Toolkit: ‘Beter stoppen en leefstijl’
Douwe Reitsma Marieke de Kogel 2014
SmartAgent
1
Inhoudsopgave 1.
Inleiding .................................................................................................................................. 4
2.
Leefstijlen ............................................................................................................................... 6
3.
4.
5.
2.1
De gele leefstijl .............................................................................................................. 8
2.2
De groene leefstijl .......................................................................................................... 9
2.3
De blauwe leefstijl........................................................................................................ 10
2.4
De rode leefstijl ............................................................................................................ 11
Leefstijlen en zorgverlening ................................................................................................. 12 3.1
De gele leefstijl ............................................................................................................ 13
3.2
De groene leefstijl ........................................................................................................ 13
3.3
De blauwe leefstijl........................................................................................................ 14
3.4
De rode leefstijl ............................................................................................................ 14
Leefstijlen en stoppen met roken ......................................................................................... 16 4.1
De gele leefstijl ............................................................................................................ 16
4.2
De groene leefstijl ........................................................................................................ 18
4.3
De blauwe leefstijl........................................................................................................ 20
4.4
De rode leefstijl ............................................................................................................ 21
4.5
Concluderend .............................................................................................................. 22
Conclusie.............................................................................................................................. 24
Bijlage 1: Onderzoeksverantwoording ........................................................................................ 27 Bijlage 2: Adressen ..................................................................................................................... 28
SmartAgent
2
Voorwoord Zouden leefstijlen een bijdrage kunnen leveren aan speerpuntprojecten van de GGD – Rotterdam - Rijnmond? De gemeente wil social marketing inzetten bij gezondheidsbevordering, gezond bewegen en voeding, activeren van burgers et cetera. Stoppen met roken is één van de speerpunten. In het project ‘leefstijl en stopondersteuning’ voor professionele hulpverleners wordt de bruikbaarheid van social marketing verkend. De vraag die centraal stond was: In Rotterdam wordt anno 2014 in een aantal wijken door volwassenen nog flink gerookt, tussen de 32 en 39%, tegen 27% in Nederland. Het gaat dan om ‘veel rokers’ met weinig opleiding, een laag inkomen, vaak van Turkse of Surinaams/Antilliaanse herkomst. Uit onderzoek is bekend dat de meeste rokers willen stoppen, maar hierin op eigen kracht niet slagen. Ondersteuning bij stoppen met roken vergroot de kans op succes met factor drie tot zeven. De huisartsenzorg in de wijk, maar ook de rookstoppoli in het ziekenhuis, de diëtistenpraktijk en verloskundigenzorg, lijken een kansrijke plek voor het aanbieden van stoppen met roken ondersteuning. De vraag is op welke wijze rokers die willen stoppen door de huisarts kunnen worden 'verleid' om gebruik te maken van effectieve stopondersteuning. Daarbij moet ook de vraag worden beantwoord welke stopondersteuning het beste past bij het leefstijlprofiel van de roker. Voor het beantwoorden van deze vragen is een social marketing onderzoek opgezet door Smart Agent. Het is te vroeg om te constateren wat het effect op de patiënten is van de leefstijlgerichte aanpassingen die de getrainde professionals toepassen. De professionals reageren zelf echter enthousiast en herkennen veel mogelijkheden. Zij hebben persoonlijk al veel aan de kennismaking met leefstijlen gehad en zijn er zelf mee aan de slag gegaan. Op basis van deze eerste positieve indrukken heeft de GGD Rotterdam – Rijnmond besloten nu ook de ROS Zorgimpuls erbij te betrekken. Begin 2014 wordt een workshop georganiseerd voor zorgverleners die het programma stoppen met roken vanuit de basisverzekering aanbieden. Het projectteam
SmartAgent
3
1.
Inleiding
Het stoppen met roken is voor veel mensen bijzonder moeilijk. Er wordt vanuit de overheid op diverse manieren geprobeerd ondersteuning te geven aan burgers die willen stoppen met roken. Pleisters, boekjes en tabletten en gesprekken hebben enig effect, maar het resultaat blijft teleurstellend. Er wordt ook ingezet op persoonlijk coaching. Veel hulpverleners zijn tevreden met het substantieel verminderen van het rookgedrag ook al is dat niet het uiteindelijke doel. Sinds 2013 experimenteert de GGD Rotterdam met het verspreiden van inzichten in leefstijlen onder de hulpverleners. De workshops met beleidsmedewerkers, gesprekken met de doelgroep en trajecten met huisartsondersteuners en gespecialiseerde consulenten leiden tot nieuwe inzichten en methoden om het rookgedrag te beïnvloeden. Het is te vroeg om positieve conclusies te trekken voor het effect op de roker, maar het effect op de hulpverlener is concreet. Het inzetten van stopondersteuning en diverse middelen die daarbij kunnen helpen kan effectiever worden door gebruik te maken van verschillen in leefstijlen. Daar beginnen de hulpverleners overtuigd van te raken. De burgers kunnen verdeeld worden in segmenten die een min of meer overeenkomstige leefstijl hebben. Leefstijl onderzoek is gericht op ‘hoe mensen in het leven staan’ en niet alleen hetgeen zij fysiek wel of niet doen. Hulpverleners hebben ervaren dat met behulp van enige segmentatiekennis:
De roker sneller kan worden begrepen in hetgeen wel en niet belangrijk is als argument om te stoppen.
Zijn zich meer bewust van het belang voor sommige leefstijlen om de omgeving van de roker actief bij het stoppen te betrekken (en dus op consult uit te nodigen).
Zien in dat de beperkte druk vanuit de partner soms een effect is van zijn/haar leefstijl en kunnen de partner empoweren om door te zetten om de partner te ondersteunen.
Herkennen het effect van hun eigen gedrag en uitstraling (kleding) op het proces van het verlenen van hulp bij het stoppen met roken op de klant.
In het voorliggende document wordt een beknopt inzicht gegeven in de achtergronden die horen bij verschillende leefstijlen. De verschillen zijn ook vertaald naar de eerste inzichten in de
SmartAgent
4
verschillen in methoden van ondersteunen die zouden kunnen horen bij de verschillende leefstijlen. In hoofdstuk twee geven we een introductie in de verschillende leefstijlen die wij in dit project hanteren. We beschrijven hierbij hun achterliggende motieven, wensen en behoeften op de verschillende domeinen. In het derde hoofdstuk wordt de leefstijlkennis vertaald naar ‘zorg’ in het algemeen en in het vierde gaat het over ‘ondersteunen bij stoppen met roken’ in het bijzonder. Welke motieven hebben (ex)-rokers om al dan niet te stoppen en welke hulpmiddelen zijn het meest effectief bij de verschillende leefstijlen? Deze inzichten worden geïllustreerd door quotes en casussen. In het concluderende vijfde hoofdstuk doen we enkele aanbevelingen om de stopondersteuning meer effectief in te zetten bij de verschillende leefstijlen.
SmartAgent
5
2.
Leefstijlen
Waarom doen mensen de dingen die ze doen? Waarom woont de één liever in het centrum en de ander in Schiebroek? Waarom gaat de één liever op familiebezoek en de ander juist liever een dagje erop uit? Keuzes die mensen maken worden niet alleen gemaakt op basis van leeftijd, inkomen en gezinssamenstelling. Juist de onderliggende waarden en motieven van mensen bepalen hoe iemand echt in het leven staat. Tenslotte kan je zowel in het centrum als in Schiebroek een woning huren of kopen voor dezelfde prijs (alleen niet met de zelfde oppervlakte). Keuzes zoals deze (maar ook die voor bijvoorbeeld een type auto of hoe je op vakantie gaat) kun je herleiden tot ‘psychologische’ behoeften. Dat zijn niet-tastbare dingen die je als mens nodig hebt om je prettig te voelen, zoals aandacht, ontplooiing of een gevoel van veiligheid. Psychologische behoeften gaan doorgaans over onderwerpen waaraan iedereen behoefte heeft. Het verschilt echter per persoon waar je in welke mate meer en minder behoefte aan hebt. Zo heeft vrijwel iedereen behoefte aan een veilig gevoel, maar de één in mindere mate dan de ander. Het gevoel is van invloed op de keuzes die je maakt. Wie veel behoefte aan een veilig gevoel heeft zal bijvoorbeeld niet zo snel, in hartje Rotterdam, in een dynamische multi culturele buurt met een ruim uitgaansleven, gaan wonen. SmartAgent doet onderzoek naar deze onderliggende waarden en motieven van consumenten en gebruikt daarvoor een model. Dit model heet het Brand Strategy Research model (BSR) en is in eerste instantie ontwikkeld voor het verbeteren van de marketing van commerciële producten. Deze inzichten bleken ook belangrijk voor de dagelijkse processen in het leven van de consumenten/burgers. 1
We gaan in dit document op de achtergronden van het model niet in . Wel is het belangrijk te weten met welke uitkomsten we direct aan de slag kunnen. Allereerst is het essentieel dat het model twee assen heeft:
1
Voor meer inzicht in de achtergronden en naslag literatuur bestaan de volgende publicaties: SmartMoment deel 1. SmartBSR Belevingsonderzoek; Achtergronden bij een metataal, 2003-2010, Lamme A.W, Red. D. Reitsma, ISBN 987-94-90812-01-0 SmartMoment deel 2. Brand Strategy Research (BSR) Van theorie naar statistiek, 2010, Van Hattum P, Red D. Reitsma ISBN 978-94-90812-02-7 SmartMoment deel 3. Bestuurders: “Begrijpen wij elkaar” Het toepassen van leefstijlen in het openbaar domein, Reitsma D, 2012, ISBN 97894-90812-00-3
SmartAgent
6
- de horizontale as, ook wel de sociologische as, maakt onderscheid in mensen die meer individueel (ego) of juist meer groepsgericht (groep) zijn. - de verticale as, ook wel de psychologische as, maakt onderscheid in mensen die meer extravert of meer introvert zijn. Door deze assen ontstaan er vier kwadranten, ook wel leefstijlen genoemd. In de onderstaande figuur worden de verschillende leefstijlen door middel van hun kenmerken kort getypeerd. Met de gebruikte illustrerende foto’s proberen we ook een verschil op te roepen tussen de groepen. Het gaat daarbij om de samenhang tussen de woorden en de foto’s die een verschillende leefstijl proberen aan te duiden. -
de gele leefstijl, welke staat voor harmonie en gezelligheid;
-
de groene leefstijl, welke staat voor geborgenheid en bescherming;
-
de blauwe leefstijl, welke staat voor controle en prestige;
-
de rode leefstijl, welke staat voor vitaliteit en levendigheid.
Ieder individu is uniek en heeft een individueel leefstijlprofiel. Elk individu heeft een score op alle vier de leefstijlen, maar er is vaak één kleur dominant. Het leefstijlprofiel dat gebaseerd is op je waardenoriëntatie is net zoals karaktereigenschappen iets dat bij je hoort en is
SmartAgent
7
behoorlijk stabiel. Tevens geeft de leefstijl vooral de ambitie weer, het wil niet zeggen dat iemand dat altijd bereikt. Dit zien we vooral terug bij de blauwe leefstijl. Niet iedereen die zich het meest herkent in de blauwe waarden is daadwerkelijk succesvol. De kenmerken die horen bij een leefstijl beschrijft wat iemand nastreeft.
2.1
De gele leefstijl
“Iedereen heeft z’n rol in deze samenleving en met elkaar maken we er het beste van” Mensen met een gele leefstijl omschrijven zichzelf als spontaan, gezelligheidzoeker en zeer sociaal. Zij hebben vaak een breed sociaal netwerk waarin zij veel schakelen. Vanuit hun open extraverte houding leren zij vaak en gemakkelijk nieuwe mensen kennen. Meer dan eens ontwikkelen die kennissen zich tot goede vrienden. Voor mensen uit de gele wereld staat het gezin of het buurtleven vaak centraal. Hoewel zij een breed sociaal netwerk hebben, is de gezochte gezelligheid toch vooral te vinden in de straat, bij de lokale vereniging of aan de eettafel. Een harmonieuze verstandhouding tussen mensen is daarbij van wezenlijk belang. Empathie, een open houding naar elkaar toe en het delen van ervaringen is waar het voor deze mensen allemaal om draait.
SmartAgent
8
Harmonie en evenwicht zijn ook belangrijke drijfveren voor deze mensen. Hierbij gaat het zowel om harmonie tussen buren/vrienden/kennissen als harmonie tussen werk en privé. Ook als consument is men vaak op zoek naar producten die een harmonieuze uitstraling hebben, of de gezelligheid in huis kunnen brengen. Door het belang dat gehecht wordt aan het gezinsleven en sociale contacten in de buurt, voelen de meeste mensen uit de gele wereld zich het meest thuis in een ‘gewone’ woonwijk.
2.2
De groene leefstijl
“Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg” Mensen met een groene leefstijl zijn eveneens groepsgericht, maar zijn meer naar binnen gericht (introvert) dan mensen uit de gele wereld. Men leidt een rustig leven en beweegt zich in een kleine kring van familie, vrienden en/of buren waarmee men intensieve contacten heeft. Men typeert zichzelf als kalm, rustig en serieus van karakter. Privacy is erg belangrijk; de groene persoon leeft dan ook vaak een ietwat teruggetrokken bestaan. De wereld is wat dat betreft niet erg groot voor de groenen.
Naast de contacten die worden onderhouden met de directe familie en goede vrienden is men ook wel vriendschappelijk met de eigen straatgenoten.. “Ons kent ons” geeft een gevoel van
SmartAgent
9
geborgenheid en veiligheid waar deze mensen vaak naar streven. Ze wonen bij voorkeur in een rustige wijk, waar ze een beetje op zichzelf kunnen zijn.
2.3
De blauwe leefstijl
“Je moet het beste uit jezelf halen”. Voor mensen met een blauwe leefstijl staat presteren en controle centraal. Deze individualisten zijn in het algemeen zeer ambitieus en zien een succesvolle carrière als een belangrijk doel in het leven. Hierbij maakt men gebruik van hun analytische capaciteiten, assertiviteit en intelligentie, maar ook van hun bedachtzaamheid bij het maken van weloverwogen beslissingen.
Blauwe mensen zijn vaak directief ingesteld; men houdt de touwtjes graag in eigen hand. Carrièreplanning is bijvoorbeeld typisch een term voor mensen uit de blauwe wereld. Waar mensen uit de rode wereld van baan wisselen omdat ‘iets interessants op hun pad komt’, zonder dat daar strategische overwegingen aan ten grondslag hoeven te liggen, hebben mensen uit de blauwe wereld vaak een pad uitgestippeld die idealiter leidt tot een status
SmartAgent
10
verrijkende maatschappelijke positie. De blauwe persoon als consument is dan ook gevoelig voor luxueuze producten die een bepaalde mate van status vertegenwoordigen. Men woont het liefst in een omgeving met mensen die een beetje hetzelfde zijn als zij.
2.4
De rode leefstijl
“Pluk de dag” Mensen met een rode leefstijl beschrijven zichzelf vaak als intelligent, eigenzinnig en zelfbewust. Zij hebben een vrije geest en vinden in het verlengde daarvan vrijheid en onafhankelijkheid erg belangrijk. Voor mensen uit de rode wereld is er in het leven meer dan alleen werk, het gezin of de buurt. Genieten is een sleutelbegrip en een belangrijk onderscheid met de eveneens egogerichte (individualistische) mensen uit de blauwe wereld. Voor ‘blauw’ zijn werk en carrière bepalend, terwijl ‘rood’ ook tijd wil inruimen voor persoonlijke ontwikkeling en cultureel avontuur. Vrijheid en flexibiliteit is in de werksituatie dan ook van grote waarde.
De rode persoon als consument heeft een losse en actieve manier van leven. In marketingtermen geldt rood als een “early adopter”, een consument die graag producten als eerste koopt of gebruikt en niet afwacht totdat iets mainstream is geworden.
SmartAgent
11
3.
Leefstijlen en zorgverlening
Hoe zijn leefstijlen nu te vertalen naar de zorg? Om deze verbindingen te kunnen maken zijn de afgelopen 10 jaar tientallen onderzoeken uitgevoerd. In dit hoofdstuk leggen we de gevonden verbinding tussen leefstijl en de zorgvraag uit. Het model Op de assen is de angst voor het verlies aan zelfstandigheid de drijvende kracht voor de strategie die de zorgbehoevende burger kiest. Op de psychologische as staat aan de bovenzijde het waarborgen van de zelfstandigheid en vitaliteit centraal. Aan de onderzijde van het model, de introverte zijde, is er ten aanzien van zorg en gebreken sprake van een ‘taboe’. Over gebreken praat je niet; er is bijna een soort schaamte. Op de sociologische as, ego links en groepsgericht rechts wordt het verschil in strategieën ter voorkoming van de afhankelijkheid omgezet in individualisme (zelf) versus duidelijk aan ‘de groep’ vasthouden’. Samenhangend hiermee en parallel aan de sociologische dimensie, kunnen een aantal strategieën onderscheiden worden die door de respondenten in de context van zorg worden gehanteerd:
adaptie een het sociale 'netwerk': hier wordt het sociale netwerk gebruikt om zich te kunnen handhaven (geel)
adaptie aan 'instituties': hier valt men terug op oplossingen die in collectieve zin worden aangeboden (groen)
heroïsche strijd: hier bindt men de strijd aan om zich te handhaven (blauw)
vermijding: hier is sprake van een strategie van ontkenning (rood)
SmartAgent
12
De algemene beschrijving van de verschillen in leefstijlen van consumenten kan nu verder worden uitgewerkt naar verschillen in de beleving van zorg en hoe daar door hulpverleners het beste op kan worden ingespeeld.
3.1
De gele leefstijl
Respondenten in de gele leefstijl onderscheiden zich door bij 'zorg' primair uit te gaan van oplossingen binnen het eigen sociale netwerk: hulp van de partner, kinderen, familie, buren, vrienden, etc.: iedereen lijkt een steentje bij te dragen. Het eigen sociale netwerk wordt bij wijze van spreken beschouwd als een soort van supportsysteem en door gebruik te maken van en/of door zelf mantelzorg te verlenen bevestigt en versterkt men het bestaan en het nut van het sociale netwerk. De verleende mantelzorg lijkt zich hier min of meer spontaan te organiseren en men heeft ook een spontane en meegaande houding ten opzichte van de zorg die men geboden krijgt: als bepaalde zaken vandaag niet gebeuren, dan komt het morgen wel. Overigens wordt de huisarts ook tot dit primaire sociale netwerk gerekend en vaak als een soort van 'huisvriend' beschouwd. Wanneer het om medische zorg of medische zaken gaat vormt de huisarts het centrale contact in de rol van een vertrouwde autoriteit: die regelt alles.
3.2
De groene leefstijl
Respondenten in de groene leefstijl zijn – wanneer het om zorg gaat – niet de makkelijkste klanten. Men is op zoek naar die vertrouwenspersoon die het voor ze opneemt en er voor zorgt dat alles goed komt. Respondenten in de groene leefstijl zijn huiverig voor het inschakelen van het eigen netwerk: men vreest hierdoor de zelfstandig te verliezen. Men verwacht van zorgverleners dat zij de zaken op hun manier regelen, volgens vaste rituelen, met een vaste regelmaat en dat zaken op vaste tijden gebeuren. Ondersteuning kan beter aan 'specialisten' overgelaten worden die taken 'professioneel' aanpakken. Een beroep doen op professionele instellingen hoort daarbij. Men heeft de impliciete overtuiging dat wanneer je ziek bent je recht hebt op hulp. Door deze perceptie ontstaat soms een wat dubbelzinnige houding ten aanzien
SmartAgent
13
van de aandoening: deze krijgt de impliciete status van een asset, een waardevol bezit, waarmee men vooral aandacht, maar ook mededogen, middelen, et cetera kan afdwingen.
3.3
De blauwe leefstijl
Deze respondenten zijn overwegend uitermate kritisch over 'de' zorg in Nederland: artsen zijn incompetent en zijn niet op de hoogte van de laatste ontwikkelingen, zorgorganisaties sluiten niet aan op de behoefte, etc. Over het algemeen heeft men het gevoel er alleen voor te staan, ook wanneer men met 'zorg' te maken krijgt: men moet alles zelf regelen, organiseren en controleren, want anders komt er allemaal niets van terecht. Over datgene wat men zelf heeft geregeld is men echter tevreden. Men moet zelf kunnen sturen en invloed kunnen uitoefenen en wanneer dat niet lukt blijft er weinig anders over dan 'de tanden te laten zien'. Respondenten in de blauwe leefstijl gaan uit van professionele hulp. Over het algemeen beschikt men niet over een sociaal netwerk dat geschikt is om een zorgvraag aan te kunnen. Thuiszorg of mantelzorg heeft geen status en dient dus te worden gedelegeerd naar professionele instellingen of te worden ingekocht bij derden. Men zelf op zoek naar de ultieme oplossing of kennis: op internet, door boeken en vakbladen te lezen, etc. Men gaat zich bij wijze van spreken zelf specialiseren en professionaliseert zodoende.
3.4
De rode leefstijl
Respondenten in de rode leefstijl zijn over het algemeen eigenzinnig en leven in een eigen 'cultuur'. Voor wat zorg betreft kunnen ze beschouwd worden als min of meer vervreemd van collectieve voorzieningen. Men weet recht te hebben op de collectieve medische voorzieningen (lees: ziekenhuiszorg), maar daarnaast kan men zich verder weinig voorstellen. Voor zover men zicht heeft op zaken als thuiszorg heeft men niet het idee daar wat aan te hebben: het sluit niet aan op het eigen leven, is niet voor hen bedoeld ("... ik hoor hier echt niet bij ...") en thuiszorg wordt daarmee als irrelevant, niet terzake doende afgedaan en verder genegeerd. Respondenten in de rode leefstijl zijn geneigd hun eigen plan te trekken. Men gaat daarbij vrijwel volledig uit van 'zelfredzaamheid': wanneer men problemen zelf of samen met de partner
SmartAgent
14
niet kan oplossen, doet men eventueel een beroep op het 'eigen' sociale netwerk dat met name uit 'vrienden' of 'buddy's' bestaat. In z'n algemeenheid zou binnen deze leefstijl gesproken kunnen worden van vormen van 'verdringing'. Gekoppeld aan informatie uit eerdere onderzoeken van SmartAgent ontstaat het volgende beeld of de volgende relevante hypothesen ten aanzien van de verschillende segmenten in de context van (thuis-) zorg voor wat betreft de achterliggende behoeften:
VITAAL extravert
Vitaliteit
ontkenning ziekte
behoefte aan middelen om te leven naar eigen kenmerkende idealen
ego oriëntatie
'huisarts' centraal
zorg = elementair
behoefte aan respect en controle over situaties, wil heft in eigen handen
SmartAgent
behoefte aan beleving van sociale verbondenheid in huiselijke kring
zorg = facilitair
zelfsturing centraal
Controle
Harmonie
erkenning ziekte
groepsoriëntatie
behoefte aan aandacht, geborgenheid en erkenning van problemen
PROBLEMATISEREN introvert
Bescherming
15
4.
Leefstijlen en stoppen met roken
Hoe kan het leefstijl denken nu bijdragen aan een effectiever stopprogramma? Om deze verbinding te leggen hebben we gesproken met experts, rokers en ex-rokers en stoppen met roken coaches. In dit hoofdstuk gaan we in op de gevonden verbindingen en leggen we uit hoe dit ingezet kan worden bij het programma stoppen met roken. We gaan eerst in op de leefstijlen afzonderlijk. Vervolgens zullen we de gevonden conclusies verwerken tot enkele samenvattende sheets.
4.1
De gele leefstijl
De gele leefstijl ziet roken echt als onderdeel van het sociale proces. Het is gezellig om te roken op feestjes. “In cafés en op gezellige momenten vind ik het moeilijk om niet te roken” en ook “Wanneer ik een borreltje drink dan pak ik er een sigaret bij, als er mensen zijn en het is gezellig dan rook ik nog wel eens een sigaret, maar dan is het de volgende dag weer klaar.” Ook is het een manier om de verveling te verdrijven: “Ik rook bijvoorbeeld wanneer ik alleen in de auto zit”. Roken is daarmee een attribuut. Het gaat eigenlijk niet zozeer om het roken zelf, maar veel meer op het sociale proces daarom heen. Het besluit om te stoppen met roken wordt genomen door henzelf, vaak gestimuleerd door gezinsleden en/of de huisarts. Zij maken onderdeel uit van de groep die ze vertrouwen. Hun sociale netwerk steunt dit besluit en houden deze persoon eraan vast. “Zij gingen zeggen: xx wat goed dat je gestopt bent! Dan besef je je wel dat iedereen meekijkt en wanneer je weer een sigaret zou pakken.” De gele leefstijl staat open ten opzichte van de hulp. Ze vinden het prettig om door een ervaringsdeskundige geholpen te worden “Het heeft mij wel geholpen dat de POH een ervaringsdeskundige is, daardoor nam ik dit wel van haar aan”, maar zetten vooral hun eigen netwerk in om hun te helpen met stoppen met roken. Zeker als stellen of vrienden samen roken, is het belangrijk om ze gelijktijdig te helpen. Zo missen ze de gezelligheid van het roken minder, er ontstaat een alternatief. “Het is 2 weken feesten en daar hoort voor mij het roken wel bij. Ik heb het echt in mijn hoofd om te stoppen. Ik voel me ook stukken beter, dus ik hoop dat ik het volhoud”.
SmartAgent
16
Deze leefstijl zal je regelmatig tegenkomen in de praktijk. Een dagboek, om inzicht te krijgen in het rookgedrag, is een eerste stap voor deze groep. Op deze manier worden ze bewust van hun eigen rookgedrag, vaak roken ze meer dan dat ze in de gaten hebben. Verder delen zij graag ervaringen, met vrienden of met de coach / POH. Ze zullen dus regelmatig bij jou langskomen. Belangrijk is om doelen te stellen bij deze groep (anders blijft het ‘gezellig’). Maar nog veel belangrijker is om het netwerk erbij te betrekken. Het sociale netwerk is de doorslaggevende factor om te stoppen met roken (en dus niet meer dat gezellige sigaretje op het balkon te doen).
Casus: Dhr Cornelissen is net voor de kerst, met behulp van kauwgom, gestopt met roken. Hij was er trots op! Tijdens de kerst is hij toch weer begonnen, het is zo gezellig om met de familie buiten
een sigaretje te doen. Zo klets je weer eens goed bij. Hij is nu erg teleurgesteld dat het niet gelukt is, en heeft de hoop opgegeven. Het contact met de stoppen met roken coach wil hij daarom opzeggen. Advies: Roken staat sterk in relatie tot gezelligheid voor dhr. Dit wordt versterkt door de ‘gezellige’ familieleden die met hem een sigaretje roken. Maak daarom Dhr. Cornelissen eerst bewust van zijn valkuilen door het bijhouden van een rokersdagboek. Dat geeft hem inzicht waar de ‘zwakke’ moment liggen. Vraag vervolgens of hij een familielid wil meenemen naar het spreekuur, zodat ze samen over de ‘zwakke’ momenten kunnen praten.
SmartAgent
17
4.2
De groene leefstijl
Binnen de groene leefstijl zien we dat de norm van de groep erg bepalend is in hoe men tegen roken aankijkt. Het gaat niet om de intrinsieke motivatie, maar om de groepsnorm “Op verjaardagen voel je je soms een beetje een outcast “ of juist “Waarna hij in de buurtkroeg elke dag een bakkie (met sigaretje) doet met andere mensen die dat ook elke dag doen.” Ook speelt de huisarts als autoriteit een grote rol bij het stoppen met roken. “Ik ging voor iets anders naar de huisarts, daar raakten we aan de praat over het roken, de huisarts heeft mij vervolgens Champix (pillen) geadviseerd.” Voor de groene leefstijl is roken onderdeel van hun leven. Ze plaatsen de motieven om te stoppen en de gezondheidsrisico’s buiten zichzelf ‘Ik heb al 30 jaar gerookt, wat maakt die paar jaar nog uit?’. Roken was ook nooit gek, iedereen deed/doet het. Ook zijn veel mensen binnen deze leefstijl ervan overtuigd dat roken helpt tegen de stress “Als er iets dwars zit dan word ik nerveus, en dan helpt roken” De groene leefstijl wordt sterk beïnvloed door de eigen groepsnorm. Zolang het binnen de groep de norm is dat roken geen probleem is, zoekt men excuses om niet te stoppen met roken. Het is dus belangrijk om zelf onderdeel te worden van de groep. Dit kan door bijvoorbeeld het hele gezin te helpen met stoppen met roken, in plaats van één individueel persoon. Een belangrijke weg om deze groep effectief te helpen met het stoppen met roken is de huisarts. Ze hebben relatief veel vertrouwen in een autoriteit. Als hij/zij het zegt….. ‘baadt het niet dan schaadt het niet’. Maar dan niet door opmerkingen die de noodzaak teniet doen: “In het ziekenhuis zeggen ze altijd: u rookt zeker niet meneer? Dat is in ieder geval niet aan uw longen te zien”. De motivatie om te stoppen is dan helemaal weg. Ook staat men vrij wantrouwend ten opzichte van allerlei hulpmiddelen, behalve als het vanuit het sociale netwerk wordt geadviseerd. “Het enige wat ik heb overwogen als hulpmiddel is lasertherapie, omdat een paar vrienden dat ook hadden gedaan”.
SmartAgent
18
De mensen met een groene leefstijl worden veelal door familie / vrienden of huisarts gestuurd naar de praktijk van de stoppen met roken coaches. Gehoorde motieven om te stoppen met roken zijn veelal de gezondheidsklachten van de persoon zelf of de partner. De partner speelt een belangrijke rol in de motivatie om te stoppen met roken. Op het moment dat de partner of de coach aangeeft dat ze al zoveel bewondering hebben voor het feit dat ze geminderd zijn met het aantal sigaretten, ontneemt dat vaak de motivatie om volledig te stoppen met roken. Voor deze groep is het belangrijk dat zowel de stoppen met roken coach als de partner vasthoudt in het volledig stoppen met roken. Het is belangrijk om de partner, maar het liefst het hele gezin erbij te betrekken in het stoppen met roken traject. Als coach zul je, veel meer dan bij de gele leefstijl, als autoriteit moeten optreden. Je bent de motivator (de extrinsieke motivatie) voor het stoppen met roken, ze kijken naar jou als degene die het weet en het kan vertellen. Kleding en uitstraling zijn hierbij erg belangrijk.
Casus: Dhr. Jansen is gestart met een stoppen met roken traject. Ondanks vele pogingen lukt het hem niet om volledig te stoppen met roken. Hij stopt voor zijn vrouw, zij is ziek en kan er niet meer tegen. Dhr. rookt veelal in de avond, voor de televisie. Als zijn kleinkinderen er zijn, rookt hij minder. Zijn vrouw is trots op hem dat hij heeft kunnen minderen. Advies: Ga eens spontaan langs in het gezin. Bespreek met elkaar de stimulans om te stoppen met roken. Juist het feit dat zijn vrouw trots op hem is, belemmert hem om volledig te stoppen met roken.
Het doel is immers al bereikt, zo lijkt het. Neem daarin ook de rol aan als een strenge autoriteit. Het oordeel van de mensen die hij vertrouwt is erg belangrijk.
SmartAgent
19
4.3
De blauwe leefstijl
Voor de blauwe leefstijl ligt de norm bij de peergroep, de groep waar zij toe (willen) behoren. De norm binnen deze groep is verschoven. Roken is niet meer stoer, maar juist een zwakte. Volgens een van de ‘blauwe’ respondenten “Roken wordt sociaal steeds minder geaccepteerd. Je voelt je als roker soms een paria, je wordt tegenwoordig sociaal uitgestoten”. De blauwe leefstijl ziet roken als een verlies van controle en daarmee als een zwakheid van zichzelf. Ze verwijten zichzelf dat ze roken. Zo vertelde een van de respondenten: “Ik heb de hele periode dat ik rookte met de stop-gedachte geleefd, ik kon voor mezelf niet accepteren dat ik rookte, maar ik was nu eenmaal verslaafd”. Ze willen het roken eigenlijk ontwijken, zo zei een andere respondent: “Daarnaast vind ik het vervelend dat roken dwangmatig is geworden, als ik niet op tijd rook word ik misselijk, en daar ga ik dan over door zitten piekeren dat dat vervelend is”. Roken is daarmee vooral ontwijken geworden. De blauwe leefstijl wil de controle terug. Ze zoeken alles uit, en raadplegen daarbij ook de huisarts of stopondersteuner. Als stopondersteuner ben je hierin een facilitator. Ze willen graag (van jou) weten wat de gevolgen zijn van het stoppen met roken en welke hulpmiddelen welke bijwerkingen hebben. De uiteindelijke beslissing over het stopmoment en de hulpmiddelen maken ze zelf. “Ik ben nadat ik besloot om te gaan stoppen zelf heel actief op internet gaan zoeken naar hulpmiddelen, prijzen en vergoedingen. Ik heb dit tot in detail zelf uitgezocht en voorbereid, vooral via internet en via folders van fabrikanten van nicotinevervangers. Ook ervaringen van anderen heb ik opgezocht via forums en informatie van fabrikanten van hulpmiddelen (nicotinevervangers). Ik wil weten wat ik wat me te wachten staat”. Als stopondersteuner zal je deze groep niet heel vaak in je praktijk zien. Op het moment dat deze groep zich bij je meldt dan zal dit vooral zijn met een concrete vraag (veelal recept). Het is vooral belangrijk om goed en gedegen antwoord te kunnen geven op hun vragen, en daarbij aan te sluiten bij hun leefstijl. Geef in je antwoorden duidelijk de mogelijkheden weer. zelf zullen zij daar een keuze uit maken.
SmartAgent
20
Casus: Mevr. de Vries heeft een druk bestaan. Ze werkt meer dan 40 uur per week als zelfstandige. Gezondheid is erg belangrijk voor haar. Zo doet
ze haar boodschappen vooral in de biologische winkel en eet ze geen vlees. Er is alleen een probleem; ze rookt en wel 10 sigaretten op een dag. Dit past niet in haar ‘perfecte’ plaatje, maar het lukt haar niet om te stoppen. Mevrouw is erg bewust van haarzelf en haar keuzes. Ze is als zelfstandige gewend veel eigen beslissingen te maken. Juist daarom is het voor haar erg frustrerend dat het niet lukt. Advies: Mevrouw de Vries is gewend haar eigen keuze te maken. Je bent hier voor haar een klankbord. Maak daarom met mevrouw een overzicht van de middelen die haar kunnen helpen bij het stoppen met roken samen met de effectiviteit en de voor- en nadelen die aan elk van de middelen verbonden zijn. Geef aan welke middelen je kan voorschrijven en welke middelen zonder recept gehaald kunnen worden. Geef aan dat ze je altijd kan bellen voor hulp.
4.4
De rode leefstijl
Voor de rode leefstijl is het veel meer een ‘way of life’. Ze zijn zich bewust van de risico’s en zeggen eigenlijk; hoe harder mensen roepen dat ik moet stoppen, hoe langer ik doorrook. “Laat me maar mijn eigen gang gaan. Ik kies mijn eigen pad wel, je moet ook van het leven genieten”. De rode leefstijl ziet het als een ‘way of life’ en kan eigenlijk alleen door iemand die op dezelfde manier in het leven staat als hij/zij overtuigd worden om te stoppen met roken. Hem/ haar confronteren met alle gevolgen is daarbij erg belangrijk. “Ieder mens moet zelf beslissen wat hij doet. Maar het is wel goed dat de feiten erin gewreven worden dat je overtuigd wordt om te stoppen”.
SmartAgent
21
De rode leefstijl ziet roken als iets wat bij hun hoort. Iedereen moet zelf beslissen of hij/zij rookt. Je moet ervan genieten, zo gaf ook een van de vrienden aan: “ik geniet van het sigaretje ’s avonds”, en niet teveel over nadenken. Om te stoppen moet je daar zelf ook volledig van overtuigd zijn;; “De noodzaak is nog niet groot genoeg”. Roken is daarmee een onderdeel van het Zijn (wie je bent). In de praktijk zal je ook deze leefstijl minder vaak tegenkomen. Op het moment dat iemand met deze leefstijl in de praktijk komt, zal je merken dat zij geen behoefte hebben aan allerlei begeleiding. Ook het bijhouden van een dagboekje wordt vooral betuttelend gevonden. Wel hebben ze behoefte om met jou, of met een buddy te sparren over manieren waarop met roken gestopt kan worden. Deze manieren worden veelal meer in de alternatieve hoek gezocht.
4.5
Concluderend
In het onderstaande schema worden de verschillen scherp weergegeven. De sfeer die er heerst ten aanzien van het stoppen is ook verwoord door de benaming van de assen aan te scherpen.
Op de horizontale as maken we het onderscheid tussen het ‘zelf’ centraal en afhankelijk centraal. We zien binnen de rood-blauwe leefstijl dat het ‘zelf’ uiteindelijk bepaald welke keuze er gemaakt wordt (stoppen of niet), al dan niet kijkend naar de peergroup. Binnen de geel-
SmartAgent
22
groene leefstijl zien we juist dat men zich afhankelijk maakt van de groep, binnen groen speelt daarbij de groepsnorm een belangrijke rol, binnen de gele leefstijl heeft de groep vooral een belangrijke ondersteunende rol in het besluit. Op de verticale as maken we het onderscheid tussen zakelijk en menselijk. De rode en gele leefstijl kijken veel meer naar de menselijke / sociale kant van roken, roken is gezellig of een way of life. Voor de groene en blauwe leefstijl heeft roken meer een zakelijke benadering. Het is iets wat je (niet) doet (een zakelijke benadering) en hangt sterk samen met de norm van de groep. Als we vervolgens kijken naar de hulp die aangeboden kan worden, dan is uit het bovenstaande na voren gekomen dat elk van de werelden een andere behoefte hebben ten aanzien van hulp.
SmartAgent
23
5.
Conclusie
De hulpverleners, die deelnamen aan het project ‘leefstijl en stopondersteuning’ van de GGD Rotterdam, hebben ervaren dat met behulp van kennis van verschillen tussen de leefstijlen van patiënten:
De roker sneller kan worden begrepen in hetgeen wel en niet belangrijk is als argument om te stoppen.
Zijn zich meer bewust van het belang voor sommige leefstijlen om de omgeving van de roker actief bij het stoppen te betrekken (en dus op consult uit te nodigen).
Zien in dat de beperkte druk vanuit de partner soms een effect is van zijn/haar leefstijl en kunnen de partner empoweren om door te zetten om de partner te ondersteunen.
Herkennen het effect van hun eigen gedrag en uitstraling (kleding) op het proces van het verlenen van hulp bij het stoppen met roken op de klant.
Als wij dit vertalen naar een aanpak voor de gele leefstijl dan zien wij dat mensen binnen de gele leefstijl zich over het algemeen makkelijker laat beïnvloeden door zijn directe omgeving. Ook worden zij veelal ondersteund bij een stoppoging door zijn omgeving. Ze zien de formele stopondersteuner meer als een soort (ervarings)-coach die hen helpt bij het stoppen met roken in de vorm van tips en trics (zoals de medicijnen die ze het beste kunnen gebruiken en wat te doen bij verveling). Voor een effectievere stopondersteuning is het goed om aan degene die wil stoppen met roken te vragen om enkele vrienden of familieleden mee te nemen naar het consult, zodat je met elkaar kan bespreken hoe de stopper het beste geholpen kan worden. Op deze manier zet je het sociale netwerk zeer effectief in, en wordt de slagingskans groter. Als we kijken naar de groene leefstijl, dan zien we dat de stoppen met roken coach veelal wordt gezien als een autoriteit, als iemand die hun gaat vertellen hoe ze moeten stoppen. Op het moment dat de stoppen met roken coach tevreden is, zijn zij dat veelal ook. De stoppen met roken coach zal deze mensen sterk aan hun vooraf gestelde doel moeten houden. Om dit doel te bepalen is het belangrijk dat niet alleen de persoon zelf, maar ook de familie wordt betrokken bij het traject. Dit kan bijvoorbeeld gedaan worden door bij degene die wil gaan stoppen op huisbezoek te gaan, in plaats van degene naar jou toe te laten komen. Ook het bezoeken van bijvoorbeeld koffie-ochtenden waar deze groep samenkomt kan effectief zijn. Een rookdagboek kan worden geïnitieerd om het patroon inzichtelijk te maken. Verder staat deze groep positief
SmartAgent
24
ten opzichte van het geleidelijk aan minderen en het gebruik van medicijnen daarbij. De inspanningen van een stopondersteuner zijn bij deze groep het grootst. De blauwe leefstijl heeft eigenlijk de meeste moeite met het feit dat ze roken. Roken is echter ook iets waarvan ze vinden dat ze zelf moeten beslissen wanneer ze stoppen en op welke manier. Veelal stoppen ze ook in één keer, afbouwen wordt vrij beperkt gedaan. Ze vragen daarbij geen hulp van hun peergroep. De blauwe leefstijl zoekt voorafgaand aan de daadwerkelijke stoppoging veel informatie over het stoppen. Op het moment dat zij bij de stopondersteuner komen voor informatie, dan verwachten ze van de stopondersteuner veel kennis en kunde. Als stopondersteuner kan je hen alle voor- en nadelen laten zien van de verschillende hulpmiddelen en hun effectiviteit. Het moment van stoppen bepalen ze echter zelf. Voor de rode leefstijl is roken een onderdeel van hun ‘way of life’. Het hoort bij wie ze zijn. Stoppen met roken doen ze op het moment dat zelf besluiten dat het niet langer bij hun hoort of vanwege gezondheidsredenen. Ze vinden echter wel dat ze daar zelf volledig van overtuigd moeten zijn. Deze overtuiging zoeken ze bij zichzelf of bij iemand die op dezelfde manier in het leven staat als zij. Het verbeteren van de effectiviteit zit hem vooral in het feit dat een buddy uit hun eigen netwerk of van buiten die dezelfde leefstijl heeft, hen meer kan overtuigen dan een stopondersteuner die zegt dat het moet. In het volgende schema wordt beknopt weergegeven hoe je de kleur van een persoon kunt proberen in te schatten en in welke richting de lifestyle ondersteunde beïnvloeding waarschijnlijk het beste kan worden ingezet om succes te bereiken. ‘Kleur inschatten’ zijn woorden die proberen aan te duiden hoe een persoon op je overkomt. De woordjes werken enigszins als stuurwoorden voor een profiel inschatting. ‘Praat over in intake’ condenseert de belangrijkste sociale focus van de persoon in één woord of duiding. ‘Norm’ is ook een gecondenseerde aanduiding. Deze norm aanduiding kun je ook gebruiken in je eigen doorvragen. ‘Steun voor proces’ is gebaseerd op onderzoek. ‘Tips’ zijn in samenwerking met POH’ers en diëtisten in Rotterdam benoemd. Door in de loop der tijd zelf ervaringsaantekeningen te maken over belevingskleuren en waarnemingen in je praktijk kun je een eigen protocol ontwikkelen en delen met andere professionals.
SmartAgent
25
GEEL kleur inschatten
BLAUW
ROOD
bedachtzaam nuchter (iets) gesloten zekerheid traditioneel beschermd conservatief
presteren controle show off succes carriere onafhankelijk materialistisch
pluk de dag vrijhgeid onafhankelijk genieten uitdaging eigenzinnig creatief
praat over in intake groep
patronen
kijkt naar zichzelf
kijkt van buiten
norm
sociaal is norm
groep is norm
ik is norm
vrijheid is de norm
steun voor proces
hulp uit netwerk advies huisarts
huisarts is gezag groep is beperkend
soortgenoten zijn gezag en maatstaf
buddy / maatje kan goed helpen
tip
oog voor leefomgeving gezin, vereniging erbij betrekken thuis op bezoek gaan
oog voor negatieve groepsdruk. Gezag erg belangrijk. Eigen uitstraling!
opties aandragen voor koppelen aan persoon zelfhulp (notitieboekje) reflectie OK; dwang zelf doen staat voorop heeft geen zin zakelijke benadering
SmartAgent
sociaal spontaan gezin/groep harmonie extratvert buurtleven ongedwongen
GROEN
26
Bijlage 1: Onderzoeksverantwoording
Om het ‘stoppen met roken’ en middelen die kunnen worden ingezet bij ‘stop ondersteuning’ te verkennen zijn 9 interviews gehouden. Op een respondent na kwamen alle respondenten uit Rotterdam. De respondenten uit Rotterdam (veelal uit Rotterdam-zuid) kenmerken zich door een lage sociaal-economische status (SES) en een gemengde etnische afkomst. 7 respondenten in het onderzoek zijn onder behandeling (geweest) van een stopondersteuner. De interviews met de respondenten zijn verlopen aan de hand van een checklist, een lijst met onderwerpen die aan bod zouden moeten komen. Er stonden twee elementen in de checklist centraal; -
Het stopproces, onderscheiden in 4 stappen
o
Attention (Wanneer dacht je als eerste na over het stoppen met roken?)
o
Interest & desire (Wanneer besloot je te stoppen met roken?)
o
Action (het daadwerkelijke stoppen met roken)
o
Reflection (reflectie na het stoppen met roken / mislukte stoppoging).
-
De gebruikte hulpmiddelen en/of hulpbronnen die in de verschillende fases zijn ingezet.
Tevens is aan het einde van de vragenlijst een reflectie gevraagd op verschillende hulpmiddelen die ingezet kunnen worden. Daarnaast hebben we met de stopondersteuners (o.a. Luchtsignaal, Diëtistenpraktijk HRC en POH van Mozaïek) de motieven besproken en bediscussieerd (o.a. in de sessie van 26 september 2013), hebben we de resultaten getoetst binnen ons eigen netwerk (rokende ouders, vrienden, collega’s) en heeft er op 14 februari 2014 een intervisie plaatsgevonden met de stoppen met roken coaches van Diëtistenpraktijk HRC.
SmartAgent
27
Bijlage 2: Adressen
Marieke de Kogel The SmartAgent Company Dodeweg 6a 3832 RC Leusden 033-253 32 50 06-13 90 99 99
[email protected] Douwe Reitsma Kingfisher Management Kuipersweg 2N 3449JA Woerden 06 51207194
[email protected] [email protected] Kees van Veldhuizen Beleidsmedewerker Gemeente Rotterdam GGD Rotterdam-Rijnmond Afdeling LL&I team GB&M Schiedamsedijk 95 Postbus 70032 3000 LP Rotterdam Telefoon 010 - 4339 489
[email protected]
SmartAgent
28
