Toerisme en recreatie Westfriese Omringdijk. Update

Toerisme en recreatie Westfriese Omringdijk Update 2009 - 2011

November 2012

Rabobank Nederland Regionaal-economisch Onderzoek

________

Inhoudsopgave 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Inleiding en vraagstelling Factsheet verblijfstoerisme Noord-Holland 2010 Economie en werkgelegenheid Toeristisch-recreatief verzorgingsgebied Ontwikkeling herkomstgebieden 2009 - 2011 Perspectief Belangrijkste conclusies Bijlage 1 Gemeenten in belangrijkste herkomstregio’s Bijlage 2 Branchering voor koopstromen

Figuren en tabellen Figuur 1: gemeenten behorende (voor deze rapportage) tot de Westfriese Omringdijk Figuur 2: Bijdragen sector Horeca en Vrije tijd aan economie Figuur 3: Werkgelegenheidsaandeel Figuur 4: Werkgelegenheidsgroei 2010-2011 Figuur 5: Omzet toeristisch-recreatieve sector 2011 Figuur 6: Omzetgroei toeristisch-recreatieve sector 2010-2011 Figuur 7: Aandeel consumentenherkomst Westfriese Omringdijk totaal, alle sectoren, 2011 voor 40 Nederlandse regio’s Figuur 8: idem, maar dan gewogen naar bevolkingsomvang Tabel 1: Consumentenherkomst 2011 Westfriese Omringdijk totaal Tabel 2: Consumentenherkomst 2011 Westfriese Omringdijk West Tabel 3: Consumentenherkomst 2011 Westfriese Omringdijk Oost Figuur 9: Mutaties aandeel consumentenherkomst Westfriese Omringdijk totaal, alle sectoren, 2009-2011 voor 40 Nederlandse regio’s Tabel 4: Mutaties Consumentenherkomst Westfriese Omringdijk totaal, 2011 – 2009

Pagina 3 4 5 8 14 18 21 23 24

Pagina

3 5 6 7 7 8 10 10 11 12 13 14 15

_________________________________________________________________ Update 2009-2011 Toerisme en recreatie Westfriese Omringdijk

2


________

Toerisme en recreatie Westfriese Omringdijk, update 2009 – 2011 1. Inleiding en vraagstelling Eind 2011 heeft Rabobank Regionaal Onderzoek uitgebreid de vrijetijdssector in het gebied van de Westfriese Omringdijk in kaart gebracht, mede tegen de achtergrond van het project ‘Westfriese Omringdijk’. Nu is de vraag om voor de belangrijkste onderdelen een update uit te voeren, op basis van de meest recente cijfers (2011). In deze rapportage komen achtereenvolgens aan de orde: Economie Bruto toegevoegde waarde sector Groei 2010 – 2011 Bijdrage sector regionale economie 2011 Werkgelegenheid Groei werkgelegenheid 2010 - 2011 Bijdrage totale werkgelegenheid 2011 Consumentenherkomst Herkomst Nederlandse consumenten 2011 naar regio’s en 4 grote steden Verschuivingen/ontwikkelingen 2009-2011 Gegeven de actuele lastige economische omstandigheden is tevens een kortetermijnperspectief toegevoegd, zowel vanuit macro-economisch als sectoraal oogpunt Het ruimtelijk rapportageniveau omvat het gebied van de Westfriese Omringdijk (WFO) als geheel, alsmede het westelijk en het oostelijk gedeelte. Concreet omvat het de gemeenten Drechterland, Enkhuizen, Harenkarspel, Heerhugowaard, Hoorn, Koggenland, Medemblik, Niedorp1, Opmeer, Schagen, Stede Broec, Alkmaar en Langendijk. Als benchmark hanteren we de provincie Noord-Holland en geheel Nederland. Figuur 1: gemeenten behorende (voor deze rapportage) tot de Westfriese Omringdijk

1 Niedorp is per 1 januari 2012 opgegaan in de nieuwe gemeente Hollands Kroon. In 2011 (het jaar waarop de cijfers betrekking hebben) was het echter nog een zelfstandige gemeente.


3


________

2. Factsheet verblijfstoerisme Noord-Holland 2010 2 Uit de (voorlopige) jaarcijfers van het CBS blijkt dat het verblijfstoerisme in NoordHolland weer is gestegen. Na twee jaar te maken hebben gehad met een daling is het aantal overnachtingen in 2010 licht gestegen. In totaal hebben in 2010 in Noord-Holland (excl. Amsterdam) 10.472.000 overnachtingen plaatsgevonden. Ten opzichte van 2009 is dit een stijging van 1,5%. Daarmee is het aantal overnachtingen sneller gestegen dan het landelijke gemiddelde (0,4%). Noord-Holland heeft met name geprofiteerd van de sterke groei in het aantal overnachtingen door buitenlandse gasten. De buitenlandse toerist heeft in 2010 ruim 9,5% meer overnachtingen in de provincie geboekt. In totaal is de buitenlandse gast goed voor 4.197.000 overnachtingen. Het aantal overnachtingen door gasten uit Nederland is daarentegen afgenomen met 3,3%. Dit wijkt daarmee aanzienlijk af van de ontwikkelingen in 2009 toen er nog sprake was van een daling in het aantal overnachtingen van buitenlandse gasten (-1,7%) en lichte stijging (0,2%) van overnachtingen door gasten uit Nederland. De ontwikkelingen die zich in 2010 in Noord-Holland hebben voorgedaan lopen daarmee weer in lijn met de landelijke ontwikkelingen. Er kan worden gesteld dat het toerisme zich heeft hersteld van de economische crisis. Nederlanders kiezen er toch weer meer voor om een langere vakantie in het buitenland te ondernemen en andersom kiezen ook steeds meer buitenlanders voor een bezoek aan Nederland en Noord-Holland in het bijzonder. Want ook in 2010 was Noord-Holland (excl. Amsterdam) de provincie met de meeste overnachtingen, gevolgd door Gelderland en Limburg. Indien ook de cijfers van Amsterdam worden meegenomen vallen de verschillen nog groter uit en komt het totaal aantal overnachtingen in de provincie op 20.197.000. Naast het aantal overnachtingen is in Noord-Holland (excl. Amsterdam) in 2010 ook het aantal verblijfsgasten gestegen ten opzichte van 2009. In totaal hebben in 2010 ruim 4 miljoen verblijfsgasten een overnachting in Noord-Holland geboekt. Het aantal gasten is met 9,6% ook aanzienlijk sneller gestegen dan het aantal overnachtingen. Ook is in Noord-Holland sprake van een aanzienlijk grotere groei dan het landelijke gemiddelde. Het zal niet verbazen dat deze groei het gevolg is van de toename in het aantal buitenlandse gasten, maar er is ook sprake van een toename in het aantal binnenlandse gasten. Als deze cijfers worden afgezet tegen de ontwikkelingen in het aantal overnachtingen dan kan gesteld worden dat de sterke toename in het aantal gasten heeft geleid tot slechts een lichte stijging in het aantal overnachting. Meer mensen gaan dus op vakantie in Noord-Holland maar de verblijfsduur is wel korter. Deze trend is overigens al langere tijd zichtbaar binnen de toeristische sector. Belangrijkste conclusie blijft echter dat NoordHolland een succesvol jaar achter de rug heeft.

2 Bron: Provincie Noord-Holland


4


________

3. Economie en werkgelegenheid Als eerste belichten we de betekenis van de sector voor de regionale economie, vergeleken met de provincie Noord-Holland en geheel Nederland. We kiezen daarbij een brede insteek: in termen van omzet, toegevoegde waarde, bedrijfsresultaat, investeringen en het arbeidsvolume (werkgelegenheid van zowel personeel in loondienst als ondernemers).3 De bijdrage van de sector aan de regionale economie is over de gehele linie wat kleiner dan in de gehele provincie en Nederland. De bijdrage aan de gerealiseerde toegevoegde waarde ligt voor alle onderscheiden ruimtelijke niveaus iets hoger dan de omzetbijdrage. Daaruit blijkt ook het productiedeel van het bedrijfsproces: productie genereert gewoonlijk een hogere toegevoegde waarde dan bijvoorbeeld handelsactiviteiten. Het bedrijfsresultaat blijft vooral in Oost wat achter. Daardoor is de sector in het gehele gebied iets minder winstgevend dan landelijk het geval is. Het investeringsniveau van de sector is relatief laag. WFO vormt daarop geen uitzondering. Figuur 2: Bijdragen sector Horeca en Vrije tijd aan economie

Bron: Rabobank Nederland

De sector is relatief arbeidsintensief: er zijn veel handen nodig voor de productie en verkoop, ook als – zoals in deze grafiek – is gerekend met arbeidsvolume (banen omgerekend naar voltijdsequivalenten). Als gevolg daarvan zal de arbeidsproductiviteit lager liggen. Het betekent tegelijkertijd echter ook dat de betekenis van de sector voor de werkgelegenheid twee keer zo groot is dan wanneer we met de omzet of toegevoegde waarde rekenen. Hieraan moet worden toegevoegd dat de sector veel werk biedt voor jongeren of lager opgeleiden, groepen die in het algemeen minder goede kansen op de arbeidsmarkt hebben. Figuur 3 toont meer in detail de werkgelegenheidsbijdrage van de sector aan de economie. Het betreft het werkgelegenheidsaandeel (van de totale werkgelegenheid), uitge-

3 Vanwege beschikbaar bronmateriaal zijn sport en de culturele sector in dit overzicht buiten beschouwing gebleven. Omdat dat voor alle onderscheiden deelgebieden het geval is, zijn de cijfers onderling toch goed vergelijkbaar.


5


________

drukt in het aantal banen, ongeacht de arbeidsduur. Dit in tegenstelling tot figuur 2, waar het arbeidsvolume (omgerekend naar voltijdsequivalenten) is weergegeven. Figuur 3: Werkgelegenheidsaandeel

Bron: Lisa, bewerking Rabobank Nederland

De sector was in 2011 in de gezamenlijke gemeenten van de WFO goed voor ruim 13.500 banen. Voor WFO als geheel is de sector maaltijden- en drankenverstrekking de belangrijkste werkgelegenheidsbron, gevolgd door ‘cultuur en overige recreatie’. Vanuit de regionale economie gezien is in WFO vooral vergeleken met het provinciale beeld sprake van een iets kleinere bijdrage aan de werkgelegenheid. Ook ten opzichte van het landelijke cijfer is sprake van enige achterstand, maar deze is minder groot dan wanneer we de provincie als referentie nemen. In ‘Oost’ levert de sector een iets grotere werkgelegenheidsbijdrage dan in ‘West’. De werkgelegenheidsgroei biedt een tamelijk uitgesproken beeld. Vooral in de maaltijden drankenverstrekkende sector stond in 2011 (vergeleken met 2010) de werkgelegenheid onder druk, door krimp in het westelijke deel. Maar ook de ontwikkeling bij cultuur en overige recreatie is negatief, daar waar provinciaal en landelijk nog van een duidelijke groei sprake is geweest.


6


________

Figuur 4: Werkgelegenheidsgroei 2010-2011

De sector realiseerde in 2011 een gezamenlijke omzet van € 492 miljoen. Met een bedrag van € 282 miljoen leverde het oostelijk gedeelte van het gebied een grotere bijdrage dan het westelijke deel (€ 210 miljoen). Naar deelsectoren bezien, is de maaltijden- en drankenverstrekkende sector veruit de belangrijkste, met een omzet van € 297 miljoen, gevolgd door sport (€ 88miljoen) en cultuur en overige recreatie (€ 74 miljoen). De logiesversterkende sector is met een omzet van € 32 miljoen (€ 19 miljoen in West, € 13 miljoen in Oost) van minder grote betekenis. Figuur 5: Omzet toeristisch-recreatieve sector 2011


Gemeten in omzet (waardeontwikkeling, dus inclusief het prijseffect) heeft de sector zich in de regio minder goed ontwikkeld dan landelijk het geval is geweest. Vooral de achterblijvende groei in ‘west’ mag teleurstellend worden genoemd. Ondanks een forse groei van de logiesomzet, bleef de totale groei steken op een magere 0,7%. Vooral een lichte krimp in de maaltijden- en drankensector was hieraan debet, maar ook sport en ‘cultuur en overige recreatie’ kenden een minder voorspoedige ontwikkeling.


7


________

Figuur 6: Omzetgroei toeristisch-recreatieve sector 2010-2011


De ontwikkeling in de gehele provincie Noord-Holland is overigens bovengemiddeld geweest, wat ook al bleek uit de algemene schets die vooraf ging aan deze paragraaf. Hoewel hiernaar geen specifiek onderzoek is verricht, mag gegeven de bestaande verdeling worden geconcludeerd dat dit vooral te danken is geweest aan de goede gang van zaken in het meer zuidelijke deel van de provincie, i.c. Amsterdam en directe omgeving.

4. Toeristisch-recreatief verzorgingsgebied In deze paragraaf belichten we de herkomst van de (Nederlandse) toeristisch-recreatieve bestedingen van het gebied. Gekozen is voor een presentatie in tabellen en enkele kaarten (voor het gehele gebied), waarbij voor de drie gebieden (totaal, west en oost) en de zes uitgavencategorieën (totaal, verblijf, restaurantsector, drankensector, cultuur en overige recreatie en sport4) de 10 belangrijkste herkomstgebieden worden getoond 5, alsmede het belang van de steden Amsterdam, Den Helder, Lelystad en Purmerend. De tabellen bevatten de volgende informatie:  Tabel 1: Consumentenherkomst 2011 Westfriese Omringdijk totaal  Tabel 2: Consumentenherkomst 2011 Westfriese Omringdijk West  Tabel 3: Consumentenherkomst 2011 Westfriese Omringdijk Oost  Tabel 4 toont de ontwikkeling tussen 2009 en 2011. De mutatie is weergegeven in procentpunten van het aandeel. Ter illustratie: voor WFO totaal was de Kop van Noord-Holland in 2011 met 53,2% de belangrijkste herkomstregio (zie tabel 1). In 2009 was dat 55,2%. De mutatie bedraagt in dit geval -2,0 procentpunten (zie tabel 4). De in de tabellen gepresenteerde cijfers spreken grotendeels voor zich. De rode draad van de uitkomsten bevat de volgende elementen.

4 Bijlage 2 toont de clustering van de verschillende sectoren tot de 6 branches. 5 In totaal onderscheiden we 40 Nederlandse regio’s. Omdat de herkomstcijfers een sterk afstandsverval kennen (naarmate een regio verder weg ligt, is de betekenis als herkomstregio minder belangrijk) beperken we ons in de tabellen tot de 10 belangrijkste herkomstregio’s. Bijlage 1 laat zien welke gemeenten tot de belangrijkste herkomstregio’s behoren.


8










________

In het algemeen is sprake van een fors afstandsverval: naarmate een herkomstregio verder weg is gelegen, is het belang als ‘klantleverancier’ aanzienlijk minder. Dit betekent dat de eigen regio’s (Kop van Noord-Holland en Alkmaar en omgeving) met afstand de belangrijkste herkomstgebieden zijn, met gezamenlijk vaak 90% of meer. Bij ‘verblijf’ ligt dit beeld iets genuanceerder. Verder weg gelegen regio’s (met name Groot-Amsterdam) leveren dan iets meer consumenten, maar het belang van de twee eigen gebieden is nog steeds groot. Er zijn grote verschillen tussen ‘west’ en ‘oost’. Het oostelijk deel van het gebied krijgt haar Nederlandse consumenten overwegend uit de kop van Noord-Holland. Alkmaar en omgeving is hier een veel minder belangrijk herkomstgebied en wordt bij meerdere bestedingscategorieën zelfs voorbij gestreefd door GrootAmsterdam. Andersom zien we een veel minder sterke scheiding: ‘oost’ is voor ‘west’ wel een belangrijke consumentenleverancier. Hierbij moet aangetekend worden dat de gehanteerde regio-indeling hierop invloed is. WFO behoort immers grotendeels tot de Kop van Noord-Holland (zie het kaartje van figuur 1). In figuur 8 zijn de herkomstregio’s gewogen naar hun bevolkingsomvang. Door per regio het aandeel te delen door het aantal inwoners, wordt het belang van grote regio’s afgezwakt. Indien gewogen wordt voor de omvang van herkomstregio’s (op basis van het aantal inwoners), blijken de belangrijkste herkomstgebieden Noord-Holland en delen van de Randstad te zijn, alsmede Flevoland, enkele regio’s in Friesland en Groningen, Utrecht en Gooi en Vechtstreek. Regio’s op grotere afstand spelen geen rol van betekenis meer.


9


________

Figuur 7: Aandeel consumentenherkomst Westfriese Omringdijk totaal, alle sectoren, 2011 voor 40 Nederlandse regio’s

Bron: Rabobank Nederland Figuur 8: Aandeel consumentenherkomst Westfriese Omringdijk totaal, alle sectoren, 2011 voor 40 Nederlandse regio’s, gewogen naar bevolkingsomvang



10


Tabel 1: Consumentenherkomst 2011 Westfriese Omringdijk totaal Totaal Verblijf Kop van Noord-Holland 53,2% Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving 37,5% Alkmaar en omgeving Groot-Amsterdam 2,9% Groot-Amsterdam IJmond 1,2% IJmond Zaanstreek 0,6% Zaanstreek Agglomeratie Haarlem 0,5% Groot-Rijnmond Utrecht 0,4% Overig Groningen Groot-Rijnmond 0,3% Utrecht Agglomeratie' s-Gravenhage 0,3% Agglomeratie Haarlem Flevoland 0,3% Agglomeratie' s-Gravenhage 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Restaurantsector Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving Groot-Amsterdam IJmond Agglomeratie Haarlem Utrecht Zaanstreek Groot-Rijnmond Flevoland Agglomeratie' s-Gravenhage 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Cultuur en overig Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving Groot-Amsterdam IJmond Zaanstreek Agglomeratie Haarlem Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Utrecht Zuidwest-Friesland Groot-Rijnmond 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend

3,0% 1,3% 1,0% 0,1% 0,7%

52,6% 33,7% 4,2% 1,4% 0,8% 0,7% 0,7% 0,6% 0,6% 0,5% 4,3% 2,0% 1,2% 0,2% 0,9%

57,0% 35,2% 2,5% 1,0% 0,5% 0,4%

4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Drankensector Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving Groot-Amsterdam IJmond Agglomeratie' s-Gravenhage Groot-Rijnmond Zaanstreek Utrecht Agglomeratie Haarlem Noord-Friesland 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Sport Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving Groot-Amsterdam IJmond Zaanstreek Agglomeratie Haarlem

________

57,5% 31,6% 3,4% 1,1% 0,8% 0,7% 0,5% 0,5% 0,5% 0,3% 5,7% 0,9% 3,5% 0,1% 1,2%

52,3% 35,9% 3,2% 1,1% 0,7% 0,7% 0,6% 0,6% 0,6% 0,4% 3,2% 1,9% 1,0% 0,1% 0,3%

47,6% 44,3% 2,7% 1,4% 0,6% 0,5%

0,3% 0,3% 0,2% 0,2%

Utrecht Agglomeratie' s-Gravenhage Het Gooi en Vechtstreek Flevoland

0,4% 0,3% 0,2% 0,2%

2,5% 1,0% 0,8% 0,1% 0,6%

4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend

2,4% 1,1% 0,5% 0,1% 0,7%


11


Tabel 2: Consumentenherkomst 2011 Westfriese Omringdijk West Totaal Verblijf Alkmaar en omgeving 67,0% Alkmaar en omgeving Kop van Noord-Holland 26,0% Kop van Noord-Holland IJmond 1,7% IJmond Groot-Amsterdam 1,3% Groot-Amsterdam Zaanstreek 0,6% Zaanstreek Agglomeratie Haarlem 0,4% Agglomeratie Haarlem Utrecht 0,3% Utrecht Zuidwest-Friesland 0,3% Overig Groningen Groot-Rijnmond 0,3% Groot-Rijnmond Agglomeratie Leiden en Bollenstreek 0,2% Agglomeratie' s-Gravenhage 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Restaurantsector Alkmaar en omgeving Kop van Noord-Holland Groot-Amsterdam IJmond Agglomeratie Haarlem Zaanstreek Groot-Rijnmond Utrecht Agglomeratie' s-Gravenhage Flevoland 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Cultuur en overig Alkmaar en omgeving Kop van Noord-Holland IJmond Groot-Amsterdam Zaanstreek Zuidwest-Friesland Agglomeratie Haarlem Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Utrecht Groot-Rijnmond 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend

2,4% 0,7% 1,5% 0,0% 0,2%

62,7% 23,5% 2,9% 1,9% 0,9% 0,9% 0,8% 0,7% 0,5% 0,4% 4,2% 1,6% 2,1% 0,1% 0,5%

69,5% 25,1% 1,5% 0,7% 0,7% 0,4% 0,3%

4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Drankensector Alkmaar en omgeving Kop van Noord-Holland Groot-Amsterdam IJmond Agglomeratie Haarlem Zaanstreek Groot-Rijnmond Utrecht Agglomeratie' s-Gravenhage Zuidwest-Friesland 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Sport Alkmaar en omgeving Kop van Noord-Holland IJmond Groot-Amsterdam Zaanstreek Utrecht Agglomeratie Haarlem

________

51,6% 42,9% 1,3% 1,2% 0,4% 0,4% 0,3% 0,2% 0,2% 0,2% 6,5% 0,7% 5,7% 0,0% 0,2%

63,7% 25,5% 2,3% 1,7% 0,7% 0,7% 0,6% 0,5% 0,5% 0,4% 3,3% 1,4% 1,5% 0,1% 0,2%

70,0% 25,0% 1,8% 1,0% 0,6% 0,2% 0,2%

0,2% 0,1% 0,1%

Het Gooi en Vechtstreek Groot-Rijnmond Zuidoost-Noord-Brabant

0,1% 0,1% 0,1%

1,7% 0,3% 1,3% 0,0% 0,1%


1,5% 0,5% 0,7% 0,0% 0,2%


12


Tabel 3: Consumentenherkomst 2011 Westfriese Omringdijk Oost Totaal Verblijf Kop van Noord-Holland 85,0% Kop van Noord-Holland Groot-Amsterdam 4,9% Groot-Amsterdam Alkmaar en omgeving 2,9% Alkmaar en omgeving IJmond 0,7% Groot-Rijnmond Agglomeratie Haarlem 0,6% Zaanstreek Utrecht 0,6% Overig Groningen Zaanstreek 0,5% IJmond Agglomeratie' s-Gravenhage 0,4% Utrecht Flevoland 0,4% Agglomeratie' s-Gravenhage Groot-Rijnmond 0,4% Agglomeratie Haarlem 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Restaurantsector Kop van Noord-Holland Groot-Amsterdam Alkmaar en omgeving IJmond Utrecht Flevoland Agglomeratie Haarlem Zaanstreek Noord-Friesland Agglomeratie' s-Gravenhage 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Cultuur en overig Kop van Noord-Holland Groot-Amsterdam Alkmaar en omgeving IJmond Utrecht Agglomeratie Haarlem Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Overig Groningen Flevoland Groot-Rijnmond 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend

3,7% 1,9% 0,3% 0,2% 1,3%

82,6% 5,6% 3,7% 0,8% 0,7% 0,7% 0,6% 0,5% 0,5% 0,5% 4,4% 2,4% 0,3% 0,3% 1,4%

87,3% 4,2% 2,6% 0,5% 0,5% 0,4%

4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Drankensector Kop van Noord-Holland Groot-Amsterdam Alkmaar en omgeving Agglomeratie' s-Gravenhage Groot-Rijnmond Utrecht Noord-Friesland Zaanstreek Agglomeratie Haarlem Overig Groningen 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Sport Kop van Noord-Holland Groot-Amsterdam Alkmaar en omgeving Agglomeratie Haarlem IJmond Utrecht

________

79,2% 6,6% 2,0% 1,5% 1,2% 1,0% 0,9% 0,8% 0,6% 0,6% 4,4% 1,2% 0,3% 0,1% 2,8%

84,1% 4,3% 3,0% 0,9% 0,7% 0,7% 0,6% 0,6% 0,5% 0,5% 3,2% 2,3% 0,3% 0,1% 0,5%

83,8% 5,4% 3,0% 1,1% 0,9% 0,8%

0,4% 0,3% 0,3% 0,3%

Zaanstreek Agglomeratie' s-Gravenhage Het Gooi en Vechtstreek Flevoland

0,8% 0,7% 0,5% 0,4%

3,3% 1,7% 0,4% 0,2% 1,1%


3,8% 2,0% 0,2% 0,1% 1,6%


13


________

5. Ontwikkeling herkomstgebieden 2009 - 2011 Eind 2011 is een vergelijkbare herkomstrapportage gemaakt op basis van 2009materiaal. Deze update betreft 2011 en dat geeft de mogelijkheid om verschuivingen in de herkomstpatronen tussen 2009 en 2011 te analyseren. Dat doen we in tabel 4 voor alle bestedingen in WFO in totaliteit (dus zonder onderscheid naar het westelijke en oostelijke deel). Qua opbouw is de tabel gelijk aan de tabellen 1 tm 3, met als enige verschil dat de tien weer te geven herkomstregio’s voor alle bestedingscategorieën gelijk zijn gehouden. De gepresenteerde cijfers zijn procentpuntmutaties, berekend door het verschil te bepalen tussen het aandeel 2011 en het aandeel 2009. Daarvoor is gekozen omdat als een procentuele groei berekend zou worden, bij veel kleine herkomstgebieden grote groeipercentages kunnen ontstaan, die een helder zicht op de belangrijkste verschuivingen kunnen wegnemen. De methodiek van de berekeningen op basis van het 2011-materiaal is gelijk aan de berekeningen die over 2009 zijn uitgevoerd (zie ook de kadertekst op pagina 17). Bij het bronnengebruik hebben we echter wel een wijziging aangebracht. Over 2009 is het Kamer van Koophandel vestigingsregister gebruikt als bron voor het ophogen en corrigeren van het (selectieve) Rabobankmateriaal, zodanig dat een representatief beeld ontstaat voor de totale populatie. Over 2011 hebben we daarvoor het zogenaamde Lisa-bestand gebruikt. Dit is een bestand dat opgebouwd wordt met informatie die gemeenten jaarlijks zelf doorgeven en daarmee is het van betere kwaliteit dan het KvK-register. Om een goede verghelijking tussen 2011 en 2009 te kunnen maken, is vervolgens ook het 2009materiaal volgens deze methodiek bewerkt. Dat betekent echter wel dat kleine verschillen kunnen optreden in de 2009-cijfers die nu zijn gebruikt (voor de groeiberekening 2009-2011) en de cijfers over 2009 die eind 2011 zijn gepresenteerd. De uitkomsten van de vergelijking tussen 2009 en 2011 staan in tabel 4 en figuur 8 en 9. We zien lichte verschuivingen, maar het is de vraag of een dergelijke tijdspanne voldoende is om structurele verschuivingen aan te kunnen tonen, voor zover die er zijn. Visueel (zie figuur 8) lijkt het belang van verder weg gelegen regio’s (rond het IJsselmeer, Noordzeekust) iets toe te nemen. Alkmaar en Omgeving groei ook als herkomstregio, waar de Kop van Noord-Holland (uitgezonderd bij cultuur en overige recreatie) op verlies staat.


14


________

Tabel 4: Mutaties Consumentenherkomst Westfriese Omringdijk totaal, 2011 – 2009 Totaal Verblijf -6,98% Kop van Noord-Holland Kop van Noord-Holland -2,01% 5,40% Alkmaar en omgeving Alkmaar en omgeving 3,93% 0,23% Groot-Amsterdam Groot-Amsterdam -0,07% 0,25% IJmond IJmond 0,12% 0,00% Zaanstreek Zaanstreek 0,00% 0,00% Agglomeratie Haarlem Agglomeratie Haarlem 0,00% 0,12% Utrecht Utrecht -0,19% 0,12% Groot-Rijnmond Groot-Rijnmond -0,19% -0,03% Agglomeratie' s-Gravenhage Agglomeratie' s-Gravenhage -0,10% 0,03% Flevoland Flevoland 0,13% 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Restaurantsector Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving Groot-Amsterdam IJmond Zaanstreek Agglomeratie Haarlem Utrecht Groot-Rijnmond Agglomeratie' s-Gravenhage Flevoland 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Cultuur en overig Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving Groot-Amsterdam IJmond Zaanstreek Agglomeratie Haarlem Utrecht Groot-Rijnmond Agglomeratie' s-Gravenhage Flevoland 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend

0,03% 0,00% -0,01% -0,06% -0,05%

-1,17% 2,91% -0,05% -0,11% 0,00% 0,00% -0,09% -0,09% -0,07% 0,18% -0,01% 0,01% -0,02% -0,07% -0,03%

3,32% -1,13% 0,07% 0,13% 0,00% 0,00% -0,44% -0,44% -0,10% 0,21% 0,10% 0,02% 0,00% -0,05% -0,11%

4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Drankensector Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving Groot-Amsterdam IJmond Zaanstreek Agglomeratie Haarlem Utrecht Groot-Rijnmond Agglomeratie' s-Gravenhage Flevoland 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend Sport Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving Groot-Amsterdam IJmond Zaanstreek Agglomeratie Haarlem Utrecht Groot-Rijnmond Agglomeratie' s-Gravenhage Flevoland 4 steden Amsterdam Den Helder Lelystad Purmerend

0,04% 0,03% -0,01% -0,07% 0,00%

-6,58% 7,37% -0,41% 0,23% 0,00% 0,00% 0,11% 0,11% 0,07% 0,16% 0,02% 0,00% 0,02% 0,03% -0,01%

-1,33% 1,68% -0,04% 0,16% 0,00% 0,00% 0,04% 0,04% -0,11% 0,04% -0,05% -0,04% -0,03% -0,04% 0,01%


15


________

Figuur 9: Mutaties aandeel consumentenherkomst Westfriese Omringdijk totaal, alle sectoren, 2009-2011 voor 40 Nederlandse regio’s



16


________

Toelichting methodiek Rabobank Vrijetijds-Koopstromenmonitor Koopstromen brengen in beeld waar consumenten hun aankopen doen. Vooral in de detailhandel wordt veel gebruik gemaakt van koopstromen om het draagvlak van winkelvoorzieningen te onderzoeken, maar het materiaal is ook uitstekend bruikbaar voor andere op de consument gerichte sectoren, zoals toerisme en recreatie. Koopstromen werden tot nu toe geschat aan de hand van enquêtes onder een steekproef van consumenten. Voor de KoopstromenMonitor vormen de gemeten pintransacties van Rabobank-klanten1 de basis. Deze geven voor de gevestigde bedrijven de belangrijkste informatie over het ruimtelijk koopgedrag van consumenten. Naast de pintransacties kijken we ook naar de incassotransacties. Tevens maken we op basis van metingen van geldopnames bij geldautomaten en afstortingen van contant geld door bedrijven een schatting van de chartale (contante) koopstromen2. De belangrijkste bron van de KoopstromenMonitor is een database met tientallen miljoenen feitelijke transacties van Rabobank-klanten (consumenten) naar Rabobankklanten (detailhandel en toerisme/recreatie). Omdat de klantenkring van de Rabobank breed is vertegenwoordigd onder alle lagen van de bevolking en in alle delen van Nederland, is sturen op representativiteit en dekking niet nodig. Om toch eventueel optredende vertekening ten opzichte van de Nederlandse populatie huishoudens en bedrijven tegen te gaan, zijn de uitkomsten gecorrigeerd aan de hand van aanvullende databronnen zoals het handelsregister van de KvK, de statistiek besteedbaar inkomen van Nederlandse huishoudens en de productiestatistieken van het CBS. We benaderen de koopstromen hier vanuit de bedrijvenhoek: waar komen de bestedingen vandaan? De ontvangende tien gemeenten worden daarbij als één groep gezien, waarbij inzicht wordt gegeven in de herkomst (woonplaats) van de consument die in het gebied toeristisch-recreatieve bestedingen heeft gedaan. Enkele voordelen van deze methode op een rij. • De onderliggende brondata zijn hard. Het betreffen immers feitelijke aankopen en bestedingsbedragen. Miljoenen pintransacties liggen hieraan ten grondslag.

• • •

De meting betreft een periode van een heel kalenderjaar en kent dus geen seizoensinvloeden. De gegevens omvatten zowel de detailhandel als in dit geval de toeristischrecreatieve sector. Koopstromen worden gemeten vanuit de branche waartoe het bedrijf behoort en niet vanuit artikelgroepen. De hoofdactiviteit van het bedrijf is daarbij leidend. Een voorbeeld: bestedingen die aan maaltijden in een hotel worden gedaan, worden gerekend tot ‘verblijf’.

•

De meting gebeurt voor heel Nederland waardoor eenvoudig regionale vergelijkingen kunnen worden gemaakt. De koopstromen worden jaarlijks geactualiseerd waardoor ontwikkelingen en conjunctuureffecten eenvoudig in beeld kunnen worden gebracht. 1 Privacy is hierbij gegarandeerd. Onder geen enkele voorwaarde zijn individuele klantgegevens herkenbaar of herleidbaar. 2 Online detailhandelsbestedingen komen niet aan de orde omdat de KoopstromenMonitor zich richt op de fysieke bedrijven en niet op webwinkels.


17


6.

________

Perspectief

Macro-economisch6 Macro-economisch gezien leven we in onzekere tijden. Hoewel ten tijde van het schrijven van deze bijdrage nog onduidelijk was welke maatregelen het kabinet Rutte-Asscher zal nemen, is het zeker dat de koopkracht en het vertrouwen van de consument – voor de onderhavige sector de belangrijkste afzetmarkt - onder forse druk zal blijven staan. De binnenlandse bestedingen staan om veel redenen onder druk. Oplopende werkloosheid, vermogensverliezen op de huizenmarkt, verdergaande bezuinigingen, kortingen op aanvullende pensioenen, het lage consumentenvertrouwen, alles wijst komend jaar in de verkeerde richting. De verwachting is dan ook dat het volume van de particuliere bestedingen in 2013 met ¼% zal dalen. Net als in 2012 zal de koopkracht voor veel huishoudens komend jaar aanzienlijk afnemen. In vier jaar tijd is de gemiddelde koopkracht 4% gedaald, waarbij gepensioneerden er het meest op achteruit zijn gegaan. Dit komt doordat de lonen in de marktsector en de uitkeringen in reële termen nagenoeg gelijk zijn gebleven en de ambtenarensalarissen zijn bevroren, terwijl de pensioenen in deze periode zijn gedaald. Daarnaast dragen de bezuinigingen en lastenverzwaringen door de overheid bij aan de dalende koopkracht. De verder oplopende werkloosheid draagt ook bij aan een daling van het reëel beschikbare inkomen. Daarnaast heeft de woningmarkt de afgelopen jaren een belangrijke negatieve invloed op de economie gehad. Dit gebeurt direct, doordat minder verhuisbewegingen minder werk betekent voor verhuizers, makelaars, woningstoffeerders en meubelwinkels. Maar vooral ook indirect, doordat het vermogensverlies leidt tot een lagere consumptie. Inmiddels zijn de huizenprijzen in Nederland sinds het laatste kwartaal van 2008 met gemiddeld 15% gedaald en bevinden zij zich nu op het niveau van begin 2004. Dit betekent dat steeds meer huishoudens die de afgelopen tien jaar een huis hebben gekocht zonder eigen vermogen in te brengen en die ook niet of nauwelijks hebben afgelost een schuld hebben die hoger is dan de waarde van het huis. Zolang mensen niet worden gedwongen te verkopen en zij hun maandlasten nog kunnen betalen, vormt dit nog geen probleem. Het zorgt er echter wel voor dat huishoudens steeds minder gaan consumeren en steeds meer gaan aflossen. Sectoraal Voor de nabije toekomst kan voor de verschillende branches het volgende perspectief worden geschetst.7 Hotels In de loop van het tweede kwartaal 2012 hebben vele bedrijven een toenemende druk ervaren op kamerprijzen, bezettingsgraden en boekingsniveaus. Daarom is de verwachting dat de omzetstijging van circa 3% in het eerste halfjaar zal afvlakken in de tweede helft van het jaar. Over heel 2012 wordt dan ook een stabilisatie van de omzet verwacht en voor 2013 een omzetstijging van ongeveer 3%, veroorzaakt door zowel prijsstijgingen als hogere bezettingsgraden. Door internettransparantie neemt de prijsconcurrentie 6 Zie ook www.rabobank.com/economie 7 Bron: Brancheinformatie Rabobank


18


________

steeds verder toe en vervaagt de scheidingslijn tussen de verschillende sterrenhotels onderling en bed & breakfast aanbieders. Er bestaat zorg om de vele nieuwbouw- en uitbreidingsplannen (vooral in de steden). Een forse toename van hotelkamers kan leiden tot een verdere druk op de bezettingsgraden en kamerprijzen. Derhalve komt het nog meer aan op professionaliteit en onderscheidend vermogen, maar dan nog zal de laagconjunctuur en mogelijke verzadiging te voelen zijn. Het aantal meerdaagse cursussen en conferenties buiten de grote steden is fors afgenomen. Hotels proberen de niet verkochte nachten in te vullen met toeristische bezoekers, waarvan meer aanbod is. Dit leidt tot een lagere prijsstelling. De marges van deze bedrijven komen verder onder druk te staan, aangezien er op de toeristische bezoeker een lagere marge gemaakt wordt dan op de zakelijke bezoeker Vakantiecentra Door internettransparantie is een blijvende prijsconcurrentie ontstaan en boeken consumenten vaker last minute. Het aantal parken is toegenomen en bestaande bedrijven breiden uit. De markt tendeert naar verzadiging, dit geldt in het bijzonder voor de uitponding- en verkavelingsmarkt. Dit veroorzaakt een druk op de prijs. Goede locaties, bijvoorbeeld aan het water, blijven perspectiefvol. Evenals lowbudget alternatieven en parken die een unieke beleving bij klanten teweeg brengen. Dit kan door luxe en comfort, maar ook door service en gastvrijheid. We zien ook bij groepsaccommodaties een forse toename van het aanbod. Waar groepen voorheen een jaar vooruit boekten zien we nu meer lastminute boekingen. De bungalowmarkt laat grote verschillen zien. Er is vooral toekomst voor de nieuwe en bijzondere accommodaties. Ondanks toenemende concurrentie en de wisselende perspectieven voor individuele bedrijven is de verwachting dat de omzet in de totale branche stabiel blijft. Voor 2012 en 2013 wordt rekening gehouden met een lichte omzetgroei van 0-2%. De toename van buitenlandse toeristen draagt hier aan bij. Dagrecreatie Dagattracties laten wisselende resultaten zien. Er is hevige concurrentie en er wordt veel gevraagd van het management. Het aanbod van dagattracties is niet alleen toegenomen, ook hebben bestaande bedrijven flink geïnvesteerd in uitbreiding. En zijn er parken die al aangekondigd hebben fors te gaan investeren. Helaas heeft de consument minder geld te besteden. Met meer aanbod en minder vraag is het dus niet verwonderlijk dat de concurrentie toeneemt. De dagrecreatieve branche ontpopt zich dan ook tot een verdringingsmarkt, waarbij verschillende dagattracties vechten om de gunst van de consument. Een strijd die zij vaak voeren op prijs. Inmiddels is de vraag niet meer óf de bezoeker korting krijgt, maar hoeveel het wordt. Ook internetsites als Groupon, Vakantieveilingen en Ticketveiling beïnvloeden de markt. Jachthavens Na een aantal redelijk stabiele jaren in de jachthavensector kwam eind 2011 de bezetting onder druk te staan. De wachtlijsten werden kleiner of verdwenen en de ook omzet kwam onder druk te staan. De watersporter veroudert met als gevolg dat er een groeiend aantal eigenaren van jachten stoppen en er geen nieuwe voor in de plaats komen. Dit speelt vooral bij kajuitjachten op de grote wateren. Ook is het aanbod van ligplaatsen de afgelopen jaren te snel gegroeid zodat er een overcapaciteit is ontstaan in bepaalde gebieden. Het prijsverschil tussen 500 commerciële havens en 280 BTW-vrije verenigingshavens wordt met de invoering van het 21% tarief nog groter. De handel in nieuwe en gebruikte boten is moeizaam. De jachten worden wel goed onderhouden, omdat verkoop momenteel lastig is door het hoge aanbod en de lage vraag. Jachtservicebedrijven,


19


________

al dan niet onderdeel van een jachthaven, hebben daar profijt van. Voor zowel 2012 als 2013 is de verwachting dat de omzet licht zal stijgen met 0 tot 2%. Wellnesscentra en sauna's In tijden van crisis en stress blijft er behoefte aan ontspanning. De markt is groeiende evenals het aanbod mede door branchevervaging (o.a. van hotels). Er is sprake van schaalvergroting en toetreding van grotere wellnesscentra. Kleinere centra hebben het moeilijk. De tendens die reeds in 2011 zichtbaar was dat bezoekers hun uitgaven beperken zet nog steeds door. De gemiddelde besteding staat onder druk, waarbij minder uitgegeven wordt aan onder meer horeca en schoonheidsbehandelingen. Vanwege de combinatie van afnemende bestedingen en groeiende markt zal de brancheomzet stabiel blijven, circa 0-2 % omzetgroei.


20


7.

________

Belangrijkste conclusies

Puntsgewijs kunnen de belangrijkste conclusies van deze verkenning als volgt worden samengevat.    

 

 













De bijdrage van de sector aan de regionale economie is over de gehele linie wat kleiner dan in de gehele provincie en Nederland De betekenis van de sector voor de werkgelegenheid is twee keer zo groot als wanneer we met de omzet of toegevoegde waarde rekenen. Voor WFO als geheel is de sector maaltijden- en drankenverstrekking de belangrijkste werkgelegenheidsbron, gevolgd door ‘cultuur en overige recreatie’. Vooral in de maaltijden drankenverstrekkende sector stond in 2011 (vergeleken met 2010) de werkgelegenheid onder druk, vooral vanwege krimp in het westelijke deel. Ook de ontwikkeling bij cultuur en overige recreatie is negatief, daar waar provinciaal en landelijk nog van een duidelijke groei sprake is geweest. De sector realiseerde in 2011 een gezamenlijke omzet van € 492 miljoen. De maaltijden- en drankenverstrekkende sector is veruit de belangrijkste, met een omzet van € 297 miljoen, gevolgd door sport (€ 88miljoen) en cultuur en overige recreatie (€ 74 miljoen). Logies genereert een omzet van € 32 miljoen. Gemeten in omzet (waardeontwikkeling, dus inclusief het prijseffect) heeft de sector zich in de regio minder goed ontwikkeld dan landelijk het geval is geweest. Qua bezoekersherkomst is sprake van een fors afstandsverval: naarmate een herkomstregio verder weg is gelegen, is het belang als ‘klantleverancier’ aanzienlijk minder. De eigen regio’s (Kop van Noord-Holland en Alkmaar en omgeving) zijn met afstand de belangrijkste herkomstgebieden, met gezamenlijk vaak een marktaandeel van 90% of meer. Indien gewogen wordt voor de omvang van herkomstregio’s (op basis van het aantal inwoners), blijken de belangrijkste herkomstgebieden Noord-Holland en delen van de Randstad te zijn, alsmede Flevoland, enkele regio’s in Friesland en Groningen, Utrecht en Gooi en Vechtstreek. Regio’s op grotere afstand spelen geen rol van betekenis meer. Bij ‘verblijf’ ligt dit beeld iets genuanceerder. Verder weg gelegen regio’s (met name Groot-Amsterdam) leveren dan iets meer consumenten, maar de afstand tot de twee eigen gebieden is nog steeds groot. Er zijn grote verschillen tussen ‘west’ en ‘oost’. Het oostelijk deel van het gebied krijgt haar Nederlandse consumenten overwegend uit de kop van Noord-Holland. Alkmaar en omgeving is hier een veel minder belangrijk herkomstgebied en wordt bij meerdere bestedingscategorieën zelfs voorbij gestreefd door GrootAmsterdam. Andersom zien we een veel minder sterke scheiding: ‘oost’ is voor ‘west’ wel een belangrijke consumentenleverancier. De uitkomsten van de vergelijking tussen 2009 en 2011 laten lichte verschuivingen zien, maar het is de vraag of een dergelijke tijdspanne voldoende is om structurele verschuivingen aan te kunnen tonen, voor zover die er zijn. Visueel lijkt het belang van verder weg gelegen regio’s (rond het IJsselmeer, Noordzeekust) iets toe te nemen. Alkmaar en Omgeving groeit ook als herkomstregio, waar de Kop van Noord-Holland (uitgezonderd bij cultuur en overige recreatie) op verlies staat. Economisch gezien leven we in lastige tijden. Grote delen van de (westerse) wereld, Nederland incluis, tonen nauwelijks economische groei. De noodzakelijke be-


21






________

zuinigingen en herstructureringen – ook in de culturele sector - houden de koopkracht en het consumentenvertrouwen onder druk. Juist deze markt is belangrijk voor de toeristisch-recreatieve markt in WFO, omdat de zakelijke consument – die overigens ook sterk op de kosten let – zich gewoonlijk meer op de grootstedelijke gebieden richt. Ook sectoraal gezien, liggen de kaders geheel anders dan voorheen. Bij een stagnerende markt zullen de ondernemers zich (individueel en zo mogelijk ook collectief) moeten heroriënteren voor wat betreft hun productaanbod, prijsstelling en marketing. Echte ondernemers zullen in staat zijn om ook moeilijke tijden te doorstaan, maar waarschijnlijk is dat niet een ieder gegeven. Een extra complicatie voor de sector in WFO is in deze omstandigheden dat het gebied geen ‘must-bestemming’ is en enigszins a-centraal ligt ten opzichte van de omvangrijke markten en internationale mainports (waaronder Schiphol). Ook het feit dat de consument steeds meer ‘beleving’ zoekt, is niet vanzelfsprekend in het voordeel van de regio. Wellicht kan de hang naar authenticiteit daar enig tegenwicht aan bieden.


22


________

Bijlage 1 Gemeenten in belangrijkste herkomstregio’s

Kop van Noord-Holland Anna Paulowna Den Helder Drechterland Enkhuizen Harenkarspel Hoorn Koggenland

Alkmaar en omgeving Alkmaar Bergen (NH.) Heerhugowaard Heiloo Langedijk Schermer

IJmond

Agglomeratie Haarlem

Beverwijk Castricum Heemskerk Uitgeest Velsen

Bloemendaal Haarlem Haarlemmerliede c.a. Heemstede Zandvoort

Zaanstreek Wormerland Zaanstad

Medemblik Niedorp Opmeer Schagen Stede Broec Texel Wieringen Wieringermeer Zijpe

GrootAmsterdam Aalsmeer Amstelveen Amsterdam Beemster Diemen Edam-Volendam Graft-De Rijp Haarlemmermeer Landsmeer Oostzaan Ouder-Amstel Purmerend Uithoorn Waterland Zeevang


23


________

Bijlage 2 Branchering voor koopstromen Verblijfsrecreatie Hotel-restaurants Hotels (geen hotel-restaurants), pensions en conferentie-oorden Jeugdherbergen en vakantiekampen Kampeerterreinen Verhuur van vakantiehuisjes en appartementen Overige logiesverstrekking Restaurantsector Hotel-restaurants Hotels, pensions en conferentie-oorden Jeugdherbergen en vakantiekampen Kampeerterreinen Drankensectorsector Cafés Kantines en contractcatering Eventcatering Cultuur en overige recreatie Bioscopen Podiumkunsten Scheppende kunst en documentaire schrijvers Theaters en schouwburgen Evenementenhallen Dienstverlening voor uitvoerende kunst Exploitatie van filmstudio's Productie en exploitatie van geluidsopnamen Boekings- en bespreekbureaus Kermisattracties, Circus en variété Pret- en themaparken Dansscholen Kunstzinnige vorming van amateurs (geen dansscholen) Openbare bibliotheken Kunstuitleencentra Kunstgalerieën en -expositieruimten Musea Monumentenzorg Dieren- en plantentuinen, kinderboerderijen

Sport Zwembaden en zwemsport Sporthallen, sportzalen, gymzalen en zaalsporten Sportvelden en buitensport Overige sportaccommodaties Wielersport Auto- en motorsport Wintersport Bowlen, kegelen, biljarten e.d. Denksport Zeil- en surfscholen Beroepssportlieden Supportersverenigingen (sport) Organiseren van sportevenementen Exploitatie amusements- en speelautomaten Hengelsport Overige recreatie n.e.g.(geen jachthavens) Paardensport en maneges Jachthavens Sportscholen Sauna's, solaria, baden e.d. Fitnesscentra


24


________

Colofon Titel: Toerisme en recreatie Westfriese Omringdijk, update 2009 - 2011 Gebruikte bronnen:  Bedrijfseconomisch Regiomodel Rabobank Nederland (economisch presteren)  Koopstromenmonitor Rabobank Nederland  Werkgelegenheidsbestand Lisa  Brancheinformatie Rabobank  www.rabobank.com/economie voor macro-economische verwachtingen Datum: 12 november 2012 Contactadres: Rabobank Nederland Kennis en Economisch Onderzoek Postbus 17100, 3500 HG UTRECHT, UCT 04.11 Croeselaan 18, 3521 CB, Utrecht Telefoon: 030 2166662 Email: [email protected] Website: www.rabobank.com/economie Twitter: www.twitter.com/raboregio

© Rabobank Nederland, 2012 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan daaronder mede begrepen gehele of gedeeltelijke bewerking van het werk, zonder voorafgaande toestemming van Rabobank Nederland. No part of this publication may be reproduced in any form by print, photo print, microfilm or any other means without written permission by Rabobank Nederland.


25

Toerisme en recreatie Westfriese Omringdijk. Update

Recommend Documents