Tips & Tricks voor duurzaam renoveren

Tips & Tricks voor duurzaam renoveren

folding line

Controlelijst De volgende controlelijst kan nuttig zijn bij de aanpak van uw renovatie-project. Voor u begint, zorg dat u uw huis kent! U kunt pas de juiste renovatiekeuzes maken wanneer u over relevante informatie beschikt. Daarom moet u de juiste vragen stellen en de tijd nemen om goede antwoorden te krijgen!

Over duurzame concepten: Beperk de vraag – Gebruik hernieuwbare energiebronnen – Gebruik niet-hernieuwbare bronnen op een verantwoorde manier (gebruik technieken/ materialen met de kleinste voetafdruk) Voorkom afval – Hergebruik afvalproducten – Verwerk (resterend) afval op een verantwoorde manier

Ken uw huis – Kent u uw huis?

Elk huis is uniek en heeft zo zijn geheimen.

Er was eens: Wat is het verhaal van uw huis? Wanneer is het gebouwd? Voor wie? Binnen welke context? Is het na de bouw al eens veranderd? Zo ja, wat is er veranderd? Weet u waarom deze veranderingen zijn uitgevoerd? Karakteristieke kenmerken: Wat zijn de karakteristieke kenmerken? Welk soort constructie is gebruikt? Welke materialen zijn gebruikt? Welk soort verwarmingssysteem is aanwezig? Hoe zijn de voorzieningen geïnstalleerd (water, gas, elektriciteit, afvoeren)? Hoe toegankelijk zijn de voorzieningen die onderhoud vergen? Zwakke punten: Wat zijn de zwakke punten en gebreken? Zijn er bijvoorbeeld scheuren of is er schimmel? Komt er voldoende licht binnen? Is het gebouw te warm in de zomer? Is het koud in de winter? Welke gevels zijn het meest aan slechte weersomstandigheden blootgesteld en welke krijgen het het hardst te verduren? Wat zijn de minst aantrekkelijke ruimten en waarom? Wilt u deze ruimten negeren of ze renoveren?

Sterke punten: Welke mogelijkheden heeft uw huis? Welke ruimten hebt u ter beschikking? Wat zijn de meest aantrekkelijke ruimten en waarom? Laat uw verbeelding de vrije loop: is het mogelijk om een verdieping of aanbouw toe te voegen? Krijgt u zo een mooi uitzicht of meer zonlicht binnen? Of zou dit de biodiversiteit in, van en rond het gebouw ten goede komen? Omgeving: Aarzel niet om in elke fase advies te vragen aan deskundigen zoals een architect, ambtenaar (die over bouwvoorschriften gaat), bouwkundig ingenieur, installatie-adviseur, financieel deskundige en anderen.

folding line

Ken uzelf — Kent u uzelf?

Iedereen is anders en elk gezin is anders. □ Gezin: Wat is uw verhaal? Wat is het verhaal van uw gezin? Wat zijn uw behoeften en die van uw gezin? Hoe zullen die zich ontwikkelen? □ Organisatie: Hoe leeft u? Hoe organiseert u zichzelf: van dag tot dag, van ‘s morgens tot ‘s avonds, in de week, tijdens het weekeinde en tijdens vakanties? Hoe gebruikt en deelt u de ruimten van uw huis? □ Dromen: Waar houdt u van? Wat zijn uw voorkeuren, dromen en ambities? Realistisch blijven: Wat is uw budget? Wat zijn uw prioriteiten?

De omgeving van uw woning en de context kennen – Kent u de context van uw woning?

Dingen zien er anders uit als we ze vanuit een andere hoek bezien… Toegankelijkheid: Is het huis gemakkelijk bereikbaar met de trein, de bus, op de fiets of te voet? Is het gemakkelijk toegankelijk voor personen die niet zo mobiel zijn (moeders met een kinderwagen, oma met een rollator, etc.)? Hoe ziet de toegangsweg eruit? Zijn er kindvriendelijke en rechtstreekse toegangsroutes? □ Klimaat: Kent u het lokale klimaat? Uit welke richting waait de wind meestal en wat is de gebruikelijke neerslag? Hoe ziet het omringende landschap eruit? Welke soort bodem is er? Hoe valt de schaduw en het zonlicht in de zomer en de winter? □ Voorschriften: Bent u op de hoogte van overheidsregels en (steden)bouwkundige voorschriften? Hoe ziet architectuur in de omgeving eruit en wat zijn de karakteristieken van uw omgeving? □ Technieken en materialen: Hebt u een idee over de beschikbaarheid van technieken voor duurzaam renoveren? Zijn er renovatiebedrijven waarop u een beroep kunt doen? Zijn er ecologisch verantwoorde en herbruikbare materialen verkrijgbaar in uw regio?

Uw project – Vraag inlichtingen, reflecteer en zoek duurzame oplossingen voor uw renovatieproject.

De volgende thema’s helpen u uw renovatieproject te plannen zodat u achteraf geen wijzigingen hoeft aan te brengen. Denk meteen vanaf het begin aan alles! Materialen: Kies zoveel mogelijk materialen die worden hergebruikt, die gerecycled zijn, die plaatselijk worden geproduceerd, die duurzaam zijn of die de kleinste ecologische voetafdruk hebben. Comfort: Verbeter uw comfort door de juiste ventilatie, het goed regelen van verwarming, koeling en vochtigheid, en vermijd zo schadelijke gevolgen voor uw gezondheid. Kies voor een ruimtelijk ontwerp en kamerindeling die een gezond binnenklimaat ondersteunen en zorg voor goede inval van daglicht. Energie: Isoleer. Denk na over welk soort verwarmingssysteem u wilt installeren. Produceer uw eigen energie (door gebruik te maken van zon, wind, water of afvalmateriaal). Plaats zonnepanelen, afgestemd op de oriëntatie van uw gevels en dak (vast, mobiel of in relatie tot beplanting). Let op: hoe meer u isoleert, hoe meer u moet ventileren om de kwaliteit van de binnenlucht gezond te houden! Water: Bespaar op uw waterrekening door regenwater te gebruiken. Plaats een regenwaterput of regenton en sluit die aan op de woning en de tuin. Zorg voor infiltratie van het teveel aan regenwater in een groen dak, de tuin of een opvangvoorziening.

Biodiver Creëer ges van inheem een bloem

Erfgoed: Met elke in van een ge buiten). De toekomstig Zijn er kara moeite wa zou het res verwijderd keren naar

Integrati Integreer h routes in d Geef de bu renovatie e beplanting

Mobilitei Kies duurza maak een g fietsenstall de buggy v

Lokaal: Kies plaats beeld door dicht bij de

Toekoms Ga voor du kwaliteit va materialen. singen die gemakkelij Anticipeer ten in de to dag, toega kosten. De het einde v gebouw.

aag flecurzame or uw t.

pen u uw nnen zodat ngen hoeft eteen vanaf

ialen die erecycled zijn, roduceerd, e kleinste bben.

de juiste n van verigheid, en olgen voor een ruimteing die een ersteunen en daglicht.

soort t installeren. e (door wind, water onnepanelen, e van uw of in relatie

, hoe meer u aliteit van de den!

ing door Plaats een n en sluit die uin. Zorg voor n regenwain of een

folding line

Biodiversiteit: Creëer geschikte plaatsen voor de groei van inheemse fauna en flora: denk aan een bloemenweide, een groen dak etc. Erfgoed: Met elke ingreep verandert de aanblik van een gebouw (zowel binnen als buiten). Denk aan het erfgoed dat voor toekomstige generaties bewaard blijft. Zijn er karakteristieke kenmerken die de moeite waard zijn om te bewaren? Wat zou het resultaat zijn als deze worden verwijderd? Is het mogelijk om terug te keren naar een oude situatie? Integratie: Integreer het gebouw en de toegangsroutes in de onmiddellijke omgeving. Geef de buurt meerwaarde door uw renovatie en door toevoeging van beplanting. Mobiliteit: Kies duurzame transportmiddelen: maak een gemakkelijk toegankelijke fietsenstalling; plan alvast een plek voor de buggy van de toekomstige baby, enz. Lokaal: Kies plaatselijke oplossingen, bijvoorbeeld door bedrijven in te schakelen die dicht bij de bouwplaats gevestigd zijn. Toekomst: Ga voor duurzaamheid; dring aan op kwaliteit van de renovatiewerken en de materialen. Geef de voorkeur aan oplossingen die lange tijd meegaan of die gemakkelijk kunnen worden aangepast. Anticipeer op uw veranderende behoeften in de toekomst. Denk aan uw oude dag, toegankelijkheid en onderhoudskosten. Denk aan het afvalbeheer aan het einde van de levensduur van het gebouw.

Het ontwerp van uw project.

Droom zo veel u wilt, maar blijf realistisch!

De voornaamste stappen van uw renovatieproject. En dan eindelijk... actie!

Keuze: Nadat u over alle bovenstaande aspecten hebt nagedacht, gaat u uw project meer in detail plannen: kies de materialen, maak een opsomming van alle uit te voeren werken en bepaal de prioriteiten en de te nemen stappen.

Vergunning: Vraag een vergunning aan bij de gemeente.

Begeleiding of niet? Gaat u met een architect samenwerken of niet? Gaat u de werken zelf uitvoeren? Zo ja, aarzel niet om advies te vragen aan deskundigen.

Planning en vertragingen: Leg de planning vast en voeg deze toe aan het contract.

Houdt een ruime blik: Stel u het perfecte project voor (hoe wilt u dat alles verloopt) en focus op de prioriteiten. Bedenk hoe het gebouw er na de renovatie zal uitzien, zelfs als u niet meteen het budget hebt om alles uit te voeren. Ga in fasen te werk, zelfs als u er slechts één uitvoert. Voordelen: een goed doordachte renovatie hoeft u of de volgende eigenaar niet opnieuw te doen! U kunt beter voor een kleiner project kiezen en dit goed uitvoeren dan alles tegelijk doen maar minder goed. Bijvoorbeeld: u kunt beter enkele muren zeer goed isoleren dan alle muren een beetje.

Specificaties: Stel de werkspecificaties op en neem de maten op (zelf of met een architect).

Professionals: Vraag offertes aan bij professionele aannemers. Vergelijk de ontvangen voorstellen. Probeer meerdere offertes te krijgen voor elk soort werk. Sluit een contract af. Probeer de voorkeur te geven aan plaatselijke oplossingen. Zoek aannemers die dicht bij de bouwplaats gevestigd zijn. Werken: Denk goed na over een goed georganiseerde ontmanteling/verwijdering van bestaande materialen zodat u deze kunt hergebruiken. Beheer het afval op een verantwoorde manier en let hierbij vooral op gevaarlijk afval (bv. asbest). Rond de werken succesvol af en vergeet niet dat hoe dringender een bepaald probleem moet verholpen worden, hoe belangrijker het is om er de nodige tijd voor te nemen! Voltooiing: Evalueer de uitgevoerde werken en ga akkoord met de oplevering ervan.

Ontdek duurzame renovatietechnieken, getoetst in vijf gebouwen in Europa

De controlelijst aan de binnenkant van de omslag kan een nuttig hulpmiddel zijn om uw renovatie voor te bereiden Zorg dat u uw huis kent voor u begint! U kunt alleen de juiste beslissingen voor de renovatie nemen als u alle relevante informatie verzameld heeft. Stel de juiste vragen en neem de tijd om antwoorden te verzamelen! 1

© Copyright 2013 Interreg IVb project Livinggreen. Deze publicatie is het eindresultaat van het Interreg IVb project Livinggreen. Afbeeldingen in deze publicatie zijn het bezit van de partners van het Livinggreen-project tenzij anders vermeld. Zij die menen aanspraak op copyright te kunnen maken, kunnen zich tot de uitgever wenden. Dit document mag alleen zonder veranderingen en in zijn geheel worden gekopieerd. Bij gebruik van enig deel van dit document moet de volledige bron vermeld worden. Kopieën van dit rapport kunnen worden gedownload van de Livinggreen website: www.livinggreen.eu Dit project werd deels gefinancierd door het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling – Interreg IVb programma.

2

Redactieraad Redactieraad

Huibert Haccoû, CURnet (Nederland) Wouter Kersten, Technische Universiteit Delft (Nederland) Martijn Kramer, Urban.nl (Nederland) Caroline Pankhurst, National Trust (Groot-Brittannië) Bianca Peeters, Urban.nl (Nederland) Simon Turner (Nederland)

Redactieteam

Zoë Colbeck, National Trust (Groot-Brittannië) Nora Danko, EcoHuis Antwerpen (België) Tjeerd Deelstra, Stichting De Witte Roos (Nederland) Vera Franken, Technische Universiteit Delft (Nederland) Daphne Geelen, Technische Universiteit Delft (Nederland) Huibert Haccoû, CURnet (Nederland) Francis Lambert, Stad Lille (Frankrijk) Marie Loix, Espace Environnement (België) Jean-Alexandre Pouleur, Espace Environnement (België) Dirk van Regenmortel, EcoHuis Antwerpen (België) Nicolas Rochet, Espace Environnement (België) Murielle Skelton, Espace Environnement (België) Sietze Meijer, Technische Universiteit Delft (Nederland) Steffen Weeber, Stad Ludwigsburg (Duitsland)

Creatief team

Andrea Kempen, ontwerp en print management, Multitekst Services (Nederland) Tekening op pagina 10, Sietze Meijer Tekening op pagina 11, Vera Franken Tekening op pagina 13, Marie Loix Tekeningen op pagina 14-15, © Murielle Skelton Foto op pagina 25, KWSA Foto’s National Trust, Louis Sinclair Titel: LIVINGGREEN - Tips & Tricks voor duurzaam renoveren Ondertitel: Ontdek duurzame renovatietechnieken, getoetst in vijf gebouwen in Europa Uitgever: Stichting CURnet Postadres: Postbus 1819, 3000 BV Rotterdam, Nederland Tel: +31 (0)10 206 5959 Website: www.curnet.nl | [email protected] CURnet publicatienummer 249 ISBN 978-90-376-0535-8 3

Inhoud Inleiding Doelstellingen van deze publicatie Het belang van cultureel erfgoed Duurzaam renoveren van oude huizen Informatiebronnen Inspirerende case studies Navigatiegids

6 6 6 6 7 7

Voordat u aan de slag gaat Uw gebouw - verschillende verhaallijnen Conserveren versus veranderen Vijf waardecategorieën voor uw gebouw Belangrijke factoren voor uw renovatiekeuzes Voordelen van duurzaam renoveren Prioriteiten - besparen op energie, water en materialen

10 11 12 13 14 16

Inspiratie uit de praktijk - vijf renovaties van erfgoedgebouwen Case studies Isolatie en beglazing Verwarming Actieve zonne-energie Passieve zonne-energie Intelligente gebouwbeheersystemen Water Regenwaterbeheer Materialen Lokale duurzame materialen Bijzondere ideeën

18 18 26 30 34 37 41 44 48 55 58

Meer informatie over het renovatieproces Aanbesteden Financieringsmogelijkheden Energie besparen - suggesties voor gedragsverandering Verdere informatie over het Livinggreen-project Tot slot

4

62 63 64 67 68

1

Inleiding

5

Doelstellingen van deze publicatie

De uitdaging is om te laten zien dat de kennis van duurzaam bouwen ook kan worden gebruikt om deze oudere gebouwen die tot nu toe werden vergeten, op een duurzame manier te renoveren. Het bieden van een duurzame toekomst aan oudere gebouwen voorkomt dat ons architectonische erfgoed verloren gaat omdat het dan niet wordt vervangen door nieuwbouw.

In deze publicatie vindt u verschillende mogelijkheden voor het duurzaam renoveren van oudere gebouwen. Het laat zien dat woningen door duurzaam te renoveren zeer energie-efficiënt kunnen worden gemaakt, waarbij tegelijkertijd de cultuurhistorische en architectonische waarde van een gebouw bewaard blijft.

Bewoners van oude huizen gebruiken vaak veel energie. Duurzaam renoveren bespaart energie, het maakt gebruik van natuurlijke (hernieuwbare) energiebronnen mogelijk, het zorgt voor minder verbruik van drinkwater en er worden duurzame bouwmaterialen toegepast. Dit zorgt voor CO2 neutraliteit en helpt de klimaatverandering tegen te gaan. In het Livinggreen-project is ervoor gekozen om bijzondere historische gebouwen duurzaam te renoveren, zodat overtuigend kan worden aangetoond dat alle oudere gebouwen - dus ook heel gewone woonhuizen - duurzaam kunnen worden gerenoveerd.

Op de volgende bladzijden geven we u praktische informatie over hoe u uw woning op een duurzame manier kunt renoveren. Zeker als u eigenaar bent van een erfgoedgebouw. We geven u advies over hoe u meer te weten kunt komen over de cultuurhistorische en architectonische waarde van uw woning en waarop u moet letten om duurzaam te kunnen renoveren. Ter inspiratie hebben we de Livinggreenervaringen in case studies beschreven en in tien thema’s opgedeeld. Deze thema’s moeten niet als een ‘stap voor stap’-handleiding gelezen worden, maar als lessen die u inzicht kunnen geven in wat er in de praktijk mogelijk is. Hou in gedachten dat, hoewel dit boekje voor de individuele huiseigenaar is geschreven, er veel meer bereikt kan worden als u in uw buurt collectief renoveert. Al was het alleen maar omdat het inschakelen van experts dan betaalbaarder wordt.

Informatiebronnen De informatie die u in deze gids vindt, is gebaseerd op een project over duurzaam renoveren dat is uitgevoerd in vijf landen in Noordwest-Europa tussen 2008 en 2012. Aan dit project namen acht organisaties deel uit Nederland, Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en België. Samen vormen ze het Livinggreen-projectteam. Meer informatie over het project kunt u terugvinden in hoofstuk 4, ‘Verdere informatie over het Livinggreen-project’.

Het belang van cultureel erfgoed Cultureel erfgoed geeft ons allerlei belangrijke informatie over het verleden. Het is een bron van kennis over de architectuurgeschiedenis en verschaft ons belangrijke details over de manier waarop onze voorouders leefden en werkten.

Toen het Livinggreen-project in 2008 startte, was de mogelijkheid om oude gebouwen op een duurzame manier te renoveren vrijwel onbekend, en dat is het in zekere mate nog altijd. De technieken bestaan en duurzame bouwmaterialen zijn beschikbaar, maar de kloof tussen kennis en praktijk is nog altijd vrij groot. Het doel van dit boekje is om u meer vertrouwd te maken met de verschillende mogelijkheden en om u te inspireren als u gaat renoveren om dat op een duurzame manier te doen.

In de eerste plaats kan cultureel erfgoed als een soort collectief geheugen dienen. Gebouwen vertegenwoordigen een gemeenschappelijke geschiedenis en creëren hierdoor een identiteit die bijdraagt tot een gemeenschapsgevoel.

Duurzaam renoveren van oude huizen Nieuwe gebouwen duurzaam ontwerpen wordt steeds gebruikelijker, maar een groot aantal bestaande gebouwen blijven onveranderd. 6

Inspirerende case studies

Navigatiegids

•

Om u uw weg in dit boekje te laten vinden, lichten we kort toe waar u de informatie kunt vinden.

• •

• • •

Vijf partners hebben culturele erfgoedgebouwen gerenoveerd en vier van hen hebben in deze gebouwen promotionele en educatieve Livinggreeninformatiecentra ingericht waar bezoekers meer te weten kunnen komen over duurzaam wonen (Ludwigsburg bracht zijn Livinggreen-centrum ’Energetikom’ elders onder):

•

De National Trust heeft de stallen van het Morden Hall Park in Londen (Groot-Brittannië) getransformeerd. Stichting De Witte Roos demonstreert de duurzame restauratie van een rijksmonument uit de 16e eeuw langs de oudste gracht van Delft (Nederland). De Franse stad Lille renoveerde een 19e eeuwse fabriekshal die meer dan tien jaar had leeggestaan. De stad Ludwigsburg (Duitsland) renoveerde een voormalige sporthal uit de jaren ‘30. Het EcoHuis in Antwerpen (België) werd vergroot en gerenoveerd.

•

• Het Livinggreen-partnerschap hecht veel waarde aan het bijzonder rijke culturele erfgoed in Noordwest-Europa. De bestaande gebouwen in deze regio geven een eigen identiteit aan steden en die worden mede daarom als vestigingsplaats gekozen voor de creatieve industrie en voor innovatieve, toekomstgerichte economische activiteiten. Er is echter een risico dat ons architectonische erfgoed wordt verwaarloosd en verloren gaat.

Hoofdstuk 2 geeft u informatie over de context van een duurzaam renovatieproject: het verhaal van uw gebouw, de voordelen van duurzaam renoveren, de prioriteiten en strategieën bij een renovatie en een lijst met belangrijke vragen die u zichzelf zou moeten stellen als u overweegt om uw woning op een duurzame manier te renoveren. Hoofdstuk 3 geeft een korte omschrijving van de vijf gebouwen die in het kader van het Livinggreenproject zijn gerenoveerd. Het omvat ook tien secties waarin thema’s als verwarming, beglazing en gebruikte materialen worden toegelicht aan de hand van case studies. Voor elk thema sommen we ook de voordelen en aandachtspunten op en geven we advies over de vragen die u moet stellen aan degenen die uw renovatie gaan uitvoeren. Hoofdstuk 4 bevat algemene overwegingen over bijkomende onderwerpen zoals aanbestedingen en financieringsmogelijkheden, extra tips voor gedragsverandering en meer informatie over het Livinggreenproject in zijn geheel.

Om het u gemakkelijk te maken, hebben we in de flap van dit boekje een checklist opgenomen die u kunt uitvouwen en tijdens het lezen kunt raadplegen. We hopen dat u veel plezier beleeft bij het lezen van onze ervaringen en dat u ook kunt genieten van uw eigen ‘Livinggreen’-woning.

De gebouwen die in het kader van dit project zijn gerenoveerd, waren geen woningen. Ze fungeren als demonstratiecentra en de lessen en ideeën die daarbij zijn opgedaan, staan in dit boekje en zijn ook relevant voor huizenbezitters.

7

De National Trust heeft de 19e eeuwse paardenstallen in Morden Hall Park in Londen, Groot-Brittanië gerenoveerd

De Franse stad Lille renoveerde een 19e eeuwse fabriekshal die meer dan tien jaar had leeggestaan tot een Livinggreen Center

Stichting de Witte Roos demonstreert de duurzame restauratie van een rijksmonument uit de 16e eeuw aan de oudste gracht van Delft

De stad Ludwigsburg in Duitsland heeft een voormalige sporthal uit de jaren 1930 gerenoveerd Locatie van de projecten

8

2

Voordat u aan de slag gaat

Dit hoofdstuk geeft u inzicht in de context waarbinnen erfgoedgebouwen op een duurzame manier kunnen worden gerenoveerd. Het dient als kader waarbinnen u uw plannen kunt vormgeven. U vindt informatie over de mogelijke verhaallijnen van uw gebouw, de belangrijkste voordelen van duurzaam renoveren, prioriteiten, renovatiestrategieën en belangrijke vragen die u zichzelf dient te stellen. 9

Uw gebouw - verschillende verhaallijnen Elk gebouw vertelt een verhaal. Ook dat van u! Als u van plan bent om te renoveren, ga dan op zoek naar dat verhaal en maak er gebruik van.

Tweede verhaallijn (blauw): potentieel voor duurzaamheid Misschien werd uw gebouw opgetrokken in een tijd dat alleen kleine ramen mogelijk waren, waardoor er maar weinig zonneschijn of zelfs nauwelijks licht naar binnen kon komen. Of misschien heeft het kleine openingen aan de noordkant vanwege de kou in de wintermaanden. In het gebouw kunt u aanwijzingen vinden over hoe het werd aangepast om aan de behoeften van opeenvolgende generaties tegemoet te komen. Zo kan een ander soort draagbalk boven een raam bijvoorbeeld een aanwijzing zijn dat dit raam later werd toegevoegd om meer licht binnen te laten. Wat is het duurzaamheidspotentieel van uw gebouw? Waar schuilen de verborgen schatten? En, de andere kant van de medaille, wat zijn de verborgen gebreken waarvan u zich bewust moet zijn?

Hieronder vindt u de stappen om aanwijzingen te vinden voor uw verhaal.

Derde verhaallijn (rood): u U kunt het gebouw aan uw eigen behoeften aanpassen zodat u er voor lange tijd op een comfortabele manier kunt wonen of werken. Maar vergeet niet dat het verhaal van uw gebouw ook na uw vertrek doorloopt, net zoals u zelf een verhaallijn vanuit het verleden heeft zien ontstaan. U kunt inspiratie halen uit de boeiende onderdelen van dat verhaal. Wilt u renoveren waarbij de oorspronkelijke stijl van het gebouw bewaard blijft of wilt u er meer uw eigen stempel op drukken, met een moderne aanpassing?

Verhaallijn

Eerste verhaallijn (groen): geschiedenis Uw gebouw was vroeger misschien een winkel, een fabriek of een boerderij. Misschien woonden of werkten er interessante mensen zoals de plaatselijke onderwijzer, de burgemeester of de postbeambte. Welke herinneringen roept uw gebouw op?

Vierde verhaallijn (geel): beperkingen Wat mag u volgens de overheidsregels bouwen of wijzigen? Woont u in een gebouw met architectonische waarde of misschien in een beschermd stads- of dorpsgezicht? Bevindt het gebouw zich in de buurt van een historisch monument? 10

Moet u specifieke bouwvoorschriften volgen of bepaalde vergunningen aanvragen? In welke staat verkeert uw gebouw? Zijn er stabiliteitsproblemen (bv. verzakkingen) of zijn er materialen aanwezig die een gevaar kunnen opleveren voor de gezondheid? Wat is uw budget?

Zodra u heeft vastgesteld wat de waardevolle karakteristieken van uw huis zijn, kunt u met de planning van het werk beginnen. U zult merken dat u veel verschillende termen tegenkomt om uw renovatie te omschrijven: bijvoorbeeld conserveren, restaureren en renoveren. Dit kan verwarrend zijn want vaak is niet duidelijk wat er precies bedoeld wordt. Het is nuttig om u ervan bewust te zijn binnen welke twee extremen u een beslissing moet nemen. Aan de ene kant kunt u ervoor kiezen uw gebouw in stand te houden zoals het is. Dat betekent dat kapotte delen niet worden gerepareerd, maar dat verdere schade, erosie en veroudering worden voorkomen. Of u kunt uw gebouw slopen en een compleet nieuw gebouw maken, misschien zelfs een exacte kopie van het oude huis.

Hoe aanwijzingen vinden (grijs): Er bestaan verschillende manieren om informatie te vinden die u kan helpen een goed gedocumenteerd, duurzaam renovatieplan te ontwikkelen dat bij uw verhaal past. •

•

•

Kijk rond in uw woning. Ziet u verschillende bouwstijlen die op vorige renovaties wijzen? Worden er andere materialen gebruikt in verschillende ruimten? Kunt u overblijfselen of aanwijzingen van oude constructies terugvinden? Is er bewijs van lokale ambachten of tradities? Wat kunnen anderen u vertellen? Kunt u met de vorige eigenaar praten? Of hebben de buren informatie over de woning? Praat met architecten of historici die u kent of waarmee u contact kunt opnemen. Wat kunt u in archieven vinden? Zijn er documenten die wat over de omgeving zeggen of zijn er tekeningen? Kunt u iets op het internet of in de bibliotheek vinden?

Maak aan de hand van deze informatie een goed gedocumenteerd plan voor uw duurzame renovatie.

Conserveren versus veranderen Het is essentieel dat u bepaalt welke kwaliteiten van uw huis voor u waardevol zijn. Voor monumenten is het ook nodig dat u weet welke elementen van het gebouw beschermd zijn. U kunt uw renovatiebeslissingen op die informatie baseren. Voor het beantwoorden van die vragen maakt het niet uit of u de renovatie zelf voorbereidt of dat u met een architect werkt. In beide gevallen moet u de juiste informatie hebben om de beslissingen te kunnen nemen die passen bij uw wensen en bij uw woning. Dan kunt u het verschil bepalen tussen wat u wilt en wat er mogelijk is.

Tussen deze twee extremen is er een glijdende schaal die loopt van hoofdzakelijk conserveren tot voornamelijk veranderen (zie de illustratie). Uiterst links van de schaal staat restaureren, want dat houdt voornamelijk conserveren met een beetje veranderen in. Restaureren geeft ook aan dat beschadigde elementen gerepareerd worden. Renoveren staat meer naar rechts want dan komen er veranderingen en toevoegingen aan het oorspronkelijke gebouw. Bedenk dat er geen vaststaande goede of foute keuze is. Dat zal voor elk gebouw apart moeten worden bekeken.

11

Het belangrijkste is dat u ervoor zorgt voldoende te weten te komen over het verhaal van uw gebouw, de geschiedenis, de duurzaamheidsmogelijkheden, de beperkingen, en natuurlijk wat uw eigen wensen zijn. Dan kunt u goed geïnformeerd uw keuzen maken.

Functie Het individuele karakter van uw huis kan ook sterk bepaald worden door de huidige of vroegere functie. Het gebruik van een gebouw is vaak van groot cultuurhistorisch belang vanwege de directe invloed op de gemeenschap. Dit laat veel ruimte bij de renovatie omdat de enige vereiste het handhaven van het gebruik van het gebouw en/of de fysieke sporen daarvan is. Daarbuiten bent u vrij om veranderingen aan te brengen.

Vijf waardecategorieën voor uw gebouw Om u te helpen de belangrijkste waarden van uw woning te bepalen, kunt u gebruik maken van vijf waardecategorieën. Die laten zien waar u moet zoeken. Elke categorie vereist een andere benadering bij renovatie en laat veel of weinig veranderingen toe.

Historie Het zou kunnen dat de geschiedenis van uw huis heel belangrijk is: hoe het door de jaren heen veranderd is. Alle sporen van die veranderingen zijn waardevol. Dit betekent dat ook uw eigen veranderingen aan het gebouw verantwoord zijn: die voegen een nieuwe fase aan de ontwikkeling van het gebouw toe.

Deze categorieën vatten de ‘authenticiteit’ van het gebouw samen, dat wil zeggen, het individuele karakter van het gebouw. De authenticiteit van een gebouw wordt bepaald door de materialen, de conceptuele, de functionele, en de niethistorische en historische kenmerken. De waarde van uw gebouw wordt waarschijnlijk bepaald door een combinatie van deze aspecten.

Niet-historische eigenschappen Het tegenovergestelde is niet-historische authenticiteit, wanneer het ware karakter van het huis ligt in de onveranderde staat. Als dat het geval is dan zijn veranderingen vrijwel uitgesloten.

Materialen Misschien wordt het individuele karakter van uw huis wel bepaald door de materialen die bij de constructie zijn gebruikt. In dat geval is er voor uw renovatie een beperking omdat u de materialen moet behouden. U heeft wel de vrijheid om nieuwe onderdelen toe te voegen, zolang het originele materiaal maar gehandhaafd blijft. Ontwerp-concept Of misschien is het ontwerp van uw huis het belangrijkste aspect. Dat is vaak het geval bij moderne erfgoedgebouwen die door beroemde architecten zijn ontworpen. In Nederland is ‘Sanatorium Zonnestraal’ vlak bij Hilversum een goed voorbeeld van een gebouw waarvan het concept de authenticiteit bepaalt. Hier was de materiaalkeuze ondergeschikt aan het originele ontwerp van architect Jan Duiker. Bij de restauratie van dit gebouw werd veel van het oorspronkelijke materiaal vervangen, maar het ontwerp bleef bewaard.

12

Beslis wat u wilt renoveren

Belangrijke factoren voor uw renovatiekeuzes

Bepaal welke plannen prioriteit hebben en maak een stappenplan. U moet beslissen welke ingrepen voorrang krijgen, waarbij u rekening houdt met uw budget (kijk ook naar subsidies, belastingsvoordelen, e.d.). Stel een realistische planning op. Voordat u kunt beginnen, moet u misschien een vergunning bij uw gemeente aanvragen.

Om u te helpen om tijdens uw renovatieproces de juiste keuzes te maken, leggen we u enkele belangrijke vragen voor die u zichzelf moet stellen.

Beslis hoe u wilt renoveren en met wie Hoe pakt u de renovatie aan? Schakelt u een bedrijf in? Gaat u het zelf doen? Hebt u een architect nodig? Een technisch adviseur? Als u met een bedrijf gaat werken, moet u of uw architect gedetailleerde specificaties van de uit te voeren werkzaamheden opstellen en een beschrijving maken van de hoeveelheden materialen, afmetingen en zo meer (het bestek). Sluit u een contract af? Hierin staan de verplichtingen van elke partij en de voorwaarden waaronder het werk moet worden uitgevoerd (over bijvoorbeeld verzekeringen, vertragingen, bijkomende kosten, naleving en garanties).

Bepaal wanneer de renovatie plaatsvindt en hoe/ wanneer u de werkzaamheden zult beoordelen

Belangrijke factoren bij renovatie

Weet zeker dat u wilt renoveren

Indien u een beroep doet op een bouwen/of installatiebedrijf, dan kunt u het beste meerdere offertes aanvragen. Kies het beste bedrijf op basis van de prijs, onvoorziene kosten, ervaring, betrouwbaarheid (aan de hand van referenties) en de planning. Sluit een contract af met het bedrijf van uw keuze en laat de werken uitvoeren. Denk ook alvast na over hoe u achteraf zult beoordelen of de werkzaamheden zijn uitgevoerd zoals overeengekomen.

Maak een overzicht van de zaken die u wilt aanpakken door uw woning te evalueren. Wat zijn de zwakke en sterke punten? Hoeveel bedraagt het energieverbruik? Is er sprake van vocht of instabiliteit? Is er natuurlijk licht? Is er isolatie en verwarming? Gaat het om een erfgoedgebouw? Werden er mogelijk schadelijke materialen gebruikt? Vraag advies aan professionals zoals een architect, energieadviseur of de gemeente.

Maak duidelijk waarom u wilt renoveren Denk na over uw motivatie. Waarom wilt u renoveren? Wat zijn uw behoeften op korte en lange termijn? Renoveert u om bijvoorbeeld uw energieverbruik te verminderen of om het historische erfgoed intact te houden? Wilt u uw woning gezonder en comfortabeler maken of het milieu beschermen? Uw belangrijkste reden(en) om te renoveren heeft invloed op uw beslissingen. 13

Voordelen van duurzaam renoveren Een duurzame renovatie levert u vijf belangrijke voordelen op. • Comfort dankzij een juiste temperatuur, minder tocht, natuurlijke lichtinval, efficiënt ruimtegebruik, en zo meer. • Milieuvriendelijkheid door gebruik te maken van materialen en ontwerpen die afval beperken, de uitstoot van broeikasgassen terugdringen en energie, water en grondstoffen besparen. Op die manier kunt u geld besparen, op korte en op lange termijn. • Gezond binnenklimaat in de woning, zonder giftige gassen of condensatie (waardoor schimmels kunnen ontstaan). • Cultureel erfgoed dat voor u en voor toekomstige generaties bewaard blijft. • Een toegevoegde waarde voor de omgeving en een hogere waarde van uw huis en die van de buurt. Met de hierna beschreven oplossingen is het mogelijk om deze voordelen te realiseren. In het beste geval kunt u alle voordelen behalen! Om de vijf belangrijke voordelen te behalen, moet u rekening houden met verschillende overwegingen. Voorbeelden hiervan vindt u in Hoofdstuk 3. Voor een woning met veel comfort: • Isoleer goed zodat uw woning warm is in de winter en koel in de zomer, en om geluid buiten te houden. • Maak uw woning luchtdicht zodat u geen tocht heeft, maar zorg wel voor goede ventilatie. • Voor de lange termijn: ‘Als je iets doet, doe het dan meteen goed’. Kies oplossingen met een goede kwaliteit en een degelijk ontwerp die u en de volgende generaties comfort bieden (kies bijvoorbeeld producten met een lange levensduur of die later gemakkelijk verbeterd, vervangen en/of onderhouden kunnen worden). • Bouw flexibiliteit in zodat u uw huis later kunt aanpassen wanneer uw behoeften veranderen (bijvoorbeeld als er kinderen komen, voor tieners, hobby’s of wanneer u ouder wordt).

Comfort

14

Voor een beter milieu en besparen van geld: • Weet wat u verbruikt. Gebruik een tool voor de berekening van uw warmteverbruik: een voorbeeld vindt u op http://www.livinggreen.eu/thermalevaluation-of-your-home/ • Beperk het verbruik van energie, water en materialen (bv. door isolatie of een waterbesparend toilet). • Gebruik hernieuwbare bronnen (bijvoorbeeld actieve en passieve zonne-energie, regenwater, lokaal hout). • Gebruik niet-hernieuwbare bronnen op de meest efficiënte manier (bijvoorbeeld energiezuinige verlichting, wasmachine met A-label, herbruikbare materialen).

Milieu

Voor een woning met een gezond binnenklimaat: • Verwijder ongezonde materialen uit de woning (zoals asbest) maar bedenk dat het soms gevaarlijker is om materialen te verwijderen dan om ze te laten zitten. Informeer daarom eerst naar de mogelijke gevaren van deze materialen en de risico’s bij verwijdering. • Gebruik gezonde, gecertificeerde milieuvriendelijke materialen (denk aan verschillende soorten isolatie, verf en meubelen). • Filter de buitenlucht door een goed ventilatiesysteem te installeren en vergeet niet om de filters regelmatig te vervangen en om het systeem zelf te reinigen. • Laat daglicht binnen want dat heeft een bewezen positieve invloed op de gezondheid.

Binnenklimaat

Voor een woning die als cultureel erfgoed wordt bewaard en tegelijkertijd aan de moderne eisten tegemoet komt: • Houd rekening met de geschiedenis van uw huis zodat de verhaallijn bewaard blijft en verder leeft.

Cultureel erfgoed

Voor een huis waarvan de waarde en die van de buurt stijgt: • Gebruik architectonische elementen en materialen die passen binnen de stedelijke context (bijvoorbeeld ramen, deuren of de kleur van de gevel). • Zorg voor zo veel mogelijk natuurlijke groene ruimte rondom uw woning. Gebruik hierbij inheemse soorten voor een zo groot mogelijke biodiversiteit. Omgeving

15

Prioriteiten – besparen op energie, water en materialen In het kort: 1. Beperk uw energie, water- en materiaalverbruik (bijvoorbeeld door isolatie of een waterbesparend toilet). 2. Gebruik hernieuwbare bronnen (zoals actieve- en passieve zonne-energie, regenwater, lokaal hout). 3. Gebruik niet- hernieuwbare bronnen zo efficiënt mogelijk (bijvoorbeeld energiebesparende verlichting, een A-label wasmachine, hernieuwbare materialen).

Als u niet genoeg budget of tijd heeft om alles wat u wilt in één keer uit te voeren, maak dan een planning en leg de prioriteiten vast. De volgende lijst kan u helpen om te beslissen wat het eerst moet worden aangepakt. U kunt op verschillende manieren uw prioriteiten bepalen. Bijvoorbeeld op basis van kosten, tijd, terugverdientijd en de invloed op het milieu. De onderstaande maatregelen zijn geordend volgens de kosten en de vereiste inspanningen. D.w.z. dat de lijst begint met voorstellen die gewoonlijk minder geld kosten en minder (fysieke) inspanning vragen. • •

• • • • • • •

•

Zorg ervoor dat u in de vroegste planfase ook rekening houdt met plannen die u in een latere fase wilt realiseren (isoleer bijvoorbeeld voordat u in een nieuw verwarmingssysteem investeert). Als u van plan bent een aanbouw te realiseren, kies dan een ontwerp met goede isolatie en goede luchtdichtheid en ventilatie. Op deze manier spaart u later veel extra kosten.

Zorg ervoor dat u energiezuinige gewoonten aanneemt Investeer in energiezuinige apparaten (zoals juiste verlichting, koelkast en een nieuwe boiler). Laat uw verwarmingssysteem regelmatig reinigen en controleren. Bespaar water door lekken te repareren. Gebruik ‘groene’ (milieuvriendelijke) energie; sluit een contract af met een leverancier van groene energie. Breng nieuwe dakisolatie aan of verbeter de bestaande isolatie. Bespaar materialen door bestaande bouwstoffen opnieuw te gebruiken. Herstel verzakkingen of scheuren in muren. Maak slim gebruik van water door regenwater op te vangen en te gebruiken. Maak uw ramen en glazen deuren zo energie-efficiënt mogelijk met tochtstrips en isolatieglas. Breng muurisolatie aan. Repareer of vernieuw uw dak en goten, en installeer eventueel zonnepanelen of zonnecellen.

16

Inspiratie uit de praktijk - vijf renovaties van erfgoedgebouwen

De informatie in dit hoofdstuk is onderverdeeld in de volgende thema’s: • Isolatie en beglazing - pagina 18 • Verwarming - pagina 26 • Actieve zonne-energie - pagina 30 • Passieve zonne-energie - pagina 34 • Intelligente gebouwbeheersystemen - pagina 37 • Waterbesparende technieken - pagina 41 • Regenwaterbeheer - pagina 44 • Materialen - recyclage en hergebruik - pagina 48 • Lokale duurzame materialen - pagina 55 • Bijzondere ideeën - pagina 58 17

3

Case studies

Bij de renovatie van historische gebouwen moet de isolatie extra goed ontworpen worden omdat u rekening moet houden met de bestaande constructies en met de oorspronkelijke historische indeling.

De case studies zijn per thema ingedeeld, voorbeelden van verschillende gebouwen en oplossingen kunnen tegelijkertijd worden bekeken. De informatie is niet alleen van technische aard maar is ook bedoeld om u te laten zien welke beslissingen werden genomen. We hopen dat u een goed inzicht krijgt door de specifieke context of door de verhalen van de gebouwen. Dan kunt u deze gebruiken als basis voor uw eigen project.

Isolatie reduceert de warmtestroom door een bepaald materiaal. Een goede isolatie voorkomt dat er warmte uit het gebouw verloren gaat tijdens de winter en het houdt het gebouw koeler tijdens de zomer. Buitenmuren, vloeren en daken/zolders moeten allemaal geïsoleerd worden.

Het is ook nuttig om informatie over verschillende thema’s te combineren. Het is bijvoorbeeld gemakkelijk om het thema isolatie te combineren met het thema duurzame en lokale materialen. Of u combineert de thema’s verwarming en waterbesparende maatregelen.

•

•

•

Isolatie en beglazing

Muren. De isolatie kan in spouwmuren (als die er zijn) of aan de buiten- of binnenzijde van massieve buitenmuren worden aangebracht. Vloeren. Bij een massieve steenachtige vloer moet de bestaande vloer worden opgebroken en tot een diepte van ongeveer 30 cm worden uitgegraven. Vervolgens kan een nieuwe betonvloer op het isolatiemateriaal aangebracht worden. Daken/zolders. Warmteverlies onder het dak wordt voorkomen door isolatie aan te brengen onder of op het dak. Als er geen zoldervloer is, maar wel een open balklaag, dan kan tussen of op de balken een laag isolatiemateriaal worden aangebracht. Bij een verstandige materiaalkeuze kunt u hiermee ook een beloopbare vloer maken.

Tal van materialen kunnen als isolatie worden gebruikt. Isolatiemateriaal kan organisch, anorganisch of fossiel organisch zijn. Elk type heeft zijn eigen kenmerken. Gewoonlijk moet organisch materiaal - voor eenzelfde isolatie-effect - dikker zijn dan anorganisch materiaal. Maar organisch materiaal heeft betere isolerende eigenschappen in de zomer. U moet al gauw denken aan een laag die 60 tot 240 mm dik is, hoewel er ook nieuwe producten bestaan die zeer dun zijn. Er zijn stijve en makkelijk vervormbare isolatiepanelen in de handel, en ook rollen van flexibel materiaal, vlokken, korrels en zo meer. Voor elk doel kunt u het juiste materiaal selecteren.

Inleiding bij isolatie Bij elk renovatieproject met als doel de energieprestatie aanzienlijk te verbeteren, moeten eerst de delen van het gebouw onder handen worden genomen die in contact staan met de buitenlucht. Meestal gaat het grootste gedeelte van de warmte verloren via het dak en de buitenmuren. Dan biedt isolatie een zeer economische oplossing. Maar isolatie is alleen efficiënt als ook ‘inefficiënte’ ramen worden vervangen (of thermisch worden verbeterd met dubbel/ driedubbel glas, dan wel worden voorzien van achterzet- of voorzetramen). Als u goed isoleert kunt u vervolgens ook een verwarmingssysteem met beperkte capaciteit kiezen.

18

Isolatiematerialen - muren

Tegen de muren werden platen met een dikte van 80 mm geplaatst en in de vensteropeningen platen met een dikte van 50 mm. Dit type platen bestaat voor het grootste gedeelte uit minerale stoffen en absorbeert vocht, houdt dit vast en geeft het opnieuw af: een soort ‘ademend’ materiaal.

Hartenecker Höhe, Ludwigsburg In het voormalige gymnastiekgebouw van de kazerne van de luchtafweer (Flak-Kaserne) werd er een speciale pleisterlaag als een soort spuitbeton aangebracht. Dit geeft het gebouw een wat ruwe uitstraling. Een goede keuze omdat het er vroeger ook zo uitzag. Daarnaast werd besloten om isolatie tegen de muren binnenin het gebouw en in de dagkanten van de vensteropeningen aan te brengen. Zie ook het hier toegepaste ‘huis-in-huis’ concept .

Calcium-silicaatplaten zijn goed bestand tegen druk en zijn gemakkelijk om mee te werken. Een bijkomend voordeel is dat er geen dampwering hoeft te worden aangebracht. Een nadeel is dat de platen een grotere warmtegeleiding hebben in vergelijking met andere typen isolatiematerialen. En zware voorwerpen kunnen enkel worden opgehangen door een opening in de isolatie te maken en ze dan aan de oorspronkelijke buitenmuur te bevestigen. Bovendien zijn calcium-silicaatplaten vrij duur en heeft de productie een grote CO2-voetafdruk.

Om een goed binnenklimaat te bereiken en om schimmels te voorkomen, werden platen calcium-silicaat als isolatiemateriaal gebruikt.

Ludwigsburg muurisolatie

19

Showcase isolatiematerialen

Isolatiematerialen - verschillende materialen voor muren, vloeren en plafonds National Trust, London In het Livinggreen-centrum van de National Trust zijn zes soorten isolatiemateriaal toegepast: kurk, hennep, Thermafleece, SPACETherm, EdenBloc en Celotex. De bedoeling was om milieuvriendelijke en innovatieve producten te gebruiken in plaats van de gebruikelijke isolatiematerialen, en deze te demonstreren. Sommige plafonds zijn geïsoleerd met natuurlijke hennep dat afkomstig is van planten. Andere plafonds zijn geïsoleerd met Thermafleece dat van schapenwol is gemaakt. Beide soorten materialen hebben zeer goede isolerende eigenschappen.

De isolatie werd op maat gesneden zodat deze perfect past tussen de dakspanten of dwarsbalken. De stroken hebben een dikte van 15 of 20 cm. Voor de isolatie van de ondervloer werd Celotex gebruikt. Dit is gemaakt van een bijproduct uit de olieindustrie. Celotex is zeer stevig en dus beloopbaar tijdens de bouwfase. Het beschikt over een zeer goede brandbestendigheid en de kwaliteit blijft intact bij vochtige omstandigheden. 20

Beglazing

Dit is ideaal aangezien het Livinggreen-centrum in een overstromingsgebied ligt. Er werden 15 cm dikke platen gebruikt om de juiste isolatiewaarde te verkrijgen. Voor de muren werd kurk gebruikt van kurkeiken uit Portugal. En verder SPACETherm (ontwikkeld voor het Amerikaanse ruimtevaartprogramma) en EdenBloc(gemaakt van gerecycled tapijt). Al deze soorten isolatiemateriaal kunnen geplaatst worden door iedereen die gewend is om thuis kleine renovaties uit te voeren. De warmtegeleiding van isolatiematerialen geeft aan hoe gemakkelijk warmte door de materialen gaat zodat u verschillende materialen kunt vergelijken. De beste materialen hebben een lage waarde. De onderstaande tabel geeft de warmtegeleiding weer van de materialen die zijn gebruikt voor het stallencomplex van Morden Hall Park in Londen. In de tweede tabel worden de waarden opgesomd van de calcium-silicaatplaten die in Ludwigsburg zijn gebruikt, de Métisse-isolatie op basis van gerecycleerde jeans en andere meer algemeen gebruikte isolatiematerialen.

Dubbel/driedubbel glas National Trust, Londen Voor de ramen in het Livinggreen-centrum van de National Trust werd dubbel en driedubbel glas gebruikt. De tentoonstellingsruimte beschikt over schuifdeuren met driedubbel glas.

Dubbel glas De energie-efficiëntie van ramen wordt aangeduid met de U-waarde. Hoe hoger de U-waarde, hoe groter het warmteverlies. Let dus op een lage U-waarde wanneer u verschillende producten met elkaar vergelijkt. In enkele gerenoveerde schuiframen werd superdun energiKare-glas (met een U-waarde van 1,5) gezet. Deze beglazing bestaat uit twee ultradunne glaspanelen met een dikte van elk 3 mm en een tussenruimte van 0,2 mm. De totale dikte bedraagt dus 6,2 mm waardoor het in de bestaande houten kozijnen past (vroeger was enkel glas ongeveer 5 mm dik). Dit glas heeft een vacuüm: alle lucht is uit de ruimte tussen de twee glaspanelen gehaald. Hierdoor ontstaat er een uitstekende warmte-isolatie. Vroeger kon isolerend glas niet geplaatst worden in historische gebouwen waar men de oorspronkelijke raamkozijnen wil behouden, maar tegenwoordig kan dit dus wel. In andere ruimten werd Histoglass gebruikt (U-waarde: 1,9). Dit is een dunne dubbele beglazing die bestaat uit glaspanelen van 3 mm dik en een tussenruimte van 6 mm (totale dikte: 12 mm).

Voordelen van isolatie Het aanbrengen van isolatie is een van de meest kosteneffectieve en snelle manieren om het energieverbruik, en dus ook uw energiekosten, te drukken.

Alternatieve producten/ideeën Minerale wol (steen- en glaswol) en polyurethaanschuim hebben een vergelijkbare warmtegeleidingscoëfficiënt maar ze zijn niet zo milieuvriendelijk. Materiaal

W/m²K*

Kurk

0.070 hoogste waarde Natuurlijke hennep 0.038 Thermafleece 0.035 EdenBloc 0.035 Celotex 0.022 SPACETherm 0.013 laagste waarde *Warmtegeleidingscoëfficiënt (een lage waarde is het beste)

Materiaal

W/m²K*

Calcium-silicaat Métisse (gerecyclede jeans) Minerale steen- & glaswol Polyurethaanschuim

0.045 0.039 0.030-0.040 0.030

*Warmtegeleidingscoëfficiënt (een lage waarde is het beste)

21

Hennep in de plafonds van het Livinggreen-centrum in Morden Hall Park

Kurk op de muren van het Livinggreen-centrum in Morden Hall Park

22

SPACETherm op de muren van het Livinggreen-centrum in Morden Hall Park

Aandachtspunten voor isolatie Isolatieplaten kunnen bij het plaatsen beschadigd worden als u er niet voorzichtig mee omgaat. De verschillende soorten materialen hebben verschillende isolatie-eigenschappen. Controleer dus goed welke dikte nodig is voor een voldoende isolatie. Te veel is beter dan te weinig! Het grootste risico van onoordeelkundig isoleren is condensatie. Let erop dat er geen koudebruggen ontstaan tussen de isolatie en de buitenmuur. Een goede ventilatie is noodzakelijk: maak de constructie niet te luchtdicht, want dan krijgt u een ongezond binnenklimaat. Denk ook aan de gevolgen voor de architectuur. Bij isolatie aan de buitenkant van een dak zullen meestal de goten breder moeten worden gemaakt of aansluitende topgevels moeten worden verhoogd. Ook is het belangijk om goed aan te sluiten op bestaande waardevolle binnenbetimmeringen. Vraag advies aan iemand die hier verstand van heeft.

Bij Histoglass is de tussenruimte met argongas gevuld. Ook met deze oplossing kunnen de bestaande raamkozijnen behouden blijven. Ook de andere oorspronkelijke ramen van Morden Hall Park bleven behouden; daar werd driedubbel achterzetglas geplaatst.

Vragen voor de leverancier •

• •

Wat is de kostprijs voor de aankoop en levering van elk soort isolatiemateriaal, rekening houdend met de vereiste dikte? Kan ik het zelf plaatsen? Kunnen de platen handmatig met een mes op maat worden gesneden?

23


• • • • •

Heb ik een vergunning van de gemeente nodig? Door de ramen in een woning te veranderen, kan het huis er heel anders gaan uitzien. Bij karakteristieke woningen, gebouwen in een beschermd stads- of dorpsgezicht of erfgoedgebouwen is het raadzaam om contact op te nemen met de gemeente. Wat is de U-waarde van het glas? Hoe lang gaat het systeem mee en hoeveel onderhoud is er nodig? Hoeveel jaar garantie is er? Kan ik het gemakkelijk vervangen? Kan ik het zowel binnen als buiten gemakkelijk schoonmaken?

Drievoudige glazen deuren aan de National Trust Livinggreen tentoonstellingsruimte

24

Driedubbel glas De grote schuifdeuren van de Livinggreen-tentoonstellingsruimtein Londen zorgen niet alleen voor een goede isolatie dankzij het driedubbele glas, maar ook voor warmte door passief gebruik van zonne-energie. Dit laatste omdat het zonlicht rechtstreeks via het glas binnentreedt. Grote ramen of glazen deuren zijn een goede optie als de ruimte en het budget het niet toelaten om een volledig glazen aanbouw of serre te maken.

Voordelen van beglazing Dubbel/driedubbel glas kan het energieverbruik en de energiekosten aanzienlijk beperken doordat er minder warmte via de ramen verloren gaat. In combinatie met isolatie bereikt u zeer snel een kosteneffectief resultaat.

Kaswoningen in Culemborg, KWSA architecten

25

Verwarming

Inleiding Bij bijna elk renovatieproject moet het verwarmingssysteem worden bekeken voor wat betreft comfort, energiegebruik en kosten. Daar komt de uitdaging bij om een systeem te kiezen dat past bij de structuur van het gebouw. Er bestaan technieken die een antwoord bieden op deze uitdagingen. Maak bij het bepalen van uw keuze een onderscheid tussen warmteproductie en warmteafgifte en denk na over welk systeem het beste bij uw behoeften aansluit. Tegenwoordig zijn er enorm veel verschillende verwarmingsmogelijkheden; er zijn veel systemen die een alternatief bieden voor het gebruik van fossiele brandstoffen. Een daarvan is de warmtepomp, heel geschikt voor wanden/of vloerverwarming. In een wanden/of vloerverwarming wordt water als geleider gebruikt. De benodigde buisleidingen kunnen bijna altijd in bestaande constructies worden ingepast. Een warmtepomp kan warmte onttrekken uit oppervlaktewater, uit de lucht of uit de bodem. Veel warmtepompen worden gevoed met warmte uit grondwater dat zich in de bodem bevindt. Dat gebeurt met bodemcollectoren, buizen of slangen die tot in het grondwater reiken. Een dergelijk systeem kan in de zomer ook voor koeling worden gebruikt. Er kan gewerkt worden met leidingen, die een open einde hebben in de bodem: het zogeheten open systeem. Hierbij wordt het warme grondwater opgepompt tot in het gebouw waar de warmtepomp staat. Bij een gesloten systeem vormen de leidingen in de bodem als het ware een lus. Vanuit het gebouw wordt dan water door de buis heen gepompt en de warmte wordt aan het grondwater onttrokken via de wand van de buis.

De geothermische warmtepomp in Lille: het proces

Het aanbrengen van bodemcollectoren kan prijzig zijn. Daarom is het de moeite waard te overwegen om collectief een warmtepomp met bodemcollectoren te laten installeren. Het kost wel tijd om een groep gelijkgezinden bij elkaar te krijgen die bereid is om in het systeem te investeren.

26

Verwarming - geothermische warmtepomp

Via twee warmtewisselaars en een verdampingsproces wordt de warmte van het water in deze ketel omgezet in warmte die wat hoger van temperatuur is. Vanuit de ketel wordt dit warmere water in het gebouw geleid.

Stad Lille

In het Livinggreen-centrum van Lille wordt de warmte van de warmtepomp gebruikt voor het vloerverwarmingssysteem op de gehele begane grond en voor verwarmingspanelen met een lage temperatuur op de eerste verdieping.

Een geothermische warmtepomp is een centraal verwarmings- en/of koelsysteem dat warm water oppompt uit de grond en de onttrokken warmte opwaardeert via het zogeheten ‘open systeem’. De warmtepomp zorgt voor een basisvoorziening van warmte voor het hele gebouw, in dit geval het Maison de l’Habitat Durable in Lille, vanuit een plaatselijke bron. Het grondwater wordt hier vanuit een diepte van 20 meter gepompt en heeft steeds dezelfde temperatuur: ongeveer 12°C. In de warmtepomp-ketel circuleert het water in een gesloten circuit.

De boormachine plaatst de buis om het water op 20 meter diepte te bereiken 27

Voordelen van een warmtepomp • • •

Er is ook wandverwarming mogelijk die in een pleisterlaag wordt opgenomen, maar in Huis de Witte Roos is gekozen voor metalen platen omdat deze weinig dikte bezitten en daarom - met behoud van de historische maatvoering - kunnen worden weggewerkt achter textiele wandbespanning. De warmte wordt door de metalen platen goed verdeeld en de temperatuur is niet zo hoog dat de kostbare wandbekledingstof wordt aangetast. Wandverwarming kan in vele vormen worden toegepast. Zo kunnen de leidingen bijvoorbeeld ook in de pleisterlaag of achter de lambrisering worden geïntegreerd.

Een warmtepomp vervuilt de lucht niet en de productie van CO2 is erg beperkt. Het systeem zorgt voor energiebesparing omdat er maar weinig externe energie nodig is. In de zomer kan het systeem ook als een koelsysteem worden gebruikt.

Aandachtspunten voor een warmtepomp met bodemcollectoren •

•

Wandverwarming biedt een hoge mate van comfort. Het bespaart energie en als u historische houten constructies wilt behouden, is stralingswarmte beter dan luchtverwarming omdat het houtwerk dan minder zal uitdrogen en scheuren.

Een warmtepomp met bodemcollectoren is geschikt voor een groot gebouw of een groep gebouwen. De kosten (voor het boren van collectoren) zijn redelijk hoog en daardoor is dit systeem meestal niet rendabel voor één enkele woning. Maar het is een zeer goed systeem en in een bezoekerscentrum kan het de mensen bewust maken dat er mogelijkheden zijn om hernieuwbare energie uit de grond en het grondwater te halen. Er is elektriciteit nodig om de pomp te laten werken. Het stadsdeelkantoor vlakbij het Maison de l’Habitat Durable in Lille, wordt verwarmd met een Hr-ketel die het Livinggreen-centrum in dringende gevallen van warmte kan voorzien. Net zoals in dit voorbeeld, is het een goed idee om aan een reservesysteem te denken.

Aandachtspunten voor wandverwarming Denk goed na over de warmtebron voor uw wandverwarming: het apparaat moet voldoende vermogen hebben. Een warmtepomp kan een goede keuze zijn omdat deze het meest efficiënt werkt bij lagere temperaturen. Vergeet niet dat u een geschikte afwerking voor de muur moet kiezen. Niet alle materialen zijn geschikt om voldoende stralingswarmte toe te laten.

Wandverwarming

Voordelen van wandverwarming

Stichting De Witte Roos, Delft

•

In Huis de Witte Roos is een laag-temperatuur verwarmingssysteem geïnstalleerd met water als transportmiddel. Er zijn dunne metalen panelen aangebracht tegen de wanden. In deze metalen panelen bevinden zich sleuven, waarin kunststofleidingen zijn geplaatst (wandverwarming).

•

28

Wandverwarming zorgt voor energie-efficiëntie. Er is een groot oppervlak om de warmte af te geven. Daarom kan de temperatuur van een verwarmde wand lager zijn dan bijvoorbeeld van een radiator. Daardoor is er minder energie nodig is. Stralingswarmte voelt aangenamer aan dan luchtwarmte. Vergelijk luchtverwarming maar met de stralingswarmte van de zon op een koude winterdag.

•

•

Verschillende producten/ideeën

Luchtwarmte is, in tegenstelling tot stralingswarmte, een indirecte vorm van warmteoverdracht. De warmte wordt niet rechtstreeks op ons lichaam overgedragen maar door tussenkomst van de kamerlucht als transportmiddel. In vergelijking met andere verwarmingssystemen leidt wandverwarming tot minder verplaatsing van lucht in de ruimten en dus ook minder stof. Dit komt de gezondheid ten goede. Het systeem is bijzonder geschikt voor zeer oude gebouwen omdat de wandverwarming vrij dun kan zijn. Zo kan het systeem worden geïntegreerd in architectuur met historische elementen zoals lijstbetimmeringen, lambriseringen en dergelijke, waarop nieuw aangebrachte elementen moeten kunnen aansluiten.

•

•

Er is een uitgebreid aanbod wandverwarmingssystemen op de markt. Sommige systemen hebben zeer dunne leidingen. Andere verwarmingssystemen zijn onder meer vloerverwarming, houtkachels en luchtwarmtepompen.

Vragen voor de leverancier • • • •

Wandverwarming, Huis de Witte Roos 29

Hoeveel oppervlakte wandverwarming is er nodig om de ruimte te verwarmen? Welke bijkomende apparaten zijn nodig? Wat is de beste energiebron? Hoe lang gaat het systeem mee? Welk onderhoud is er nodig?

Actieve zonneenergie

De opbrengst hangt af van de helling van het paneel (mensen die een huis met een plat dak bezitten moeten de optimale verhouding zoeken tussen de hoek de open ruimte).

Inleiding Zonnecellen kunnen op een onopvallende manier in gebouwen worden geïntegreerd. PV (de afkorting komt van ‘Photo Voltaic‘) neemt nauwelijks extra ruimte in. PV vervuilt niet, maakt geen lawaai, vereist bijna geen onderhoud en kan voor een zeer lange periode hernieuwbare elektriciteit genereren. Fotovoltaïsche panelen bestaan uit zonnecellen: dat zijn dunne lagen siliciumkristal (kristallijn). Men gebruikt silicium, een halfgeleider die de energie van het zonlicht absorbeert en omzet in elektrische lading. Het elektrische vermogen is afhankelijk van de hoeveelheid beschikbaar zonlicht. Toch produceren de zonnepanelen ook op bewolkte dagen flink wat elektriciteit. Om de zonnecellen tegen regen, mos en vuil te beschermen, worden PV-panelen met glas bedekt.

Dakhelling en energie-efficiëntie

Zorg dat u, voordat u een fotovoltaïsche constructie installeert, alle relevante informatie verzamelt. Zo moet u weten welk gewicht uw dak kan dragen, hoeveel energie u gaat produceren en hoeveel u via het net kunt terugleveren. Als u van plan bent uw dak te renoveren, dan zijn PVpanelen (waarin meerdere zonnecellen zijn opgenomen) een uitstekend idee. Daken bieden daarvoor een ideale positie, maar een installatie op de grond is ook een optie. PV-panelen moeten naar het zuiden worden gericht, en uit de schaduw liggen (van bijvoorbeeld bomen of andere gebouwen). De ideale hellingshoek is ongeveer 15° tot 35° (andere oriëntaties zijn minder efficiënt). Dakrichting en energie-efficiëntie. Op het zuiden gerichte daken leveren het meeste op

30

Actieve zonne-energie: PV

PV-T en zonneleien

Huis de Witte Roos, Delft

Morden Hall Park, Londen

Huis de Witte Roos is uitgerust met zonnecellen, die zijn opgenomen in een halftransparant glazen dak. Een omvormer zet de gelijkstroom van de PV-cellen om in wisselstroom voor het elektriciteitsnet. De zonnecellen van kristallijn zijn ingebed in een dubbele laag van hoog isolerend glas. Dit glas wordt gedragen door een lichtgewicht aluminiumconstructie. Het semitransparante dak dient tevens als zonnescherm; als er veel zonnestraling is wordt dit opgenomen in de PV-cellen. De cellen geven dan schaduw in het gebouw. Er zijn 1908 blauwe polykristallijne cellen geplaatst, samen goed voor een productiecapaciteit van 3.500 kW/kWp. Dit is ongeveer het jaarverbruik aan electriciteit van een gemiddeld gezin in Nederland.

In het Londense Livinggreen-centrum van de National Trust zijn gecombineerde fotovoltaïsche thermische (PV-T) panelen op het zuidgerichte dak gelegd en zonneleien op het oostgerichte dak. Ook zijn er PV-panelen geplaatst op het dakgedeelte dat naar het westen is gericht. PV-T-panelen combineren fotovoltaïsche en thermische zonne-energie. PV-T-panelen produceren elektriciteit maar zetten het zonlicht ook om in warmte voor de opwarming van water. Traditionele PV-zonnepanelen hebben een lagere efficiëntie bij buitentemperaturen hoger dan 25°C. De vloeistof in de leidingen in de PV-T-panelen voert de overtollige warmte in de PV-cellen af, waardoor de opbrengst van de PV-cellen toeneemt. De opgewarmde vloeistof wordt gebruikt om warm (kraan)water te maken. Er liggen tweeëntwintig panelen op het dak van het Livinggreen-centrum, elk paneel heeft een dikte tot 100 mm en een gewicht van ongeveer 15 kg.

Zonnecellen in glazen dak en luifel, Huis de Witte Roos

31

Voordelen van actieve zonne-energie

Fotovoltaïsche zonneleien zien eruit als traditionele dakleien en vormen een ideale oplossing voor historische gebouwen of beschermde stads- of dorpsgezichten. De zonnelei meet 500 mm bij 250 mm en weegt 1,8 kg. De leien zijn elk afzonderlijk van kabels voorzien – in totaal werd er zo’n 500 m kabel gebruikt – en worden op dezelfde manier als gewone dakleien geplaatst. Type PV paneel

Verwachte energieproductie *

Verwachte energieproductie voor gelijkbare oppervlakten

PV PV-T Zonneleien

125,8 kWh 1 154,5 kWh 2 4,09 kWh 3

1,510 kWh 4 3,400 kWh 5 1,325 kWh 6

Eigenaren van PV-panelen kunnen zelf in (een deel van) hun energiebehoefte voorzien. • Het onderhoud is vrij minimaal: de panelen schoon houden en ervoor zorgen dat er geen schaduw van omringende bomen op valt. • De Britse overheid geeft een subsidie voor elke kilowatt geproduceerde elektriciteit. De geproduceerde hoeveelheid wordt dus afzonderlijk gemeten. Bovendien kan de elektriciteit gratis worden gebruikt, wat een enorme besparing oplevert. • Als het dak van een gebouw moet worden vervangen, is het misschien kostenefficiënt om de leien te vervangen door fotovoltaïsche zonneleien of kleine PVzonnecellen te plaatsen zoals bij Huis de Witte Roos. Dit zijn interessante oplossingen waarbij innovatieve technologie en historische architectuur hand in hand kunnen gaan.

* jaarlijks bij gemiddelde omstandigheden 1

per paneel

4

(12 panelen)

2

per paneel

5

(22 panelen)

2

per lei

6

(324 leien)

PV-T op het Livinggreen-centrum van de National Trust 32

Alternatieve producten/ideeën Aandachtspunten voor actieve zonne-energie Er is een uitgebreid aanbod van PV-zonnecellen en -panelen op de markt die voor historische gebouwen gebruikt kunnen worden. Voorbeelden zijn flexibele panelen of kanten-klare PV-zonneleien zoals toegepast bij het gebouw van de National Trust, maar er zijn ook dakpannen van klei met daarop zonnecellen verkrijgbaar. PV kan van nieuwe materialen zijn gemaakt: de kristallijne legering CdTe, de flexibele halfgeleider CIGS (copper indium gallium selenide) - dit absorbeert licht in dun halfgeleidend materiaal. Er zijn ook organische materialen beschikbaar.

•

•

Let erop dat de dakconstructie het gewicht van de panelen kan dragen en dat dakleien tijdens het plaatsen niet beschadigd raken. Dit kan lekken veroorzaken. Let op de oriëntatie - als er schaduw valt op één PV-zonnecel kan het hele paneel of systeem uitvallen. Een mogelijke oplossing is om meerdere subsystemen aan te leggen.

Vragen voor de leverancier • •

• • • • • • • •

•

• • •

Hoeveel elektriciteit levert elke vierkante meter op? Hoeveel elektriciteit mag ik in werkelijkheid verwachten (bij normale omstandigheden op deze plek) en wat betekent dit voor mijn huidig verbruik? Waar kan ik de omvormer plaatsen? Welke bedrading is vereist? Hoe lang gaat het systeem mee? Hoeveel jaar garantie is er? Kan ik het systeem gemakkelijk vervangen? Welk onderhoud is vereist? Is er een vergunning nodig? Hoe zit het financiële plaatje in elkaar? (In Groot-Brittannië en Nederland least de klant soms de zonnepanelen van de installateur, soms zijn er overheidssubsidies). Kan ik overproductie terugverkopen aan het elektriciteitsnet? (Dit verschilt van land tot land aangezien de technische, financiële en wettelijke procedures verschillend zijn.) Hoe zwaar is de constructie, kan mijn dak dat aan? Hoe past u de installatie aan op de vorm van het dak? Welke technische voorwaarden zijn vereist (zoals ventilatie bij thermische zonnepanelen)? Zonneleien op het Livinggreen-centrum van de National Trust 33

Passieve zonne-energie

Inleiding Passieve zonne-energie is goedkoper dan actieve zonneenergie. Het werkt door zonnestraling binnen te laten in een ruimte en hiermee een gebouw te verwarmen. Door grote ramen die op het zuiden gericht zijn, kan veel zonnestraling in een gebouw binnenkomen. Zonnestraling verwarmt dan de ruimte en kan door de vloer en de wanden worden opgenomen waardoor de ruimte ook na de zoninval warm blijft. Bij gebruik van de natuurlijke klimatologische eigenschappen is het vrij eenvoudig om passieve zonne-energie te oogsten en optimaal te gebruiken. Denk aan grotere ramen en deuren aan de zuidzijde, en aan de noordzijde juist zo weinig of zo klein mogelijke ramen. Aan de oost- en westzijde van een huis kan passieve zonne-energie beperkt worden benut.

Glazen dak in Huis de Witte Roos: zicht vanaf de begane grond

Om oververhitting in de zomer tegen te gaan kunnen aan de zuidkant dakoverstekken worden gemaakt of zonneschermen worden geplaatst. Dan is een energieverslindende airconditioning niet nodig. U kunt nog meer warmte binnenhalen en -houden door het gebruik van dubbel en driedubbel glas (zie hiervoor het hoofdstuk over beglazing). De lucht die tussen de glaspanelen wordt vastgehouden, vormt een isolatiebarrière die het warmteverlies door geleiding en convectie vermindert. Er is ook minder geluidhinder van buiten.

Alternatieve producten/ideeën Dit is een voorbeeld van een op maat gemaakt ontwerp. Er bestaan vele publicaties die kunnen inspireren om uw eigen ontwerp te maken. Maar er zijn ook standaardconstructies in verschillende materialen mogelijk, bijvoorbeeld van hout.

34

Glazen dak

Glazen kas


Stad Lille

In Huis de Witte Roos fungeert een met glas overdekte binnenplaats als warmtebron. Het zonlicht dat binnenvalt, warmt de binnenlucht op, die vervolgens in het ventilatiesysteem wordt opgenomen.

Aan de zuidkant van het erfgoedgebouw dat het Livinggreen-centrum huisvest is een glazen aanbouw geplaatst. Die zorgt niet alleen voor een nieuwe functionele ingang van het nieuwe centrum voor duurzaam wonen, maar is ook een slimme manier om de energieprestatie van het gebouw te verbeteren. Een glazen aanbouw heeft geen ingewikkelde technologieën nodig om zonne-energie op een passieve manier te gebruiken. Bovendien kan de opgevangen zonneenergie voor het hele gebouw worden benut. Via de glazen aanbouw naar binnen wandelen is een soort ritueel waarbij u de wereld van duurzaam wonen betreedt.

Een ander voordeel is dat, dankzij de overkapping, de buitenmuren rond de binnenplaats niet geïsoleerd hoeven te worden en de verf van het houtwerk goed wordt beschermd. Ook wordt er een aangenaam binnenklimaat en een bruikbare ruimte gecreëerd. Dit is een interessante oplossing waarbij innovatieve technologie en historische architectuur samen gaan.

Deze glazen aanbouw bestaat uit een tuinbouwkas met enkel glas en een metalen draagconstructie. De materialen zijn gemakkelijk te verkrijgen en te plaatsen.

Aandachtspunten voor passieve zonneenergie

Voor een betere energieprestatie werd de glazen aanbouw voorzien van een mechanisch ventilatiesysteem voor het terugwinnen van warmte. In de winter wordt de lucht in de glazen aanbouw voorverwarmd. Vervolgens wordt deze lucht door het mechanische ventilatiesysteem aan de ruimte onttrokken. Via een warmtewisselaar wordt de warmte gebruikt om de koudere lucht die het gebouw binnenkomt ten behoeve van luchtverversing, voor te verwarmen.

Let op de voorwaarden voor de constructie; lichtgewicht metaal heeft de voorkeur. De overkapping in Huis de Witte Roos is gemaakt van aluminium dat voor ruim 90% uit gerecycled aluminium bestaat. De energie die nodig is om gerecycled aluminium te maken bedraagt slechts 5% van de energie die nodig is voor de productie van nieuw aluminium. De constructie kan worden verwijderd en er werden geen afdichtingen (geen kitten) gebruikt die schadelijk zijn voor het milieu.

Ook wordt de bakstenen muur achter de glazen aanbouw overdag door de zon opgewarmd. De warme muur geeft ‘s nachts zijn warmte af aan de lucht waardoor een sterke temperatuurdaling wordt vermeden. Tijdens de zomer wordt de verbinding tussen de glazen aanbouw en het mechanische ventilatiesysteem uitgeschakeld. Er wordt dan gebruik gemaakt van een grote hoeveelheid natuurlijke ventilatie (5 tot 10 luchtvolumes/ uur), zowel beneden als boven. Dit gebeurt via kleppen op de begane grond en in het dak (deze kunnen automatisch via een temperatuursensor worden geopend). Lille – entree van het gebouw

35

‘s Nachts blijven de kleppen in het dak van de glazen aanbouw open om de geaccumuleerde warmte af te voeren en de lucht in het hele gebouw te verversen. Bezoekers komen het centrum via de glazen aanbouw binnen en lopen op een pad van houten planken. Naast het houten pad zijn aromatische planten, kruiden, groene heesters, wijnstokken en dergelijke geplant. Al deze plantensoorten doen het erg goed in de glazen aanbouw. Op het dak van het gebouw zullen systemen worden geïnstalleerd die het regenwater opvangen. Dit regenwater zal deels voor de irrigatie van de planten worden gebruikt. De planten in de glazen aanbouw zorgen voor betere lucht om in te ademen: in de zomer door een hogere vochtigheidsgraad bij hoge temperaturen, en in de winter door de droge lucht van het verwarmingssysteem tegen te gaan. Bovenop de voordelen van het ventilatiesysteem zorgt dit voor meer comfort. Lille – glazen aanbouw van boven gezien

Lille – lopen over een pad van houten vlonders

36

Intelligente gebouwbeheersystemen Inleiding Een gebouwbeheersysteem kan ook gebruikt worden voor het registreren en doorgeven van alarmsignalen, storingsberichten, functioneringsdata en meetwaarden en voor het berekenen van het meest zuinige energieverbruik waarbij de gebruiker een optimaal comfort heeft. Gebouwbeheersystemen kunnen onderhoudsmomenten tot een minimum beperken, storingen vroegtijdig opsporen, beheersystemen centraliseren en de kosten verlagen.

Intelligent Building Management Systems (IBMS) of intelligente gebouwbeheersystemen kunnen nuttig zijn voor grotere woningen. Voor kleine huizen zijn IBMS wellicht minder geschikt, aangezien ze vrij duur en ingewikkeld zijn. Toch zijn bepaalde onderdelen van een IBMS wel betaalbaar en goed in kleinere gebouwen te gebruiken. We spreken dan van een low-level IBMS systeem. Goedkope alternatieven zijn bijvoorbeeld tijdbesturing op radiatorthermostaatkranen of op lampfittingen, en slimme meters (computersystemen die de energieconsumptie monitoren en analyseren). Toch kunnen ook high-level maatregelen praktisch zijn voor eigenaren van kleinere gebouwen. Systemen die op afstand bediend kunnen worden via de mobiele telefoon bijvoorbeeld of systemen waarbij verlichting aan gaat en gordijnen dichtgaan als het donker wordt. Tegenwoordig wordt slimme technologie gecombineerd met variabele tarieven (dan gaat de wasmachine bijvoorbeeld draaien als elektriciteit goedkoop is). In grotere gebouwen kunnen de verschillende aspecten (bijvoorbeeld verwarming, licht, ventilatie) in elke afzonderlijke ruimte in het gebouw digitaal gecontroleerd en beheerd worden, soms ook op afstand. Deze systemen kunnen ook slim inspelen op seizoensgerelateerde temperatuurverschillen. De bedoeling van IBMS is om het verbruik van energie en water te verminderen en een gezond binnenklimaat te creëren.

Paneel in Huis de Witte Roos om het binnenklimaat te regelen (daarachter bevindt zich de bedradingsdoos)

37

Beheersen van seizoensgerelateerde temperatuurverschillen

In de zomer worden de verschillende delen van het gebouw afzonderlijk aangestuurd. Het hangt af van de inval van zonlicht welke maatregelen worden genomen om elektriciteit te besparen. Tijdens vakanties worden de zonneschermen neergelaten om te voorkomen dat het gebouw opwarmt, in de koudere maanden worden ze juist niet gebruikt om zonlicht en zonnewarmte optimaal te kunnen gebruiken.

Hartenecker Höhe, Ludwigsburg In het kinderen familiecentrum Hartenecker Höhe werd een ventilatiesysteem met warmteterugwinning geïnstalleerd. Dit was noodzakelijk om de inpandige ruimten het hele jaar door van verse lucht te kunnen voorzien. Daarnaast vermindert het de warmteverliezen door ventilatie in de perioden waarin er verwarming nodig is. Het systeem is zodanig ontworpen dat het tijdens de zomer uitgeschakeld kan worden in alle ruimten langs de buitengevel, waar men dan een raam kan openzetten voor ventilatie. Dit helpt het elektriciteitsverbruik van het systeem verminderen.

Flexibel beheer van complexe installaties Stichting De Witte Roos, Delft Het intelligente beheersysteem van Huis de Witte Roos maakt een flexibel en energiezuinig gebruik van het gebouw mogelijk. Het gebouwbeheersysteem registreert of er personen aanwezig zijn in de vertrekken (en schakelt afhankelijk daarvan de basistemperatuur en verlichting aan of uit), waarschuwt bij inbraak en brand en voorziet in op afstand te regelen toegangscontrole en datacommunicatie.

Er is een automatische controle van het verbruik van elektriciteit, water en warmte uit het lokale verwarmingsnetwerk. Bij een storing wordt er een gesproken bericht verzonden naar de mobiele telefoon van de persoon die verantwoordelijk is voor het systeem. Zo wordt een optimale werking gegarandeerd.

Voor een comfortabel binnenklimaat is een goed in te regelen en bij te sturen systeem van installaties nodig. In Huis de Witte Roos regelt het geautomatiseerde gebouwbeheersysteem het binnenklimaat (verwarming en ventilatie), en de uitrusting van het gebouw zoals verlichting en audiovisuele technologie. Een op maat gemaakt computerprogramma controleert de installaties en levert monitoringgegevens die van belang zijn voor de veiligheid, het comfort en het energie- en waterbeheer. Binnen de door de gebouwbeheerder in te stellen (veranderbare) mogelijkheden kunnen gebruikers in de vertrekken zelf de omgevingscondities bepalen. De gebouwbeheerder kan op grond van terugkoppeling van gebruiksgegevens en gebruikerswensen de technische regelingen zonder veel moeite wijzigen. Dit versterkt de betrokkenheid van de gebruikers bij energie- en watergebruik.

De verlichting wordt aangestuurd door een bewegingsdetector die reageert op verandering van helderheid. Hierdoor wordt het elektriciteitsverbruik verminderd.

Het gebouwbeheersysteem van Huis de Witte Roos levert monitoringgegevens. Daarmee kan de beheerder de energieprestatie van het gebouw controleren en het watergebruik, en er voor zorgen dat alle hulpbronnen efficiënt worden gebruikt.

Sensoren en paneel om de systemen te regelen – een voorbeeld van een standaard product om thuis te gebruiken

38

Erfgoedgebouwen zijn vaak uitgerust met historische voorzieningen bijvoorbeeld voor koeling en ventilatie. Vroeger werd in oude gebouwen de lucht ververst via de ramen en door de schoorstenen. Om vervuilde binnenlucht te laten ontsnappen kunnen in de zomer de haardkanalen van Huis de Witte Roos nog steeds worden gebruikt. Omdat bij bepaalde gelegenheden de haarden moeten kunnen worden gestookt, zijn er sensoren geplaatst, die er voor zorgen dat de mechanische ventilatie dan wordt stilgezet. Anders wordt er onnodig energie gebruikt.

Een eenvoudig systeem – energiezuinige verlichting

Voordelen van intelligente gebouwbeheersystemen

In de kantoren van het Livinggreen-centrum in Londen gebruikt de National Trust aanwezigheidsdetectie (bij beweging gaat de verlichting branden) en afwezigheidsdetectie (iemand knipt het licht aan en de detector schakelt de verlichting automatisch uit als die persoon de ruimte verlaat). De buitenverlichting is aangesloten op een daglichtdetector. De kantoorverlichting bestaat uit een ophangsysteem van fluoriserende lichteenheden met een lichtverdeler die zorgt voor een gelijkmatige verlichting met een goed contrast. Dit type verlichting geeft vijf keer meer licht dan vergelijkbare gloeilampen en gaat minstens acht keer langer mee. De noodverlichting bestaat uit ledverlichting. Ledverlichting gebruikt maar eenvierde van de energie van een conventionele gloeilamp en gaat vijfentwintig keer langer mee.

• •

•

National Trust, Londen Voor een maximale doelmatigheid van verlichting moet de tijd dat lampen branden tot een minimum worden beperkt en moet verlichting worden gekozen die zo weinig mogelijk energie gebruikt en met een minimum aan energie is geproduceerd.

Het systeem zorgt voor een minimaal energieverbruik en een gezond binnenklimaat. Als er hernieuwbare energiebronnen in het gebouw worden gebruikt, optimaliseert het intelligente gebouwbeheersysteem het verbruik ervan zodat er minder niet-hernieuwbare energiebronnen nodig zijn. De energiekosten worden lager en het erfgoed blijft bewaard.

Alternatieve producten/ideeën •

•

Het systeem van Huis de Witte Roos is op maat gemaakt, maar er zijn ook standaardoplossingen beschikbaar. Bepaalde intelligente gebouwbeheersystemen zijn bij de aanschaf goedkoper maar blijken dan duurder te zijn in onderhoud. Voor sommige systemen blijft u afhankelijk van de leverancier. Denk goed na over uw behoeften en overweeg alle mogelijkheden, zoals hiervoor is aangegeven. Als u een complex systeem nodig hebt, moet u dat waarschijnlijk op maat laten ontwerpen. Dit brengt natuurlijk hogere kosten met zich mee.

Energiezuinige verlichting in het café van de National Trust

39

Vragen voor de leverancier • • • • • • • • •

Aandachtspunten voor intelligente gebouwbeheersystemen

Welke software kan ik het beste kiezen? Wat zijn de initiële kosten voor het systeem? Wat is de prestatie van de installatie en zijn kosten-baten berekeningen mogelijk? Welk onderhoud is nodig? Hoeveel bedragen de jaarlijkse onderhoudskosten? Hoeveel jaar garantie is er? Wat is er in de garantie inbegrepen? Kan ik het systeem gemakkelijk uitbreiden en/of wijzigen? Kan het systeem op afstand worden bestuurd? Kan ik het systeem zelf bedienen?

• •

• •

•

40

Zorg dat u weet wat u wilt en welke vragen u moet stellen. Kies uw systeem en de leverancier zorgvuldig uit. Verzamel informatie over de voordelen, de nadelen en de risico’s van elk systeem, voor zowel de software als de hardware. Informeer u over de voordelen, nadelen en bijbehorende risico’s. Ontwerp het installatiesysteem lang van tevoren en zoek een installatiebedrijf met kennis van en ervaring met het plaatsen van dergelijke innovatieve systemen. Zorg dat u met de juiste deskundigen in contact komt door goed rond te vragen.

Water

Inleiding In dit hoofdstuk staat een overzicht van producten die het verbruik van drinkwater in toiletten, douches en door kranen aanzienlijk vermindert. Er zijn verschillende systemen en technieken beschikbaar die speciaal zijn ontworpen om de hoeveelheid leidingwater (drinkwater) die gebruikt wordt voor het doorspoelen van de wc of het besproeien van planten, te beperken. Vaak is water van een mindere kwaliteit en ook een kleinere hoeveelheid hiervoor voldoende. Als u uw gedrag een beetje bijstelt of kleine aanpassingen aan uw woning doet, kunt u al heel wat water besparen.

Tips voor huiseigenaren De eerste tip: Plaats het systeem dat warm water produceert zo dicht mogelijk bij de kranen die u het meest gebruikt, gewoonlijk zijn dat de keukenkranen. Zo vermijdt u dat het warme water een lange weg door de leidingen moet afleggen voordat het de kraan bereikt. De tweede tip: U kunt al flink op water besparen als u er eenvoudig op let wanneer en hoe lang u de kraan laat lopen en op welke temperatuur. Door uw verbruik te meten, weet u of u nog meer water kunt besparen en kunt u eventuele lekken opsporen.

Toilet in het Livinggreen-centrum in Londen

41

Waterbesparende toiletten National Trust, Londen

•

We zijn gewend aan toiletten die met water worden doorgespoeld. Ook hangt het goed functioneren van onze riolering af van een bepaalde hoeveelheid water, water dat grotendeels afkomstig is van het doorspoelen van toiletten. Om op grote schaal over te schakelen naar toiletten die geen water verbruiken zoals bijvoorbeeld composttoiletten is het nodig om ook het afvoersysteem opnieuw te ontwerpen. Maar het is met het huidige systeem wel mogelijk om de hoeveelheid water die voor de toiletten gebruikt wordt, te verminderen.

•

•

Het Livinggreen-centrum van de National Trust heeft de hoeveelheid leidingwater die nodig is om de toiletten door te spoelen teruggebracht door twee innovatieve producten te installeren: waterloze urinoirs en een waterbesparend toilet met een wastafel die verbonden is met de spoelbak. Deze laatste kan gemakkelijk in uw huis worden geïnstalleerd. In een van de toiletruimten in het centrum is de wastafel verbonden met het waterreservoir. Het afvalwater van het handenwassen vloeit naar de spoelbak van het toilet, die dan vol is voor de volgende spoelbeurt.

Met andere woorden: het waterreservoir, het spoelsysteem en de pot moeten op elkaar zijn afgestemd. Vacuümtoiletten en toiletten met drukondersteuning In vacuümtoiletten wordt lucht gebruikt voor de afvoer naar het riool. Een zeer kleine hoeveelheid water spoelt de pot schoon. Bij druk ondersteunende installaties wordt de spoelkracht met verhoogde druk versterkt. Gescheiden toiletten In deze toiletten blijven de vaste en vloeibare afvalstoffen gescheiden. De urine kan gebruikt worden voor de extractie van ureum en de feces kan worden gecomposteerd of naar de riolering afgevoerd. Composttoiletten Menselijke uitwerpselen worden in compost omgezet. Voor dit proces is er geen water vereist. Het compost moet alleen regelmatig worden verwijderd. Vragen voor de leverancier Over toiletten: • Als een onderdeel van het toilet met geïntegreerd spoelsysteem beschadigd is, moet ik dan het hele systeem vervangen (handwasbak, reservoir en pot)? • Als er een filter is, hoe vaak moet dat dan gereinigd of vervangen worden?

Alternatieve producten/ideeën voor toiletten Waterbesparende douches en kranen De National Trust gebruikt een waterbesparend toilet en waterloos urinoir, maar er zijn nog meer waterbesparende alternatieven voorhanden. • Aanpassingen zonder het toilet te moeten veranderen Er zijn voorwerpen (een toilethippo of iets eenvoudigs zoals een baksteen) die u in het reservoir kunt plaatsen zodat er minder water in kan, of u kunt een waterbesparende spoelknop inbouwen. U kunt deze producten in veel winkels vinden. • Kleine waterreservoirs Kleinere spoelbakken gebruiken minder water omdat er minder water in het reservoir past. Denk eraan dat het ontwerp van de wc-pot ook invloed heeft op het meer of minder efficiënt doorspoelen.

Voor de volgende waterbesparende maatregelen zijn geen bouwkundige werkzaamheden nodig en ze zijn niet duur. De investering is snel terugverdiend, vooral door dat er minder warm water wordt verbruikt. Waterbesparende kranen en douchekoppen Waterbesparende douchekoppen zijn tegenwoordig heel gewoon. Ze verminderen het waterverbruik tot wel 50% terwijl de waterstraal toch een aangename kracht blijft houden. Waterkranen kunnen worden uitgerust met een kraanbeluchter. Dat is een apparaatje dat luchtbellen in het stromende water blaast. De straal blijft even krachtig maar er wordt minder water verbruikt. 42

Thermostaat- en mengkranen Thermostaatkranen en het nieuwere type mengkranen mengen het warme en koude water voor u. Er gaat minder water verloren omdat u niet meer naar de juiste temperatuur hoeft te zoeken. Bepaalde kranen worden op een bepaalde temperatuur ingesteld, 38°C bijvoorbeeld. Andere hebben een hendel die beweegt tussen langzaam stromend koud water en sneller stromend of warmer water. Als u zo’n kraan koopt, is het belangrijk om te controleren hoe precies de kraan kan worden afgesteld. Er bestaan kranen van verschillende kwaliteit en tegen allerhande prijzen. Net als bij de waterbesparende producten verdient u snel uw investering terug omdat u minder water en vooral minder energie verbruikt. Hergebruik van water en warmte in de douche Om water en energie te besparen, bestaan er douches die een deel van het water en de warmte hergebruiken. U kunt eenvoudige versies kiezen die alleen warmte terugwinnen zodat u hoofdzakelijk energie bespaart, of douches die ook het water filteren en herbruiken waardoor u een grote hoeveelheid water bespaart. Dit type douche kunt u het beste aanschaffen als u uw badkamer gaat renoveren want over het algemeen is voor de installatie wel wat constructiewerk nodig.


• • •

Hoeveel water kan ik besparen in vergelijking met de producten die ik nu heb of met de meest voorkomende producten? Wat is de levensduur van dit product? Wat soort onderhoud is vereist, bijvoorbeeld vervanging van filters en schoonmaken? Op welke andere manieren dan de besparing van water draagt dit product bij tot duurzaamheid, bijvoorbeeld door gebruik van materialen, transport, productieprocessen of werkomstandigheden?

43

Regenwaterbeheer

Tips voor huiseigenaren

Inleiding

Met duurzaam waterbeheer kunt u regenwater gebruiken, opslaan of infiltreren in en rond uw huis. In het volgende hoofdstuk vindt u voorbeelden van regenwateropslag en -gebruik en van infiltratie met behulp van een groen dak. De maatregelen vragen wel behoorlijke aanpassingen in uw woning, maar er zijn ook eenvoudiger en kleinschaliger oplossingen voorhanden. Bijvoorbeeld door een regenton onder uw regenwaterafvoerpijp te zetten en het water daaruit te gebruiken om uw auto te wassen en uw planten water te geven. Daarmee bespaart u ook al veel water. U kunt er ook voor zorgen dat uw tuin niet helemaal betegeld is, zodat regenwater in de grond kan infiltreren. Daardoor hoeft er minder regenwater naar de riolering worden afgevoerd.

Elk huishouden heeft water nodig en toch is drinkwater in vele delen van de wereld schaars. Een duurzame watervoorziening betekent dat u regenwater gebruikt en de hoeveelheid drinkwater voor ‘grijze’ doeleinden beperkt (zoals doorspoelen van de wc, schoonmaken, tuinieren en de wasmachine). Als u minder drinkwater en meer regenwater gebruikt dan komt er minder (bijna) schoon water in de riolering terecht. U draagt er ook aan bij dat het water dat wel in de riolering terecht komt effectiever en goedkoper gereinigd kan worden.

Waterkelder in Huis de Witte Roos 44

Wateropslag en regenwatersysteem

Groen dak


EcoHuis, Antwerpen

In de 16e eeuwse waterkelder onder de gang van Huis de Witte Roos kan 5.000 liter regenwater worden opgeslagen. Een bladfilter scheidt bladeren en takjes voordat het regenwater de waterkelder instroomt. Het water wordt gebruikt om toiletten door te spoelen, om het gebouw schoon te maken of om de tuin te besproeien. De toiletten zijn voorzien van een spaarknop om de hoeveelheid afvalwater dat moet worden gezuiverd, te verminderen. Spaarkranen beperken het gebruik van leidingwater.

Een groen dak is een dak dat bedekt is met beplanting. Er zijn zowel intensieve als extensieve groene daken. • Intensieve groene daken lijken erg op normale tuinen: er groeien grassen, kruiden, struiken en zelfs bomen. U kunt zo’n groen dak alleen aanplanten op daken die sterk genoeg zijn. • Extensieve groene daken worden voornamelijk bedekt met diverse soorten mos, grassen en kruiden en zijn heel gemakkelijk in onderhoud. Maar ze zijn niet geschikt om op te lopen. U kunt dit type groen dak op een plat dak of zelfs een licht hellend dak installeren.

Voordelen van regenwateropslag Bij zware regen werkt de waterkelder als een buffer. Hierdoor wordt de hoeveelheid water dat in het riool terechtkomt beperkt, waardoor het afvalwater dat wel in het riool terechtkomt minder wordt verdund. Dat is efficiënter en goedkoper voor de collectieve zuiveringsinstallatie.

EcoHuis Antwerpen beschikt over beide typen groene daken: • Het intensieve groen dak heeft een oppervlakte van ongeveer 15 m². Op het dak groeien grassen, kruiden en kleine struiken in een stevige substraatlaag met een diepte van 30 cm. Deze planten trekken speciale plaatselijke fauna (insecten) aan. Op die manier wordt een grotere biodiversiteit gerealiseerd. • Het extensieve groen dak is aangeplant langs de dakranden en heeft een oppervlakte van ongeveer 170 m². Hier is de substraatlaag slechts 10 cm diep. Hier groeien lage vetplanten en andere kleine kruiden.

Alternatieve producten/ideeën Er zijn producten op de markt beschikbaar die gemakkelijk geïnstalleerd kunnen worden. Kunststof waterreservoirs en filters bijvoorbeeld. Aandachtspunten voor regenwaterbeheer

Vragen voor de leverancier

•

•

•

In Nederland is het verboden om regenwater te gebruiken om te drinken. Maar er zijn apparaten verkrijgbaar die het water zuiveren zodat het toch gedronken mag worden. Voorwaarde is dat de waterkwaliteit eenmaal per jaar door een bevoegde instantie wordt getest. Er is een dubbel leidingsysteem nodig. Dat moet door een terzake kundige installateur worden aangelegd en er worden meer materialen gebruikt dan bij een enkel leidingsysteem. Het is noodzakelijk om het juiste evenwicht te zoeken tussen het effect hiervan op het milieu en het voordeel van minder waterverbruik.

•

•

•

45

Hoe groot moet mijn dak zijn om voldoende regenwater te kunnen opvangen? Hoe sluit ik de goten aan op het regen waterreservoir? Welk materiaal heb ik hiervoor nodig? Waarom moet ik het reservoir op het afvoersysteem aansluiten en hoe kan ik dit doen zonder permanente aansluitingen? Hoe lang gaat het systeem mee? Welk onderhoud is vereist?

Voordelen van een groen dak Aandachtspunten voor groene daken • • •

• •

•

Het vangt het regenwater op en voorkomt overbelasting van de riolering. Het neemt vervuilende deeltjes uit de lucht weg en vormt een buffer tegen vervuiling. Het houdt warmte tegen in de zomer, m.a.w. het gebouw blijft koeler in de zomer. U hebt dus in principe minder koeling of airconditioning nodig. Het is geluiddempend. Het beschermt uw dakbedekking tegen uv-straling en extreme temperatuurschommelingen (in de zomer kan een temperatuurverschil optreden van 40°C in 24 uur), waardoor uw dak langer meegaat. Het zorgt voor een prachtig zicht en verse kruiden voor in de keuken!

•

•

•

Alternatieve producten/ideeën

•

In plaats van een groen dak als buffer tegen wateroverlast kunt u ook infiltratiesystemen of een kleine vijver in uw tuin maken.

De wind en vogels verspreiden zaden waardoor er grassen, onkruid en soms zelfs kleine boompjes op het dak groeien. Sommige soorten onkruid kunnen de originele plantjes verstikken. Dus soms is er meer onderhoud nodig dan oorspronkelijk werd gedacht. Let op kabels en afvoerbuizen die door de lagen van uw groen dak lopen, ze vormen een hoog risico op lekken. Als er een lek ontstaat, is het niet gemakkelijk om gespecialiseerde dakdekkers te vinden. En het is moeilijk om alle lagen van het groen dak open te breken om het lek op te sporen en te herstellen. Als u een bestaand dak gebruikt, kijk dan of het sterk genoeg is of laat het versterken. Het is raadzaam om een meerjarig onderhoudscontract af te sluiten.

Vragen voor de leverancier • • • •

•

46

Heb ik voor een groen dak een vergunning nodig? Wat is er nodig om een groen dak op mijn bestaande dak te kunnen aanplanten? In welke periode van het jaar kan ik best een groen dak aanplanten? Hoeveel onderhoud vraagt mijn type groen dak? Is er het hele jaar door onderhoud nodig of is dat het best in of voor een bepaald seizoen? Kan ik zelf een groen dak aanleggen? Wat is de kostprijs? Is er een financiële regeling of is er advies beschikbaar? (Bepaalde gemeenten in Nederland en België verlenen subsidies voor groene daken.)

Groen dak op EcoHuis Antwerpen

47

Materialen

Inleiding Het is belangrijk om, waar mogelijk, hergebruikte materialen toe te passen om het gebruik van grondstoffen en de energie die nodig is voor de productie van nieuwe materialen tot een minimum te beperken. Dat kan op veel verschillende manieren. In het centrum van de National Trust in Londen zijn bijvoorbeeld de tafelbladen van gerecycleerd glas gemaakt. Het EcoHuis in Antwerpen gebruikte snippers van afvalhout om steunbalken te maken en het isolatiemateriaal in het gebouw in Lille is vervaardigd uit gebruikte jeans.

Tips voor huiseigenaren Als het om het recycleren en hergebruiken van materialen gaat, is het belangrijk om een open houding te hebben. Dan zult u ontdekken dat overal in het huis materiaal gerecycleerd en opnieuw gebruikt kan worden. Daar komt nog bij dat door gerecycleerd materiaal te gebruiken je niet alleen grondstoffen en energie bespaart, maar het ziet er vaak veel interessanter uit dan conventionele materialen.

Close up wastafelblad met gerecycleerde glasdeeltjes

48

Werkbladen uit gerecycleerd glas

Voordelen van gerecycleerd glas

National Trust, Londen

In vergelijking met andere materialen is gerecycleerd glas beter bestand tegen absorptie en kan gemakkelijker vormgegeven en hersteld worden. Uiteraard is het ook een voordeel dat dit materiaal niet zoveel natuurlijke bronnen gebruikt als de productie van een werkblad uit graniet of leisteen. Werkbladen uit gerecycleerd glas zijn verkrijgbaar in allerlei kleuren (die van het Livinggreen-centrum in Londen zijn turkoois) en de glasdeeltjes zijn duidelijk te onderscheiden. De werkbladen kunnen volgens alle mogelijke ontwerpen gegoten worden.

In het Livinggreen-centrum van de National Trust in Londen werd gerecycleerd glas gebruikt voor de wastafels in de toiletten en de tafelbladen in het café. Het glas is afkomstig van jampotjes die bij de thee en scones in het café werden geserveerd, en van ander glas uit de glasbakken. Het glas werd eruit gehaald, vergruisd en vermengd met hars. De tafelbladen en wastafels hebben aan de onderkant ook een onderlaag die vervaardigd is van gebruikte plastic zakken van de supermarkt en ander plastic afval. Hierdoor bestaat 95% van de werkbladen uit gerecycleerd materiaal (waarvan 85% afvalglas).

Wanneer de bladen niet meer nodig zijn, kunnen ze opnieuw worden gerecycleerd om er een ander product van te maken met een minimaal gebruik van natuurlijke grondstoffen. Huiseigenaren kunnen deze gerecycleerde producten gebruiken in hun nieuwe keuken of badkamer.

Wastafelblad van gerecycleerd glas, Londen 49

Steunbalken van dunne snippers afvalhout

Aandachtspunten voor gerecycleerd glas

EcoHuis, Antwerpen

Controleer of het product werkelijk uit gerecycleerd glas en niet uit nieuw glas is vervaardigd.

De dikke steunbalken van de nieuwe uitbreiding van het EcoHuis (op de derde verdieping) zijn gemaakt van dunne snippers afvalhout uit de fineerindustrie (Parallam® balken die tegenwoordig onder de naam Kerto® gelamineerd fineerhout worden geproduceerd door MetsäWood). De snippers worden samengelijmd en geperst. Het resultaat is even sterk als massieve balken.

Vragen voor de leverancier • •

• •

Hoe moet het product worden gereinigd en onderhouden? Als ik het oppervlak beschadig of kras, moet ik dan het volledige blad vervangen of kan het gerepareerd worden? Zal de hars na verloop van tijd verkleuren? Hoe kan het achteraf worden gerecycleerd?

Voordelen van geperste houtsnippers •

•

•

• • •

Het materiaal kan zwaardere lasten aan dan conventioneel gelijmd lamineerhout met een vergelijkbare afmeting of gezaagde houten producten. Er is een gelijkmatige krachtverdeling, hetgeen ideaal is voor uitkragende constructies en gecombineerde draagconstructies. Door het maken van grotere overspanningen met balken uit houtsnippers is het mogelijk grote open ruimten te creëren zonder ondersteunende kolommen of zuilen. Industrieel afval wordt op een nuttige manier gerecycleerd en het is niet nodig om planken te zagen. Het heeft ook een esthetische waarde. In de afgelopen tien jaar was er geen onderhoud nodig in het EcoHuis.

Aandachtspunten voor geperste houtsnippers Parallam® was een milieuvriendelijk product uit het verre Noord-Amerika. Tegenwoordig komt het uit het nabijgelegen Finland en draagt het de naam Kerto®.

50

EcoHuis Antwerpen: steunbalken van dunne snippers afvalhout

Métisse-isolatie van gerecycleerde jeans Stad Lille Voor deze activiteit werd er een nieuw industrieel proces uitgedacht om een thermisch en akoestisch isolatieproduct te ontwikkelen op basis van gerecycleerde kleding die niet meer gedragen kan worden. Het materiaal dat het meest wordt gebruikt, is jeanskatoen. Momenteel wordt dit product gedistribueerd in Frankrijk, België en Nederland.

Métisse is een nieuw isolatieproduct dat is ontwikkeld door het bedrijf Le Relais, een sociaal-economisch netwerk van bedrijven die de strijd aangaan met werkeloosheid en sociale uitsluiting. Le Relais creëerde meer dan 1.800 banen door verschillende economische activiteiten waarvan de belangrijkste de inzameling en promotie van hergebruik van textiel is. 51

In het sorteercentrum worden de oude kledingstukken gescheiden op basis van materiaal en de mogelijkheden voor hergebruik. Katoen van jeans dat niet meteen herbruikbaar is, wordt tot vezels herleid en door toevoeging van een bindmiddel worden de textielvezels samengehouden en verlijmd tot isolatierollen of -panelen. Dit is een droog productieproces en het bespaart zowel water als energie.

Le Relais, verzamelbak, Lille

Kleding sorteren

52

Het eindproduct krijgt een behandeling om het vuurbestendig te maken (zonder gebruik van boriumzout dat na verloop van tijd minder effect heeft doordat ze er geleidelijk uitspoelt). Métisse kan gebruikt worden voor de isolatie van muren (ook scheidingsmuren), daken, zolders en vloeren. In het Maison de l’Habitat Durable van Lille zal het toegepast worden voor de isolatie van bakstenen muren en scheidingsmuren.

Stukken ‘Métisse’-isolatiemateriaal

Aanbrengen van ‘Métisse’-isolatie

53

Voordelen van isolatie met gerecycleerde jeans (Métisse) •

•

• •

• •

Het product is gemakkelijk te snijden en te plaatsen bij de bouw of renovatie van een woning. Het heeft een goede elasticiteit en het produceert bijna geen stof. De energetische en akoestische prestatie is vergelijkbaar met die van andere goede isolatieproducten: de warmtegeleidingscoëfficiënt bedraagt 0,039 W/mK Het zorgt voor een goede regeling van de luchtvochtigheid. De kostprijs is momenteel vergelijkbaar met die van andere natuurlijke isolatiematerialen, maar door een grotere productie zou de prijs de komende jaren lager moeten worden. Het heeft een zeer lage CO2-voetafdruk en 85% van het product bestaat uit gerecycleerde textielvezels. Het zorgt het hele jaar door voor comfort.

Aandachtspunten voor Métisse-isolatie

Vragen voor de leveranciers

•

•

• •

Zorg voor goede ventilatie door altijd een ruimte van 2 cm tussen het isolatiemateriaal en de buitenmuur aan te houden. Het is raadzaam om een dampremmende folie aan de binnenzijde van de isolatie te plaatsen. Zorg dat het product tijdens de plaatsing niet wordt samengedrukt. Hierdoor is het minder effectief.

•

54

Kan ik deze producten in andere Europese landen bestellen? Welke andere gerecycleerde isolatiematerialen zijn er verkrijgbaar?

Lokale en duurzame materialen Inleiding Probeer zoveel mogelijk lokale en duurzame grondstoffen te gebruiken. Bij gebruik van lokale producten worden transportkosten en energieverbruik tot een minimum beperkt. Bovendien heeft de plaatselijke werkgelegenheid er baat bij. Het is echter moeilijk om precies te bepalen wanneer een materiaal ‘duurzaam ‘of ‘lokaal’ genoemd kan worden omdat er veel verschillende factoren in aanmerking genomen moeten worden.

Tips voor huiseigenaren Het Europese project CAP’EM verzamelt informatie over duurzame materialen in een online databank. Op hun website (http://www.capem.eu) vindt u misschien informatie die u kan helpen te beslissen welk materiaal u het beste kunt kiezen.

55

Lokale leveranciers

Ook in Huis de Witte Roos in Delft is gekozen voor vele lokale en regionale producten: • Bijna al het hout bestaat uit op de bouw gerecycleerd hout. Voor speciale doeleinden zoals de historische waterpomp, werd er nieuw wilgenhout uit de streek gebruikt. Bij sloopbedrijven werd aanvullend oud hout gekocht. Soms was dat niet beschikbaar en was er dus nieuw hout nodig. Voor nieuw hout dat niet in de streek beschikbaar is, zoals eik of spar, werd FSChout gebruikt (zie hierna). Tijdens de bouw werden als hulpmateriaal platen gebruikt, vervaardigd door een fabriek in Delft. Deze platen zijn vervaardigd uit landbouwafval (vezels). • De bakstenen zijn gemaakt uit kleiafzettingen in rivierbeddingen in Nederland. Dit is een zich vernieuwende bron. De meeste bakstenen en dakpannen zijn gerecycleerd. • Het oorspronkelijke, door de tijd gesleten lood van dakkapellen werd in de loodfabriek in Rijswijk, vlakbij Delft, gerecycleerd en op dikte gebracht. • Wandtegels stammen uit de 17e en 18e eeuw.

National Trust, Londen en Stichting De Witte Roos, Delft Het centrum van de National Trust heeft tal van lokale producten gebruikt: • De Thermafleece- en EdenBloc-isolatie wordt geproduceerd in Cumbria, in het noorden van Engeland. • De uit gerecycleerd glas vervaardigde wastafels in de toiletten en de tafelbladen in het café zijn geproduceerd in Sussex, ten zuiden van Londen. • De tapijttegels zijn gemaakt van Herdwick-schaapswol uit het Lake District in Noord-Engeland. • Het metalen scherm rondom de houtkachel is gemaakt door een plaatselijke ambachtsman. • De zonneleien zijn afkomstig van een bedrijf in Bristol in het Westen van Engeland. • De schommelstoelen in de tentoonstellingsruimte zijn door een bedrijf in Sussex vervaardigd uit gerecyclede kabelhaspels.

Schommelstoelen en kachelscherm in de Livinggreen-tentoonstellingsruimte, Londen

56

• • •

• •

Alternatieve producten

In Leiden is oud marmer gekocht dat in Huis de Witte Roos opnieuw werd gebruikt. De verf is geproduceerd met lijnolie, door een Nederlands bedrijf. Afvalmaterialen van Huis de Witte Roos werden overgedragen aan een lokaal bedrijf dat oude bouwmaterialen omruilt tegen andere materialen en diensten. Het zand is afkomstig uit de regio. De traditionele mortel voor het metsel- en pleisterwerk in Huis de Witte Roos is gemaakt van natuurlijke hydraulische kalk. De kalk is niet afkomstig uit de regio maar komt uit de mijnen bij Tassulo in Italië waar al 2.500 jaar kalk wordt gewonnen. De fabrieksactiviteiten zijn gecertificeerd als milieuvriendelijk.

•

•

Het Livinggreen-project werkte nauw samen met andere Europese duurzaamheidsprojecten in het kader van Envireo, een initiatief dat door het INTERREG-programma is gefinancierd om verdere grensoverschrijdende samenwerking voor duurzaam (ver)bouwen te stimuleren. Envireo maakte een inventaris van ecologische bouwmaterialen (zie http:// www.capem.eu.). Het PEFC-merk wordt in verschillende delen van Europa vaak gebruikt.

Hout uit duurzaam beheerde bossen

Vragen voor de leverancier

National Trust, Londen

•

De Forest Stewardship Council (FSC) promoot een verantwoord beheer van de bossen, wereldwijd. Als u planken of andere van hout afgeleide producten (papier) met een FSC-label koopt, dan weet u dat u niet meewerkt aan de vernietiging van bossen.

•

Het hout voor deuren, kozijnen, dwarsbalken en dakspanten voor de renovatie van het Londense Livinggreen-centrum is afkomstig van de Forestry Commission (een door het FSC goedgekeurde bron). Bomen die voor de renovatiewerken moesten worden omgehakt, werden door nieuwe jonge boompjes vervangen. Voor de verwarming wordt het hout van aangetaste of beschadigde bomen in het park gebruikt zodat er geen energie voor het transport wordt verbruikt. Bovendien heeft het kweken van bomen als brandstof voor verwarming een veel minder grote invloed op het milieu dan de winning van kolen, olie of gas. Tijdens het stoken geven de houtblokken kooldioxide vrij die de boom tijdens zijn groei opnam, waardoor er sprake is van een koolstofneutraal proces.

57

Waar is uw bedrijf gevestigd en waar komt uw product vandaan? Heeft het hout dat voor uw producten gebruikt wordt, een Forest Stewardship Council (FSC) of Programme for the Endorsement of Forest Certification schemes (PEFC) goedkeuring?

Toekomstbestendige renovatie. Bijzondere ideeën! Inleiding Een ander voordeel van het huis-in-huis concept is dat het een aangrenzende onverwarmde ruimte om uw huis creëert. Deze ruimte kan als een bufferzone voor warmte en koude fungeren en zo de energie-efficiëntie in uw woning vergroten. Een goed voorbeeld van de effectiviteit van een huis-in-huis-concept voor woningen zijn de zogeheten kaswoningen in Culemborg, die ontworpen zijn door KWSA architecten. Kijk voor meer informatie op hun website: www.kwsa.nl

Een toekomstbestendige renovatie is een benadering waarbij een gebouw door de tijd verschillende toepassingen kan krijgen. Daardoor kunt u inspelen op verschillende omstandigheden en mogelijkheden. Het hierna beschreven voorbeeld toont aan hoe u wijzigingen in een gebouw kunt doorvoeren terwijl het unieke karakter daarvan toch bewaard blijft. Dankzij een toekomstbestendige renovatie kan een gebouw met beperkte meerkosten geschikt worden gemaakt voor toekomstige aanpassingen aan verschillend gebruik.

Tips voor huiseigenaren Het huis-in-huis-concept zoals het is toegepast in Ludwigsburg in het project dat hierna beschreven wordt is grootschalig en kan niet eenvoudig met uw eigen woning worden vergeleken. Toch kunt u zich hierdoor laten iinspireren. Het voordeel van dit methode is de geweldige flexibiliteit met het oog op de toekomst. Het is belangrijk om rekening te houden met de toekomst wanneer u uw huis gaat renoveren. Kunnen uw behoeften in de (nabije) toekomst veranderen? Misschien gaan uw kinderen het huis uit of misschien wordt het steeds moeilijker voor u om de trappen te beklimmen. Het kan heel verstandig zijn om mogelijke toekomstige veranderingen alvast in te calculeren en er al ruimte voor reserveren.

58

Huis-in-huis concept

‘Huis-in-huis’-concept Hartenecker Höhe, Ludwigsburg

Omdat er minder vloeroppervlakte nodig was dan die van de bestaande hal, kwam er een onverwarmde, flink grote binnenruimte vrij die kon dienen als extra ruimte voor kinderen en bezoekers. Tegelijkertijd ontstond er op die manier een brede bufferzone om energieverliezen van het gebouw tegen te gaan. Hierdoor wordt zo’n 17% bespaard op het energieverbruik. Dankzij deze oplossing blijft de delicate houtconstructie van het bestaande dak zichtbaar (omdat het niet nodig was om die met isolatiemateriaal te bedekken).

Deze voormalige gymzaal staat in een nieuw ontwikkelde woonwijk, die gebouwd is op de plaats waar vroeger de kazerne voor troepen van het luchtafweergeschut stond. Om de historische constructie te kunnen bewaren, moest er een nieuw gebruik worden gevonden voor het gebouw. Aangezien er een kinderopvang nodig was, werd besloten om er een kinderen familiecentrum in te richten. Voor het huis-in-huis-concept moest er een binnengebouw met twee verdiepingen worden opgericht dat aan twee zijden aan het bestaande gebouw werd bevestigd. Deze nieuwe constructie zorgt voor een efficiënter energieverbruik in Hartenecker Höhe dan voorheen. 59

Voordelen van het huis-in-huis-concept Aandachtspunten bij het huis-in-huis-concept Een gebouw kan zijn typische karakter behouden terwijl er verschillende (woon)concepten in kunnen worden gerealiseerd.

•

•

60

Een nieuw gebouw binnenin een bestaand gebouw creëren is een uitdaging voor zowel de ontwerper als de opdrachtgever. Tijdens de voorbereiding van de constructiewerken werden simulaties van daglicht en warmte gedaan om er zeker van te zijn dat alle aspecten daarvan in kaart waren gebracht. Het brengt een grotere investering met zich mee dan nieuwbouw, omdat ook het bestaande gebouw moest worden gerenoveerd. Maar er zijn toch voordelen: het bestaande gebouw krijgt een nieuwe functie, de energiebehoefte van het nieuwe gebouw is lager en, in dit geval, werd er een overdekte multifunctionele open ruimte in de gymzaal gecreëerd. Het huis-in-huis-concept kan worden toegepast op zo goed als alle gebouwen die met deze gymzaal te vergelijken zijn en die voldoende groot zijn om er minstens een gebouw met één verdieping in te integreren. Vanuit architectonisch oogpunt kunnen oud en nieuw op een interessante manier met elkaar worden gecombineerd. Zeker als het nieuwe deel met opzet totaal verschillend is ontworpen in contrast met het oude deel (in dit geval door er een afzonderlijk gebouw van te maken). Vaak blijven oorspronkelijke interessante constructies aan de binnenkant bewaard, of technische kenmerken die naar de vroegere functie van het gebouw verwijzen. Deze kenmerken zouden zichtbaar moeten blijven zodat bezoekers de geschiedenis van het bestaande gebouw met eigen ogen kunnen zien. Het nieuwe gebouw kent veel nieuwe gebruiksmogelijkheden. Als de vrijkomende zone, zoals in dit voorbeeld, op een slimme manier in het totaalplan kan worden geïntegreerd, dan spreken de voordelen van zo’n type gebouw voor zich.

Meer informatie over het renovatieproces

In dit hoofdstuk staat extra informatie die nuttig kan zijn voor een volledig duurzaam renovatieproces. De volgende aspecten zullen we kort voor u toelichten: hoe kiest u leveranciers, waar kunt u terecht voor eventuele subsidies en en waar vindt u tips voor energiebesparing door verandering van gewoonten. Tenslotte vindt u meer informatie over het Livinggreen-project en in het laatste deel staan enkele laatste overdenkingen. 61

4

Aanbesteden

•

Hoewel aanbesteden een bekende term is voor grote (overheids)projecten, kunt u als huiseigenaar ook voordeel halen uit de achterliggende ideeën van dit proces. Dat inzicht kan u helpen, want u wilt goed voorbereid zijn om de uitdagingen aan te kunnen, die opdrachtverlening met zich meebrengt. Het komt op het volgende neer: u moet een goed inzicht in uw gebouw hebben, uw behoeften (en budget) definiëren, prioriteiten aanbrengen in de werkzaamheden en uw project duidelijk kunnen toelichten aan de bedrijven die u om een offerte vraagt. Tot slot moet u een duidelijke en praktische omschrijving van de vereiste werkzaamheden opstellen (aantal vierkante of kubieke meters, te gebruiken materialen en zo meer). Vaak is een plan of tekening handig.

•

In de beschrijving van de werkzaamheden en (bouw) materialen (het bestek) worden ook de voorwaarden beschreven die daaraan worden gesteld. De Europese Commissie heeft een systeem ontwikkeld voor overheden waarbij wordt verwezen naar de industrienorm of EUcode. De industrienorm moet een aannemer vertellen welk product vereist is (bijvoorbeeld: bakstenen worden aangeduid met de code BSEU771-1). Door dergelijke gedetailleerde informatie bespaart men tijd.

•

Afhankelijk van de complexiteit van de werken en de wettelijke voorschriften kunnen de specificaties door u of een architect worden opgesteld. Deze schriftelijke informatie is nodig om offertes met elkaar te kunnen vergelijken.

62

•

Ga vervolgens op de gebruikelijke manier op zoek naar aannemers: vraag namen van bedrijven aan vrienden, buren en bekende organisaties, en vraag of ze tevreden zijn over het uitgevoerde werk. Bezoek beurzen, gebruik het internet of raadpleeg een architect (sommige adviezen zijn gratis), een professioneel netwerk of een adviesbureau. Ga vergelijkbare projecten bekijken. Bepaal hoeveel tijd er nodig is om het werk te voltooien. Misschien moet u tijdelijk uit uw huis. Het beste kunt u met drie offertes aan de gang. Zo kunt u ze goed vergelijken. Waarschijnlijk moet u meer dan drie bedrijven benaderen om drie offertes te krijgen. Stuur de werkspecificaties (het bestek) aan de door u gekozen bedrijven. Vraag hen om deze specificaties aan te houden en om afzonderlijke prijzen te geven voor de verschillende onderdelen. Stel gerust vragen over de ontvangen voorstellen.

•

Hoe moet u de offertes vergelijken? Bepaal wat voor u belangrijk is. Kijk niet alleen naar de prijs, maar ook naar de kwaliteit. Controleer of de bedrijven gecertificeerd zijn of een ecolabel hebben en vraag welke opdrachten ze gedaan hebben. Kies niet automatisch voor de goedkoopste offerte. Wees voorzichtig als u grote prijsverschillen constateert en let goed op als een bepaalde aannemer maatregelen voorstelt die als stelpost worden aangegeven. Zorg ervoor dat de aannemer ook bevestigt dat hij de werken binnen de gevraagde periode zal voltooien. Controleer of hij een officiële erkenning heeft en kijk of hij een duidelijk antwoord op uw vragen geeft. U moet zich afvragen of het bedrijf betrouwbaar is als u ontwijkende antwoorden krijgt. Het gevoel dat u krijgt, is heel belangrijk. U moet het bedrijf kunnen vertrouwen. Maar dit subjectieve gevoel moet met objectieve waarnemingen worden gecombineerd.

•

Accepteer een aanbesteding niet door eenvoudig de offerte te tekenen, maar stel de contractvoorwaarden zelf op en voeg hier uw specificaties, prijs en tijdslimiet aan toe. U kunt daar nog een clausule over schadevergoeding door vertraging aan toe voegen en een aanvaarding van de opleveringsvoorwaarden, zoals een thermografische studie, om ervoor te zorgen dat de werken correct worden uitgevoerd. Zodra het werk gestart is, controleert u zelf of alle overeengekomen werkfasen overeenstemmen met de tekeningen en de specificatie, of u laat dit door een architect doen. Weet wat uw beperkingen zijn en vraag, indien nodig, advies aan een onafhankelijke deskundige.

Subsidies in Groot-Brittannië: • www.insulationgrants.info • www.energyfits.co.uk • www.fitariffs.co.uk • www.governmentfunding.org.uk • www.trustfunding.org.uk • www.grantsforindividuals.org.uk Subsidies in Duitsland: • www.energiefoerderung.info • www.kfw-foerderbank.de Subsidies in Nederland: • www.nationaalrestauratiefonds.nl • www.energiesubsidiewijzer.nl • www.milieucentraal.nl

Financieringsmogelijkheden Aangezien subsidiemaatregelen vaak veranderen en er zowel plaatselijke, regionale als nationale subsidies bestaan, of regelingen om elektriciteit terug te verkopen aan het net, is het vaak het beste om professioneel advies te vragen als u veel subsidies nodig hebt. Sommige adviezen die in onze Livinggreen-centra worden gegeven zijn gratis.

Subsidies in Frankrijk Espace ECO CITOYENS de l’ADEME: • http://www.ecocitoyens.ademe.fr/ LILLE METROPOLE - Steun voor leefomgeving te verbeteren: • http://www.lillemetropole.fr CONSEIL REGIONAL DU NORD PAS DE CALAIS : • http://www.nordpasdecalais.fr

Houdt ook websites in de gaten. De volgende websites (actueel ten tijde van het uitbrengen van deze publicatie in 2013) kunnen ook nuttig zijn om inzicht te krijgen in de mogelijke subsidies voor uw renovatieproject:

Met ISOLTO; Aide de Solaire: • http://www.nordpasdecalais.fr Met ESPACES INFO ENERGIE: • http://www.nordpasdecalais.fr CONSEIL GENERAL DU NORD : • http://lenord.fr ANIL, onderdelen en de financiering: • http://www.anil.org

Subsidies in Wallonië, België: Hulp van het Fonds du Logement des Familles nombreuses (minimaal 3 kinderen): • http://www.flw.be Lening van de Société wallonne de crédit social 0800 25 400: • http://swcs.wallonie.be Premies van het région wallone: • http://www.wallonie.be

Met ‘aides locales’: • http://www.anil.org

Overige subsidiemaatregelen in België: • www.energiesparen.be • www.premiezoeker.be

VILLE DE LILLE, volet habitat/faire des travaux chez soi: • http://www.mairie-lille.fr

63

Energiebesparen - suggesties voor gedragsverandering Inleiding Als u besluit om geen renovatieproject uit te voeren of om niet in energiebesparende technieken te investeren, dan kunt u nog altijd veel doen om energie te besparen en waarschijnlijk ook om uw energierekening omlaag te brengen. Hoewel apparaten steeds efficiënter worden, neemt het jaarlijkse energieverbruik van Europese gezinnen nog steeds toe. Een groot deel van het energieverbruik in de woning wordt bepaald door hoe we met de technologie omgaan en door onze gewoonten. Hier vindt u enkele suggesties om energie te besparen.

Digitale thermostaat

64

Verwarming van ruimten (gebruik van gas) •

• •

•

•

•

• •

•

U kunt de temperatuur van de kamers aan hun functie aanpassen: 19-20°C in de woonkamer en de badkamer, en 16°C in de slaapkamers en de gangen (op basis van gemiddelde temperaturen in Noord-Europa). Door de thermostaat 1°C lager te zetten (zelfs als u thuis bent) kunt u al energie besparen. Zet de thermostaat één uur voor het slapen gaan lager en als er langere tijd niemand thuis is. Hoeveel graden u de thermostaat lager zet, hangt af van uw woning. In nieuwere huizen (gebouwd na 1994) 2 tot 4 graden, bij vorst 1 à 2 graden. In huizen die voor 1994 zijn gebouwd, is de aanbeveling 5 tot 7 graden. Schakel de verwarming uit in kamers die niet worden gebruikt. Als u de deuren van deze kamers dichthoudt, verbruikt u geen energie om deze te verwarmen (let wel op dat er geen condensatie ontstaat). Voordat u de verwarming hoger zet, kunt u een extra trui aantrekken of een extra deken gebruiken. Doe ‘savonds de gordijnen of luiken dicht. Om de prestatie van uw radiator te verhogen, kunt u er een isolatiefolie achter plaatsen. Dit zorgt voor een beter warmtecomfort tegen lagere kosten. U kunt thermostaten en/of radiatorthermostaatkranen installeren om de temperatuur te regelen. Installeer een tijdschakelaar op de thermostaat om uw verbruik optimaal te regelen.

•

Installeer de boiler in de buurt van de plaats waar het meeste warm water wordt gebruikt en isoleer de warmwaterleidingen. Stel de thermostaat van uw boiler anders in. Voor gasboilers is 40-45°C voldoende. Voor een elektrische boiler is dat 55°C.

Douchetijd

Afwassen • Gebruik alleen warm water voor het afwassen zelf. Voor- en naspoelen kan met koud water. • Als u de kraan niet open laat staan, bespaart u vele liters water en dus ook energie om dit water te verwarmen.

Verwarming van water

Verlichting

Douchen/baden • Hoe lang staat u onder de douche? Als u een paar minuten eerder de kraan dichtdraait bespaart dat al heel wat energie. De gemiddelde douche in Nederland duurt zo’n 8 minuten, maar er zijn ook heel wat mensen die met 5 minuten of minder toekomen. • Door een douche te nemen in plaats van een bad bespaart u water en dus ook de hoeveelheid water die moet worden opgewarmd. Een douche verbruikt drie keer minder warm water dan een bad.

Daglicht Maak optimaal gebruik van daglicht. Hou hiermee rekening bij de indeling van uw kamers. Is er voldoende daglicht in de kamers waar u gewoonlijk leest, werkt, etc.? Kunt u de indeling aanpassen zodat u meer gebruik kunt maken van het daglicht? Optimaal gebruik van kunstlicht • Doe het licht uit als u geen licht nodig hebt, bijvoorbeeld als er niemand in de kamer is. 65

• •

•

•

Gebruik spaarlampen. Begin met de lampen die u het vaakst aandoet. Denk eraan dat lampenkappen een invloed hebben op de hoeveelheid licht die in de kamer schijnt. Donkere of dichte lampenkappen blokkeren het licht van de lichtbron naar de ruimte die verlicht moet worden. Stem het kunstlicht optimaal af op uw behoeften en vermijd dat er licht verloren gaat. U kunt de inrichting van de kamer aan de verlichting aanpassen of u past de verlichting aan uw behoeften aan. U hebt minder licht nodig als de muren, plafonds en vloeren een lichte kleur hebben.

Doe tijdens het koken het deksel op de pan zodat er geen warmte verloren gaat. Als het water kookt, is het vuur voldoende warm om voedsel te koken. Door het vuur hoger te zetten, zal het kookproces niet sneller verlopen. Kies gerechten die weinig kooktijd vergen of niet lang in de oven hoeven. Televisies (vooral breedbeeldtelevisies), computers, printers en bijbehorende apparatuur verbruiken niet alleen energie als ze ingeschakeld zijn, maar ook als ze in standby staan. Dit geldt ook voor spelcomputers. Voorkom dit lekken van energie door uw apparaten volledig uit te schakelen. Met een grote stekkerdoos met schakelaar kunt u meerdere apparaten tegelijk uitzetten. Stroomverliezen door apparatuur in stand-by te zetten verhogen het energieverbruik met gemiddeld 450 kWh per jaar per gezin (in Nederland).

Apparaten Vul uw wasmachine of droogtrommel altijd helemaal en stel ze in op een lage temperatuur. Hetzelfde geldt voor de afwasmachine. Laat uw linnengoed en kleding buiten drogen of in een goed geventileerde kamer.

Samengevat: schakel uw apparaten uit, vermijd energieverbruik door stand-by en stel uw apparaten in op een zo laag mogelijk stroomverbruik. Door regelmatig (bv. elk jaar) uw verwarmings- en ventilatiesysteem te laten onderhouden, zorgt u ervoor dat het efficiënt werkt (en dat het in goede staat is). Draag zorg voor apparaten zodat ze goed en efficiënt blijven werken.

Koop apparaten met een A-label, als u ze al nodig hebt. Bijvoorbeeld televisie, koelkast, magnetron en stereo. De kostprijs is gewoonlijk niet hoger dan producten met een lager label en u bespaart meteen geld. Zorg er ook voor dat u niet het omgekeerde effect krijgt door apparaten bijvoorbeeld langer dan nodig aan te laten ‘omdat ze toch efficiënter zijn’.

Ken uw woning Als u zich verdiept in het energieverbruik van uw woning en ontdekt waar energieverlies plaatsvindt, kunt u de nodige maatregelen nemen om energie te besparen. Hou uw energiemeter in het oog of meet het verbruik van de apparaten afzonderlijk. Als u weet wat u verbruikt en waaraan, kunt u energiebesparende maatregelen treffen of uzelf energiebesparende doelen stellen.

Misschien verwacht u het niet meteen, maar de koelkast en diepvries verbruiken veel elektriciteit. Zet daarom de thermostaat niet lager dan de aanbevolen temperatuur, voor koelkasten 4°C en diepvries -18°C. Ontdooi regelmatig. Een ijslaag van 1 cm in de diepvries verhoogt het energieverbruik met 50%. Als er veel ijs is, kan het zijn dat de rubberband aan de deur niet goed meer sluit.

Stel uzelf de volgende vragen: • Wat is de beste instelling van de verwarming/ thermostaat? • Wat verbruikt de meeste energie en hoe kan ik hier energie besparen (d.w.z. waar kan ik de grootste besparing halen)? • Kan ik mijn dagelijkse gewoonten aanpassen om energie te helpen besparen?

Veel mensen koken meer water dan nodig of men kookt water twee keer. Kook alleen de hoeveelheid water die u nodig hebt (een kopje bijvoorbeeld) en voorkom dat u het water twee keer moet laten koken door het gekookte water meteen te gebruiken of het warm te houden in een thermoskan.

66

•

Kan ik energie besparen en daardoor mijn investering terugverdienen? Hoe zijn uw gewoonten in vergelijking met die van uw buren, vrienden of familie? U kunt misschien een kleine wedstrijd houden. U kunt lessen leren uit de energiebesparende maatregelen van anderen.

kunnen worden toegepast en door een lager verbruik van drinkwater. Zo kunnen we er aan meewerken om klimaatverandering tegen te gaan. Door duurzaam te renoveren kunnen we niet alleen architectonische waarden behouden, maar ook het culturele erfgoed een nieuwe, bruikbare en betaalbare toekomst geven.

Verdere informatie over het Livinggreenproject

Toen het Livinggreen-project in 2008 startte, was de mogelijkheid om oude gebouwen op een duurzame manier te renoveren nauwelijks bekend (en dat is het in zekere mate nog altijd het geval) bij huiseigenaren, woningbouwcorporaties, openbare instellingen, aannemers, investeerders en adviseurs. Er zijn al veel technieken en duurzame bouwmaterialen beschikbaar, maar de kloof tussen kennis en de praktijk is nog altijd groot. Onder andere met deze publicatie willen wij meer bekendheid geven aan de vele mogelijkheden.

•

Het Livinggreen-project is uitgevoerd door een uitgebreid consortium van acht Noordwest-Europese organisaties uit Nederland, Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en België (zowel Vlaanderen als Wallonië). Er zijn drie kennispartners: Curnet, Espace Environnement en de Technische Universiteit Delft. Het Livinggreen-project ging van start in december 2008 en werd in 2013 afgerond.

Het doel van het Livinggreen-project (en de reden waarom het werd medegefinancierd door het Europese INTERREG IVb-programma) is om technieken en methoden voor duurzame renovatie te demonstreren, ze toegankelijk te maken en om samen nieuwe duurzame producten en diensten voor de renovatiesector te ontwikkelen. Livinggreen wil inspireren en kennis delen.

Het Livinggreen-partnerschap kwam tot stand vanwege het bijzonder rijke culturele erfgoed in Noordwest-Europa. Het bestaande aanbod van gebouwen in deze regio geeft een eigen identiteit aan steden. Daarom ontwikkelt zich hier de creatieve industrie en komen innovatieve, toekomstgerichte economische activiteiten tot leven. Maar het risico bestaat dat ons architectonische erfgoed wordt verwaarloosd en verloren gaat. Het onderhoud en de renovatie ervan vereisen kleinschalige, arbeidsintensieve en prijzige ingrepen én geschoold vakmanschap.

De Livinggreen-partners Het Livinggreenpartnerschap werd geleid door drs. Huibert Haccoû names de Nederlandse stichting CURnet. CURnet werd opgericht door de Nederlandse overheid om communities of practice te vormen met als doel multidisciplinaire benaderingen, methoden en technieken te ontwikkelen op het gebied van planning, landgebruik, bodem, water en bouw. De werkzaamheden werden gecoördineerd door organisatie- en projectbureau Urban. nl - The International Institute for the Urban Environment.

De wereldgemeenschap heeft zich via de VN verplicht om in 2050 de uitstoot van broeikasgassen met 80% terug te dringen ten opzichte van 1990. Deze uitdaging houdt niet alleen in dat nieuwe woningen, industriële gebouwen en kantoren energiezuinig moeten worden gebouwd, zoals overheidsregels aangeven, maar ook, en veel belangrijker, dat de bestaande gebouwen op de meest duurzame manier onderhouden en gerestaureerd worden. Het energiegebruik in bestaande gebouwen is erg inefficiënt en daardoor ook duur. Energiebesparende renovatie draagt bij aan CO2-neutraliteit omdat nieuwe efficiënte installaties kunnen worden aangebracht, omdat er natuurlijke (hernieuwbare) energiebronnen kunnen worden gebruikt, omdat er duurzame bouwmaterialen

Aan het partnerschap namen drie steden deel (Antwerpen, Lille en Ludwigsburg) die alles in het werk stellen om een duurzaam renovatiebeleid tot uitvoering te brengen.

67

Tot slot

Vijf partners hebben cultuurhistorisch waardevolle erfgoedgebouwen gerestaureerd en vier van hen hebben in deze gebouwen promotionele en educatieve Livinggreeninformatiecentra ondergebracht (Ludwigsburg bracht zijn Livinggreen-centrum ’Energetikom’ elders onder): • De National Trust heeft de stallen van het Morden Hall Park in Londen (Groot-Brittannië) getransformeerd. • Stichting De Witte Roos demonstreert de duurzame restauratie van een rijksmonument uit de 16e eeuw langs de oudste gracht van Delft (Nederland). • De Franse stad Lille renoveerde een 19e eeuwse fabriekshal die meer dan tien jaar had leeggestaan. • De stad Ludwigsburg (Duitsland) renoveerde een voormalige sporthal uit de jaren 1930. • Het EcoHuis in Antwerpen (België) werd vergroot en gerenoveerd.

We hopen dat deze publicatie u heeft geïnspireerd om uw woning op een duurzame manier te renoveren, zelfs - of beter nog, vooral- als het om een erfgoedgebouw gaat. Graag delen wij onze kennis, resultaten en ervaringen, zodat u ervan kunt profiteren en uw eigen duurzame renovatieproject met meer vertrouwen kunt uitvoeren. Met meer duurzame renovatieprojecten kunnen we ons cultureel erfgoed bewaren en doorgeven aan toekomstige generaties. Daarbij kunnen we ook de uitdagingen van de toekomst, zoals de klimaatverandering, het hoofd bieden.

De Faculteit Industrieel Ontwerpen van de Technische Universiteit Delft, een toonaangevende Europese instelling voor innovatief duurzaamheidonderzoek en -techniek, organiseerde Livinggreen-labs over de vijf hoofdthema’s van het Livinggreen-project: energie, watergebruik, bouwmaterialen, cultureel erfgoed en toekomstbestendigheid, waaronder klimaatrobuustheid. Onderstaande websites geven aanvullende informatie over het Livinggreen-project en verdere case studies van de vijf renovatieprojecten: • www.livinggreen.eu • www.witteroos.nl • www.ludwigsburg.de • www.antwerpen.be/ecohuis • www.mairie-lille.fr • www.nationaltrust.org.uk/morden-hall-park • www.io.tudelft.nl/dfs • www.espace-environnement.be • www.curnet.nl • www.urban.nl

68

69

Colofon Deze publicatie is het product van de internationale samenwerking van een groot, enthousiast team dat het Livinggreen-project heeft uitgevoerd. Het project is medegefinancierd door het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van het Interreg IVb NWE-programma. Aan het Livinggreen-project hebben acht organisaties deelgenomen: uit Nederland, Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en België (zowel Vlaanderen als Wallonië). Aan het hoofd van het partnerschap stond de Nederlandse stichting CURnet. CURnet is opgericht door de Nederlandse overheid om communities of practice te vormen op het gebied van planning, landgebruik, bodem, water en bouw. Het Livinggreen-partnerschap kwam tot stand vanwege de gedeelde zorg dat juist in Noordwest Europa het risico bestaat dat ons architectonische erfgoed wordt verwaarloosd en verloren gaat. De uitdaging die de klimaatverandering met zich brengt, bestaat er niet alleen in dat nieuwbouwwoningen, industriële gebouwen en kantoren worden gebouwd volgens de principes van duurzaam bouwen maar ook, en veel belangrijker, dat de bestaande gebouwen op de meest duurzame manier onderhouden en gerestaureerd worden. Toen het Livinggreen-project in 2008 startte, was de mogelijkheid om oude gebouwen op een duurzame manier te renoveren niet erg bekend (en dat is het in zekere mate nog altijd) bij huiseigenaars, woningbouwcorporaties, openbare instellingen, aannemers, investeerders en adviseurs. Er zijn veel technieken en duurzame bouwmaterialen beschikbaar, maar de kloof tussen kennis en de praktijk is nog altijd groot. Het doel van het livinggreen-project (en de reden waarom het zo royaal werd gecofinancierd door het EU INTERREG IVb programma) is om technieken en methoden voor duurzame renovatie te demonstreren, ze toegankelijk te maken en om samen nieuwe duurzame producten en diensten voor de renovatiesector te ontwikkelen. De partners hebben hierbij een scala aan communicatiemethoden voor kennisuitwisseling ontwikkeld en uitgewisseld, gericht op verschillende doelgroepen. Groot-Brittannië is vertegenwoordigd door de National Trust, Europa’s grootste charitatieve instelling voor het behoud van cultureel erfgoed. Het Morden Hall Park, eigendom van de National Trust, ligt in het hart van het stedelijke Zuidwest London. Het park huisvest een oud stallencomplex dat is omgebouwd tot een toekomstbestendig multifunctioneel Livinggreen bezoekersen expositiecentrum. Zoë Colbeck, Caroline Pankhurst, Zoë Adams en Sarah Tebbot hebben namens de National Trust actief bijgedragen aan het Livinggreen-project. Duitsland is vertegenwoordigd door de Stad Ludwigsburg (88.000 inwoners) gelegen in de regio Stuttgart. Ludwigsburg is partner in het livinggreen-project omdat het optimale energieprestaties wil behalen bij bouwprojecten met een grote culturele waarde. Als demonstratieproject is de monumentale ‘Flakhalle’ is gerenoveerd. Het zogeheten huis-in-huis-concept is hier toegepast, daarbij wordt de buitenschil van het historische gebouw in stand gehouden. Voor de nieuwe binnenkant zijn innovatieve en vooruitstrevende energiebesparingstechnieken gebruikt. Ook wilde de stad als onderdeel van haar stadsontwikkelingsagenda een intensieve promotie voor energiebesparing opzetten waarbij een adviesservice over energiebesparing wordt aangeboden. Daarom is samen met Energetikom, een informatie- en adviescentrum met kennis over energievraagstukken en eco-design, een tentoonstelling ontworpen waarbij de focus ligt op duurzaam renoveren. Het team in Ludwigsburg bestond uit Albert Geiger, Steffen Weeber, Tanja Lukasik en Anja Wenninger. Frankrijk de stad Lille (220.000 inwoners) is de Franse partner in het project. Hier wordt een historisch, maar vervallen industrieel gebouw (lokaal bekend als ‘Halle des Pigeons’) verbouwd tot een Livinggreen-centrum voor duurzaam leven (Maison de l’Habitat Durable). Het centrum staat in het teken van de promotie van ecologisch bouwen en renoveren, het biedt expertise, het vergroot bewustwording en biedt financiële ondersteuning om ecologische bouwprojecten en renovaties te stimuleren. Dit sluit aan bij het huisvestingsbeleid in Lille dat beoogt de kwaliteit van woningen te verbeteren door een programma van vervangende nieuwbouw en renovatie. De motiverende betrokkenheid van Danielle Poliautre, loco-burgemeester van Lille, heeft de weg gebaand, waardoor Francis Lambert een belangrijke bijdrage kon leveren in het project. 70

België nam deel aan Livinggreen met twee partners: het EcoHuis in Antwerpen en het kennisinstituut Espace Environnement in Charleroi. EcoHuis Antwerpen is gevestigd in een duurzaam gerestaureerd voormalig pakhuis en huisvest een adviescentrum voor duurzaam bouwen met praktijkvoorbeelden. Het richt zich op de bouwsector, met name het midden- en kleinbedrijf (MKB) en op de gewone huiseigenaar. Dit Livinggreen-centrum biedt faciliteiten en informatie om besparingen op energie, water en materialen te berekenen, ook kan men er terecht voor een persoonlijk advies van een EcoHuis-dokter. Op deze manier draagt het EcoHuis bij aan de versnelling van de transitie van Antwerpen in een EcoCity. Dirk van Regenmortel, Nora Danko en Lies Van den Bruel hebben de Livinggreen-partners met veel energie kennis en ervaringen met het runnen van een Livinggreen-centrum bijgebracht. Espace Environnement in Charleroi is een publieke organisatie die werkt met bewoners, belangenorganisaties, bedrijven en overheden op regionaal, nationaal en internationaal niveau. Ze stimuleert duurzame ontwikkeling door het organiseren van participatieve processen en bijeenkomsten. In de organisatie werkt een multidisciplinair team van specialisten in stedenbouwkunde, ruimtelijkeplanning, mobiliteit, erfgoed, milieu, materiaalkennis en gezondheid. Espace Environnement heeft het Livinggreenpartnerschap de ‘Renoteam’-methode bijgebracht, een methode die woningeigenaren helpt om duurzame renovaties uit te (laten) voeren. Jean-Alexandre Pouleur, Nicolas Rochet, Marie Loix, Murielle Skelton, Alexandra Vanden Eynde en Julia Luxen waren onderdeel van het team dat hun expertise beschikbaar stelde aan het Livinggreen-partnerschap. Nederland nam aan het project deel met drie organisaties. Hiervan zijn er twee zogeheten kennispartners: de Faculteit van Industrieel Ontwerpen van Technische Universiteit Delft en de Stichting CURnet, nationaal kennisuitwisselingsnetwerk voor de bouwsector. De Nederlandse partner die investeerde in de opzet en restauratie van een Livinggreen-centrum is de Stichting De Witte Roos in Delft. Stichting De Witte Roos in Delft heeft als doel bewoners van stedelijke gebieden te inspireren en te ondersteunen bij het maken van keuzes voor duurzaam gedrag. Een speerpunt is de woonomgeving, waarbij de nadruk wordt gelegd op de verbinding tussen verleden, heden en de toekomst. Huis de Witte Roos is een rijksmonument dat fungeert als Livinggreen-centrum met tentoonstellingen, bijeenkomsten, seminars, workshops etc. Verschillende bouwperioden en ornamenten vanaf de 16e eeuw bepalen de identiteit van dit gebouw. Het gebouw ondergaat een duurzame restauratie waarbij duurzame materialen en technieken, intelligente bouwtechnieken, en de meest geavanceerde gebouwbeheersystemen en installaties worden gebruikt. Stichting De Witte Roos heeft aan het project deelgenomen met een team bestaande uit Tjeerd Deelstra, Marit van Lieshout, Suzanne Kooijman, Cor Rademaker en Angelique Bakels. Technische Universiteit Delft De faculteit Industrieel Ontwerpen, onderzoekt, ontwikkelt, ontwerpt en verbetert duurzame producten en diensten, waarbij de belangen van gebruikers, industrie, de samenleving en het milieu zorgvuldig worden afgewogen. De faculteit wil interactieve manieren ontwikkelen om consumenten te stimuleren tot een meer duurzame leefstijl. Het Livinggreen-project bevorderde de uitwisseling van kennis en ervaring tussen specialisten en gebruikers, die de basis vormt voor de ontwikkeling van diensten en producten. Deze uitwisseling is doorontwikkeld als methode in de zogeheten Livinggreen Labs die tijdens het project door het team van de TU Delft -in en met de betrokken Livinggreen-centra zijn georganiseerd. Han Brezet, Marcel Crul, Daphne Geelen, Sietze Meijer, Vera Franken en Wouter Kersten hebben veel tijd en energie in het project gestoken om deze Labs tot een succes te maken. Stichting CURnet, Rotterdam ontwikkelt en verspreidt toegepaste kennis meten voor de bouwen ruimtelijke ontwikkelingssector. CURnet werkt daarbij samen in nationale en internationale programma’s en projecten waarbij relevante sectoren uit de industrie, de overheden en kennisinstituten worden betrokken. CURnet levert zo een belangrijke bijdrage aan de versterking en uitbouw van de kennisinfrastructuur in Nederland, en aan meer rendement op investeringen in kennis door overheid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Als Lead Partner van het Livinggreen-project heeft CURnet de kwaliteit van de inhoud van het project gestuurd en bewaakt en gezorgd voor een goed financieel en administratief management. Daarbij is CURnet ondersteund door Urban.nl (The International Institute for the Urban Environment) dat de projectcoördinatie en het projectsecretariaat verzorgde. Het team dat vanuit CURnet in het Livinggreen-project deelnam bestond uit Huibert A. Haccoû (project directeur), Jan van Angelen (financieel manager), Nineke Schouten (assistent van de financieel manager), Martijn Kramer en Bianca Peeters (beiden Projectcoördinator vanuit Urban.nl). 71

Aantekeningen

Urban

nl

folding line

Het duurzaam maken van nieuwe gebouwen wordt steeds gebruikelijker, maar er is een groot aantal bestaande gebouwen die onveranderd blijven. De uitdaging is om te laten zien dat de kennis van duurzaam bouwen ook kan worden gebruikt om deze oudere gebouwen op een duurzame manier te renoveren. In dit boekje vindt u verschillende mogelijkheden voor het duurzaam renoveren van oudere gebouwen. Het laat zien dat door duurzaam te renoveren veel grondstoffen, water en energie kan worden bespaard, waarbij tegelijkertijd de cultuurhistorische en architectonische waarde van een gebouw bewaard blijft. We geven u advies over hoe u meer te weten kunt komen over de cultuurhistorische en architectonische waarde van uw woning en waar u op moet letten als u duurzaam wilt renoveren. Ter inspiratie hebben we ervaringen opgedaan in het Europese samenwerkingsproject Livinggreen thematisch in case studies beschreven. Deze geven u inzicht in wat er in de praktijk mogelijk is.

Livinggreen.eu www.livinggreen.eu

Tips & Tricks voor duurzaam renoveren

Recommend Documents