TPN-West Energieneutraal Tussenrapport Januari, 2015
Gefinancierd met bijdrage van:
Uitgevoerd door:
2
Inhoud Colofon ....................................................................................................................................................................................... 3 Afkortingen................................................................................................................................................................................. 4 Definities .................................................................................................................................................................................... 4 1.
Inleiding ............................................................................................................................................................................ 5 1.1
Projectbeschrijving ...................................................................................................................................................... 5
1.2
Werkzaamheden fase 1 en fase 2 ................................................................................................................................ 5
2.
3.
Fase 2 Verkenning............................................................................................................................................................. 9 2.1
Doelstelling fase 2 ........................................................................................................................................................ 9
2.2
Resultaten fase 2 ....................................................................................................................................................... 10
2.3
Maatschappelijke effecten fase 2 .............................................................................................................................. 15 Financiële vooruitgang en nog uit te voeren werkzaamheden ....................................................................................... 18
X - Bijlages ................................................................................................................................................................................ 20 Bijlage 1: Subsidiebesluit gemeente Nijmegen ........................................................................................................................ 20 Bijlage 2: Subsidiebesluit provincie Gelderland........................................................................................................................ 22 Bijlage 3: Visiedocument 8 december 2014 ............................................................................................................................. 26 Bijlage 4: Verslag stoomleiding Innoviopapers ......................................................................................................................... 50 Bijlage 5: Fotoverslag Workshop: “Warmte, Koude, Stoom” ................................................................................................... 53 Bijlage 6: Samenvatting rapport Zon-PV................................................................................................................................... 57 Bijlage 7: Verslag opschaling Warmte / Overig ........................................................................................................................ 58 Bijlage 8: Voorstel uitwerking business case Smart Grid TPN-West ......................................................................................... 61
3
Colofon Deze rapportage is opgesteld in opdracht van de Bedrijvenvereniging TPN-West en Alliander. Het betreft een tussenrapport. Het rapport beschrijft de werkzaamheden die zijn uitgevoerd in de periode juni 2013 tot en met december 2014. Het rapport presenteert de resultaten van fase 1: Voorbereiding en fase 2: Verkenning mogelijkheden TPN-West Energieneutraal, de nadruk ligt daarbij op fase 2. De verkenning leidt tot selectie van business cases die nader uitgewerkt gaan worden in fase 3. Het betreft een voortgangsrapportage bestemd voor de opdrachtgevers en financiers van het project. De voortgangsrapportage zal gedeeltelijk als basis gaan dienen voor de eindrapportage.
De bedrijvenvereniging TPN-West behartigt de belangen van alle ondernemers op de industrieterreinen Noorden Oostkanaalhavens en Westkanaaldijk-de Sluis Opdrachtgevers:
TPN-West Alliander Duurzame Gebiedsontwikkeling
Harrie Arends Roelof Poters.
Projectleider
Peter Wolbert (Cofely en algemeen), José Varwijk (Royal HaskoningDHV) en Nico Buskens (Liandon)
Auteurs
Opgesteld door Edward Pfeiffer (Royal HaskoningDHV) met bijdragen van: Lars van Doremalen, José Varwijk, Cuno Grootscholten (allen Royal HaskoningDHV), Peter Wolbert, Sjoerd Sloterdijk (beiden Cofely), Pieter Siekman, Nico Büskens (beiden Liandon) en Rob van den Broek (Hellosun).
Versie Datum
1 30 januari 2015
Het project TPN-West is financieel mogelijk gemaakt door subsidies van: • Gemeente Nijmegen Contactpersoon Fons Claessen • Provincie Gelderland Contactpersoon Hans Wouters en Geert Kurvers
Kenmerk … Kenmerk …
Het rapport is bestemd voor het bestuur en de leden van de Bedrijvenvereniging TPN-West, voor Alliander, de gemeenten Nijmegen en Beuningen en de Provincie Gelderland. De rapportage volgt een format zoals dat is voorgeschreven in de subsidiebeschikking van de gemeente Nijmegen cq. van de Stadsregio conform het rapportagemodel voortgangsverslag van het Programma Stad en Regio (bijlage 1, subsidiebesluit gemeente Nijmegen). Alle genoemde onderdelen zijn in deze rapportage opgenomen.
4
Afkortingen Alliander DGO ESCO CG13 RHDHV TPN-West
Alliander Duurzame Gebiedsontwikkeling Energy Service Company Centrale Gelderland 13, kolencentrale GDF Suez Nijmegen Royal HaskoningDHV Trade Port Nijmegen West
Definities Energieneutraal: Jaargemiddeld worden geen energiebronnen van fossiele oorsprong gebruikt om te voorzien in de behoefte aan energie in het gebied. In de energievraag wordt voorzien met duurzame energiebronnen waarbij de opwekking van duurzame energie in het gebied zelf, lees TPN-West, plaatsvindt. Energieneutraal heeft betrekking op het duurzaam invullen van de behoefte aan warmte, koude en elektriciteit voor gebouwen en processen. Het energiegebruik gemoeid met transport valt buiten het kader van energieneutraal. Energieneutraliteitsfactor Mate waarin energieneutraliteit bereikt is, verhouding tussen de energievraag en de duurzame energieproductie in TPN-West. Wanneer de factor 100% is dan is sprake van een energieneutraal gebied. Smart grid:
Netwerk waarbij optimale afstemming tussen de vraag en aanbod van energie mogelijk is als gevolg van technische maatregelen, wijze van bedrijfsvoering en afspraken gericht op het minimaliseren van de behoefte aan fossiele energie en het minimaleren van de netwerk kosten. Aspecten die in een op energie gerichte smart grid aan de orde kunnen komen zijn: energieopslag, uitwisseling van verschillende energiestromen (warmte, elektriciteit, brandstoffen (gas) en koude), vraagsturing en informatiemanagement systemen om sturing en optimalisatie mogelijk te maken.
Netwerk:
De infrastructuur waarmee energiestromen getransporteerd kunnen worden, dat zijn leidingsystemen voor het transport van gas, warmte, koude en elektriciteit, inclusief de daarbij behorende randapparatuur voor uitkoppeling van energie-aanbod bij de energie-aanbieder en levering van energie bij de afnemer.
TPN-West
Gebied gelegen in de gemeente Nijmegen en Beuningen dat de volgende bedrijventerreinen omvat: Noord- en Oostkanaalhavens en Westkanaaldijk - de Sluis. Alle hier gevestigde bedrijven behoren tot de doelgroep van het project, dus ook bedrijven die geen lid zijn van de bedrijvenvereniging TPN-West.
Business case
Project dat bijdraagt aan het energieneutraal worden van TPN-West, dat op gebiedsniveau kan worden uitgevoerd, waar meerdere bedrijven baat bij hebben en dat binnen een periode van 3 jaar tot uitvoering kan worden gebracht.
Projectteam
Samenwerkingsverband van Liandon, Cofely, Hellosun en Royal HaskoningDHV
Projectgroep
Projectteam Hoofduitvoerenden van Cofely, Liandon en HaskoningDHV en opdrachtgevers Alliander en bedrijvenvereniging TPN-West
Energy Service Company
Samenwerkingsvorm t.b.v. inkoop en/of levering en/of handel en/of advisering van duurzame energie, energiebesparing of fossiele energie met hoge energie efficiëntie.
5
1. Inleiding 1.1 Projectbeschrijving TPN-West Energieneutraal is een initiatief van de bedrijvenvereniging TPN-West gericht op de ontwikkeling van businesscases die bestaande bedrijventerreinen in Nijmegen op termijn energieneutraal kunnen maken. Om dit mogelijk te maken is een consortium gevormd samen met Alliander, Cofely en Royal HaskoningDHV. Het is voor het eerst in Nederland dat op deze grote schaal (ter indicatie: 400 geregistreerde ondernemingen) wordt onderzocht hoe een bestaand bedrijventerrein energieneutraal kan worden gemaakt door optimaal gebruik te maken van de mogelijkheden die binnen het gebied worden geboden. Het beoogde resultaat van het project TPN-West Energieneutraal is om het energieverbruik van de bedrijven, gevestigd op TPN-West, zoveel mogelijk in te vullen met behulp van lokaal opgewekte energie uit hernieuwbare bronnen. Naast duurzame opwekking is het besparen van energie, door beperken van de vraag of door nuttige inzet van overtollige energie (denk aan restwarmte), van groot belang. Tenslotte wordt beoogd om maatregelen, die bijdragen aan het afstemmen van vraag en aanbod van duurzame energie, te realiseren. Bij dit laatste gaat het vooral om de ontwikkeling van een lokaal Smart Grid als facilitator van slimme energiesystemen van de toekomst. Het project waarmee de eerste stappen op weg naar een energieneutraal TPN-West gezet worden heeft als aanpak: • Fase 1 Voorbereiden Consortiumvorming, projectontwikkeling • Fase 2 Verkennen Interactie met bedrijven, mogelijkheden energieneutraal in kaart brengen • Fase 3 Uitwerken Veelbelovende kansen uitwerken tot business cases • Fase 4 Rapportage Verslaglegging en besluitvorming tot uitvoering van business cases Het primaire doel is de ontwikkeling van businesscases die op de korte termijn uitvoerbaar zijn en leiden tot een significante reductie van het gebruik van fossiele energie in TPN-West. Afgeleide doelen zijn (1) ervaring opdoen met de werkwijze zodat ook andere bestaande bedrijventerreinen in Gelderland en daarbuiten met een vergelijkbare werkwijze kunnen worden aangepakt en (2) realiseren van business cases die op langere termijn rendabel zijn.
1.2 Werkzaamheden fase 1 en fase 2 Een beschrijving is gepresenteerd van de werkzaamheden die zijn uitgevoerd in het kader van fase 1 Voorbereiden en fase 2 Verkennen tot en met 31 december 2014. Fase 1 is volledig afgerond. Fase 2 is voor 90% afgerond, in januari 2015 zullen de laatste gesprekken worden gevoerd met bedrijven in TPN West om de mogelijkheden met betrekking tot energie in kaart te brengen. De chronologie van het project TPN-West Energieneutraal is gepresenteerd met nadruk op fase 1. Ontstaan uit Power2Nijmegen in juni 2013 Het project is een initiatief van de bedrijvenvereniging TPN-West en Royal HaskoningDHV. Het idee gaat terug tot 13 e november 2012 en is ontstaan vanuit Power2Nijmegen bij een duurzaam ontbijt over energietransitie. Mensen van het 1 uur zijn: Bert Lagerweij, Fons Claessen, Peter Wolbert, Harrie Arends en William van Dijk. Op 6 juni 2013 is tijdens een bijeenkomst van Power2Nijmegen het idee gelanceerd om in te zetten op een energieneutraal TPN-West. Dit vanuit de gedachte dat een groot deel van het energiegebruik in de stad (naar sindsdien is gebleken betreft het meer dan 50%) gerelateerd is aan het bedrijfsleven. Ook vanuit de gedachte dat de aard van de bedrijvigheid in TPN-West met grote energie gerelateerde bedrijven zoals ARN, GDF Suez en Innovio Papers (voorheen Sappi) kansen biedt die het gebruik van fossiele brandstof drastisch reduceren. Het idee werd goed ontvangen door overheid en bedrijfsleven en haalde de pers (bron: De Gelderlander). Daarop is samen met Royal HaskoningDHV besloten een projectplan te ontwikkelen en financiering te zoeken. Alliander, als voornaamste aandeelhouder in Indigo (warmtenet ARN – Waalsprong), haakte al snel
6 aan. TPN-West biedt immers extra mogelijkheden voor warmteafzet, benutten van restwarmtestromen en inzet duurzame warmtebronnen voor het warmtenet. Cofely werd in een vroeg stadium betrokken bij de projectontwikkeling als partner voor de ontwikkeling van het smart grid, zo ook Hellosun als partner voor de ontwikkeling van grootschalige zon PV systemen.
Eerste opzet Energieneutraal TPN-West (presentatie 6 juni 2013, P. Wolbert, ROYAL HASKONINGDHV) Tijdsbalk fase 1 6 juni 2013 Juli 2013 Augustus 2013 December 2013 Februari 2014 Mei 2014 Juni 2014 27 juni 1 juli Juli 2014 26 september September 2014
Voorbereiding Lancering idee TPN-West energieneutraal Subsidieaanvraag Provincie Gelderland in het kader van het programma Energietransitie Ontwikkeling eerste projectplan Subsidieaanvraag Gemeente Nijmegen in het kader van het Ondernemersfonds Afwijzing aanvraag in kader Ondernemersfonds, alternatieve financiering wordt onderzocht Liandon start met interviews bedrijven gericht op inventarisatie aansluiting warmtenet Positief besluit projectfinanciering via de Stadsregio Finale versie projectplan wordt vastgesteld (versie 4.4, 21 mei 2014) Consortium partners dienen offertes in bij beoogde opdrachtgevers op basis van finale projectplan Kick off bijeenkomst TPN-West energieneutraal met bedrijven Goedkeuring projectfinanciering door de gemeente Nijmegen (Bijlage 1 subsidiebesluit gemeente Nijmegen) Ontwikkeling consortium overeenkomst met Cofely als opdrachtnemer en RHDHV als subcontractant Vervolg interviews Liandon, nu in kader project TPN-West energieneutraal Goedkeuring projectfinanciering Provincie Gelderland (Bijlage 2 subsidiebesluit provincie Gelderland) Contractonderhandelingen consortium partners
7 Verkenning Contract ondertekening betrokken partijen Kick off project met projectteam en projectgroep Versnelde ontwikkeling zonPV business case, aanvraag subsidie in kader SDE+ Interviews in consortiumverband December 2014 Ontwikkeling visiedocument TPN-West energieneutraal door RHDHV. Vervolg interviews met bedrijven RHDHV in kader project TPN-West energieneutraal Voorbereiding project, doorlooptijd 16 maanden De tijdsbalk laat zien dat het ontwikkelingstraject ruim een jaar is geweest en de aanloopfase om te starten met het project in consortiumverband circa 4 maanden is geweest. De redenen voor deze lange aanlooptijd zijn: • Bedrijvenvereniging beschikt niet over eigen middelen om opdracht te financieren en is dus afhankelijk van externe financiering. Ook kan de bedrijvenvereniging nauwelijks aansprakelijkheid accepteren; hetgeen voor de individuele bestuursleden (vrijwilligers) in nog sterkere mate speelt waar het gaat om hun persoonlijke aansprakelijkheden. • Consortium is uniek, partners zijn niet gewend om op deze manier samen te werken. Tijd is nodig geweest om dit organisatorisch en juridisch goed te verankeren • Ontwikkeling projectplan is het resultaat van een groot aantal iteraties met alle betrokkenen, de probleemstelling en de werkwijze stonden niet bij voorbaat vast waardoor dit “on the job” ontwikkeld moest worden • Tijdens het ontwikkelingstraject hebben zich organisatorische en personele wijzigingen voorgedaan waardoor tijd verloren is gegaan • Behandeling subsidie aanvraag heeft veel tijd gekost, doorlooptijd tot besluit ruim 13 maanden • Werken met meerdere subsidiegevers en meerdere opdrachtgevers met de daarbij behorende eisen maakt het extra moeilijk om tot een projectplan te komen dat voldoet aan alle eisen. Tijdsbalk fase 2 10 oktober 2014 Oktober 2014 November 2014
Het is te danken aan de betrokkenheid en volhardendheid van de partners van het eerste uur dat het project ondanks de moeizame aanloop toch tot uitvoering is gekomen. Uiteindelijk heeft dit geresulteerd in onderstaande organisatie structuur
Geldstomen/ verantwoordelijkheden / organisatie structuur Gemeente Beuningen Provincie Gelderland Subsidie k€ 75
Gemeente Nijmegen Subsidie k€ 117 ,5
ARN Bijdrage van k€ 15
Bedrijvenvereniging TPN-West Eigenbijdrage k€ 2,5
Cofely Energy Solutions B.V. Eigenbijdrage k€ 15
Hellosun B.V. k€ 15
Alliander Duurzame Gebiedsontwikkeling Bijdrage van k€ 98
Liandon k€98
Royal HaskonigDHV (RHDHV) k€ 73
projectteam projectgroep
8 Werkzaamheden fase 1 Voorbereiden De werkzaamheden die zijn uitgevoerd in het kader van fase 1 zijn samengevat: • Ontwikkeling van het consortium • Ontwikkeling projectplan, inclusief de daarbij behorende verdeling van verantwoordelijkheden • Opstellen en begeleiden van subsidieaanvraag gemeente Nijmegen en Provincie Gelderland • Bilateraal overleg met betrokken partijen over de te volgen aanpak • Presentaties over het initiatief aan stakeholders. Onder andere aan de bedrijven op TPN-West op 27 juni 2014. Met diverse partijen is eind 2013 en in de eerste helft van 2014 overleg gevoerd over de inhoud en aanpak van het project en over de financiering daarvan. Het gaat om de volgende partijen. Per partij is de rol/invalshoek vermeld. • Bedrijvenvereniging TPN-West (trekker/initiatiefnemer); • Gemeente Nijmegen (inspirator, financier, bevoegd gezag); • Gemeente Beuningen (inspirator, bevoegd gezag); • Alliander (netbeheerder, kennisdrager, investeerder, financier); • Cofely (hoofdopdrachtnemer van Bedrijvenvereniging TPN-West, kennisdrager/initiator smart grid bedrijventerrein, financier); • GDF Suez (initiatiefnemer windturbines); • NXP semiconductors (onderdeel business development, leverancier van specifieke kennis); • Provincie Gelderland (inspirator, financier, bevoegd gezag); • Waterschap Rivierenland (kennisdrager) • Liandon (engineering energie infrastructuur) • Royal HaskoningDHV (Consultant Energie opwekking; distributie en besparing) • Hellosun (expert en leverancier Zon-PV systemen). Werkzaamheden fase 2 Verkennen De werkzaamheden die zijn uitgevoerd in het kader van fase 2 zijn samengevat: • Interviews bij bedrijven over energie nu en in de toekomst • Ontwikkeling visiedocument met top down verkenning energieneutraal • Selectie van businesscases op basis van bevindingen interviews. Een nadere toelichting op de werkzaamheden en resultaten van fase 2 wordt gepresenteerd in hoofdstuk 2.
9
2. Fase 2 Verkenning De verkennende fase brengt de energiehuishouding in TPN-West, meer concreet de situatie (nu en toekomstverwachting) bij een groot aantal bedrijven in TPN-West, in kaart. Met dit inzicht wordt het mogelijk om de businesscases te selecteren die zich op korte termijn laten uitvoeren.
2.1 Doelstelling fase 2 Fase 2 heeft tot doel de mogelijkheden te verkennen om TPN-West energieneutraal te maken. Het gaat daarbij niet alleen om het identificeren van business cases die op korte termijn (binnen 3 jaar) uitvoerbaar zijn, maar ook om het in kaart brengen van het potentieel. De hamvraag is daarbij: Kan TPN-West energieneutraal worden? Het identificeren van de businesscases gebeurt vooral door het uitvoeren van interviews bij bedrijven en vervolgens, na analyse van de resultaten, door te bepalen welke mogelijkheden rond energie als meest kansrijk worden aangemerkt. Het in kaart brengen van het potentieel (gebiedsverkenning) gebeurt door een bureaustudie. In deze studie wordt onderzocht hoe hoog het huidige energiegebruik is, in welke mate nu al sprake is van energieneutraliteit, wat de mogelijkheden op het gebied van energiebesparing en duurzame energie zijn. De tweede doelstelling van fase 2 is het creëren van draagvlak voor het als collectief ontwikkelen van projecten die leiden tot verduurzaming van TPN-West en de realisatie van projecten die bijdragen aan het energieneutraal worden van TPNWest. Deze doelstelling wordt bereikt door zoveel mogelijk bedrijven op verschillende manieren te betrekken bij het project en hun meningen en inzichten mee te nemen bij de ontwikkeling van de businesscases. Aan de doelstellingen van fase 2 is een kwantitatieve doelstelling gekoppeld. In de periode 2015 tot 2020 wordt door energiebesparing en duurzame energie in TPN-West additioneel de inzet van 1 PJ per jaar (1.000 TJ) aan fossiele brandstoffen vermeden. De betekenis van deze doelstelling wordt nader toegelicht en geïllustreerd met onderstaande tabel: Optie CG13 100% biomassa CG13 30% meestook ARN AVI all in (E + W) Windpark 16 MWe RWZI all in Zon PV GDF Suez 1 MWe Zon PV 2013 TPN West
Besparing fossiel
CO2 besparing
Opwekking E
24.000 TJ 7.200 TJ 1.600 TJ 265 TJ 65 TJ 8.700 GJ 520 GJ
2.250 kton 680 kton 78 kton 18.200 ton 4.500 ton 600 ton 36 ton
3.000 GWhe 890 GWhe 152 GWhe 30 GWhe 7.300 MWhe 980 MWhe 59 MWhe
Het fossiele energiegebruik in TPN-West, exclusief de kolencentrale van GDF SUEZ (CG13), bedraagt circa 3 PJ. De productie van duurzame energie door ARN bedraagt 1,6 PJ. In dit opzicht is TPN-West dus al voor meer dan de helft energieneutraal. De businesscases zullen moeten leiden tot een toename van de energieneutraliteit met 1 PJ.
10
2.2 Resultaten fase 2 In de verkenning van fase twee hebben de projectteamleden Cofely, Liander, ROYAL HASKONINGDHV intensief samengewerkt met de bedrijvenvereniging en betrokken bedrijven in TPN-West. Verschillende werkvormen zijn toegepast om binnen de gegeven tijd en budget maximaal inzet te krijgen in de mogelijkheden van het gebied en vandaaruit de businesscases die als eerste opgepakt kunnen worden om TPN-West energieneutraler te maken. Verslag wordt gedaan van de activiteiten en resultaten. Producten fase 2: • Interviews en verslagen daarvan en/of ingevulde templates van ruim 20 bedrijven • Visie document, gebiedsverkenning • Workshop 7 oktober “Warmte-Koude-Stoom” met verslag en data werkbladen • Workshop 15 oktober “Zon-PV” informerende sessie o.a. in het kader van SDE+ subsidie • Workshop 25 november “businesscases TPN West” met verslag en projectplannen • Workshop 8 december met projectvoorstel gericht op optimaal distributienetwerk warmte • 5 overleggen projectteam en 2 overleggen projectgroep met agenda/verslag • Externe communicatie o.a. door middel van nieuwsbrieven en website van Bedrijvenvereniging TPN-West alsmede behandelen als thema c.q. agendapunt tijdens bijeenkomsten van de bedrijvenvereniging • Aanvraag subsidie in het kader van SDE+ voor 9 bedrijven met in totaal 1.260 kWe piek ZonPV systemen • Ontwikkeling projectplannen voor 5 business cases. Bij de uitvoering van fase twee zijn in totaal 43 bedrijven betrokken die gevestigd zijn in TPN-West. Dit is ruim 10% van het 1 totaal aantal bedrijven in TPN-West . Deze bedrijven nemen circa 80% van het energiegebruik voor hun rekening. Het zijn bedrijven die vanwege de omvang van het energiegebruik en/of –productie (Nutsbedrijven zoals ARN, GDF Suez en Waterschap Rivierenland, MJA bedrijven), vanwege de betrokkenheid bij het onderwerp of vanwege aanstaande (her)investeringen in de energievoorziening een actieve bijdrage willen leveren aan het project. De bedrijven hebben zich zelf aangemeld of zijn benaderd door de bedrijvenvereniging TPN-West. Het gaan om de volgende bedrijven: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 1
Afvalenergiecentrale ARN. B.V. Alewijnse Holding BV APN (Dura Vermeer) Bouwstoffenindustrie Weurt Briggs & Stratton Broekman Logistics Nijmegen B.V. Cloosterman Nijmegen BV Cuppens Aannemers Dar NV Directie NACCO Materials Handling BV Duynie Holding B.V. GDF SUEZ Energie Nederland Glanswerk BV GVG Oliehandel Hanos BV Hendriks Metaal Nijmegen BV HSF Logistics Koole Tankstorage
Bij de Kamer van Koophandel staan ongeveer 400 ondernemingen geregistreerd. In vele gevallen betreft het ondernemers met meerdere uitvoerende entiteiten respectievelijk van ondernemers met een holdingstructuur. De inschatting is dat het feitelijke aantal gevestigde bedrijven c.q. aansturende ondernemingen tussen de 250 en 300 ligt.
11 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43.
Lamers High Tech Systems BV Lau van Haren Logistics BV Lemmen Weurt Staalconstructies BV Makro Nijmegen Mead Johnson BV Nijmeegse IJzergieterij Sealed Air BV Smit Draad Swartjes Transportbedrijf bv Synthon Thoonen Metaalbouw Van de Water Aannemersbedrijf B.V. Van Schaik Aannemingsbedrijf BV Wijcks BV Wil Peeters Seaplane B.V. Excluparts B.V. Derks Handel, Transport en Verhuur B.V. Bakkerij 't Kraayennest B.V. Wasserij Bodemeijer Innovio Papers(voorheen Sappi Nijmegen B.V.) Vleeshandel Hilckmann Nymegen B.V. PB vastgoed B.V./ KNNS Business Solutions (Bijsterhuizen Stichting Cultuurspinnerij De Vasim Waterschap Rivierenland.
12
Overzicht TPN-West met daarin een aantal voor energie belangrijke bedrijven. Interviews bedrijven TPN-West Op dit moment (9 januari 2015) zijn bij de volgende bedrijven interviews uitgevoerd: DAR, Innovio Papers, XL-Energy Solutions, Cloosterman, Nacco, Hilckman, Glanswerk, Hendriks Metaal, SmitDraad, APN, Broekman Logistics, GDF Suez, Lamers, Lau van Haren, Nijmeegse IJzergieterij en Waterschap Rivierenland. Van de meeste van deze gesprekken zijn verslagen beschikbaar die door Liandon en RHDHV zijn opgesteld. Bij de gesprekken zijn steeds 2 personen van het projectteam aanwezig geweest, ieder van een verschillend bedrijf. Voor januari staan interviews op het programma bij Synthon, Hanos, Makro en Briggs & Stratton, Bakkerij ’t Kraayenest, Wasserij Bodemeijer en Wijcks. Template energie situatie bedrijven TPN-West Van in totaal 16 bedrijven, waaronder een deel van de geïnterviewde bedrijven, is een template voorhanden met daarin de belangrijkst gegevens over de energiesituatie bij deze bedrijven. Bedrijven waarvan alleen een ingevulde template beschikbaar is zijn APN, ARN, Broekman, Donick, Duynie, GDF Suez, GvG Oliehandel, HASF, Nuon Warmte, van Haren en VBI. Ook is een template beschikbaar van de gemeente Nijmegen. De templates zijn voor het grootste deel ingevuld tijdens de workshop “Warmte-Koude-Stoom” op 7 oktober 2014. Visiedocument, gebiedsverkenning en conclusie energieneutraliteit Met de openbare kennis die van het gebied beschikbaar is, is een gebiedsverkenning gemaakt. Het huidige energieverbruik is in kaart gebracht. De omvang van de huidige duurzame energieproductie is bepaald. De mogelijkheden tot energiebesparing zijn globaal verkend en vertaald in een naar verwachting te realiseren daling van de energievraag. Ook is
13 bepaald wat de aard en de omvang kan zijn van de duurzame energieproductie binnen TPN-West. Door de resultaten van de gebiedsverkenning te combineren met de resultaten van de interviews ontstaat een gedegen beeld van passende business cases in TPN-West. Ook wordt duidelijk wat de opgave energieneutraliteit precies inhoudt. In de komende maand zal de informatie zoals opgenomen in de gebiedsverkenning worden geverifieerd en aangevuld. Het uiteindelijke resultaat maakt onderdeel uit van het eindrapport. In de bijlage 3 is het visiedocument, gedateerd op 8 december 2014, opgenomen. De conclusie is dat door een combinatie van energiebesparing en alle duurzame energie opties die technisch haalbaar en inpasbaar zijn een energieneutraal TPN West mogelijk moet zijn rond 2045 (zie blz. 49). Workshop Warmte-Koude-Stoom, 7 oktober In de workshop over warmte, koude en stoom is onderzocht hoe bedrijven in TPN-West meer voor elkaar kunnen betekenen op dit gebied. Verkend is welke rol het Indigo stadsverwarmingsnet hierin kan spelen. Ook is aandacht besteed aan het uitwisselen van restwarmtestromen tussen bedrijven onderling en de mogelijkheden voor de productie van duurzame warmte. Een aantal potentiële businesscases is ontwikkeld. Onderscheid is gemaakt naar drie gebieden: warmte opties, stoom opties en overige opties. Afgesproken werd om deze op 25 november nader uit te werken. In totaal hebben 21 personen deelgenomen aan deze workshop. Van de workshop is een verslag met foto’s beschikbaar. Workshop Zon-PV Voor Zon-PV zijn we gestart met het organiseren van een aantal werksessies samen met de bedrijven. Doel van de werksessies is het informeren van de bedrijven over de toepassing van Zon-PV, de financieringsmogelijkheden en de SDE+ subsidiemogelijkheden 2014. De volgende werksessie zijn georganiseerd: • 15 oktober: Informerende sessie Zon-PV (17 deelnemers) • 24 oktober: Draagvlaksessie SDE+ aanvraag (2 deelnemers) Workshop uitwerking businesscases, 25 november Tijdens deze workshop (45 deelnemers) waren naast de bedrijven ook de opdrachtgevers en subsidieverleners aanwezig. Per business case zijn met de betreffende bedrijven de mogelijkheden verder onderzocht. De workshop is afgesloten met een korte presentatie van iedere potentiele business case. Businesscase identificatie In de vergadering van de projectgroep op 19 december zijn op basis van de interviews, de workshops en het visiedocument 7 businesscases geïdentificeerd. Bij elke businesscase zijn de opmerkingen vermeld en hierna volgt een overzicht van de in de selectie genoemde argumenten om tot de 5 uit te werken businesscases te komen. 1) Stoomleiding InnovioPapers, Potentiële stoomgebruikers zijn VBI, Mead Johnson, Innovio Papers en eventueel APN Leveranciers zijn GDF-Suez en/of ARN, aandachtspunt: duurzame warmtebronnen 2 workshops hebben al plaatsgevonden waarbij de juiste stoomdrukken en capaciteit zijn vastgesteld Innovio Papers heeft grote stoom- en elktriciteitsbehoefte met een voorkeur voor GDF-Suez als eerste leverancier, ARN kan mogelijk ook deelnemen voor betere zekerheid. In de businesscase zal worden verduidelijkt waarom het bestaande warmtenet niet in de behoefte van stoom voor InnovioPapers kan voorzien en derhalve een aparte stoomleiding nodig zal zijn. Het verslag is opgenomen in Bijlage 4 2) Pilot warmtedistributie Lindehoutseweg/Vlotkampsweg, Meerdere potentiële lokale bedrijfsafnemers zijn geïnventariseerd Veel interesse en een duidelijke concrete mogelijkheid Realisatie is op korte termijn mogelijk. Het verslag is opgenomen in Bijlage 5
14 3) Zon-PV, 2 opties: eigen zonPV en collectief zonPV Saldering op bedrijventerrein wordt nog onderzocht i.c.m. Green deal ARN stelt dakoppervlakte beschikbaar Zonne folie meenemen voor niet dragende locaties SDE+ aanvragen zijn geplaatst, eerste projectrealisatie in 2015 mogelijk Zo mogelijk te combineren met zonthermische toepassingen Een samenvatting van het verslag is opgenomen in Bijlage 6 4) Smartgrid Concretiseren door wind & zon aan elkaar te koppelen en netinpassingen voor de verschillende andere opties. Wat is het verdienmodel van het smartgrid in TPN-West? Geef de case meer handen en voeten en maak het een praktische en inpasbare oplossing. Slimme netoplossingen zijn belangrijk voor het faciliteren van de energietransitie: van grootschalige centrale opwekking naar kleinschalige decentrale opwekking. Sturing van energiestromen en datacommunicatie kan worden gefaciliteerd met een glasvezelnet. De bedrijvenvereniging TPN-West overweegt om hierin initiatief te nemen of eventueel als exploitant op te treden. 5) Windturbines. Sealed air products is geïnteresseerd, hebben energieverbruik die overeenkomst met de productie van ca. 1 windmolen. GDF-Suez geïnteresseerd om als ontwikkelaar op te treden; op eigen terrein en daarbuiten Woonboten & bedrijfswoningen werken waarschijnlijk niet blokkerend gezien recente uitspraken Raad van State. Participatietrajecten elders worden (vooralsnog) niet meegenomen; afgesproken is om voorslnog te richten op concrete realisatie binnen TPN-West 6) Energiebesparing Business cases zijn gebaseerd op maatwerk bij verschillende bedrijven. Er is weinig inhoudelijke samenhang op gebiedsniveau. Op het gebied van organisatie en financiering van energiebesparingsprojecten zijn voordelen te behalen door samen te werken. Bijvoorbeeld gezamenlijke inkoop van LED verlichting. Veel kennis en mogelijkheden op het bedrijventerrein, ook (collectieve) financiering hierin meenemen Ambassadeursrol voor huidige deelnemers initiëren Nu nog erg abstract, mede door beperkte deelname en doordat nog geen energie scans zijn uitgevoerd. 7) Opschaling Warmte / Overig Mogelijkheden voor opschaling warmtenet à la concept Vlotkampweg Gebied rondom DAR lijkt interessant Gebied rondom Innovio, meerdere lokale panden die mogelijkheden bieden Aandacht voor duurzame warmtebronnen, ook decentraal, bijvoorbeeld zon thermisch en inzet van proceswarmte. Het verslag is opgenomen in Bijlage 7 Selectie business cases fase 3 De volgende businesscases zullen nader worden uitgewerkt in fase 3: • Stoomleiding Innovio Papers en omgeving Reden: omvang en noodzaak van realisatie op korte termijn door einde levensduur WKK installatie Innovio Papers • Warmtedistributie Lindenhoutseweg/Vlotkampsweg Reden: serieuze belangstelling van meerdere partijen en eerst fase in uitrol warmtenet binnen TPN-West • Warmte overig Reden: diverse mogelijkheden met verschillende betrokkenen buiten het gebied Lindenhoutseweg/Vlotkampweg zijn onderkend, uitrol wordt mogelijk geacht op relatief korte termijn
15 • •
Energie op daken, zonPV en zon thermisch Reden: laagdrempelig toe te passen en door SDE+ rendabel te exploiteren bij toepassing op grote schaal Smart grid Reden: verkenning noodzakelijk van energiesysteem bij hoog aandeel duurzame energie.
Het gaat om 3 businesscases die warmte gerelateerd zijn. Niet zonder reden: omdat warmte gerelateerd energiegebruik circa 2 keer zo groot is als gebruik elektriciteit en omdat grote bedrijven met een hoge mate van interesse en strategisch belang (ARN, Alliander en GDF Suez) betrokken zijn. Bovendien levert warmte(her)gebruik als zodanig een groot aandeel in de (afgeleide) reductie van CO2-emissie. De volgende businesscases krijgen vooralsnog geen aandacht in fase 3: • Windturbines Reden: hoeft niet collectief opgepakt te worden, kan projectontwikkelaar B2B doen en vraagt veel voorbereiding om voldoende draagvlak te creëren. • Energiebesparing Reden: diffuus beeld over de mogelijkheden en winstpotentieel, aanpak niet duidelijk te krijgen.
2.3 Maatschappelijke effecten fase 2 Na een toelichting op de maatschappelijke effecten die verband houden met het project TPN-West energieneutraal wordt nader ingegaan op de effecten die nu al waarneembaar zijn door de uitvoering van fase 2. Maatschappelijke effecten TPN-West energieneutraal In het kader van het onderzoek TPN-West worden de volgende mogelijke maatschappelijke effecten onderscheiden: • Verbetering van het vestigingsklimaat voor bedrijven • Verbetering van het economisch perspectief van gevestigde bedrijven • Vergroting van de werkgelegenheid • Verlaging van lokaal belastende emissies zoals fijn stof en NOx • Verlaging van overlast zoals geur en geluid • Verlaging van fossiele CO2 emissie en daarmee het broeikasgaseffect • Verhoging van de veiligheid in bedrijven door slimmere inzet verlichting, klimaatbeheersing • Verbetering van welbevinden werknemers door verhoging van het comfort op de werkplek • Verbetering van bedrijfsprocessen als spin off van energiebesparing • Verbetering van de externe veiligheid op gebiedsniveau • Ontzorging van gevestigde bedrijven op het gebied van energievoorziening • Implementatie van alle energiemaatregelen met TVT < 6 jaar conform activiteiten besluit Wet Milieubeheer • Aantal bedrijven die lid zijn van de bedrijvenvereniging neemt toe • Esco achtige constructies zijn opgericht en verlenen energiediensten aan TPN-West bedrijven. Ook zijn tussentijdse maatschappelijke effecten te verwachten zoals: • Versterken saamhorigheid bedrijven TPN-West • Onderkennen belang energie en daarmee samenhangende kosten en milieueffecten • Onderkennen van locale mogelijkheden om energieneutraal te worden • Imago verbetering van bedrijventerrein en de hier gevestigde bedrijven • Ontwikkeling van werkwijze waardoor collectieve aanpak energie laagdrempelig mogelijk wordt.
16 Toetsing aan de eerste groep van maatschappelijke beoogde effecten is vooral zinvol na fase 3. Deze toetsing zal meer aandacht krijgen in het eindrapport. Toetsing aan de tweede groep van maatschappelijke effecten is belangrijk in het kader van fase 2 en deze tussenrapportage. Een nadere toelichting wordt gegeven op wat onder de maatschappelijke effecten wordt verstaan: Toelichting maatschappelijke effecten Vestigingsklimaat bedrijven
Economisch perspectief bedrijven
Werkgelegenheid Verlaging lokale emissies
Verlaging CO2 emissie
Vermindering overlast
Verhoging veiligheid
Verhoging comfort
Verbetering bedrijfsprocessen
Externe veiligheid
Ontzorging bedrijven
Wet milieubeheer
Groei bedrijvenvereniging
Doordat TPN West beschikt over een duurzame energie infrastructuur met aantrekkelijk energieprijzen en daarbij behorende dienstverlening wordt het voor bedrijven aantrekkelijker zich te vestigen in TPN-West. Dit geldt vooral voor bedrijven die MVO hoog in het vaandel hebben staan. Gevestigde bedrijven wordt laagdrempelig de mogelijkheid geboden om energie te besparen en duurzame energie in te zetten zonder dat hoge investeringen nodig zijn. Zo kunnen energiekosten dalen Behoud en groei van gevestigde bedrijven en vestiging van nieuwe bedrijven leidt tot behoud en groei van de werkgelegenheid Een meer collectieve state of the art energievoorziening leidt tot verlaging van fijn stof en NOx emissies. Dit is zeker voor TPN-West van belang vanwege nabijheid woon- en natuurgebieden Door energiebesparing en duurzame energie wordt de inzet van fossiele brandstoffen en de daarmee samenhangende CO2-emissie verlaagd. Zo wordt het broeikasgaseffect verminderd Door een meer collectieve en hoogwaardige aanpak van de energievoorziening kan de overlast door geur en geluid verminderen. Overlast kan desondanks op bepaalde onderdelen toch toenemen. Denk aan windenergie met geluid, schaduw en landschapimpact, bio-energie met geur en geluid, zon PV met schittering en verblinding Door gerichte aandacht voor energiebesparing is er ook aandacht voor de apparaten die energie verbruiken. Versnelde vervanging wordt mogelijk waardoor ook de veiligheid op de werkplek kan worden verhoogd door bijvoorbeeld een betere verlichting en een betere klimaatbeheersing Dit leidt tot verlaging van verzuim. Door gerichte aandacht voor energiebesparing is er ook aandacht voor de apparaten die energie verbruiken. Versnelde vervanging wordt mogelijk waardoor het comfort van de werkplek en werkomgeving verbetert wordt. Dit leidt tot verlaging van verzuim. Door gerichte aandacht voor energiebesparing is er ook aandacht voor de mogelijkheden om bedrijfsprocessen te verbeteren, dit leidt tot betere kwaliteit, minder uitval en daarmee hogere opbrengsten Energiebesparing in het gebied is mogelijk door toepassen van energiezuinige verlichting, dit kan op zijn beurt leiden tot verhogen van de externe veiligheid en verlaging van het risico op inbraak. Door het meer collectief verzorgen van de energievoorziening wordt bedrijven ontzorgt. Dit leidt per saldo tot een afname van kosten en meer optimaal bedrijven van de energievoorziening Door een collectieve aanpak wordt het voor bedrijven eenvoudiger om inhoud te geven aan de verplichting uit het activiteiten besluit de Wet Milieubeheer om energiemaatregelen met een terugverdientijd kleiner dan 6 jaar toe te passen. Door de aandacht voor energie, de daarmee samenhangende voordelen en de rol
Esco’s
17 die de bedrijvenvereniging TPN-West hierin speelt worden meer bedrijven lid van de vereniging, dit maakt nieuwe diensten mogelijk en diensten kunnen tegen lagere kosten worden aangeboden Door de collectieve aanpak ontstaan mogelijkheden voor energy service companies, waardoor energiebesparing en duurzame energie versneld kunnen worden en kosten kunnen worden verlaagd.
3.
Financiële voortgang In deze paragraaf volgt een tabel met de begrote subsidiabele kosten/uitgaven en de gerealiseerde subsidiabele kosten/uitgaven per partij, obv de gegevens die naar verwachting op 16 januari beschikbaar zijn.
4.
Nog uit te voeren werkzaamheden (fase 3 en 4) In deze paragraaf volgt een kort overzicht van de nog uit te voeren werkzaamheden met de te besteden uren en bedragen per uit te werken businesscase, obv te maken afspraken tussen partijen over de precieze taakverdeling (Wie werkt welke businesscase uit).
18
3. Financiële vooruitgang en nog uit te voeren werkzaamheden Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de financiële voortgang van het project en de nog uit te voeren werkzaamheden. Onderstaande tabel bevat per partij en per onderwerp de stand van zaken tot en met 31 december 2014.
Uren- en kostenbesteding TPN-West Energieneutraal partij
Begrote uren totaal
Cofely RHDHV Hellosun Subtotaal**
Bestede uren Begrote Bestede kosten Opmerkingen t/m 31 dec kosten totaal t/m 31 dec 2014 2014 excl. BTW (tussenrapport) (tussenrapport) excl. BTW
880 629 264 1659
318 273
90.720 73.000 15.000 178.720
33.730 34.694 15.000
Liandon ARN BV. Cofely Energy en Infra Subtotaal***
890 200 100
600 119* 0
98.000 15.000 15.000
66.000 8.925 0
1190
719
128.000
74.925
Totalen**/***
2849
Inzet tbv smart grid
306.720
*vanaf dec 2013. **exclusief out-of pocket-bestedingen door Bedrijvenvereniging TPN-West (budgetruimte 13.780 euro) ***exclusief bijdragen van bedrijven aan kosten energiescans (geraamd op 25.000 euro) Daarnaast houdt elke partij zelf zijn urenbesteding bij per medewerker, per projectonderdeel en per tijdseenheid. De navolgende tabel geeft een overzicht van de door TPN-West ontvangen subsidies.
Subsidiebedragen in euro’s Subsidieverstrekker
Provincie Gelderland Gemeente Nijmegen* Totaal
Toegekend
Ontvangen t/m 31 dec 2014
60.000 90.000 150.000
*bestaande uit Stadsregio 60.000, Nijmegen 50.000 en Beuningen 7.500.
Opmerkingen
19 Nog uit te voeren werkzaamheden De nog uit te voeren werkzaamheden richten zich op de uit te werken businesscases Zon-PV, Stoom, Warmtedistributie Vlotkampsweg/Lindenhoutseweg, Warmtedistributie overige terreindelen en Smart Grid. De financiele dekking van deze werkzaamheden bestaat uit de nog niet bestede uren en daarvoor nog beschikbare budgetten zoals aangegeven in de voorgaande tabellen. Inhoudelijk zal de uitwerking minimaal moeten voldoen aan de gestelde eisen zoals deze zijn opgenomen in de subsidiebeschikkingen (zie bijlagen). Planning vervolg De eerste uitgewerkte planningen laten zien dat de afronding van het project mogelijk is in de maand september 2015, uitgaande van instemming van de subsidieverstrekkers in de maand februari met de uit te werken businesscases, zodat vanaf maart de uitwerking van de businesscases kan worden opgesteld . Rekening houdend met een onzekerheidsmarge stellen wij voor om de vastgestelde opleverdatum van het project uit te stellen van 1 juli 2015 naar 1 november 2015. Wij verwachten overigens dat voor 1 oktober de inhoudelijke werkzaamheden zijn afgerond. In de maanden september en oktober bestaat dan ook gelegenheid om de projectresultaten te presenteren aan de leden/bedrijven op TPN-West en overige belangstellenden.
20
X - Bijlages Bijlage 1: Subsidiebesluit gemeente Nijmegen
21
22
Bijlage 2: Subsidiebesluit provincie Gelderland
23
24
25
26
Bijlage 3: Visiedocument 8 december 2014
TPN-West: Energiepositief Een energievolle ontwikkeling voor TPN-West & omgeving
27
Inhoudsopgave Inhoudsopgave ......................................................................................................................................................................... 27 1.
Startpunt......................................................................................................................................................................... 28 1.1
TPN-West & Omgeving .............................................................................................................................................. 28
1.2
Huidig & toekomstig verbruik .................................................................................................................................... 29
1.3
Huidige opwekking .................................................................................................................................................... 31
1.4
Analyse....................................................................................................................................................................... 33
1.5
Overzichtskaart bedrijven .......................................................................................................................................... 36
2.
Korte termijn ontwikkelingen ......................................................................................................................................... 37 2.1
Geplande opwek ........................................................................................................................................................ 37
2.2
Mogelijke business cases ........................................................................................................................................... 39
3.
4.
Lange termijn ontwikkelingen ........................................................................................................................................ 43 3.1
Potentieel .................................................................................................................................................................. 43
3.2
Toekomstige oplossingen .......................................................................................................................................... 46
3.3
Verduurzaming energie opwekking ........................................................................................................................... 47
3.4
Duurzame Gebiedsontwikkeling ................................................................................................................................ 47 Visie: TPN-West Energiepositief! .................................................................................................................................... 49
28
1. Startpunt In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de uitgangspositie van TPN-West. Aandacht wordt besteed aan het bedrijventerrein TPN-West en de relatie met haar omgeving. Uitermate belangrijk natuurlijk is het huidige energieverbruik en de huidige opwekkingcapaciteit van bedrijventerrein TPN-West. Dit hoofdstuk zal worden afgesloten met een korte analyse waarin zowel het verbruik als de opwekking worden vergeleken met landelijke gemiddeldes en bijzonderheden worden aangekaart.
1.1 TPN-West & Omgeving TPN-West is een bedrijvenvereniging op de industrieterreinen Noord- en Oostkanaalhavens en Westkanaaldijk-de Sluis. Deze terreinen liggen tussen Nijmegen (oostzijde), Weurt (westzijde) en de Waal (noordzijde). Het gebied wordt grotendeels omgeven door bebouwing met als primaire bestemming wonen. Daarnaast zijn de uiterwaarden van de Waal beschermde Natura 2000 natuurgebieden en is nabij Weurt landbouwgrond te vinden. Op onderstaande kaart zijn de grenzen van TPN-West aangegeven en wordt de verschillende bebouwing nader in beeld gebracht:
Figuur 0.1- Overzicht bebouwing TPN-West
29 TPN-West omvat de volgende postcodes waarbij voor de vaststelling op basis van GIS-Analyse en postcodekaarten een 5 cijferig postcode gebied gehanteerd is:
Deze postcodes beslaan meer dan90% van TPN-West, enkele postcodes hebben een grote overlap met omliggende woonwijken en een klein gedeelte van TPN-West. Om bij de nadere analyse de onnauwkeurigheid te verkleinen zijn deze postcodes buiten beschouwing gelaten ook als deze 2 gedeeltelijk binnen TPN-West liggen .
Tabel 0.1- Postcodes TPN-West
1.2 Huidig & toekomstig verbruik Op basis van de postcodes vastgesteld in de vorige paragraaf is de energiedata opgevraagd bij Liander. De energiedata geeft het volgende verbruik weer voor 2012: Elektriciteit Gas Totaal
172 miljoen kWh
618 TJ
3
773 TJ
-
1391 TJ
22 miljoen m
Tabel 0.2 – Huidig verbruik o.b.v. energiedata Deze energiedata zijn niet volledig. Zo ontbreken gegeven van postcodes waar te weinig bedrijven zijn gevestigd en de data omwille van privacy niet wordt vrijgegeven. Dit leidt tot een onderschatting van het energiegebruik. Indicatie 2%. Ook is het niet duidelijk in hoeverre de grote verbruikers zijn meegenomen in de data. Op basis van de MJA sectorrapportages is er voor de deelnemende MJA bedrijven een schatting gemaakt van het 3 energieverbruik (gemiddeldes van MJA sectoren zijn gebruikt ), voor InnovioPapers, ARN B.V. en de RWZI Nijmegen zijn bedrijfsgegevens gebruikt. Hieruit blijkt dat in ieder geval de eigen productie van InnovioPapers (voormalige Sappi Nijmegen) ontbreekt in de gegevens van Liander. Bovendien lijkt het waarschijnlijk dat het verbruik van de ARN – gezien de hoge eigen productie – ook ontbreekt in bovenstaand overzicht. Voor de bedrijven zelf zijn de volgende gegevens en/of schattingen vastgesteld: Bedrijf Asfalt Productie Nijmegen (A.P.N) Nijmeegsche IJzergieterij B.V. Lau van Haren Coldstores B.V. Galvanisch Bedrijf Latour B.V. InnovioPapers B.V. Slachthuis Nijmegen B.V. ARN B.V. RWZI Nijmegen Tabel 0.3 - Overzicht energieverbruik MJA bedrijven
Totaal energieverbruik (Gas en Elektriciteit) 74 TJ 130 TJ 35 TJ 28 TJ 1497 TJ 71 TJ 453 TJ (eigen opwekking) 628 TJ (562 TJ na aftrek eigen opwekking)
De grootverbruikers - exclusief de papiercentrale en ARN B.V. – verbruiken na aftrek van de eigen opwekking in totaal 900 TJ, dit is bijna 65% van het totale verbruik wat geregistreerd is voor TPN-West. De papiercentrale speelt een grote rol doordat deze een aandeel heeft in het collectieve verbruik van méér dan 50%.
2
Het betreft hier onder andere 6541P, 6541Q, 6541T en 6541V Voor de MJA gemiddeldes was onvoldoende data beschikbaar om een gewogen gemiddelde uit te reken, de cijfers kunnen hierdoor afwijken van de daadwerkelijke situatie maar geven wel een eerste indruk in het aandeel van de grootverbruikers.
3
30 Op basis van het huidige verbruik kan op basis van de MJA afspraken een inschatting worden gemaakt voor de ontwikkelingen van het energieverbruik op TPN-West voor de aankomende 10 jaar. Door het grote aandeel van papiercentrale in het totale verbruik spelen zij een belangrijke rol. Gezamenlijk verbruiken de MJA bedrijven (inclusief de papiercentrale) 85% van het totale verbruik van 3341 TJ (1391 TJ gegevens Liandon plus 1950 TJ verbruik InnovioPapers & ARN B.V.). Hierdoor bieden de MJA afspraken een goede basis om de daling in het verbruik voor de aankomende jaren in te schatten op basis van ongewijzigde productie niveaus. In onderstaande grafiek wordt de beoogde toekomstige ontwikkeling van het verbruik weergegeven:
Figuur 0.2 – Inschatting Energieverbruik TPN-West aankomende 10 jaar In de grafiek is een jaarlijkse reductie van 2% per jaar te zien, in overeenstemming met MJA afspraken en het gemiddelde van afgelopen jaar a 2,2%. Een grote reductie bij de papierfabriek of een van de andere MJA bedrijven kan leiden tot een trendbreuk die door de algemene aanname niet zichtbaar is in de grafiek. Vestiging van nieuwe bedrijven, verandering van bedrijfsactiviteiten en het sluiten van bedrijven zullen een grote invloed hebben op het energieverbruik en kunnen leiden tot plotselinge veranderingen. Niet alleen het verbruik van de bedrijven op TPN-West is een belangrijk gegeven ook de eigen opwekcapaciteit is zoals de papiercentrale laat zien een belangrijke indicator voor de energieneutraliteit van het bedrijventerrein. In de volgende sectie zal nader worden ingegaan op bestaande opwek van energie op TPN-West.
31
1.3 Huidige opwekking Onder opwekking wordt in dit kader verstaan de opwekking van elektriciteit uit fossiele brandstoffen en de opwekking van elektriciteit, biogas, stoom, warmte of koude uit duurzame bronnen. De opwekking van sec stoom en warmte uit aardgas blijft in dit kader buiten beschouwing omdat het verbruik van aardgas in het gebied voor het grootste gedeelte bestemd is voor deze toepassing. In TPN-West zijn de volgende energieproducenten aanwezig: • Afvalverbranding ARN, 50% duurzaam, elektriciteit en warmte • Stortgaswinning ARN, duurzaam, biogas • GFT verwerking ARN, duurzaam, biogas • Biogaswinning “Waterschap”, duurzaam, biogas • WKK installatie InnovioPapers, aardgas, fossiel, elektriciteit • Elektriciteitscentrale GDF Suez, kolen en biomassa, fossiel en duurzaam, elektriciteit • Decentraal zonPV, Onbekend is of in TPN-West ook decentrale opwekking van duurzame warmte of koude plaatsvindt door warmtepompen, zon thermische systemen en/of biowarmte installaties. Ook is onbekend of decentraal biogas wordt opgewekt in industriële afvalwaterzuiveringsinstallaties. De huidige opwekking is in kaart gebracht op basis van informatie Liander voor het jaar 2012 en informatie van de bedrijven die zijn gevestigd in het gebied. Opwekking zonPV decentraal In 2008 waren 4 zonPV systemen operationeel in TPN-West. Dit aantal is gestegen tot 39 in 2013, waarvan 37 in Nijmegen en 2 in Beuningen. De totale opwekking van 14 van deze systemen bedroeg 21,25 MWhe, de overige systemen zijn afgeschermd in de opgave van Liander. Gemiddelde opwekking per systeem 1.518 kWhe per jaar. Gemiddeld opgesteld vermogen op basis van 900 vollasturen bedraagt 1,7 kW piek. Indicatie totaal opgesteld decentraal vermogen zonPV systemen 66,3 kW piek. Besparing op het gebruik van fossiele energie (omzettingsrendement inclusief transport 40,8%, 2008) 0,52 TJ. De vermeden emissie van fossiele CO2 bedraagt 36 ton (emissiefactor 0,608 kg CO2 per kWhe). TPN West is door de aanwezigheid van een groot aantal op het zuiden georiënteerde en/of vlakke daken van bedrijfsgebouwen bij uitstek geschikt voor de uitbreiding van de zon PV capaciteit, zie hoofdstuk 3. Elektriciteitscentrale GDF Suez, CG13 De eenheid CG13 is een kolencentrale met een opgesteld vermogen van 590 MWe. De centrale heeft een vergunning voor het meestoken van houtpellets. De meestookcapaciteit is 180 MWe, 30% van de nominale capaciteit. Jaarlijks mag 460 kton (17,5 MJ/kg) biomassa mee gestookt worden met kolen, het gaat om een energie-inhoud van 8 PJ. Omgerekend in elektriciteit komt dit overeen met 890 GWhe (netto elektrisch rendement 36,3%). Daarmee is deze eenheid de grootste bioenergiecentrale van Nederland. Een infrastructuur is aanwezig om de houtpellets over de Waal aan te voeren, op te slaan en in te zetten in de centrale. Daarmee wordt op jaarbasis de inzet van maximaal 7,2 PJ kolen bespaard. De hiermee verband houdende vermeden emissie van fossiele CO2 bedraagt 680 kton (emissiefactor 94,7 kg CO2 per GJ kolen). Op dit moment wordt geen biomassa meegestookt omdat de centrale “uit de MEP gelopen” is; geen subsidie voor het meestoken van de relatief dure houtpellets wordt ontvangen. Niet bekend is hoeveel kolen de centrale heeft verstookt in 2013, inzage in een recent milieu jaarverslag ontbreekt. Als onderdeel van het Energieakkoord zal CG13 uiterlijk 1 januari 2016 gesloten worden. Het inrichten van de locatie CG13 als duurzame energiepark is in ontwikkeling, zie hoofdstuk 3.
32 Afvalenergiecentrale ARN B.V. De ARN (Nieuwe Pieckelaan 1, Weurt) is een bedrijf dat afval verwerkt. De activiteiten bestaan uit het verbranden van huishoudelijk en daarmee vergelijkbaar afval, het beheer van een stortplaats, het vergisten van GFT-afval en het verwerken van afvalwater. Bij het verbranden van afval wordt elektriciteit en warmte geproduceerd. De warmte wordt geleverd aan de nabij gelegen RWZI. Uitbreiding van de warmtelevering is voorzien in 2015 met de aansluiting op het warmtenet Waalsprong. De biogasproductie uit de vergisting (start 2013) wordt gebruikt voor de productie van groen gas. Dit gas wordt ingezet bij het busvervoer in de Regio Arnhem Nijmegen. De stortplaats produceert stortgas dat gebruikt wordt voor de opwekking van elektriciteit in een gasmotor. Tot slot wordt elektriciteit geproduceerd met 768 zon PV panelen die op het dak van het bunkergebouw zijn geïnstalleerd (bron: ARN Milieujaarverslag 2013). In 2013 is 285,6 kton afval verbrand, 42,2 kton GFT-afval vergist en 58,1 kton afval gestort. De stortgasproductie bedroeg in 2013 1,39 miljoen m3 (aandeel CH4 59%). De stortgasproductie daalt (13% t.o.v. 2012) als gevolg van de afnemende hoeveelheid biologisch actieve hoeveelheid organisch afval. Met het stortgas is 992 MWh opgewekt. Een deel van het stortgas kon niet ingezet worden in de twee gasmotoren en is afgefakkeld. Een deel (15%) van het stortgas bestaat uit een diffuse directe emissie naar lucht. Het gaat om 124,4 ton CO2 en 87,6 ton CH4 (2013). Wetende dat het broeikasgaseffect van methaan een factor 28 hoger ligt dan CO2, bedraagt de equivalente CO2 emissie 2,6 kton. Deze emissie is van organische oorsprong die ook zou optreden en waarschijnlijk in veel grotere mate wanneer het organisch afval niet gecontroleerd gestort zou worden. Daarom wordt deze CO2 emissie als neutraal beoordeeld en niet meegerekend. Bij de verbranding van afval is 2,57 miljoen m3 aardgas (81,3 TJ) ingezet in het rookgasreiniging systeem, de daarmee samenhangende CO2 emissie bedraagt 4.610 ton per jaar (56,7 kg/GJ). Ook is 8.400 l gasolie (7,1 ton, 42,7 MJ/kg, 0,3 TJ) ingezet in de nooddiesels. De hiermee samenhangende CO2 emissie bedraagt 22,5 ton (74,3 kg/GJ). Tot slot is 82.600 l gasolie (69,8 ton, 2,9 TJ) ingezet in de steunbranders van de afvalverbrandingsinstallatie lijn 2. (let op: fout in MJV 2013 ARN, zie 3.1.3.1). De hiermee samenhangende CO2 emissie bedraagt 222 ton. Energiebalans ARN, waarbij afval voor 50% duurzaam en 50% fossiel is Energiebalans ARN Gebruik Productie Saldo, export CO2 reductie
Elektriciteit MWh/jaar 40.991 193.895 152.904 77,6 kton/jaar
Warmte TJ/jaar
Duurzaam TJ/jaar
Fossiel TJ/jaar
Totaal TJ/jaar
Energieneutraal
81,3 368,5 84,5 453,0 665,3 2.002,9 0 2.002,9 584 1.634,4 -84,5 1.549,9 Door duurzame energieproductie en export, exclusief stortgas diffusie
> 100% > 100% > 100%
Afvalwaterzuivering De RWZI van het Waterschap Rivierenland, gevestigd nabij de ARN (Jonkerstraat 42a, Weurt), zuivert dagelijks 60.000 tot ruim 380.000 m3 afvalwater uit de regio. De ARN levert restwarmte aan de RWZI op een temperatuur van 40 graden Celsius. Zo wordt de specifieke capaciteit verhoogd. Op de locatie van de RWZI wordt het RWZI slib en slib van derden vergist. De biogasproductie bedraagt circa 65.000 m3 per week. Het biogas wordt ingezet in twee gasmotoren (1.000 en 760 KWe) om zo elektriciteit en warmte op te wekken. De warmte wordt ingezet bij de slibgisting (thermofiel) en de verwarming van gebouwen. Het overschot aan elektriciteit wordt geleverd aan het net. Het aantal vollasturen van de gasmotoren, betrokken op de productie van elektriciteit bedraagt 4.145. De RWZI wil op termijn de duurzame energieproductie verhogen, zie hoofdstuk 3. Energiebalans RWZI, getallen tussen haakjes schatting, warmte is afkomstig van ARN, 50% duurzame warmte
33 Energiebalans RWZI
Elektriciteit MWh/jaar
Gebruik Productie Saldo, import CO2 reductie
7.827 7.298 529 4.450 ton/jaar
Warmte TJ/jaar
Duurzaam TJ/jaar
Fossiel TJ/jaar
Totaal TJ/jaar
Energieneutraal
558,8 348,5 279,4 627,9 (1,4) 65,8 0 65,8 557,4 282,7 279,4 562,1 Door duurzame energieproductie (elektriciteit en warmte) in eigen beheer
55,5% 100% 50,0%
Totaal overige opwekking fossiel Opwekkers zijn aanwezig in de postcode gebieden: 6541B (1), 6541D (1), 6545A(1), 6551D Beuningen (2). Totaal 5 stuks, waarvan 2 in Beuningen en 3 in Nijmegen. Waarschijnlijk alle gas WKK. Daarnaast opwekking van elektriciteit in de kolencentrale CG13 van GDF SUEZ.
1.4 Analyse Om de besproken verbruiken en opwekkingen in perspectief te plaatsen gaan we in deze analyse kort in op het totaalbeeld van verbruik en opwek in TPN-West en het verbruik en opwek in de omgeving. Hiermee kan een beter beeld gevormd worden van de huidige status en hoe dit zich verhoud tot omgeving van TPN-West. TPN-West In onderstaande grafiek is duidelijk het belang van InnovioPapers terug te zien, zij zijn verantwoordelijke voor 44% procent van het totaal verbruik. Ook de rol van ARN en de RWZI is niet gering met respectievelijk 13% en 18% van het totaal energie verbruik. Voornamelijk bedrijven die gegevens hebben gepubliceerd of overlegt komen sterk naar voren, dit kan betekenen dat de grootverbruikers actiever bezig zijn met hun rol rondom energieverbruik of dat er een vertekend beeld is ontstaan door verschillende data. Hierdoor is het belangrijk om alle bedrijven actief te betrekken zodat meer zekerheid kan worden geboden.
Figuur 0.3 - Percentage verbruik op TPN-West Omgeving Wanneer wordt gekeken naar
34 het energieverbruik in de omgeving van TPN-West dan hebben we het over de gemeente Beuningen en Gemeente Nijmegen. Gemeente Nijmegen is een significant grotere gemeente dan Beuningen en dit is ook terug te zien in het energieverbruik. Gemeente Nijmegen gebruikt in totaal bijna 10.000 TJ energie per jaar tegenover minder dan 1.500 TJ voor gemeente Beuningen. Opvallende is de hoge teruglevering bij gemeente Beuningen, deze wordt veroorzaakt doordat zowel ARN B.V. als de RWZI beiden gevestigd zijn in Beuningen en grote terugleveranciers zijn.
Figuur 0.4 - Energieverbruik omgeving 4
Bekijken we TPN-West als geheel dan zien we dat het bedrijventerrein een groot aandeel heeft in het energieverbruik van de gehele omgeving. Het gehele gebied TPN-West is verantwoordelijk voor 26% van het totale energieverbruik in gemeente Beuningen en Nijmegen.
Figuur 0.5 - Energievebruik TPN-West & Omgeving
4
, * ARN B.V. is buiten beschouwing gelaten in de grafiek doordat zij netto alleen maar energie terugleveren.
35 Wanneer we specifiek kijken naar bedrijven in de gemeentes Nijmegen en Beuningen wordt dit beeld alleen maar versterkt, TPN-West is verantwoordelijk voor 41% van het bedrijf gerelateerde energieverbruik in Nijmegen en Beuningen. In deze percentages zijn ARN B.V. en GDF-Suez buiten beschouwing gelaten gezien het beide energie opwekkende bedrijven zijn die in het geheel op de eigen geproduceerde energie kunnen draaien.
Figuur 0.6- Energieverbruik TPN-West in relatie tot bedrijven in de omgeving
36
1.5 Overzichtskaart bedrijven
Figuur 0.7 - Overzicht belangrijke energie gerelateerd bedrijven TPN-West
37
2. Korte termijn ontwikkelingen TPN-West is een groep bedrijventerreinen waar energie en duurzaamheid als zeer belangrijk worden ervaren. Binnen TPNWest worden al veel initiatieven ontplooid en is er een constante zoektocht naar nieuwe mogelijkheden. In dit hoofdstuk zullen geplande energie opwekmogelijkheden besproken worden, mogelijk business cases die bijdragen aan een energieneutraal of zelf energie positief TPN-West en de duurzame maatschappelijk en economische impact toegelicht worden.
2.1 Geplande opwek Vooral bij enkele grote bedrijven vinden ontwikkelingen plaats die van groot belang zijn. Zowel bij de RWZI, ARN B.V. als bij GDF-Suez liggen plannen om (grotere) opwek te realiseren zowel zelfstandig als in samenwerking met andere ondernemers binnen TPN-West. Naast de grote bedrijven zijn ook veel van midden en kleinbedrijf ondernemers bezig met kijken naar mogelijkheden voor een duurzamere energievoorziening. De focus ligt hier sterk op zonne-energie door de relatief eenvoudigere installatie, simpele bedrijfsvoering en flexibiliteit qua dimensionering en bijbehorende kapitaallasten. Onderstaand een overzicht van enkele geplande activiteiten:
Bio-energie centrale Uiterlijk op 1 januari 2016 zal de kolengestookte eenheid GC13 in Nijmegen sluiten. Het voornemen van GDF SUEZ is om de locatie te herontwikkelen. De herontwikkeling is gericht op aan energie gerelateerde business cases die bij voorkeur een duurzaam karakter hebben. Eén van de activiteiten waaraan gedacht wordt is het bedrijven van een bio-energie centrale die warmte levert aan de directe omgeving en mogelijk ook elektriciteit zal gaan produceren. De centrale bestaat uit één of meerdere eenheden met een typische schaalgrootte per eenheid van enkele MWe en tot circa 10 MWth. De brandstof is schone biomassa met een stookwaarde van 6 tot 9 MJ per kg en zal voornamelijk bestaan uit regionaal verkregen knip- en snoeihout.
Figuur 0.8 - Voorbeeld ontwerp Bio-Energiecentrale
Zonne-energie park
Figuur 0.9- Voorbeeld zonne-energie park 5
Stroometikettering CE Delft, Handelsmix 2013
In maart 2014 heeft GDF Suez aangekondigd een zonnepark met een vermogen van 1 MWe bestaande uit 4.000 panelen te gaan realiseren, de vergunning en subsidie is verkregen. Het geplande zonnepark op de locatie van GDF Suez in Nijmegen is daarmee één van de grootste in het land. Uitgaande van een opbrengst van 864 kWhe per kW piek zal de jaarproductie 864 MWhe bedragen. De besparing op het gebruik van fossiele energie is daarmee 3,1 TJ. De vermeden emissie van fossiele CO2 bedraagt 404 ton (emissiefactor 0,468 kg 5 CO2 per kWhe ). In november 2014 is de inschrijving voor particuliere deelname gestart met als doel voldoende deelnemers te interesseren en begin 2015 te starten met
38 de aanleg.
RWZI – Energiefabriek De RWZI van Waterschap Rivierenland produceert nu circa 3,5 3 miljoen m biogas per jaar en kan hiermee geheel in zijn eigen energievoorziening voorzien. Onder andere door samenwerking met ARN B.V. en het toevoegen van additionele vergistings-stromen is de doelstelling om 20% meer dan het eigen verbruik te produceren (ca. 700.000 3 miljoen m biogas per jaar). Voor deze additionele productie wordt nog onderzocht wat de meest waardevolle 3 afzetmethode is. 700.000 miljoen m biogas komt overeen 6 met een productie van circa 15,4 TJ per jaar . Figuur 0.10 – Concept van de Energiefabriek
ARN B.V. – Biogasinstallatie
Figuur 0.11 - Biogasinstallatie ARN B.V. (ARN B.V.)
Naast de verbranding van restafval wordt bij de ARN op dit moment ca.38.000 ton organisch afvalmateriaal verwerkt. Dit gebeurt door middel van vergisting waarmee uit organisch afvalmateriaal biogas wordt geproduceerd. Een van de doelstellingen van ARN is om deze stroom bijna te verdubbelen naar 70.000 ton per jaar. De in 2013 geopende vergister biedt mogelijkheden tot uitbreiding zodat ook deze additionele 32.000 ton vergist kan worden en hiermee de hoeveelheid geproduceerde biogas bijna verdubbeld kan worden van 3 3 2,5 miljoen m biogas per jaar naar 4,4 miljoen m biogas 7 per jaar . Dit Biogas wordt nu ingezet als transportbrandstof en draagt in de vorm van brandstof leveringen bij aan TPN-West dat niet alleen voor zichzelf maar voor de hele regio energie direct en indirect 3 produceert. De uitbreiding van 1,9 miljoen m biogas komt overeen met een additionele energieproductie van circa 41,8 TJ per jaar.
6
De energie-inhoud van biogas is afhankelijk van het productieproces en de gebruikte organische materialen, in deze rapportage houden we een methaaninhoud van 55% aan wat overeenkomt met circa 22 MJ per Nm3 biogas. 7 Extrapolatie op basis van huidige productie, in theorie is ca. 7 miljoen m3 biogas per jaar haalbaar met deze hoeveelheid GFT afval.
39
2.2 Mogelijke business cases Op basis van de uitkomsten van workshops en gesprekken komen de volgende mogelijke business cases naar voren om in TPN-West verder energievoorzieningsstappen te zetten:
Warmte distributieleiding Lindehoutseweg / Vlotkampseweg Uit de analyse op basis van workshops blijkt dat het creëren van een warmtevoorziening het beste kan worden bereikt door de bedrijven te stimuleren tot collectieve samenwerking. Het gebied Lindenhoutseweg / Vlotkampseweg kent een hoge concentratie aan bedrijven in combinatie met een relatief hoog gecombineerd gasgebruik. Juist deze combinatie geeft mogelijkheden om infrastructuur voor een warmtevoorziening rendabel te kunnen aanleggen en te exploiteren. De bedrijven in deze twee straten hebben aangegeven geïnteresseerd te zijn in een aansluiting op een duurzame warmtevoorziening. In dit onderzoek wordt in samenwerking tussen de bedrijven in de Lindehoutseweg / Vlotkampseweg, ondersteund door Liandon, de mogelijkheden in beeld gebracht van het gebruik van de duurzame warmtevoorziening door de bedrijven in de rollen van klant en/of netbeheerder en/of producent/leverancier.
Figuur 0.12- Aanleg warmtenet (Jorrit Lousberg)
Stoomleiding GDF – InnovioPapers Met een gasverbruik van circa 40 mln m3 en nog 25 GWh per jaar aan ingekochte elektriciteit is Innovio Papers veruit de grootste energiegebruiker op het bedrijventerrein TPN-West. Voor een energieneutraal terrein dient men dus zeker ook de mogelijkheden voor hen te onderzoeken. De voorgestelde business case betreft stoom- en elektriciteitslevering vanuit de nieuw te bouwen biomassacentrale van GDF-Suez naar InnovioPapers. Dit kan worden uitgebreid met stoomlevering aan APN. Op termijn, of parallel hieraan kan stoomlevering vanuit ARN en/of GDF-Suez naar Mead Johnson en VBI Weurt een interessante business case worden. Een alternatief zou kunnen zijn om de stoomlevering te koppelen aan de warmteleiding, maar de afstanden en temperatuurverschillen zijn relatief groot wat dit tot een economisch onaantrekkelijke optie maakt. Figuur 0.13 - Kaart van mogelijk tracé Eén van de kritische punten in de business case is de één op één koppeling van beide bedrijven. In een zo vroeg mogelijk stadium zal daarom het commitment van de betrokken bedrijven worden gevraagd, al vorens met technische, economische en juridische haalbaarheid getoetst zal worden.
40
Windenergie Totaal is op basis van een globale inschatting sprake van plaatsingsmogelijkheden voor 10 a 20 windturbines (zie hoofdstuk 4.1). Locatiemogelijkheden zijn o.a. langs het Maas-Waalkanaal, op het terrein van GDF, op de locatie van ARN BV en nog enkele andere mogelijkheden op en om TPN-West. Op 25 november 2014 hebben enkele bedrijven gevestigd op TPNwest aangegeven dat zij willen meedenken. Het gaat o.a. om GDF Suez, ARN BV, Waterschap Rivierenland en Sealed Air Product Care. Deze groep bedrijven gaat in januari om tafel om de aanpak van dit initiatief te bespreken. Draagvlak is van groot belang en daarom wordt een aanpak gevolgd met ruimte voor inbreng/participatie van andere bedrijven op TPN-West en vanuit de omliggende woonwijken. De te ontwikkelen businesscase richt zich op: 1) mogelijkheden voor plaatsing, 2) verwachte businesscase, 3) aanpak met aandacht voor participatie, organisatie, financiering en uitvoering van dit initiatief. De verwachting is dat over 3 tot 5 jaar een aantal windturbines kan worden gerealiseerd, wellicht met een netinpassing op basis van smartgrid principes. Bij 10 windturbines en een vermogen van circa 2.4 MW per stuk lijkt een jaarlijkse productie van circa 60 miljoen kWh bereikbaar, dit is het jaarverbruik (elektriciteit) van ongeveer 18.000 huishoudens.
Figuur 0.14- Voorbeeld van windenergie bij een bedrijventerrein
Decentrale Zon-PV Voor Zon-PV zijn er veel mogelijkheden. Er is door 9 bedrijven SDE+ subsidie aangevraagd om voorbereid te zijn op mogelijke installatie. Door HelloSun zijn de volgende 2 business cases gedefinieerd voor deze 9 bedrijven: 1.
2.
Figuur 0.15- Voorbeeld van zonnepanelen op bedrijfspand
1 case voor bedrijven die jaarlijks minder dan 50.000 kWh elektriciteit verbruiken, de categorie kleinverbruikers. 1 case voor bedrijven die jaarlijks meer dan 50.000 kWh elektriciteit verbruiken, de grootverbruikers.
Deze twee cases worden in de vorm van een investering in 64 zonnepanelen, wat neerkomt op een geïnstalleerd vermogen van 16.000 Wp. Naast deze individuele projecten wordt onderzocht welke mogelijkheden er zijn om daken van andere bedrijven te gebruiken en salderingsopties voor levering tussen bedrijven onderling op TPN-West.
41
Energie besparing Volgens de Trias Energetica zijn er in verduurzaming 3 stappen. Figuur 0.16 Stap 1 daarin is energie besparen, want dat wat je niet verbruikt installatie hoef je ook niet duurzaam op te wekken. Daarnaast doen zich in een energiescan technologische mogelijkheden voor die zich snel terugverdienen (Terugverdientijd vaak korter dan 5 jaar). Vanuit deze benadering mag energiebesparing niet ontbreken in de business cases.
–
Thermo-grafisch
beeld
van
Energiebesparing als business case is wel een beetje een vreemde eend in de bijt omdat het niet zozeer om 1 business case gaat maar meerdere business cases bij verschillende bedrijven. Echter is het idee om in de uitwerking van de BC energiebesparing collectiviteit een grote rol te laten spelen. Dit kan op 3 manieren: 1.
2. 3.
Gebruik maken van alle beschikbare kennis op het gebied van energiebesparingsmogelijkheden op het terrein van TPN West. Zo worden afnemers, leveranciers en synergie mogelijkheden meegenomen in de business case ontwikkeling. Hierdoor wordt de uit te voeren energiescan verbeterd en geoptimaliseerd. Daarnaast biedt het de bedrijven de mogelijkheid hun product onder de aandacht te brengen. Aanbieders en afnemers van energiebesparingsmogelijkheden aan elkaar koppelen. Als laatste kunnen we denken aan collectieve financieringsvormen, bijvoorbeeld een ESCo model. Hierbij kan ook gedacht worden aan samenwerking met de gemeente voor de straatverlichting.
Figuur 0.17 - Inspectie
Smartgrid Op het bedrijventerrein TPN-West wordt energie gebruikt door bedrijven, maar ook opgewekt uit zon, wind en biomassa. Verwacht wordt dat het lokaal balanceren van gebruik en opwek van energie in toenemende mate voordelen zal gaan bieden ten opzichte van centrale balancering.
Figuur 0.18 - Smartgrid diagram (JRC)
Door thermische en elektrische energiebuffers uit te nutten en vraagrespons toe te passen, kunnen neteffecten als onbalans, congestie en tweerichtingsverkeer van elektriciteit beter worden beheerst. Dit vereist intelligentie in de vorm van gegevensuitwisseling, gegevensanalyse en automatische besturing. Onderzocht wordt of het economisch en energetisch voordelen biedt om de energie-uitwisseling tussen opwekkers, afnemers en opslagmogelijkheden op TPN-West op deze wijze te optimaliseren.
42 De business case moet voorzover mogelijk de technische, organisatorische, juridische en economische logica en de ICTsystemen omvatten die benodigd zijn om: 1.
het energienet flexibel mee te laten groeien met de verdere ontwikkeling van TPN-West, zodat de beschikbaarheid, toegankelijkheid en betaalbaarheid van het energienet gewaarborgd worden
2.
het energieverbruik van aangesloten bedrijven en de opslag van elektrische en thermische energie af te stemmen op de door duurzame, decentrale opwekkers opgewekte energie
3.
de betrokken partijen zodanig binnen dit concept te laten samenwerken dat iedereen er economisch voordeel van heeft.
43
3. Lange termijn ontwikkelingen TPN-West is nu bezig om een energieneutraal bedrijven terrein te worden, belangrijk zijn dus de realisatie mogelijkheden die vandaag mogelijk zijn. Energie is echter een innovatieve sector waarin veel ontwikkelingen snel achter elkaar plaatsvinden. Door deze vele ontwikkelingen zijn er diverse mogelijkheden te identificeren die nog niet teruggekomen zijn bij de huidige planning & business cases. Als oogluik naar de toekomst wordt in dit hoofdstuk gekeken naar de verschillende mogelijkheden die oplossingen bieden voor TPN-West. Gezien de hoeveelheid en snelheid van ontwikkelingen is dit niet een uitputtende selectie van mogelijkheden maar wel een eerste selectie van interessante mogelijkheden die perspectief bieden voor TPN-West! Gestart wordt met een nadere blik op uitbreiding van de huidige business cases, vervolgens komen de toekomstige oplossing aanbod en dit hoofdstuk wordt afgesloten met het bredere duurzaamheidskader voor het gehele gebied.
3.1 Potentieel Windenergie Windmolens bieden hoge opwekcapaciteit op een beperkte hoeveelheid land, hierdoor zijn het aantrekkelijke investeringen en is er veel interesse voor het bouwen van windmolens. Door de grootte blijven het echter complexe projecten qua inpassing in het realisatie gebied. Er dient rekening te worden gehouden met de fundering, geluidsniveaus en mogelijke landschapsvervuiling. Deze worden allemaal moeilijker bij grotere molens terwijl het economische rendement juist 8 toeneemt bij grotere windmolens. Om een eerste inschatting te maken is er op basis van een eerdere quickscan studie een quickscan uitgevoerd specifiek gericht op het TPN-West terrein:
Figuur 0.19 - Quickscan wind TPN-West 8
Quickscan windenergielocaties Provincie Gelderland – Gemeente Nijmegen – Royal HaskoningDHV 2013
44 Ondanks dat dit een quickscan is en voor elke mogelijke locatie nader onderzoek noodzakelijk is geeft deze scan wel een goed beeld van de mogelijkheden. Op de kaart zijn alle mogelijk belemmeringen in de omgeving met cirkels aangegeven, in deze cirkels is er een verhoogd risico door bijvoorbeeld een gasleiding of hoogspanningsleiding. Er kan ook de mogelijkheid bestaan dat de geluids- of schaduwoverlast voor woningen te groot is. Deze belemmeringen in ogenschouw nemende zijn er in totaal 7 locaties geïdentificeerd waar een windmolen gerealiseerd zou kunnen worden. Hierbij is uitgegaan van een onderlinge afstand van circa 360 meter, hier passen windmolens in met een rotordiameter van maximaal circa 72 meter. Voor grotere windmolens dient een grotere onderlinge afstand te worden aangehouden. De mogelijke locaties van de windmolens zijn op de kaart ingetekend met felgroene cirkels (weinig tot geen omgevingsbelemmeringen), felblauwe cirkels (beperkte omgevingsbelemmeringen) en feloranje cirkels (duidelijke omgevingsbelemmeringen maar met afspraken wel mogelijkheden). De locaties zijn samen te vatten in 3 subgebieden: Omgeving ARN B.V. & RWZI Nijmegen Het gebied rondom deze 2 organisaties kent weinig belemmeringen en biedt ruimte voor 1 windmolen met weinig tot geen belemmeringen (felgroen rondje) en 1 windmolen met beperkte belemmeringen (felblauw rondje). De felblauwe locatie moet in het bijzonder goed kijken naar de impact op dichtbijgelegen huizen. Verder is het voor deze locaties van belang om te controleren of de fundering mogelijk is. Gezien de geplande ontwikkelingen voor de Beuningse Plas is het gebied ten oosten van ARN naar verwachting niet geschikt voor windmolens. In totaal is 2 MW tot maximaal 4 MW mogelijk aan opstelplaatsen voor Windmolens. Waalzijde (ten noorden van containeroverslag BCTN) & GDF- Suez Het gebied wat zich direct tussen de containeroverslag en de waal bevindt lijkt weinig tot geen belemmeringen te kennen. Er is echter wel aandacht nodig voor het Natura 2000 gebied aan de overkant van de waal, de windmolens mogen hier geen significante negatieve impact op hebben. Hier is voldoende ruimte voor 1 windmolen terwijl verder uitbreiding met 1 windmolen richting het GDF-Suez terrein mogelijk is wanneer de inpassing past qua hoogspannings- en gasleidingen. Bij goede afspraken met bewoners in de omgeving is er mogelijk ruimte voor een extra windmolen op het terrein van GDFSuez zelf (niet aangegeven op de kaart). In totaal is er ruimte voor 2 MW tot 6 MW aan windmolens. Oostkanaaldijk en bedrijven Handelsweg Centraal in TPN-West gelegen is er mogelijk ruimte voor 3 windmolens. Deze locatie kent echter wel de meeste belemmeringen. Er zijn diverse woningen en kwetsbare objecten die mogelijk hinder ondervinden van te bouwen windmolens. Voor deze locatie is nader onderzoek noodzakelijk en zal inpassing onder andere afhankelijk zijn van enkele (bedrijfs)woningen in de omgeving. Op de handelsweg lijkt op basis van GIS analyse weinig ruimte aanwezig te zijn bij de bedrijven maar kan bij mogelijk ruimte worden gecreëerd om tot een totaal van 3 mogelijk windmolens te komen. In totaal is er ruimte voor 0 MW tot 6 MW aan windmolens. Deze korte quickscan laat zien dat voor alle gebieden een nadere inventarisatie noodzakelijk is voor uitvoering. Er zijn goede kansen voor minimaal 2 windmolens tot een maximum van 7 windmolens. Dit kan een totaal vermogen opleveren van 4 MW tot 14 MW. Huidige ontwikkelingen aan de overkant van de waal voor de realisatie van een windmolenpark bieden aanknopingspunten om gezamenlijk mee op te trekken. Dit windmolenpark wordt door particulier investeerders gerealiseerd en zou mogelijk aansluitingen kunnen bieden om zowel inkoop en financiering technische gezamenlijke voordelen te bieden. Wanneer kleine molens worden gebruikt ligt de opbrengst per jaar tussen de 10.000 MWh en 35.000 9 MWh per jaar. Bij voldoende ruimte voor grotere windmolens kan dit oplopen van 18.000 MWh tot 63.000 MWh .
9
Berekeningen zijn een inschatting op basis van productinformatie van Vestas (V90 en V126) en een gemiddelde windsnelheid van 6 m/s (kwartaalrapportage winddata Nijmegen EcoFys). Met hogere windmolens kan de windsnelheid gemiddeld harder zijn wat een zeer sterk positief effect heeft op de effectiviteit (in dit geval voor grote windmolens geïnstalleerd op de normale hoogste van 137m is er een circa 30% toename door windsnelheden van 7m/s i.p.v. 6 m/s).
45 Zonne-energie TPN-West heeft een uitstekende locatie voor zonne-energie met veel platte daken die mogelijkheden bieden voor 10 zonnepanelen. Dit is ook duidelijk terug te zien op de zonneatlas waarop vele geschikte daken (donkerblauw) zichtbaar zijn:
Figuur 0.20 - Zonatlas uitsnede voor TPN-West Op basis van deze Zonatlas is een eerste selectie gedaan van de top 100 geschikte daken. Hiermee kan een indicatie worden gegeven hoe groot de opwek van zonne-energie op de daken aan TPN-West energieneutraal kan bijdragen. Doordat de Zonatlas zaken als type dak en obstakels op de daken veelal niet meeneemt geeft de top 100 naar verwachting een redelijk totaalbeeld waar nog wel een grote onzekerheid in zit. Op basis van de top 100 geschikte daken komen we tot de volgende inschatting voor het aantal zonnepanelen: Aantal M2 (top 100 daken)
Aantal zonnepanelen
Totaal WP
11
Verwachte opbrengst
Minimaal (40% geschikt)
140.000
30.000
75.000
6.400 MWh
Maximaal (80% geschikt)
180.000
60.000
150.000
12.800 MWh
Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen een minimum waarbij 40% van het oppervlakte geschikt is en een maximum waarbij 80% van het oppervlakte geschikt is. Zonnepanelen vergen zelf ook ruimte waardoor het aantal m2 beschikbaar dakoppervlakte niet 1-op-1 om te zetten in M2 zonnepanelen. Als correctiefactor gaan we er vanuit dat 35% van het beschikbare oppervlak daadwerkelijk uit zonnepanelen kan bestaan (op basis van ruimteverdeling Zonatlas). Bij een volledige installatie van zonnepanelen op alle daken op TPN-West is de verwachting dat er minimaal 6.400 MWh geproduceerd kan worden tot een maximum van 12.800 MWh. Hierbij zijn beperkende factoren als draaglast en dakopbouw nog niet meegenomen en kent de berekening – mede daardoor - een hoge onzekerheid van circa 25%. In totaal kan zonne-energie op de daken van TPN-West een opwekcapaciteit leveren van 23 TJ tot 46 TJ. Verdere uitbreiding is nog mogelijk door zonnefolie toe te passen op stortplaatsen (b.v. ARN) en oppervlakten met onvoldoende draagkracht voor panelen. Uitbreidingen zijn niet meegenomen in de berekeningen doordat de onzekerheid hierbij nog hoger licht en locatie specifieke plannen onontbeerlijk zijn.
10 De zonatlas laat de mogelijkheden voor zon op een kaart zien, dit is een door Gemeente Nijmegen gesponsord instrument wat bedrijven en bewoners helpt de kansen te identificeren. 11 Op basis van gegevens HelloSun
46
3.2 Toekomstige oplossingen In deze sectie wordt een korte schets gegeven van toekomstige oplossingen en nog niet beschreven oplossingen die ook kansen bieden voor TPN-West. Er zijn vele innovaties op het gebied van energievoorziening die vooral noodzakelijk zijn door het steeds grotere aandeel hernieuwbare energie wat tot nieuwe opwekmethoden maar ook nieuwe problemen als netstabiliteit met zich meebrengt. Hieronder in verschillende secties enkele toekomstige en nog niet beschreven oplossingen die een rol kunnen spelen voor TPN-West: Warmte -
Geothermie Zonthermie Rioolthermie Warmtepompen WKO Uitbreidingen warmtenet
Elektriciteit Wind ZonPV Waterkracht Uitbreidingen bestaand opwekking (Avi, biomassa) Brandstoffen Bio-LNG/CNG Bio ethanol Elektriciteit Energie-opslag Luchtcompressie Chemisch Water Nieuwe processen (veel ontwikkelingen) Organisatie ESCO TPN-West – Regievoerder, contractmanager Gezamenlijke inkoop & verkoop ondersteunende activiteiten Omgeving (bedrijven, woningen, etc.) als deelnemer in Energieproductie en/of Levering
47
3.3 Verduurzaming energie opwekking Naast energieneutraliteit kan TPN-West ook een verduurzaming van de energie opwekking nastreven. In deze sectie wordt kort ingegaan op enkele opties om op de lange termijn tot niet alleen een energieneutraal maar ook volledige duurzame energie opwekking op TPN-West te komen. Een Indicatie voor het huidige fossiele energieverbruik van TPN-West is zoals in hoofdstuk 2 beschreven circa 3.000 TJ per jaar. Wanneer allereerst wordt uitgegaan van 33% energiebesparing blijft nog 2.000 TJ per jaar over om te verduurzamen, hiervoor bestaan de volgende opties: Optie
besparing fossiel
CO2 besparing
Opwekking E
CG13 100% biomassa
24.000 TJ
2.250 kton
3.000 GWhe
CG13 30% meestook
7.200 TJ
680 kton
890 GWhe
ARN AVI all in (E + W)
1.600 TJ
78 kton
152 GWhe
265 TJ
18.200 ton
30 GWhe
RWZI all in
65 TJ
4.500 ton
7.300 MWhe
Zon PV GDF Suez 1 MWe
8.7 TJ
600 ton
980 MWhe
Zon PV 2013 TPN West
0,5 TJ
36 ton
59 MWhe
Windpark 16 MWe
TPN-West kan dus op de korte termijn duurzaam energieneutraal worden door: • • • •
Uitbreiding duurzame energie activiteiten ARN tot 2.000 TJ of 120 MWe windvermogen of 230 MWe zon PV vermogen of Een mix van alle opties
Wanneer deze schaalgrootte op de korte termijn niet wordt gehaald kan er voor de inzet van de beschreven lange termijn opties worden gekozen of op de lange termijn een uitbreiding van de beschreven korte termijn opties. Basisvoorwaarde is in ieder geval dat het stoken van kolen conform planning in de CG13 wordt stopgezet.
3.4 Duurzame Gebiedsontwikkeling Ambities 12 De doelstellingen van TPN-West zijn : • • • • • • • • • •
belangenbehartiging verduurzaming van het bedrijventerrein bereikbaarheid verkeersveiligheid criminaliteitsbestrijding sociale veiligheid een gezonde omgeving openbare parkeervoorzieningen collectieve voorzieningen Excellente ICT infrastructuur (o.a. glasvezel)
Het huidige project richt zich op het energieneutraal maken van het gebied. Bovenstaande ambities geven een breder kader weer. Deze kunnen verder uitgewerkt worden door op de huidige wijze verder te gaan, individuele bedrijven actie te laten ondernemen of het te stimuleren met tools die kunnen helpen met monitoring en sturing van de ambities. Een mogelijk stappenplan gebaseerd op de BREEAM-Gebied methodologie ziet er als volgt uit:
12
http://www.tpnwest.nl/home/
48 Stappenplan De volgende stappen kunnen genomen worden om het gebied duurzaam te ontwerpen en een representatief resultaat voor het gebied te behalen. 1. Koers bepalen Om koers te houden, is het nuttig een punt op de horizon te zetten waar naartoe gewerkt kan worden. Dit punt helpt met het vasthouden van de koers en het bepalen van de weg die afgelegd moet worden om het doel te bereiken. In de Canadese systematiek van The Natural Step wordt dit ‘back casting’ genoemd, waarbij tussentijds de koers bijgestuurd kan worden en op de af te leggen weg tussen-doelstellingen geplaatst kunnen worden. Door TPN-West is de ambitie uitgesproken om energieneutraal te worden. Dit kan het punt op de horizon worden, maar ook kan gedacht worden aan thema’s als ‘een circulair gebied’ of een andere koers als bijvoorbeeld ‘een klimaatneutrale werkomgeving’. In alle gevallen moet het eindpunt zorgen voor een waardevol gebied. Rode draad bij het bepalen van de koers is de kern van het begrip duurzaamheid: volhouden. TPN-West moet nu en in de toekomst blijven functioneren op minimaal hetzelfde niveau als waar ze nu staat. 2. Bepaal de principes De volgende stap is om binnen deze koers de principes te bepalen die gehanteerd zullen worden om het eindpunt te bereiken. Gezien de ambities TPN-West kan gedacht worden aan Principles die gericht zijn op samenwerken, grondstoffen, energie en innovatie. 3. Ontwikkel duurzaam Dit klinkt als een open deur, maar het proces waarbinnen het gebied ontwikkeld wordt dient duurzaam te zijn. Dit wordt bereikt door de kracht van het gebied te benutten, stakeholders te betrekken, duurzame oplossingen uit te werken etc. In het projectteam moeten teamspelers zitten met kennis van zaken en enthousiasme om het gebied duurzaam te ontwikkelen en te gebruiken. 4. Bepaal het potentieel Als startpunt wordt de potentiele duurzaamheidsscore van het gebied in kaart gebracht. In een interactieve workshop wordt teruggekeken naar de duurzaamheidsmaatregelen die al genomen zijn (wat wordt al goed gedaan) en tevens wordt vooruitgekeken wat de potentie van het gebied is (waar liggen de kansen om het nog beter te doen). 5. Verduurzaming gebied Op basis van het verslag uit stap 4 wordt met het projectteam een programma van eisen opgesteld waarin staat welke maatregelen, overleggen, samenwerkingsvormen, rapporten, documenten etc. nodig zijn om het gebied duurzaam te ontwerpen en ook om aan te tonen (bewijs) dat het gebied duurzaam ontworpen wordt. Voor een gebied dat in de ontwerpfase zit, zal deze stap vooral gericht zijn op de samenwerkingsvormen en het ontwerpteam. Voor een bestaand gebied zal vooral gekeken worden naar de gebiedsbeheerder en de aanwezige bedrijven. Bij een bestaand gebied is verduurzaming een proces dat stapsgewijs uitgevoerd zal worden. De gewenste duurzaamheidsinitiatieven resulteren in een eis die vervolgens vertaald moet worden naar maatregelen. Bij een bestaand gebied is het belangrijk de wensen te monitoren en periodiek de initiatieven tegen het licht te houden.
49
4. Visie TPN-West Energiepositief Anno 2045 is TPN-West een duurzaam bedrijventerrein waar haar leden genieten van een uitstekende infrastructuur om energie te kunnen leveren aan elkaar, de omgeving en daarbuiten. Door de talrijke koppelingen tussen bedrijven onderling is het behalen van zeer hoge efficiency een unique selling point van het terrein. Maar niet alleen op het terrein zelf zijn de koppelingen alom aanwezig ook met de omgeving wordt samen ondernomen. Door energie te leveren aan de omgeving – die tevens 80% aandeelhouder is – wordt de energie infrastructuur van TPN-West alom geroemd. Deze koppelingen hebben het mogelijk gemaakt om een voor vele bedrijven secundair proces in te zetten als win-win generator. Door de intensieve samenwerking wordt het maximale resultaat behaald en kunnen de bedrijven op TPN-West zonder zich zorgen te hoeven maken over contracten of financiering genieten van betaalbare duurzame energie en positief bijdragende levering van energie aan de omgeving. TPN-West heeft zich zo kunnen ontwikkelen door in 2014 gestart te zijn met het aanjagen van duurzame energie op het eigen terrein. Dit heeft zich in record tempo ontwikkeld waardoor het terrein nog voor 2025 al energieneutraal was en een aanzuigende kracht had op vele grote en kleine ondernemingen die deel wilden zijn van dit innovatieve klimaat. Het bracht niet alleen duurzaamheid maar ook kansen voor kleine en grote ondernemingen om zich met hun kernzaken bezig te houden of juist mee te denken aan de innovaties in het gebied. Door de steeds positievere hoeveelheid energie die TPN-West produceert zijn ze de samenwerking op gaan zoeken met de omgeving, zowel bewoners als bedrijven. Dit maakte het mogelijk dat na de initiële investeringen er een financiële ondersteuning en betrokkenheid was van de omgeving. Door zowel klant, aandeelhouder en buurman te zijn is er een sterke relatie waar de plus- en minpunten van nieuwe ontwikkelingen weloverwegen meegenomen worden. Dit leidde tot verdere uitbreiding van het warmtenet met vele malen meer aansluitingen en ook decentraal geleverde warmte van zonnepanelen koeling. Nu in het jaar 2045 staan we te popelen om verder te gaan, de oude infrastructuur zoals het warmtenet, zonne-energie centrale en die grote al meerdere malen uitgebouwde biomassacentrale, waar we al die jaren plezierig gebruik van gemaakt hebben is ondertussen echt aan grote vervanging toe. Wij – Bedrijven, bewoners en andere geïnteresseerden - gaan nu de volgende stap nemen en gezamenlijk de stad van de toekomst vorm geven!
Figuur 0.21 - Nijmegen & TPN-West, combinatie van de toekomst (bron: gemeente Nijmegen)
50
Bijlage 4: Verslag stoomleiding Innoviopapers Notulen
Aanwezig
:
Afwezig Datum Kopie Onze referentie
: : : :
Egbert Hietberg (GDF-Suez); Henk Verberck (APN); Berry Beulen (InnovioPapers); Olivier Hamers (VBI Weurt BV); José Varwijk (RHDHV notulist) Harrie Arends (ARN);M. van Houten (Mead Johnson) 25 november 2014 Nico Büskens (Liandon); Peter Wolbert (Cofely) BC5943/C/905964/Nijm
Betreft
:
Business Case Stoom TPN-West
Op 25 november is tijdens de werksessie van TPN-west Energieneutraal met bovenstaande mensen gesproken over de haalbaarheid van een stoomsysteem op TPN-west. Genoemde afwezigen waren tijdens deze middag wel aanwezig, maar kozen er voor om bij een ander thema aan te sluiten. Deze notulen beschrijven uitsluitend en alleen de bevindingen van de werksessie stoom. De voorgestelde business case betreft stoom- en elektriciteitslevering vanuit GDF-Suez naar InnovioPapers. Dit kan worden uitgebreid met stoomlevering aan APN. Op termijn of parallel hieraan kan stoomlevering vanuit ARN en/of GDF-Suez naar Mead Johnson en VBI Weurt een interessante business case worden. InnovioPapers gebruikt op jaarbasis ca. 40 mln m³ aardgas. Hiervan wordt 6-7 mln m³ direct in het proces gebruikt. De rest wordt aangewend voor stoom 30-50 ton/hr en elektriciteitsopwekking (ca. 120 GWh/jr). Daarnaast kopen zij nog ca. 25 GWh/jr aan elektriciteit in. Hiermee is InnovioPapers verruit de grootste energiegebruiker van TPN-West. Om TPN-West energieneutraal te krijgen dient men dus wel het energiegebruik van InnovioPapers te reduceren en te verduurzamen. Intern hebben ze al veel aan warmteterugwinning en andere energiebesparende maatregelen gedaan. Vanwege de technische levensduur van de gasturbine en aangescherpte NOx regelgeving staat men aan de vooravond van grote investeringen op het gebied van de energievoorziening. Stoomlevering (4-6 bar) vanuit GDF-Suez zou interne investeringen kunnen voorkomen, maar dan dient er ook een directe elektriciteitsaansluiting van ca. 14 MW vanuit GDF-Suez naar InnovioPapers te komen om het vermogen dat niet meer lokaal opgewekt wordt te leveren. Voor InnovioPapers is de continuïteit van de energielevering van grootbelang, daarnaast zou de duurzaamheid van de energie een positieve bijdrage leveren aan het product. Op dit moment wordt deze vraag nog niet vanuit de afnemers van e het papier gesteld. Een 3 punt is reductie in de benodigde investering voor de energievoorziening en de e energieleveringskosten op zichzelf Nu kost zelf opgewekte stoom ca. € 25,-/ton. Een 4 punt dat speelt is dat vanaf 2017 vanwege aangescherpte NOx wetgeving de bestaande stoomketels omgebouwd of alleen nog als back-up ketel mogen draaien. GDF-Suez is plannen aan het ontwikkelen om een biomassa centrale te bouwen. Men is op dit moment de warmtevraag aan het inventariseren. Hun belang is dus het hebben van een (continue) afzetmarkt. Het gevraagde elektrisch vermogen is meer dan men in eerste instantie voor ogen had, maar ze willen hier graag naar kijken. Voor het gehele bedrijventerrein geeft het hebben van een stoompijp een groen imago en een goed investeringsklimaat.
51 Als de combinatie van stoompijp en elektriciteitskabel van GDF-Suez interresant blijkt dan kan ook gekeken worden of deze case uitgebreid kan worden met: •
• • •
Groen gas leveren van GDF-Suez aan APN; APN gebruikt in hun huidige proces geen stoom wel 1-2 mln m³ gas per jaar. Als er toch een pijp wordt aangelegd is Groen gas voor hen wellicht haalbaar; Stoom kan op termijn wellicht worden gebruikt om de grondstoffen voor te verwarmen Stoompijp onder het kanaal door en stoomlevering aan Mead Johnson en VBI-Weurt; Er ligt op dit moment reeds een niet gebruikte duiker van InnovioPapers Alternatief is stoomlevering vanuit ARN; of een gecombineerde stoomlevering van GDF-Suez en ARN; Hoe meer leverancier en afnemers des te stabieler het systeem zal worden. In plaats van het condensaat retour te laten gaan naar GDF-Suez zou men het condensaat ook als warmtebron kunnen toevoegen aan de warmtepijp.
Het aanleggen van een stoompijp is bewezen techniek. GDF zal de benodigde vergunningen moeten hebben en de financiële en juridische constructies moeten uitgewerkt zijn. De realisatie zou in 2016 kunnen starten, zodat in 2017 de stoom geleverd kan gaan worden. De verwachting is dat GDF aan InnovioPapers ook de energiebelasting in rekening dient te brengen. GDF-Suez heeft aangeboden de trekker van deze business case te zijn. Zij zullen samen met InnovioPapers tijd en kennis in dit project inbrengen. Royal HaskoningDHV zal hen hierbij begeleiden en de mogelijke uitbreidingen van de business case in beeld houden. Voor het bepalen van de haalbaarheid zijn de volgende stappen voorzien: Periode Actie Dec 2014 Inventarisatie van de stoom- en elektriciteitsvraag; gemiddeld, maximum en profiel Globaal inzicht in de huidige energiekosten Welke druk en hoeveelheden stoom en elektriciteit kan er worden geleverd; tegen welke prijs (bij de poort GDF-Suez) Jan 2014 Samenbrengen van vraag en aanbod Overleg waarin profielen en prijzen samen komen. Presentatie aan management waarin commitment moet worden verkregen voor plan Feb –mrt 2014 Uitwerken warmte- elektriciteitsproductie Uitwerken inkopen stoom en elektriciteit Uitwerken transport stoom en elektriciteit Juridische en financiële constructies
Apr 2014 Mei 2014
Opstellen business case Presentatie aan management waarin commitment moet worden verkregen voor vedere uitwerking plan Mogelijke uitbreidingen van de business case in kaart brengen
Wat hebben we nog nodig: • • • •
Commitment van het management van de betrokken bedrijven Ondersteuning bij bepalen Juridische en financiële constructies Ondersteuning bij uitwerken transport stoom en elektriciteit Beslissing of stoomlevering vanuit ARN wel of niet onderzocht gaat worden.
door InnovioPapers GDF-Suez RHDHV Allen Allen GDF-Suez InnovioPapers RHDHV i.s.m. Liandon GDF-Suez; RHDHV Allen Allen RHDHV
52
53
Bijlage 5: Fotoverslag Workshop: “Warmte, Koude, Stoom”
54
Beste deelnemer aan het project TPN-West Energie-Neutraal, Hierbij een kort (foto)-verslag van deze succesvolle workshop van 7 oktober in het kader van het project TPN-West Energie-Neutraal “Warmte-Koude-Stoom”. Ook is gebruik gemaakt van de tijdens de workshop ingevulde energie-formulieren. We hebben achtereenvolgens in drie blokken: De Aanwezigen: Harrie Arends (Bedrijvenvereniging TPN-West) Fons Claessen (Gemeente Nijmegen) Peter van Gelder (Gelderse Oliehandel) Gerard van Gorkum (ARN) Wieck van Haren (Lau van Haren Coldstore) Olivier Hamers en Bennie Kroes (VBI) Rob Hendriks (Hendriks Projectontwikkeling), Pouwel Inberg (DAR) Remon Laurensen (Broekman / TWO Logistics) Hans Remie (HSF) Vincent Schakel en Egbert Rietberg (GDF) Pieter van Tilburg (Duynie) Marcel van Veen (Innovio Papers) Henk Verberck (APN) Harrie van der Wielen (Nuon) Peter Zwaan (Nacco) De Organisatoren: Nico Büskens (Procesbegeleider / Liandon) Carla Roghair (Conceptontwikkelaar / Liandon) Pieter Siekman (Facilitator / Liandon) José Varwijk (Facilitator / RHDHV) Peter Wolbert (Dagvoorzitter – Facilitator / Cofely
Blok 1. individueel de energie-profielen van de bedrijven ingevuld en het eigen bedrijf “op de kaart” gezet. Uit blok 1. Opvallend is het grote verschil in elektriciteit- en gasgebruik tussen de verschillende bedrijven. Zo is Lau van Haren een relatief kleine gasgebruiker en Innoviopapers een juist hele grote. De meeste bedrijven zetten het gas om in stoom en warmte voor het eigen bedrijfsproces, ruimteverwarming en tapwater. Elektriciteit wordt vooral gebruikt voor het bedrijfsproces, verlichting en soms koude. Daarnaast wordt vooral diesel gebruikt voor vervoer van goederen. Op TPN-West zijn ook twee energie-producenten aanwezig: ARN produceert nu stroom, biogas, stoom en warmte en GDF produceert nu (veel) stroom en wil warmte gaan leveren. De bedrijven op TP hebben sterk verschillende energie-profielen. Niet alleen in mix van energiesoorten en de hoeveelheden, maar ook in het gebruik per dag, week en jaar. Veel bedrijven blijken in hun eigen bedrijfsproces en op hun eigen terrein de afgelopen jaren al bezig te zijn met energiebesparing en verduurzaming.
55
Kortom er zijn al flinke stappen gezet in de richting van een Energie-Neutraal bedrijventerrein. TPNWest begint niet op 0 !
Blok 2. Om daarna de energie-ambities van het eigen bedrijf te formuleren en toe te lichten, zoals zoals Peter Zwaan voor Nacco en Hans Remie voor HSF De drijfveer voor de verduurzaming van de bedrijven is soms alleen financieel, soms vanuit een marketingoogpunt of soms vanuit een visie op verduurzaming. Maar in alle gevallen geldt dat verduurzaming niet duurder is dan huidige situatie.! De meeste bedrijven kijken alleen naar het eigen bedrijf, het eigen bedrijfsproces en het eigen bedrijfsterrein. Maar lokaal samenwerken kan onverwachte voordelen opleveren. Zo spreekt Fons Claessen de ambitie van de Gemeente uit om in dit project de openbare verlichting op TPN-West energieneutraal te gaan maken.
Uit blok 2: Het combineren van de energie-ambities op TPN-West levert kansen op! Enkele mooie voorbeelden hiervan op TPN-West. 1. Cloosterman bespaart 30% op haar gaskosten door samen te werken met de naastgelegen wasserij. 2. De ARN heeft zelfs een visie ontwikkelt, die gericht is op het verdienen aan verduurzaming, door slim samen te werken met andere lokale bedrijven. Uitwisseling van warmte met het naastgelegen RWZI, het produceren van biogas voor de bussen van openbare vervoerder Connexion en binnenkort ook het leveren van warmte aan het warmtenet Nijmegen. 3. De warmtetransportleiding is dwars door TPN-West neergelegd als basis voor het Warmtenetwerk Nijmegen en met de ambitie om een deel van het fossiele gasgebruik te vervangen door duurzame restwarmte.
56
Blok 3. Tenslotte zijn in de drie thema-groepen “Warmte”, “Stoom” en “Overig” een aantal energieopties voor het eigen bedrijf opgesteld. “Warmte-opties”: GDF, Nuon, HSF, Nacco, Broekman (TWO logistics) en Cloosterman bespreken onder begeleiding van Liandon de opties voor afname en voor onderlinge levering via de warmteleiding op TPN “Stoom-opties”: Innoviopapers, GDF, ARN, APN (Dura Vermeer) en VBI komen onder begeleiding van RHDHV uit op twee mogelijke businesscases: Stoom vanaf ARN via Mead Johnson naar VBI. Stoom vanaf GDF via de Energieweg naar APN en Innoviopapers
De tijdens deze workshop ontwikkelde energie-opties vormen de basis van de vervolg-workshop op 25 november aanstaande. Dit in tegenstelling van de eerder genoemde 18 en/of 20 november. Uit blok 3: Juist de grote verschillen in energie-profielen leveren opties voor het uitwisselen van energie op! En verder zijn er opties door samenwerking: gezamenlijk energie-inkopen, investeren in energiebesparing, energie-produceren etc “Overige opties”: Cloosterman, Lau van Haren, Dornicks Projectontwikkeling en DAR spreken onder begeleiding van Cofely over warmte vanaf GDF en de diverse mogelijkheden voor Zon
Vervolg-Workshop: TPN Energie-Neutraal op 25 november op TPN-West vanaf 12.30 uur. De vervolg-workshop richt zich op drie onderwerpen, namelijk het clusteren van de meest relevante opties tot enkele potentiële businesscases, het bepalen hoe de bedrijven en TPN-West (kunnen) samenwerken om de projecten te realiseren en tenslotte het bepalen van financiering, planning en regelgeving. Ter voorbereiding op deze workshop is het van belang om als bedrijf een antwoord geven op de vraag: “Welke van de opgegeven energie-opties hebben voldoende draagvlak om uit te werken en hoeveel wil het bedrijf daarin investeren, in middelen én mensen?
57
Bijlage 6: Samenvatting rapport Zon-PV Samenvatting Het doel van dit rapport is om een duidelijk overzicht te geven van de mogelijkheden voor zon-PV op het bedrijventerrein TPN-West om zo een goed beeld te krijgen of en hoe zon-PV rendabel kan worden ingepast in de bedrijfsvoering van geïnteresseerde bedrijven. Om dit te doen zal er in het rapport stap voor stap inzichtelijk worden gemaakt welke kosten en opbrengsten er verwacht mogen worden wanneer een onderneming op bedrijvenpark TPN-West besluit om zonnepanelen op zijn dak te plaatsen. Naast de opbrengsten en kosten worden er verschillende financieringsopties besproken en ten slotte worden er twee business cases uitgewerkt waarin de te verwachten terugverdientijden en netto contante waarden van de projecten worden berekend. Voordat de kosten en baten worden besproken wordt er een tweedeling gemaakt tussen ondernemingen met een aansluiting tot 3x80 Ampère, de kleinverbruiker, en ondernemingen met een aansluiting boven de 3x80 Ampère, de grootverbruiker. Voor zowel de kleinverbruiker als de grootverbruiker zijn er aparte regelingen gecreëerd die de aanschaf van zonnepanelen financieel wat verzachten en die ervoor kunnen zorgen dat de business cases rendabeler worden. De belangrijkste kosten die bij een investering in zonnepanelen komen kijken zijn naast de initiële investeringskosten, de onderhouds- en monitoringskosten, de reservering voor de omvormer (deze heeft een geschatte levensduur tussen de 10 en 15 jaar), de verzekeringskosten, de degradatiekosten, de netwerkkosten, de rentekosten en tenslotte de kosten die optreden doordat de belastingafdracht gewijzigd wordt. De wijziging in belastingafdracht kan trouwens ook voordelig uitpakken zijn als er minder belasting afgedragen moet worden. De baten kunnen in tweeën worden gesplitst: de kosten die bespaard worden doordat er minder stroom van het net wordt afgenomen en de opbrengsten van de stroom die teruggeleverd wordt op momenten dat de onderneming de stroom niet nodig heeft. Tenslotte zijn er nog subsidiemogelijkheden om de investering financieel wat draaglijker te maken. De twee business cases op het einde van het rapport laten terugverdientijden zien van 13,5 jaar voor een grootverbruiker en 15 jaar voor een kleinverbruiker. Deze terugverdientijden zijn indicatief en zullen voor iedere onderneming anders uitpakken. In de cases worden verschillende aannames gedaan over de kosten en baten en voor iedere onderneming kunnen deze getallen afwijken van deze voorbeelden. Wat wel duidelijk is uit de cases is dat er een aantal parameters zijn die van doorslaggevend belang kunnen zijn bij het maken van een rendabele business case. Deze zijn met name:
• • • • • •
Het rendement van de panelen De levensduur van paneel en omvormer Het toekennen van de SDE+ subsidie voor grootverbruikers De keuze voor financiering, wat is de rendementseis van het eigen en vreemd vermogen? Ontwikkeling van de stroomprijs en van de inflatie In welke staffel er elektriciteit wordt bespaard
58
Bijlage 7: Verslag opschaling Warmte / Overig Inleiding De bedrijvenvereniging Trade Port Nijmegen-West (verder TPN-West) heeft de ambitie om het bedrijventerrein energieneutraal te maken. TPN-West behartigt de belangen van alle ondernemers op de industrieterreinen Noord- en Oostkanaalhavens en Westkanaaldijk-de Sluis. Tezamen met Alliander Duurzame Gebiedsontwikkeling is TPN-West opdrachtgever voor het onderzoeken hoe energieneutraliteit kan worden behaald. Het onderzoek wordt uitgevoerd door Cofely, Royal Haskoning DHV en Liandon. In het kader van het onderzoek heeft op 7 oktober een workshop plaatsgevonden met een aantal bedrijven op TPN-West. Tijdens deze workshop zijn door de individuele bedrijven, op basis van hun energieprofielen en ambities, hun kansen en opties voor verduurzaming in beeld gebracht. Eén optie die voor veel bedrijven mogelijk een positieve businesscase heeft, is het aansluiten op de juist gerealiseerde warmtetransportleiding van Indigo. (De aandeelhouders van Indigo zijn de gemeente Nijmegen en Alliander DGO.) Om de investering die nodig is voor het aansluiten van de bedrijven betaalbaar te kunnen realiseren, moeten per deelgebied, zoveel mogelijk bedrijven kiezen voor een aansluiting. Dit betekent dat de bedrijven binnen een deelgebied collectief dienen samen te werken. Op 25 november jl. heeft de vervolg-workshop plaatsgevonden, waarin een aantal bedrijven de basis hebben gelegd voor dit projectvoorstel. Dit voorstel beschrijft, hoe in beeld kan worden gebracht, hoe bedrijven uit verschillende deelgebieden van het bedrijventerrein, aangesloten kunnen worden op het Warmtenet Nijmegen. Bij de workshop van 25 november waren onderstaande personen aanwezig: Dennis Piron van Waterschap Rivierenland; Hans Glaudemans van Cultuurspinnerij de Vasim; Harrie van der Wielen van Nuon; Huub Biezemans van Alewijnse; Peter Zwaan van NACCO Materials Handling BV; Vincent Schakel van GDF- SUEZ Energie Nederland; Itske van Lith van Liandon (facilitator). Op 8 december heeft een aantal van deze personen het projectvoorstel verder uitgewerkt. Dit projectvoorstel beschrijft de werkwijze om te komen tot een optimaal distributienetwerk. Optimaal betekent hier dat zoveel mogelijk van de bedrijven op TPN-West, die de ambitie hebben om gebruik te maken van (duurzame) warmte, worden aangesloten de warmtetransportleiding van Indigo (het warmtenetwerk op TPN-West). Uitgangspunt is dat hierbij gezocht wordt naar een clustering van bedrijven met een warmtevraag die bij elkaar genomen afdoende is om de realisatie van een distributienet haalbaar te maken. Doel Doel van dit projectvoorstel is in beeld te brengen waar op bedrijventerrein TPN-West een clustering van bedrijven aanwezig is met de wens aangesloten te worden op het warmtenet, die voldoende is om het daarvoor nodige distributienetwerk aan te leggen.
59
Scope Het onderzoeksgebied omvat alle bedrijven op TPN-West met uitzondering van de bedrijven gevestigd aan De Vlotkampweg en Lindenhoutseweg, waarvoor al de businesscase wordt uitgewerkt om deze bedrijven aan te sluiten op het Warmtenet Nijmegen. Daarnaast wordt gekeken naar grootverbruikers nabij TPN-West die dichtbij een clusters van bedrijven liggen, denk hierbij bijvoorbeeld ook aan de scholen langs de Energieweg, zoals het ROC en Helicon. Op basis van de verzamelde informatie kan per clustering van bedrijven een businesscase gemaakt worden of de aanleg van een distributienet vanaf het hoofdnet Indigo te realiseren is. De opvolgende besluitvorming en realisatie valt buiten de scope van dit voorstel. Het project omvat het gehele bedrijventerrein en is binnen TPN-West dus niet opschaalbaar. Maar als deze manier van werken succesvol blijkt, dan kan het ook elders toegepast worden. Beoogde impact Het project draagt bij aan verder gebruik van het Warmtenet Nijmegen en de energie-neutraliteit van het bedrijventerrein. Daarbij is de werkwijze bruikbaar voor andere gebieden buiten TPN-West. Het gebruik van duurzame restwarmte in plaats van fossiel gas levert een enorme bijdrage aan de energie-neutraliteit van een gebied en dus ook aan TPN-West. Werkwijze De volgende stappen moeten doorlopen worden om in beeld te krijgen waar een clustering van bedrijven aanwezig is met een passende warmtevraag: 1. Inventarisatie van de aanwezige bedrijven per deelgebied; 2. Voeren verkennende gesprekken met de bedrijven. Dit wordt zoveel mogelijk telefonisch uitgevoerd. Doel van dit gesprek is om in beeld te krijgen of bedrijf interesse hebben in een aansluiting op het warmtenet en wat het energieverbruik is; 3. Doorrekenen op deelgebiedsniveau of realisatie distributienet financieel haalbaar is; 4. Advies uitwerken voor vervolgstappen. De betrokken bedrijven bij het opstellen van dit projectvoorstel geven aan een rol te willen spelen door gebruikt te maken van hun netwerk. Denk hierbij aan het eerste contact te leggen met buurbedrijven en hen enthousiast te maken voor het warmtenet. De gesprekken met de bedrijven en het doorrekenen of de realisatie voor een deelgebied haalbaar is, wordt uitgevoerd door Liandon. Hierbij wordt het rekenmodel dat is ontwikkeld voor deelgebied De Vlotkampweg/ Lindenhoutseweg gebruikt. Eventuele vervolgfase Als na deze fase blijkt dat voor een deelgebied het haalbaar is om een distributienet aan te leggen, wordt uitgebreid overleg gevoerd met de geïnteresseerde bedrijven en wordt voor het deelgebied een businesscase uitgewerkt voor een distributienet op dezelfde wijze als rondom De Vlotkampweg/Lindenhoutseweg. De gesprekken met de bedrijven die in de vervolg fase worden gevoerd, moeten voldoende informatie boven tafel brengen om tijdens de vervolgstap de businesscase op deelgebiedniveau door te rekenen. Belangrijk hierbij is dat in ieder geval een deskundige op het gebied van warmte, koude, stoom en warmtepompen bij deze gesprekken aanwezig is.
60
Concreet aanbod van restwarmte Het gebruik van duurzame restwarmte is in alle gevallen veel duurzamer dan het gebruik van fossiel gas en levert een belangrijke bijdrage aan de energie-neutraliteit van een individuele bedrijf en TPN-West als geheel. Alliander DGO en Indigo behandelen daarbij alle potentiële producenten en afnemers gelijk, bij het ontwikkelen en realiseren van een duurzaam en concreet aanbod van de levering van restwarmte aan de bedrijven op TPN-West. Momenteel wordt gesproken met enkele potentiële producenten, waaronder Nuon Warmte en GDF-SUEZ. GDF-SUEZ geeft aan het eigendom van het distributienet en het transporteren aan Indigo over te willen laten. In dat geval leidt dit tot een aanbod, waarbij het transport én distributie worden gedaan door Indigo en de producent(en) zich richt(en) op de productie van restwarmte. Vooralsnog is Nuon de enige partij die nu een concreet aanbod kan doen voor het leveren van duurzame restwarmte. En omdat Nuon zelf het distributienet wil realiseren, wordt bij het ontwerpen van het distributienetwerk voor de verschillende deelgebieden nauw worden samengewerkt tussen Liandon en Nuon Warmte. Alliander beperkt zich in dit aanbod tot het transporteren van de restwarmte via de warmtetransportleiding van Indigo.
61
Bijlage 8: Voorstel uitwerking business case Smart Grid TPN-West Om een gerichte businesscase uit te werken voor toepassing van smart grid principes op het bedrijventerrein TPN-West, is een voldoende concrete toepassing nodig. Daarbij gaat het vooral over 1) het toepassen van smart gridtechnologie op het bestaande net, waardoor kostenvoordelen ontstaan voor belanghebbenden, 2) de inpassing/aansluiting van wind- en/of zonprojecten op het bestaande electriciteitsnet en 3) de mogelijk te behalen kostenvoordelen van een andere wijze van netinpassing. Dat kan bv leiden tot reductie van aanlegkosten dan wel tot het verminderen van transportkosten en/of energiebelasting. In dit projectvoorstel gaan we uit van type 1), omdat deze niet afhankelijk is van het al- dan niet doorgaan van een windturbine- of een grootschalig zon-PV-project. Verder bestaat op bedrijventerrein TPN-West behoefte aan snel internet op basis van een glasvezelnet. Smart Grid technologie maakt o.a. gebruik van datacommunicatie, waarvoor een glasvezelverbinding een zeer geschikte voorziening is. In dit voorstel kijken we naar de combinatiemogelijkheden van een Smart Grid met de aanleg van glasvezel in het gebied. We richten ons in eerste instantie op het electriciteitsnet en op mogelijkheden die op korte termijn realiseerbaar zijn. De voorgestelde aanpak sluit aan op het project MODIENET, een zogenaamd demonstratieproject voor Smart Gridtechnologie op rijksniveau. De casus TPN-West is een praktijkvoorbeeld waarin de verkregen inzichten worden toegepast. Aanpak en planning De aanpak valt uiteen in een aantal stappen. Onderstaande tabel geeft een overzicht, waarbij tevens de planning per stap is vermeld. Stap
Toelichting
Planning (2015)
1. inventarisatie
De bestaande netstructuur wordt in beeld gebracht, met de nadruk op optredende knelpunten waar smart gridtechnologie een oplossing geeft (bv. congestie, gebrek aan sturingsmogelijkheden e.a.) de uit te werken subcases worden op basis van perspectief (mate waarin zij een oplossing bieden en terugverdientijd) in een prioriteitsvolorde gezet. Glasvezel wordt sowieso meegenomen. De meest veelbelovende subcases worden uitgewerkt tot een uitvoeringsvoorstel Vastleggen en communiceren van de resultaten naar Alliander DGO, TPN-West en externen Bestellen materialen en uitvoering. NB niet in dit voorstel opgenomen
Maart-april
2. ranking en selectie
3. uitwerken 4. rapportage 5. Vervolg: uitvoering
Uitvoering van de werkzaamheden geschiedt door Cofely in nauwe samenwerking met Liandon.
Mei
Juni-juli september Oktober en verder
