentwicklung in Deutschiand bis zum Jahr 2010

1991

The work of nations: preparing ourselves for 2Ist Century Capitalism.

Hild, R.; Langmantel, Wirtschaftsforschung

Reich, R.B.

donderdag 21 november 1996

Danemark auf dem Weg in das Jahr 2018; Zum

Landesplanungsbericht 1992 des Danischen

Page 7 of 9

Auteur

Organisatie___Verschijningsjaar Titel

Rhee, J.

Department of Transportation engineering,

1995

Development of an Eurasian transportation network: Potential and possibilities

Rickard, J.H. & J.

Department of Transport

1991

Longer term issues in transport: the proceedings

of a research conference sponsored by the

Larkinson 1996

Bijlage A Bestaande energiescenario's: Europa (NB:nog niet verschenen)

Rothengatter, W.

1992

Forecasting of Passenger Traffic Flows Between West and East Europe

Rothengatter, W.

1992

Problems of Financing the Infrastructure in Germany

Rooijers, F.J.; Roos, J.H.J.

Centrum voor energiebesparing en schone

Ruhl,A.

European Transport, Highways & Planning

1992

Guided transport in 2040 an ECMT report

S.D. Clark

Univ. of Leeds - ïnst. of Transport Studies

1996

National multi-modal travel forecasts; literature review; aggregate models.

1995

Analyis and forecasting of international migration by major groups

1996

Future of Transport Telematics Technologies

Salt, J.; Singleton, A. University Colledge London, Migration Scapolo, F.

Institute for Prospective Technological Studies,

1993

Schmitz, S.

Verkehr und Umwelt an der Schwelle zum

nachsten Jahrtausend Schuier, R.E.

1992

Transportation and Telecommunications Networks: Planning Urban Infrastructure for the

Schussler, R., H.-J. Bucher e.a.

1996

Structürdatenprognose 2015: Demographische und Ökonomische Stmktürdaten für

Siebeck, J. E.

1992

Europa 2000 : Vorstellungen der EG zur Raumlichen Entwicklung in Europa unterer

1992

Integrierte Planung von

Steinbach, J.

Bundesforschungsanstalt

Zumkeller, D.

fur Landeskunde und

Stokes, G.

Transport Studies Unit, University of Oxford, Uk

Hochgeschwindigkeitsverkehr in Europa 1992

Long Term Effects of Current Trends in Transport on Land Use in Great Britain

Tapio, P.

1996

From Technocracy to Participation?

Topp, H.

1992

Verkehrskonzepte fur Stadt und Umiand zwichen Krisenmanagement und

donderdag 21 november 1996

Page 8 of9

Auteur

Organisatie___Verschijnings jaar Titel

US Council on Competitiveness

1991

Gaining new ground: technology priorities for America's future.

VDI Technologiezentrum

1993

Analyse und Bewertung Zukunftiger Technologieën

Velden ten, H. Burgess, A. Meijer,

1992

New Transport Corridors Directed to the East

Visser, H.

CBS, afdeling Bevolking

1995

Long-term international migration scenarios for the countries of the European economie area

Waard van der, J. Vrolijk, P.

WCTR

1992

Transport Policy Evaluations With a Large scale Modal

Walrave, M.

UIC

1994

The strategie implications of high speed rail for Europe

WEC

World Energy Council

1993

Energy for tomorrow's world

Wee, G.P. van, J. van der Waard, K.T.

RIVM/AVV

1996

Transport scenarios for the Netherlands for 2030

Wilckens, M.

International Union of Railways UIC, Paris

1995

Traffic forecast for a western European high speed train network

Wissmann, M.

1994

German transport policy after reunification

Yergin, D. & T. Gustafson

1993

Russia 2010, and what it means for the world

1996

Privatising Traffic Centre Operations

Yermack, L.

Parsons Brinckerhoff

donderdag 21 november 1996

Page 9 of 9