transformatie | Lijn 11 zone, Den Haag Energiecentrale
1 De Verademing
Weimarstraat
Loosduinsekade
Loosduinsekade
Paul Krugerlaan Uitenhagestraat
Centrum
Paul Krugerplein
Multiculturele vrijetijdscentrum Paul Krugerlaan
De La Reyweg
Tramlijn 11
Wijkpark Transvaal
Hobbemaplein
Haagse Markt
De Heemstraat Legenda Huidige bebouwing Water Transformatie gebied
Groenvoorziening
S&RO 01/2009 Hoflandplein
PP_01_09_WT.indd 42
06-02-2009 12:13:01
Voortborduren op eigen kracht
De Haagse tramlijn 11 loopt door een gebied met verschillende sferen. Vanuit de tram zijn daar veel achterkanten van te zien. De Lijn 11 zone moet het economische hart van de omliggende multiculturele wijken Transvaal, Schilderswijk en Regentesse-Zuid worden, krijgt meer samenhang en een eigen karakter. Zo wordt dit woon-, werken verblijfsgebied een onmisbare schakel tussen de Haagse binnenstad en Scheveningen.1
als multiculturele en cultuur-industriële ‘parel’ op de kaart van Den Haag worden gezet. Hoe ambitieus is die opgave?
Multicultureel Samen met Murielle Hermsen-Facon, projectleider van de Lijn 11 zone bij de gemeente Den Haag, stap ik op treinstation Hollands Spoor in tram 11. De eerste stop is de Haagse Markt (‘Mart’ in de volksmond), naar het schijnt de grootste versmarkt in Europa met een overwegend multicultureel aanbod. Het is ook de eerste plek die volgens het plan voor de Lijn 11 zone wordt aangepakt. Op marktdagen zitten de trams van en naar de ‘Mart’ overvol en ruikt
‘Wéreldstad aan zee’ is het motto van de ‘Structuurvisie Den Haag
het hele tramstel naar verse vis en pikante Surinaamse broodjes. De
2020’, waarin de gemeente Den Haag de ruimtelijke ambities voor
markt wordt dus goed bezocht, kunnen we stellen? Hermsen-Facon:
de toekomst heeft beschreven. Er zijn negen ontwikkelingsgebieden
‘De Haagse Markt trekt op marktdagen ongeveer vijfendertigduizend
aangewezen. Eén daarvan is de Lijn 11 zone, genoemd naar tramlijn
bezoekers per dag. Zo’n dertig procent van de bezoekers is afkomstig
11 die daar doorheen loopt. Lijn 11 start bij treinstation Den Haag
uit de nabije omgeving. Overige bezoekers komen uit omringende
Hollands Spoor en eindigt nabij de Scheveningse boulevard. De
steden en dorpen en van nog veel verder. Daarmee heeft de
transformatieopgave heeft vooral een verbindende werking; de zone
markt een grote aantrekkingskracht op bovenregionaal niveau.
wordt gekenmerkt door verschillende sferen met economische en
Trekpleister zijn de verse en goedkope producten afkomstig uit
woonfuncties. De multiculturele woonwijk Transvaal-Noord, met
verschillende culturen. De markt functioneert dus goed, maar is wel
als ijkpunt de Haagse markt en Paul Krugerlaan, grenst aan de
aan vernieuwing toe. Bovendien moet het marktterrein aangepast
Schilderswijk en wordt in het noorden gemarkeerd door een
worden aan de nieuwe Europese regelgeving voor de verkoop
kleinschalig bedrijventerrein. Daarnaast ligt de meer statige wijk
van verse producten. Dat mag niet meer in de buitenlucht
Regentesse-Zuid met het onlangs aangelegde wijkpark ‘De
gebeuren, vandaar dat er een markthal nodig is. De ambitie is
Verademing’ en de nog werkende energiecentrale. Die
het multiculturele- en toeristische karakter van de markt te
verschillende sferen moeten beter op elkaar gaan aansluiten.
versterken en zo de regionale aantrekkingskracht te vergroten.’
Enkele terreinen langs het spoor van lijn 11 zullen een functiever-
Vanuit de tram zijn op dit moment vooral de hekken die het markt-
andering ondergaan. Andere plekken zijn toe aan een facelift, zoals
terrein begrenzen te zien. De achterkanten van de kramen en de
de Haagse markt nabij het Hobbemaplein in Transvaal-Noord en het
blauwe containers zorgen voor een rommelige aanblik. Nergens
kleinschalige bedrijventerrein aan de Uitenhagestraat. Beide locaties
wordt duidelijk wat de markt allemaal te bieden heeft; het terrein
liggen op een onaantrekkelijke manier met de achterkanten naar het
is een in zichzelf gekeerde enclave. De Haagse markt moet daarom
tramtracé gekeerd. Op die manier houdt de ene sfeer op aan de oost-
ook qua uitstraling een transformatie ondergaan. Daarbij doen
zijde van het spoor, terwijl een andere sfeer ten westen van het
referentiebeelden van versmarkten in Barcelona en Parijs de ronde.
tramtracé begint. Doel van de transformatieopgave is dan ook om de
Hermsen-Facon: ‘De nieuwe ontwikkelingen op en rond het markt-
wijken Transvaal en Schilderswijk beter op elkaar te laten aansluiten,
terrein zijn ambitieus, maar moeten niet ten koste van ontwikke-
verschillende sferen met elkaar te verbinden en het gebied als een
lingen elders in de stad gaan. Door de aanwezige kwaliteiten beter
stedenbouwkundige eenheid te benaderen. Zo moet de Lijn 11 zone
zichtbaar te maken, en er elementen aan toe te voegen, blijft het
PP_01_09_WT.indd 43
Denise Vrolijk Eind- en fotoredacteur S&RO
[email protected]
Plangebied Lijn 11 1 zone, Den Haag Bron – Dienst Stedelijke Ontwikkeling, Gemeente Den Haag
06-02-2009 12:13:02
transformatie | Lijn 11 zone, Den Haag
multiculturele karakter behouden en kan het worden ingezet als
minder woningen terug, maar wel van betere kwaliteit. Hermsen-
karakteristiek voor de plek.’ Hermsen-Facon gelooft er heilig in dat
Facon: ‘Bouwkundig voldoen veel woningen niet meer aan de eisen
voortborduren op de al aanwezige krachten en kwaliteiten leidt tot
van deze tijd, vandaar dat er gesloopt moet worden. Het aantal
het meeste draagvlak onder bewoners, bezoekers en ondernemers.
woningen dat teruggebouwd wordt zal weliswaar minder zijn, maar door hogere bebouwing of te kiezen voor een smallere beukmaat kan
Het aantrekkelijker maken van de entree is één van de ideeën. Door
het verlies van woningen worden beperkt. Andere financiële
de kopbebouwing aan het Hobbemanplein en Hoflandplein te
constructies, van huur naar koop of duurdere huur in plaats van
slopen, en daar de markthallen voor verswaren, een marktkantoor,
koop, kunnen door Staedion worden ingezet om zoveel mogelijk
bezoekersfaciliteiten, fietsenstallingen, detailhandel en horeca te
zittende bewoners te herhuisvesten binnen de wijk. Het geld voor
realiseren. Ook de ondergrondse parkeerfaciliteit wordt uitgebreid.
een aantal projecten komt voor een groot deel uit de gelden voor de
Daarnaast kunnen op de nieuwe markthallen twee woontorens
krachtwijken van ex-minister Vogelaar. Transvaal is immers één van
gebouwd worden en moet er uitgezocht worden of de markt
de veertig krachtwijken. In dat kader wordt op initiatief van de
vaker open kan zijn. De openbare ruimte wordt aangepakt en ook
gemeente voor het gehele project de ‘Vrienden van Transvaal’
het Hobbemaplein zelf – waar negen wegen, drie tramlijnen en
opgericht. Een club investeerders die samen met de gemeente,
een busbaan elkaar kruisen – zal overzichtelijker worden qua
woningcorporaties en rijksoverheid een investeringstrategie wil
verkeerssituatie en grootstedelijker qua aanblik.
ontwikkelen. De eerste stap is het tekenen van een intentieovereenkomst. Aanvullende financiering wordt gezocht in overheidssubsidies
‘Met name het realiseren van de kopbebouwing wordt bemoeilijkt
en partijen die bereid en in staat zijn te ontwikkelen, realiseren en
door het huidige grondeigendom en de particuliere panden die de
exploiteren in de detailhandel en vrijetijdsfuncties. Bijvoorbeeld in
markt omringen,’ vertelt Murielle Hermsen-Facon. ‘De gemeente
het multiculturele vrijetijdscentrum dat op de plek van Karwei
heeft weliswaar veel grond in de Lijn 11 zone in bezit, maar op veel
gerealiseerd moet worden. Vooralsnog hebben we voor het gehele
koppen bevinden zich particuliere panden die de gemeente via de
gebied echter wel met een tekort te maken.’
Wet voorkeursrecht gemeenten (Wvg) in bezit wil krijgen – bij verkoop worden het pand en de grond als eerste aan de gemeente
Bollywood
aangeboden. We zullen pas in het laatste geval tot onteigening
Naast de sloop-nieuwbouwoperatie zal ook de ruimtelijke kwaliteit
overgaan, en dat kan ook pas na goedkeuring van de plannen.’
van Transvaal-Noord verbeterd worden. Het Paul Krugerplein en de Paul Krugerlaan worden opnieuw ingericht. Hermsen-Facon: ‘De Paul
Klassiek wonen
Krugerlaan zal zich ontwikkelen tot icoon voor werelds winkelen met
Via de De Heemstraat vervolgt lijn 11 zijn route langs wijkpark
extra aandacht voor de Hindoestaanse cultuur. De Paul Krugerlaan
Transvaal en passeert een klein bedrijventerrein aan de
moet ook een aantrekkelijke woonstraat worden. Gevels krijgen waar
Uitenhagestraat met daarnaast klusmarkt Karwei. Achter dit bedrij-
nodig een opknapbeurt, winkels worden aantrekkelijker gemaakt
venterrein ontvouwt zich het ‘klassieke’ deel van Transvaal-Noord:
voor een breed publiek en de ondernemers krijgen ondersteuning
woningen die aan het begin van de twintigste eeuw zijn gebouwd
van een winkelstraatmanager. Het is wel belangrijk dat de huidige
voor de gewone arbeiders. Negentiende-eeuwse buitenplaatsen
bezoekers en bewoners zich in dit toekomstige Little India nog thuis
hebben destijds plaats moeten maken voor woningen, die nu voor
blijven voelen.’
het overgrote deel worden bewoond door jonge mensen van allochtone afkomst. Transvaal behoort tot de dichtstbevolkte wijken
We stappen uit bij de halte naast Karwei, een beetje troosteloze
van Den Haag; pleinen, plantsoenen en openbaar groen zijn dan
omgeving die met guur weer Unheimisch aandoet. Ik wil de plek
ook schaars. Er is wel een wijkpark dat eind vorige eeuw is aange-
waar het multiculturele vrijetijdscentrum, dat ik voor het gemak het
legd en goed functioneert. De inwoners van Transvaal hebben weinig
Bollywood-cluster heb gedoopt, wel eens zien. ‘Op dit moment zijn
kansen op de arbeidsmarkt en de wijk heeft te kampen met sociale
we druk bezig een alternatieve locatie te vinden voor kluscentrum
problematiek. Reden genoeg voor de gemeente Den Haag en de
Karwei en het benzinestation dat daar tegenover ligt. Op die plek
corporatie met bezit in de wijk (Staedion) om te kiezen voor een
willen we namelijk het multiculturele vrijetijdscentrum realiseren,
rigoureuze aanpak.
waarin een hotel, wereldcinema, verschillende restaurants, feest- en congresruimten en festivals een plek krijgen. Qua sfeer kunnen we
Een groot deel van de woningen in Transvaal-Noord wordt gesloopt
inderdaad denken aan Bollywood,’ lacht Hermsen-Facon. ‘Met
en vervangen door nieuwbouw. Daardoor komen er weliswaar
evenementen als de Miss India verkiezing en Bollywoodfilms in de
S&RO 01/2009
PP_01_09_WT.indd 44
06-02-2009 12:13:02
bioscoop. Oriëntaals is eigenlijk een betere aanduiding. Het vrije-
met de Lijn 11 zone hebben. Het realiseren van de cultuur-industriële
tijdscentrum moet mensen van allerlei nationaliteiten aanspreken
parel tussen stad en zee is misschien wat te veel citybranding-taal,
en aantrekken, maar moet vooral ook toegankelijk blijven voor de
maar het zichtbaar maken van de aanwezige kwaliteiten, beter
buurt. Het is de bedoeling dat het een tweede trekpleister in de Lijn
toegankelijk maken van de verschillende trekpleisters en die met
11 zone wordt, naast de Haagse markt en als schakel tussen
elkaar verbinden, is wel degelijk wat we voor ogen hebben. Door
Transvaal-Noord en de Schilderswijk.’ Om die overgang beter dan
het multiculturele karakter als uitgangspunt te nemen – en daar
nu te laten verlopen wordt de relatie met het bedrijventerrein dat
creatieve industrie, vrijetijdsfuncties, hoogwaardig ingerichte open-
in het verlengde van de Karweilocatie ligt versterkt, zal een deel
bare ruimte en nieuwe woningen aan toe te voegen – willen we het
van de nieuwe bedrijvigheid met de ‘neus naar de tramlijn’
niveau van het plangebied optillen. Want, laten we wel wezen:
gesitueerd worden en wordt de aansluiting op de woonwijk
Transvaal en de Schilderswijk worden in eerste instantie meestal niet
erachter opnieuw vormgegeven.
met een plezierig verblijfsgebied geassocieerd. En dat is heel jammer, want het gebied heeft zoveel te bieden. De gezelligheid
Creatief en grootstedelijk
van de Haagse Markt, het aanbod van de winkeliers in toekomstig
Daar waar tram 11 de Loosduinsekade kruist laten we Transvaal-
Little India, de verschillende wijkparken, de vrijetijdsfuncties uit alle
Noord achter ons en rijden het zuidelijke deel van het
windstreken, de creatieve industrie in de energiecentrale; je loopt
Regentessekwartier in. Deze wijk, die eind negentiende eeuw werd
als het ware van de ene wereld zo de andere in. Tramlijn 11 is de
gebouwd voor de gegoede arbeiders, wordt gekenmerkt door monu-
rode draad die de verschillende werelden met elkaar verbindt. Die
mentale bebouwing (een deel van de wijk is beschermd stadsgezicht)
verschillende facetten zie ik als de kracht van de Lijn 11 zone. Nog
en heeft op het voormalige Gemeentelijk Industrieterrein (GIT) nog
lang niet alle facetten, of parels – hoe je ze ook noemen wilt –
niet zo lang een nieuwe groene ruimte, die ten onrechte wordt
komen nu goed tot hun recht. En daar willen we de komende
aangeduid als park. ‘De Verademing’, zoals het park is gedoopt, is
jaren aan werken.’
vooralsnog niet meer dan een grasveld. Aan de overzijde van het water bevindt zich het tweede deel van de Lijn 11 zone dat een
Wereldformaat
ingrijpende transformatie zal ondergaan: de energiecentrale, die nog
Bij de halte ter hoogte van de Weimarstraat neem ik afscheid van
steeds in werking is, met ernaast een voormalig PTT-gebouw. In en
Murielle Hermsen-Facon en stap weer in de tram. Ik verlaat het
bij dit gebied zijn nu al verschillende vormen van creatieve
plangebied en vervolg de route van lijn 11. Via het Statenkwartier
bedrijvigheid te vinden: architectenbureau KOW houdt al geruime
en Scheveningen kom ik bij de boulevard. Ik ruik de zee, zak weg in
tijd kantoor in voormalige industriële bebouwing aan het
het mulle zand van het strand en vraag me af of de transformatie
Esperantoplein (het tegenwoordige kantoorgebouw ‘Het Magazijn’),
van de Lijn 11 zone daadwerkelijk gaat leiden tot het beoogde
Ondernemerscentrum AOC Hobbit, ecologisch woon-werkcomplex
wereldformaat. Is de energiecentrale vergelijkbaar met een
‘De Grote Pyr’, kunstinstelling ‘Theater Zeebelt’ met een werkplaats
Westergasfabriek in Amsterdam, wil de buurt eigenlijk wel al die
en podium. Dit soort ‘creatieve bedrijvigheid’ moet de eyecatcher
cultuur minnende toeristen om de hoek? En hoe zal het met de
van het nieuwe centrumstedelijke woonmilieu worden.
branding van het gebied uitpakken? Parels of aanwezige kwaliteiten
Appartementen, werkwoningen, groepswoningen en zorgfuncties
benutten, ik moet het nog zien. Laten Hagenezen en toeristen zich
maken deel uit van dit concept. Een nieuw cultureel centrum met
verleiden tot een marktbezoek, een kijkje in Little India, het nieuwe
horeca wordt publiekstrekker.
creatieve cluster en hopelijk dan wel geslaagde park ‘De Verademing’? Of is die hele Lijn 11 zone een leuk idee om plannen
Murielle Hermsen-Facon: ‘Het park “De Verademing” moet inder-
die toch al uitgevoerd zouden worden aan elkaar te smeden? Ik
daad opnieuw worden ingericht, dat hebben de bewoners duidelijk
ben er nog niet uit. In ieder geval zal de tramreis van treinstation
aangegeven. Nu is het door de hekwerken rondom een slecht
Den Haag Hollands Spoor naar het zilte zand indrukwekkender
toegankelijke groene ruimte en zou er een betere verbinding met de
zijn dan nu. Dat is een ding dat zeker is. |
energiecentrale aan de overzijde van het water gelegd kunnen worden. Dat is zo’n prachtig pand, dat moet je laten aansluiten op
Noten:
de andere delen van het plangebied. Natuurlijk kun je als gemeente
1 Nota van Uitgangspunten Lijn 11-zone, vastgesteld in juni 2008. Met dank aan Pieter van der Heijde, directeur Bureau Stedelijke Planning, voor het beschikbaar stellen van de nota.
denken: dat park, daar hebben we een aantal jaren geleden in geïnvesteerd. Maar dan laten we kansen liggen en gaan we voorbij aan de doelstellingen van de “Structuurvisie 2020” en de ambities die we
PP_01_09_WT.indd 45
06-02-2009 12:13:02
transformatie | Lijn 11 zone, Den Haag
2 Autohotel Transvaal, Den Haag. Een project van het kunstenaarsinitiatief OpTrek Transvaal. Ten tijde van de transformatie vestigt OpTrek Transvaal zich in leegstaande panden in de wijk en geeft die tijdelijk een andere functie. Eén van de projecten is Hotel Transvaal, dat in de zomer van 2008 is uitgebreid met het Autohotel Transvaal. Foto – Maarten Hartman, Hollandse Hoogte
S&RO 01/2009
PP_01_09_WT.indd 46
06-02-2009 12:13:07
2
PP_01_09_WT.indd 47
06-02-2009 12:13:12
