Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur

Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur

Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur Verschijnt driemaal per jaar Jaargang 21, nr. 1 mei 2003 Uitgave Stichting tot Behoud v a n Tilburgs Cultuurgoed K.V.K.: S 41096029 • ISSN: 0168-8936 www.historietilburg.nl Redactie H e n k v a n Doremalen en Ronald Peeters Redactiesecretariaat Ronald Peeters Montfortanenlaan 96 5042 CX T i l b u r g [email protected] Abonnement € 13,00 instellingen en bedrijven € 14,75 Losse nummers . verkrijgbaar i n de boekhandel (€4,50) Abonneren door overmaking op d e rekening v a n de Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed te T i l b u r g Gironummer 5625554 A M R O - b a n k rek.nr. 42.81.63.343 onder v e r me l d i n g van 'abonnement 2003' Foto's Indien niet anders vermeld: Fotocollectie v a n het Regionaal Historisch Centrum Tilburg Omslagfoto: Onthoofding "met den swaerde". Fragment u i t prent "Justicia" van Pieter Brueghel. Vormgeving Ronald Peeters en Bart Gladdines Opmaak en druk Drukkerij-Uitgeverij H . Gianotten B.V., T i l b u r g

Ten geleide Enkele weken geleden ontvingen alle abormees de special over Vincent van Gogh als extra n u m m e r v a n Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. Het tijdschrift dat thans voor u ligt is het eerste 'reguliere' n u m mer v a n jaargang 2003. Het bevat artikelen v a n Erik-Jan Broers, Lauran Toorians, A d de Beer en Gerrit Kobes en A n t o n van Oirschot. Erik-Jan Broers schreef een artikel over de berechtiging v a n geweldsdelicten door de schepenbank v a n T i l b u r g i n de zeventiende een achttiende eeuw. Enerzijds h o u d t Broers zich bezig met de feitelijkheden die zich hebben voorgedaan. Anderzijds gaat het hem o m de berechtiging en de grondslagen die daarvoor i n de toenmalige rechtspleging te v i n d e n waren. Lauran Toorians schreef een artikel over de relatie van Paulus van Haastrecht en Goirle. Dat Van Haastrecht i n de tweede helft v a n de veertiende eeuw al actief was i n deze streken was al bekend. Toorians ontdekte echter een viertal oorkonden w a a r i n V a n Haastrecht eerder i n Goirle genoemd w o r d t dan tot n u toe altijd is verondersteld. Toorians acht d i t vooral van belang omdat er voor deze periode toch een grote schaarste is aan bronnen. Hij gaat i n op de betekenis en publiceert de genoemde bronnen i n een bijlageA n t o n v a n Oirschot schreef een biografisch artikel over de Tilburgse p o l i t i cus en advocaat mr. Pius Arts. Als zoon v a n de u i t A r n h e m afkomstige oud-zoeaaf Antoine Arts, was deze 'tweede generatie' A r t s geworteld i n de Tilburgse samenleving. Vooral op politiek gebied w e r d hij bekend, maar hij vervulde ook functies i n het culturele en sportieve leven. H i j had zowel zitting i n de gemeenteraad (40 jaar!), de Provinciale Staten als i n de Tweede Kamer. A d de Beer en Gerrit Kobes publiceerden i n 2002 h u n boek Het leven gebroken w a a r i n de geschiedenis v a n de Tilburgers die als gevolg v a n de strijd tegen Duitsland en de bezetting v a n Nederland o m het leven waren gekomen. Verder onderzoek en een oproep o m informatie leverde veertien nieuwe namen op, die i n d i t artikel w o r d e n belicht. In T i l b u r g kort op ni e u w veel aandacht voor n i e u w verschenen publicaties over T i l b u r g , waaronder het gedenkboek over het 175-jarig St. Elisabethziekenhuis en een boek over de u i t T i l b u r g afkomstige affichekunstenaar Albert Verschuuren. De redactie

Inhoud 3

E.J.M.F.C. Broers: 'Het vergieten van menschen bloet'De berechting van geweldsdelicten door de schepenbank van Tilburg in de zeventiende en achttiende eeuw

12

Lauran Toorians: Paulus van Haastrecht en Goirle

21

Anton van Oirschot: M r . Pius Arts (1881-1955) De politicus van diverse katholiek-democratische partijen

26

A d de Beer en Gerrit Kobes: Het groeiend aantal slachtoffers Een aanvulling op 'Het leven gebroken'

30

Tilburg kort: Tilburg signalement L 175 jaar St. Elisabeth Ziekenhuis Charles Verschuuren

Tilburg

'Het vergieten van menschen bloet' De berechting van geweldsdelicten door de schepenbank van Tilburg in de zeventiende en achttiende eeuw E.J.M.F.C.

* E.J.M.F.C.

Broers

stu-

deerde Nederlands aan dc Hogeschool

Katholieke

Tilburg,

de Katholieke Brabant.

recht later

Universiteit

In 1986 trad

als wetenschappelijk

In de avond van 11 september 1746 keerde Jan Govert Janssen huiswaarts van de Tilburgse kermis, toen zijn paard en wa-

hij

gen werden staande gehouden door

assis-

tent in dienst

bij de

Philip van Tilborg. Van Tilborg was vijf-

Vakgroep Rechtsgeschiedenis deze univei-siteit. hij als universitair verbonden

Rechtsgeschiedenis

en

vau

van

de

Tilburg.

In 1996 promoveerde het

hij op

proefschrift

'Beledigingszakcn

voor de

Staatse

Brabant

Raad van

1586-1795'. verschenen

Van zijn voorts

hand

publica-

ties op het terrein geschiedenis

van

van het

recht, het privaatrecht het

weest bij Janssen en verweet deze laatste dat hij over deze periode nog loon te

Vakgroep

Encyclopedie Universiteit

is

docent

aan de

tien maanden als knecht in dienst ge-

van

Thans

goed had. De woordenwisseling die tussen beiden ontstond, liep volledig uit de hand: Janssen trok zijn mes, Van Tilborg greep een houweel en tijdens de vechtpartij die volgde, bracht de meester zijn

de

voormalige knecht een zware hoofd-

strafen

procesrecht.

Broers*

wond toe. Nog diezelfde avond kwam Van Tilborg aan deze verwonding te overlijden.

I

anssen w e r d n u d o o r drossaard Pieter v a n H o v e n , gerechtsofficier v a n T i l b u r g , v o o r de schepenbank gedaagd o m d a t een zoda^ ' e n o r m delict als het vergieten v a n m e n schen bloet' i n een l a n d v a n goede justitie niet k o n en m o c h t w o r d e n getolereerd, maar op het rigoureuste behoorde te w o r d e n bestraft. O p 30 j a n u a r i 1747 w e r d Janssen d o o r de schepenen e v e n w e l ontslagen v a n rechtsvervolg i n g o m d a t de feitelijke toedracht v a n het geb e u r d e o n d u i d e l i j k was, maar w e l gebleken was dat het slachtoffer zelf niet v r i j u i t g i n g bij hetgeen h e m was o v e r k o m e n . ' I n het archief v a n de schepenbank T i l b u r g bev i n d t z i c h een groot aantal dossiers v a n strafprocessen d i e i n de zeventiende en achttiende

eeuw zijn aangespannen wegens geweldsdelicten. Ruzies i n herbergen, burenruzies, conflicten tussen gezins- of familieleden, schelden s c h i m p p a r t i j e n b l i j k e n d i k w i j l s te zijn uitgel o p e n o p een handgemeen of een gewapend treffen. H e t k w a m tot lichte of zware v e r w o n d i n g e n , m i s h a n d e l i n g e n met fatale afloop, doodslagen of p o g i n g e n daartoe en al d a n niet geslaagde moordaanslagen. I n de n u volgende paragrafen zal aan de h a n d v a n enkele concrete strafzaken w o r d e n ingegaan op de v e r v o l g i n g en berechting v a n deze uiteenlopende v o r m e n v a n g e w e l d p l e g i n g d o o r de Tilburgse justitie. Daarbij zal met name aandacht w o r d e n besteed aan de straffen die door de gerechtsofficier w e r d e n g e v o r d e r d en aan de rechtsregels die daartoe door h e m w e r d e n gehanteerd. Deze regels k o n hij p u t t e n u i t een aantal rechtsbronnen. Er was het v a n oudsher geldende en deels opgetekende gewoonterecht, er was het d o o r de Staten-Generaal voor het generaliteitsland Brabant afgekondigde wettenrecht; voorts het Romeinse recht, waarv a n vanaf de zestiende eeuw een grote i n v l o e d u i t g i n g op de rechtspraktijk, en het Goddelijke recht, v e r v a t i n de boeken v a n v o o r a l het O u d e Testament. O o k de geschriften v a n beroemde b i n n e n - en buitenlandse strafrechtsjuristen, zoals Joos de D a m h o u d e r , Julius Clarus, A n t o n i u s Matthaeus en Benedict Carpzov, f u n g e e r d e n feitelijk als een b r o n v a n recht.- H e t is v o o r a l i n de s t u k k e n die door de officier v a n justitie ten processe zijn g e p r o d u ceerd, dat de v e r h o u d i n g tussen d i t "recht i n de b o e k e n " {law in the books) en het "recht i n actie" (Inw in action) blijkt.'' Verwonding O p 15 m e i 1678 bezocht Jan H e n d r i c k Teuinghs een herberg en zocht daar, zoals het zijn gewoonte was, met iedereen ruzie. V o o r a l A d a m Jan Wijtens moest het ontgelden. N a d a t

Titelblad

van

ende usantien

'Costuymen, der

stadt ende Meyereye

van

s'Hertogen-bossche'

uit

1684 (Coll.

RHC

ten v o o r Brabant u i t v a a r d i g d e n , w a a r i n zij

Hooft-

strafbepalingen h a d d e n o p g e n o m e n met be-

C O S T U Y M E N ,

t r e k k i n g tot het d r a g e n v a n wapens, het d r e i -

E N D E

Tilburg).

gen daarmee en het g e b r u i k e n d a a r v a n . I n het zogeheten p l a k k a a t 'jegens het dragen v a n o n -

U S A N T I E N

b e h o o r l i c k geweer, vechteryen en doodslagen'

D E R

v a n 6 september 1661 en i n de a m p l i a t i e daar-

HOOFT-STADT E N D E

o p v a n 25 n o v e m b e r 1665 w a r e n het dragen v a n een z a k p i s t o o l , het afschieten d a a r v a n , het

M E Y E R Y E

bij z i c h hebben v a n een mes, het i e m a n d aanv a l l e n m e t een mes of met een stok of een an-

V A N

s'HERTOGHEN-BOSSCHE.

der v o o r w e r p , strafbaar gesteld met - v o o r n a m e l i j k - geldboeten.^ I n al die gevallen n u w a a r i n i e m a n d een ander h a d v e r w o n d met een mes, k n u p p e l , b i e r p u l , v u u r t a n g of iets dergelijks, eiste de officier v a n T i l b u r g dat de dader tot de desbetreffende

wettelijke geld-

boete w e r d v e r o o r d e e l d . Meestal verwees h i j daarbij u i t d r u k k e l i j k naar de p l a k k a t e n v a n 1661 en 1665.'' Z o w e r d o o k i n de c r i m i n e l e aanspraak die op 7 m a a r t 1679 tegen Jan H e n d r i c k T e u l i n g h s w e r d g e p r o d u c e e r d , g e v o r d e r d dat de dader v o o r het d o o r h e m begane ' n o t o i r feijt ende

4

S ' H E R T O G E N - jB O S $ c H I »

e v i d e n t m o e t w i l l i c h d e l i c t ' o p g r o n d v a n het

JBy J A N S C H E Ï F E R S J Boeck-driiC»• Jser in't veigulde Mlflad? 1684.

p l a k k a a t v a n 1661 en de a m p l i a t i e d a a r o p v a n

deze diverse m a l e n d o o r T e u l i n g h s was u i t g e -

bij aan de m o g e l i j k h e i d d a t T e u l i n g h s , toen hij

1665 een geldboete v a n 50 g u l d e n s moest w o r d e n opgelegd. I n het o n d e r h a v i g e geval g i n g de gerechtsofficier intussen s t i l z w i j g e n d v o o r -

d a a g d , g i n g e n b e i d e n met elkaar o p de v u i s t ,

Wijtens m e t z i j n mes i n de r u g stak, deze niet

w a a r b i j er over en weer h e f t i g w e r d geslagen

zozeer w i l d e v e r w o n d e n , maar dat hij h e m

en gestompt. N a d a t de beide

w i l d e d o d e n . D a t de dader i n casu geen p o -

vechtersbazen ge-

g i n g tot d o o d s l a g w e r d ten laste gelegd, h i n g

scheiden, t r o k T e u l i n g h s p l o t s e l i n g een mes en

samen met de i n Brabant v a n oudsher gelden-

stak Wijtens daarmee i n z i j n r u g . Deze laatste

de g e v o l g a a n s p r a k e l i j k h e i d v o o r geweldsde-

h i e l d er een ernstige v e r w o n d i n g aan over."*

licten.^" Deze g e v o l g a a n s p r a k e l i j k h e i d h i e l d

u i t e i n d e l i j k d o o r andere

gasten w a r e n

V o o r v e r w o n d i n g e n zoals de o n d e r h a v i g e w a -

i n , d a t i e m a n d die tegen een ander g e w e l d ge-

r e n i n de costumen v a n 's-Hertogenbosch, het

b r u i k t e , z i c h v o o r de strafrechter moest ver-

opgetekende gewoonterecht v a n de h o o f d s t a d

a n t w o o r d e n v o o r de g e v o l g e n d i e u i t z i j n o p -

v a n de M e i e r i j dat o o k v o o r T i l b u r g g o l d , ex-

t r e d e n w a r e n v o o r t g e v l o e i d , ongeacht of hij

pliciete strafbepalingen o p g e n o m e n . Z o w a r e n

deze g e v o l g e n h a d g e w i l d of niet, d a n w e l of

het t r e k k e n v a n een mes, het i e m a n d aanvallen

het h e m o m iets anders te d o e n w a s geweest.

met een stok of steen of het k w e t s e n v a n iem a n d m e t een dergelijke 'gheswaerder h a n d t '

P o g i n g tot d o o d s l a g

strafbaar gesteld m e t vaste geldboeten.-'' De ge-

N o g beter d a n i n het proces tegen Jan Teu-

rechtsofficier

overigens

l i n g h s k o m t de g e v o l g a a n s p r a k e l i j k h e i d v o o r

v o l l e d i g aan deze bepalingen v o o r b i j te gaan.

v a n T i l b u r g placht

g e w e l d s d e l i c t e n t o t u i t i n g i n de c r i m i n e l e p r o -

H a d i e m a n d een ander toegetakeld m e t b i j -

cedure die i n 1681 w e r d aangespannen tegen

v o o r b e e l d een mes, een b i e r p u l of een k n u p -

D i r c k Janssen S t e u v e n . " Deze Steuven h a d op

p e l , d a n v o r d e r d e de officier n a m e l i j k dat de

15 m e i v a n d a t jaar i n een herberg r u z i e gekre-

dader moest w o r d e n v e r o o r d e e l d tot een straf

gen m e t Peeter Verte. I n de vechtpartij die

die de schepenbank gepast achtte.^' D i k w i j l s

d a a r o p w a s ontstaan, h a d hij Verte dermate fel

gaf h i j i n z i j n ' t i c h t en aanspraak c r i m i n e e l '

aangevallen ' d a t scheen d a t h i j h e m v a n 't le-

aan dat deze straf i n een geldboete d i e n d e te

v e n ter d o o t w i l d e brengen', zo k a n m e n i n de

bestaan, w a a r v a n de schepenen de

aanspraak v a n de officier lezen. O m ' t o t sijn

hoogte

naar b e v i n d v a n zaken moesten vaststellen.''

o o g h w i t beter te k o n n e n k o m e n ' h a d de dader

A a n deze arbitraire bestraffing v a n v e r w o n -

het slachtoffer m e t een ijzeren tang h a r d op

dingen

k w a m een

einde

toen

de

Staten-

Generaal i n 1661 en 1665 een t w e e t a l p l a k k a -

z i j n h o o f d geslagen en h e m daarbij een z w a r e h o o f d w o n d toegebracht.

U i t de w o o r d e n v a n de gerechtsofficier b l i j k t

P o g i n g tot m o o r d

d u i d e l i j k dat Steuven o p het b e w u s t e m o m e n t

I n 1646 w e r d e n A d r i a e n en Jan V e r b u n t v o o r

m é é r v o o r h a d d a n z i j n slachtoffer enkel te ver-

de

w o n d e n . Toen hij de tang ter h a n d n a m , deed

w e r d ten laste gelegd dat zij zich op 15 a p r i l

Tilburgse

schepenbank

gedaagd.

Hun

hij dat m e t het o o g m e r k o m de ander o m het

1646 naar het h u i s v a n h u n broer Jan de oude

leven te brengen. N u hij d a a r i n echter niet w a s

h a d d e n begeven 'met vast v o o r n e m e n , ende

geslaagd, w e r d h e m slechts v e r w o n d i n g ten

opgesette q u a e t h e i j t . . . h u n n e n broeder i n sijn

laste gelegd o m d a t de g e v o l g e n v a n z i j n o p t r e -

eijgen huijs ... ter d o o t te brengen'. Ter plaatse

d e n daartoe b e p e r k t w a r e n gebleven. D a t de

aangekomen, h a d d e n zij h u n broer en diens

dader i n een d e r g e l i j k geval niet terechtstond

v r o u w niet alleen geslagen, gestompt en ge-

v o o r p o g i n g tot d o o d s l a g , is reeds b e n a d r u k t

schopt, maar h a d d e n zij tevens messen getrok-

d o o r W i l l e m v a n der Tanerijen i n z i j n Boec van

k e n o m h u n b l o e d v e r w a n t daarmee te ver-

der

van

m o o r d e n . D o o r tussenkomst v a n de dochter

Brabant u i t circa 1496. I n d i t j u r i d i s c h e c o m -

des huizes was d i t e v e n w e l ' d o o r gewelf, ende

mentaar geeft de schrijver een u i t e e n z e t t i n g

v o o r t s m e t m o o r t r o e p e n e n ' v e r h i n d e r d . De

v a n de p r o c e s p r a k t i j k v a n het hoogste rechts-

slachtoffers k w a m e n er u i t e i n d e l i j k m e t enige

college v a n het o u d e h e r t o g d o m , de Raad v a n

lichte k w e t s u r e n vanaf.

loopender

practijken

der

Raidtcanieren

Brabant te Brussel, maar zoekt daarbij i n hoge mate a a n s l u i t i n g bij het geleerde

Fragment

uit

ende usantien

'Costuymen, der

Hooft-

stadt ende Meyereye

van

s'Hertogen-bossdie'

uit

1684(Colt.

RHCTilburg).

Romeinse

I n zijn c r i m i n e l e aanspraak stelde de officier

recht d a t aan de u n i v e r s i t e i t e n w e r d o n d e r w e -

v a n justitie dat de gebroeders V e r b u n t 'andre

zen.^^ Volgens het Romeinse recht n u , aldus

ten exempel n o t o i r l i j c k sijn straffbaer, ' t sij bij

V a n der Tanerijen, z o u de p o g i n g tot d o o d s l a g

bannissement off andre grote corporele off pe-

aan de dader even z w a a r m o e t e n w o r d e n aan-

cuniaire a m e n d e n ende penen'. A n d e r s d a n i n

gerekend als het v o l t o o i d e delict, w a a r o p de

het

d o o d s t r a f s t a a t . O p g r o n d v a n het eigen ge-

Steuven w e r d e n de w e t t e l i j k e strafbepalingen

w o o n t e r e c h t echter m o e t deze persoon niet

inzake het i e m a n d aanvallen met een mes i n

w o r d e n gestraft v o o r datgene w a t hij w i l d e

d i t geval b u i t e n toepassing gelaten. H e t begin-

d o e n , maar slechts v o o r datgene w a t hij heeft

sel v a n de g e v o l g a a n s p r a k e l i j k h e i d v o o r ge-

gedaan: ' w a n t al eest dat i e m a n t eenen ande-

w e l d s d e l i c t e n leed n a m e l i j k u i t z o n d e r i n g als

r e n quetst i n m e y n i n g e n d i j e n d o o t te slaen

de aanslag b i j z o n d e r ernstig w e r d geoordeeld,

ende d i j e n nochtans niet d o o t en slaet, hij sal

zoals i n geval v a n een v e r h i n d e r d e m o o r d a a n -

alleen gepunieert w o r d d e n v a n der quetsu-

slag w a a r a a n het slachtoffer slechts een ver-

eren ende niet v a n d e n doodslage'.'"*

w o n d i n g h a d overgehouden.^'' Bij een dergelij-

O o k tegen D i r c k Janssen Steuven eiste de o f f i -

ke p o g i n g tot het plegen v a n een g e k w a l i f i -

cier v a n j u s t i t i e d e r h a l v e dat deze krachtens

ceerde v o r m v a n d o o d s l a g keek m e n niet al-

de p l a k k a t e n v a n 1661 en 1665 moest w o r d e n

leen naar hetgeen de dader h a d gedaan, maar

v e r o o r d e e l d tot de geldboete v a n 50 g u l d e n s

ook naar hetgeen hij h a d w i l l e n doen.''' Een

waarmee

geldboete w e r d v o o r deze dader een te lichte

de

wetgever

verwondingen van

deze soort h a d b e d r e i g d .

zojuist beschreven

proces tegen

Dirck

straf geacht. N u hij h a d gehandeld 'met gedelibereerden gemoede en g r u w s a e m opset' o m

»o

h ri E R T O G H N-B O S S C H E. Zl

COSTUYMEN VAN

Art.

XI I.

Item wanneer een Vonnilfe der Schepenen wordt gecontradiceert, foo is die ghene die in materie van Comr.vdi<;tie met VonnilTe inde cofti;n wort gecondemneert, Art. Ffll. fchuldigh te lietaclen den peen van thicn ponden payements aen den H c e r e , ende Item eenen anderen te flaen fonder quctelck Schepen een gelijcke pont payements, ien, met eender gefwaerder h a n d t ; te weende ingevallen die koften tuifchen Parten met fteenofthoudt, oft diergehjcke, thyen ten beyden zijden worden gecomottyemanden daer mede te w e r p e n , vijf penleert, zijn de felve Parthyen getouthicnftuyversdi-yeoorc. den den voorfchreven peene, elck nalrt en Art, IX. hallf te voldocne, maer loo verre de geene Contra-diftie ofF weder-fpraeckinghe geEenen anderen met gelijcker gefwaerder daen hebbende ptfl Utem, ende als die handt te quetfen, een-en-twintigh Ruyv. Weder.parthye fijn V o n n i s voor SchepeArt. X. nen gefuftineert h a d d e , accordeerde, is alldan die C o n t r a d i a e u r Pehouden dea E e n bloedighe oft bendige wondej drye , Carolus gulden ende thien Jluy vers. • . voorfchreven peene te betaelen.

Art.

XI.

Art.

Art.

gepleegde

' m o o r d a d i g e m i s h a n d e l i n g e ' met

een 'swaerdere correctie' te w o r d e n bestraft.'^

V a n e e n me/Te ofre andere genepen wa- i pen te trecken , omme eenen andeien le ' invaderen, vijtthien ftuyveis dry oort. *

V a n elcke Proceduere van erf-tale, foo verre egheen Schepenen Brieven ter ivaerheyt geleien w o r d e n , geeft men vijfthien ituy vers drye oort.

het slachtoffer te d o d e n , d i e n d e de d o o r h e m

Xlll.

Soo wie eenen anderen l e m p t , fonder o o e h e , handt, v o e t , o o r , oft n ^ f e te n e m e n , verbeurt boven beterniHe van Parthyen, arbitralijck gecorrigeert te wordene, nie gelegentheyt vander faecke.

Deze z w a a r d e r e correctie k o n met name bestaan i n een l a n g d u r i g e v e r b a n n i n g of een lijfstraf.''' I n het gegeven v o o r b e e l d w e r d d o o r de officier u i t e i n d e l i j k geconcludeerd dat de daders 'corporelijck off andersins gestraft' z o u d e n w o r d e n , o p een w i j z e die de schepenbank naar gelegenheid v a n zaken gepast achtte. Doodslag Doodslag w o r d t Brabantse

d o o r de reeds

rechtsgeleerde

Willem

genoemde van

der

Tanerijen aldus gedefinieerd dat de dader het slachtoffer 'bij opsette', o f t e w e l ' w i l l e n s ende wetens', o m het leven heeft gebracht.-" N u er i n Brabant een gevolgaansprakelijkheid v o o r g e w e l d s d e l i c t e n g o l d , w a s er v a n doodslag echter niet alleen sprake als de dader

het

slachtoffer opzettelijk o m het leven h a d ge-

Straffen

'met den

datter de doodt Fragment 'Justitia' Breugliel

swaerde navolglit'. uit p)rent

van

(Foto coll.

Pieter RHC

Tilburg).

bracht. O o k als i e m a n d een ander m e t opzet h a d v e r w o n d en deze aan z i j n v e r w o n d i n g was overleden, g o l d de dader als een doodslager.^^ I n de latere rechtsdogmatiek w e r d i n d i t v e r b a n d w e l een onderscheid gemaakt tussen i n d i r e c t opzet, dat enkel was gericht o p de d a a d , en direct opzet, dat mede was gericht op het g e v o l g v a n die daad.^^ A l s de gerechtsofficier v a n T i l b u r g i e m a n d doodslag t e n laste legde^^, v o l s t o n d h i j i n z i j n ticht en aanspraak c r i m i n e e l met een feitelijke o m s c h r i j v i n g v a n het gebeurde, n a m e l i j k dat de dader het slachtoffer een w o n d h a d toegebracht w a a r a a n deze laatste - aanstonds of later - was overleden. Dat de dader daarbij o p zettelijk h a d g e h a n d e l d , k a n enkel w o r d e n afgeleid u i t de d o o r de officier gebezigde w o o r den. I n de ticht die op 2 maart 1705 u i t g i n g tegen Johannes H o l l e n w e r d b i j v o o r b e e l d gesteld dat verdachte op 7 j a n u a r i v a n dat jaar, toen z i j n meester W i l l e m H o f m a n s i n een herberg ruzie h a d gekregen met Peeter Lievens, diverse m a l e n z i j n mes h a d g e t r o k k e n tegen deze Lievens. Toen Lievens ten slotte v a n z i j n stoel was opgestaan m e t een b i e r p u l i n z i j n h a n d , h a d H o l l e n h e m i n zijn b u i k gestoken, aan w e l k e w o n d het slachtoffer korte t i j d later

was overleden.^"* Deze doodslag k o n i n een plaats v a n goede poHtie niet w o r d e n getolereerd, zo v e r v o l g d e de officier, maar de dader moest d a a r v o o r ingevolge de w e t t e n en p l a k katen v a n het l a n d ten hoogste w o r d e n gestraft. Geconcludeerd w e r d dat H o l l e n 'met d e n s w a e r d e ' z o u w o r d e n gestraft 'datter de doodt navolght'. A a n de dader moest derhalve de doodstraf w o r d e n opgelegd, w a a r v a n de executie door m i d d e l v a n het z w a a r d d i e n d e te w o r d e n v o l t r o k k e n . De v o r d e r i n g tot de doodstraf w e r d i n de c r i m i n e l e aanspraak, zoals i n m o o r d - en doodslagzaken meestal w e r d gedaan, v o o r zien v a n slechts een algemene grondslag. De b e s t r a f f i n g v a n de doodslager moest n a m e l i j k p l a a t s v i n d e n op g r o n d v a n 's lands ' w e t t e n en plakkaten'.-^ N u w a s het v o o r de officier i n de regel o o k niet m o g e l i j k o m z i j n eis op een specifieke b e p a l i n g u i t het gewoonte- of w e t t e n recht te laten steunen. Enerzijds bevatten de c o s t u m e n v a n 's-Hertogenbosch, h o e w e l het i n Brabant een m i n of meer vaste gewoonte w a s dat aan een doodslager de doodstraf w e r d opgelegd^^', geen a r t i k e l e n w a a r i n z u l k s was bepaald.^^ A n d e r z i j d s h a d d e n de Staten-Generaal w e l i s w a a r enkele p l a k k a t e n ter zake v a n d o o d s l a g en m o o r d u i t g e v a a r d i g d , maar i n deze v e r o r d e n i n g e n h a d d e n zij nagenoeg geen materiële strafbepalingen o p g e n o m e n , maar h o o f d z a k e l i j k procedurele v o o r s c h r i f t e n m e t b e t r e k k i n g tot het arresteren en v e r v o l g e n v a n degenen die z i c h aan deze delicten h a d d e n s c h u l d i g gemaakt.-^^ Slechts incidenteel heeft de officier v a n T i l b u r g i n de v e r o r d e n i n g e n v a n de wetgever een concreet a a n k n o p i n g s p u n t v o o r de o p te leggen doodstraf g e v o n d e n . Z o was i n het reeds genoemde p l a k k a a t 'jegens het d r a g e n v a n o n b e h o o r l i c k geweer, vechteryen en doodslagen' v a n 6 september 1661 een b e p a l i n g opgenom e n inzake de d o o d s l a g die was v o o r g e v a l l e n i n een v e c h t p a r t i j w a a r a a n diverse personen h a d d e n deelgenomen. De Staten-Generaal h a d d e n d a a r i n v e r o r d o n n e e r d dat, h o e w e l alleen aan de pleger v a n de d o o d s l a g de d o o d straf k o n w o r d e n opgelegd, de overige vechtersbazen niet onbestraft m o c h t e n b l i j v e n : 'Ende hoe w e l i n ' t faict v a n doodtslagen geenen capitalen lijfstraffe en v a l t , d a n tegens d e n geenen die d e n doodtsteeck gegeven ende geinfligeert heeft, o r d o n n e r e n , statueren ende w i l l e n w y nochtans, dat gestraft s u l l e n w o r d e n m e t barmissement, ende anderen a r b i t r a i re straffen, alle die geene die d e n a f l y v i g e gequetst ofte g e w o n t sullen hebben, hoe w e l dat het bleecke dat sy h e m de d o o t w o n d e niet gegeven en hadden.'^'' O p deze b e p a h n g , w a a r i n terloops was vastgelegd dat d o o d s l a g een kap i t a a l delict was, w e r d b i j v o o r b e e l d een be-

roep gedaan i n het proces dat i n 1683 w e r d a a n g e s p a n n e n t e g e n A n d r i e s Broeken.""' Broeken was o p 21 a p r i l v a n dat jaar i n een herberg b e t r o k k e n geraakt i n een gevecht tussen enkele v a n de gasten. Tijdens d a t gevecht h a d hij H e n d r i c k v a n V l i j m e n met zijn k l o m p e n d u s d a n i g i n zijn b u i k geschopt, dat het slachtoffer de v o l g e n d e d a g aan de o p g e l o p e n v e r w o n d i n g e n was b e z w e k e n . I n de ticht en aanspraak d i e n u tegen Broeken w e r d opgesteld, w e r d o v e r w o g e n dat niet alleen i n g e v o l ge de G o d d e l i j k e w e t t e n maar ook ingevolge de eigen w e t t e n , en d a n i n het b i j z o n d e r o p g r o n d v a n het p l a k k a a t v a n 1661, deze d o o d slag met de d o o d moest w o r d e n bestraft. De dader d i e n d e d e r h a l v e d o o r m i d d e l v a n het z w a a r d te w o r d e n terechtgesteld. Behalve o p de w e r e l d l i j k e w e t t e n w e r d i n de zaak Broeken, evenals i n een aantal andere zaken^', o o k een beroep gedaan o p de G o d delijke w e t t e n . I n enkele b e w a a r d gebleven pleitnota's d i e v a n de h a n d v a n de officier z i j n verschenen, w o r d t v o o r d i t G o d d e l i j k e recht v e r w e z e n naar passages u i t de boeken Genesis, Exodus en L e v i t i c u s v a n het O u d e Testament.-^^ I n dergelijke nota's w o r d e n ter o n d e r s t e u n i n g v a n de eis tot de d o o d s t r a f echter v o o r a l b e p a l i n g e n u i t het Romeinse recht^^ en passages u i t de rechtsgeleerde literatuur-'^ aangehaald. Z o w e l i n het geval v a n A n d r i e s Broeken als i n het eerder v e r m e l d e geval v a n Johannes H o l l e n w i l d e de officier d a t de dader d o o r o n t h o o f d i n g m e t het z w a a r d ter d o o d z o u w o r d e n gebracht. Deze v o r m v a n executie was niet alleen voorgeschreven i n het Romeinse recht''^, maar was o o k i n het inheemse recht een g e b r u i k e l i j k e w i j z e v a n terechtstellen v a n een doodslager.^'' I n de meeste gevallen d i e aan de T i l b u r g s e schepenbank z i j n v o o r g e l e g d , heeft m e n de poena ordinaria gladii echter niet ten u i t v o e r k u n n e n leggen, o m d a t de dader z i c h t i j d i g u i t de voeten h a d w e t e n te m a k e n en niet meer k o n w o r d e n achterhaald. Er zat v o o r de schepenen d a n niets anders op d a n de v o o r t v l u c h t i g e dader b i j verstek tot een eeuwige v e r b a n n i n g u i t de j u r i s d i c t i e te veroordelen, onder de b e p a l i n g dat de d o o d s t r a f alsnog op h e m z o u w o r d e n v o l t r o k k e n als h i j i n h a n d e n v a n justitie m o c h t geraken. Moord I n 1750 spande de gerechtsofficier v a n T i l b u r g een proces aan tegen de v o o r t v l u c h t i g e A r n o l d u s Daniël V e r h o e v e n , o m d a t deze o p 19 december v a n het daaraan voorafgaande jaar z i j n b u u r m a n A d r i a e n Zegers, met w i e hij r u zie h a d , h a d doodgeschoten.^* I n de ticht en aanspraak d i e tegen de dader w e r d opgesteld en o p 5 f e b r u a r i aan de schepenbank w e r d gepresenteerd, k a n m e n lezen dat V e r h o e v e n Zegers ' m e t een boosaerdig, en goddeloos o p -

set, op een m o o r d a e d i g e , en onmenselijke w i j se, met een snaphaen schreut (daer expres toe gelaeden)' i n zijn b u i k h a d geschoten en dat het slachtoffer enkele u r e n later aan zijn verw o n d i n g was overleden. De schutter was daarop o n m i d d e l l i j k o p de v l u c h t geslagen, 'met seer groote alteraetie, en ontsteltenisse i n sijn gemoet (ja selfes sonder schoene aen, n o g hoef, n o g m u t s op het h o o f t ) ' . V o o r d i t ' e n o r m fait, en g r u w e l i j k e m o o r t ' moest hij ingevolge de G o d d e l i j k e en w e r e l d l i j k e w e t t e n zodanig aan z i j n lijf w o r d e n gestraft dat de d o o d erop volgde. I n het inheemse recht w e r d v a n oudsher o n derscheiden tussen doodslag en m o o r d . M o o r d w e r d daarbij b e s c h o u w d als een gekwalificeerde v o r m v a n doodslag, als een d o o d s l a g n a m e l i j k die o p een heimelijke of verraderlijke w i j z e was g e p l e e g d . Z o w e r d i e m a n d aangemerkt als een moordenaar als hij een ander b i j v o o r b e e l d op een afgelegen plaats h a d g e d o o d , of gedurende de nachtelijke u r e n , of als hij het lijk v a n het slachtoffer had v e r b o r g e n o m zo de sporen v a n zijn misd r i j f u i t te wissen. H e t w a r e n derhalve v o o r a l de u i t w e n d i g e o m s t a n d i g h e d e n w a a r o n d e r de dader het slachtoffer h a d gedood, w a a r u i t m e n afleidde dat deze dader een m o o r d h a d gepleegd. M e t het ingaan v a n de zestiende eeuw w o r d t deze traditionele o p v a t t i n g v a n het delict m o o r d g e h u l d i g d door een tijdgen o o t v a n de eerder genoemde W i l l e m v a n der Tanerijen, de Vlaamse jurist Ellips Wielant. I n diens Corte instructie in materie criminele definieert W i e l a n t het onderhavige delict aldus; ' M o o r t es y e m e n t dootslaen, bedectelic, u u t den w e g h e , i n busschen, i n haghen, verre v a n lieden. O f het "es y e m e n t verraderlic doetslaan v a n achtere, of b y nachte, zonder r o u p e n of w a e r s c u w e n . O f het es dootslaen v e r s w y g h e n de ende niet te k e n n e n gheven.'"*" V a n der Tanerijen zelf daarentegen k o m t met een veel " m o d e r n e r e " definitie w a a r hij m o o r d o m schrijft als een d o o d s l a g die 'met opsette ende v o i r d a c h t e n coelen bloede' is gepleegd.'*' I n geval v a n m o o r d heeft de dader het slachtoffer d u s opzettelijk o m het leven gebracht en heeft daarbij i n koelen bloede gehandeld, na zich v o o r a f over zijn h a n d e l i n g te hebben beraden. H e t is deze i n v u l l i n g v a n het b e g r i p m o o r d , w a a r b i j het accent l i g t op de vooropgezette bed o e l i n g v a n de dader o m z i j n slachtoffer te d o d e n en niet op de heimelijke, verraderlijke w i j ze w a a r o p h i j deze b e d o e l i n g ten u i t v o e r heeft gebracht, die m e n ook aantreft i n de rechtspraak v a n de schepenbank T i l b u r g . Dat een m o o r d e n a a r h a n d e l t met voorbedachten rade is i n s o m m i g e processen met zoveel w o o r d e n aangevoerd d o o r de officier v a n justitie, zoals i n het eerder beschreven geval v a n A d r i a e n en

Jan V e r b u n t , bij w i e een 'vast v o o r n e m e n , ende opgesette quaetheijt' a a n w e z i g was o m h u n broer o m het l e v e n te brengen."*^ De o f f i cier heeft de k w a d e b e d o e l i n g e n v a n de dader echter o o k op een meer i m p l i c i e t e w i j z e verw o o r d . Z o w e r d i n de zaak v a n A r n o l d u s V e r h o e v e n niet alleen o v e r w o g e n dat deze h a n d e l d e 'met een boosaerdig, en goddeloos opset' toen hij zijn b u u r m a n A d r i a e n Zegers neerschoot, maar o o k dat hij z i j n geweer 'expres daer toe gelaeden' had.'*^ H o e w e l een m o o r d e n a a r eigenlijk i n aanmerk i n g k w a m v o o r een z w a a r d e r e straf d a n o n t h o o f d i n g , zoals met name r a d b r a k i n g , is deze laatste straf maar een enkele keer d o o r de o f f i cier v a n T i l b u r g geëist.^^ Toen G u i l b e r t u s da Costa de v o e r m a n Jan Cornelis Maes h a d verm o o r d , na daartoe een c o m p l o t te hebben gesmeed m e t Maes' v r o u w Pieternel - met w i e hij een v e r h o u d i n g h a d - en diens oudste z o o n Jan, v o r d e r d e de officier n a m e l i j k dat de dader z o u w o r d e n v e r o o r d e e l d o m 'op een rat gelegt en l e v e n d i g v a n onder op te w e r d e n gerabraeckt, sonder eenege gratie, en daer nae sijn k o p afgeslaege en o p een p i n m e t het l i c h a e m d e n v o g e l e n ten proij i n de heijde gegeven'.^'' I n de regel w e r d echter geopteerd v o o r de poena ordinaria gladii of w e r d de keuze v a n de executiem e t h o d e overgelaten aan de schepenbank.""' O m z i j n eis tot de d o o d s t r a f te o n d e r b o u w e n verwees de officier, evenals i n processen ter zake v a n eenvoudige doodslag, i n algemene z i n naar de w e t t e n en p l a k k a t e n v a n het l a n d of naar de w e r e l d l i j k e en G o d d e l i j k e rechten, aangezien n o c h de u i t g e v a a r d i g d e v e r o r d e n i n g e n n o c h de opgetekende costumen o p d i t p u n t concrete strafbepalingen bevatten.^'' O o k i n m o o r d z a k e n is de dader intussen meestal v e r o o r d e e l d tot een levenslange v e r b a n n i n g o m d a t h i j op t i j d een v e i l i g h e e n k o m e n h a d gezocht."*** Speciale gevallen van moord I n de j u r i d i s c h e h a n d b o e k e n v a n vroeger t i j d w e r d e n d i k w i j l s aparte paragrafen g e w i j d aan enkele speciale gevallen v a n m o o r d , die als b i j zonder s t r a f w a a r d i g g o l d e n , zoals g i f m o o r d , m o o r d op de eigen ouders en k i n d e r m o o r d . * ' Een paar m a a l z i j n dergelijke z w a r e m o o r d z a k e n v o o r g e l e g d aan de schepenbank v a n T i l b u r g . Z o was daar het geval v a n C a t h a l i j n v a n A m e l r o i j , d i e i n 1678 haar v o o r m a l i g e verloofde A d r i a e n Naedemaels een verse w i t t e b o t e r h a m m e t een letale hoeveelheid v e r g i f te eten gaf.''° V o o r deze g i f m o o r d z o u zij m e t de v u u r d o o d m o e t e n w o r d e n bestraft, stelde de Tilburgse officier v a n justitie, maar h i j v o l stond met de eis dat daderes aan lijf en goed w e r d bestraft, op een w i j z e d i e de schepenb a n k gepast achtte. Eenzelfde straf eiste hij o p 11 oktober 1679 tegen Gijbrecht Gijsbrechts

o m d a t deze z i j n negenjarige stiefdochtertje de keel h a d doorgesneden, nadat 'de d u i j v e l v a n der helle h e m sulx h a d d e geraden ende ingegeven'.''* V a n k i n d e r m o o r d was ook sprake i n de zaak v a n de d i e n s t m e i d M a r i a Smolders, die op 15 j a n u a r i 1691 b e v i e l v a n een k i n d v a n haar w e r k g e v e r Cornelis W o u t e r s , w a a r n a b e i d e n z i c h niet h a d d e n o n t z i e n dat k i n d ' g o d deloos [ende] o n m e n s i c h te v e r m o o r d e n ' d o o r het de hals d o o r te snijden.''^ A l deze daders en daderessen z i j n u i t e i n d e l i j k , nadat m e n hen tevergeefs h a d trachten te arresteren, v o o r h u n leven u i t T i l b u r g v e r b a n n e n . G e r r i t Verspaendonck echter k o n z i c h niet aan de T i l b u r g s e j u s t i t i e onttrekken.''^ O p een z o n d a g m o r g e n i n m a a r t 1681 h a d deze Verspaendock z i c h m e t een strop v a n het leven b e r o o f d i n het h u i s v a n z i j n vader. De gerechtsofficier achtte d i t 'een saecke ten h o o g h sten strafbaer anderen ten e x e m p e l ' en spande een p r o c e d u r e aan tegen 'het d o o d e l i c h a e m ' v a n Verspaendonck. D a t o o k i e m a n d die z i c h zelf het l e v e n b e n a m , een strafbaar feit pleegde en deswege moest w o r d e n bestraft, was i n de v o o r l i g g e n d e p e r i o d e een geenszins v r e e m de gedachte. De bekende c r i m i n a l i s t A n t o n i u s M a t t h a e u s w i j s t i n d i t v e r b a n d o p het G o d delijke g e b o d non occides - gij z u l t niet d o d e n i n het O u d e Testament en m e r k t op d a t d i t geb o d geen u i t z o n d e r i n g e n k e n t en niet alleen b e t r e k k i n g heeft o p andermans leven, maar o o k o p het eigen leven.-^'* O o k z e l f m o o r d was dus m o o r d en i n de ogen v a n Ellips W i e l a n t zelfs de meest ernstige v o r m d a a r v a n : ' W a n t die eenen anderen d o o t , en d o o t maer ' t licham e , maer d i e hemselven d o o t , d i e d o o t ziele ende lichame'.^'' De straf die W i e l a n t i n dezen voorschrijft, w a s de g e b r u i k e l i j k e straf v o o r zelfmoordenaars. H e t l i j k v a n degene die d i t schandelijke delict h a d gepleegd, w e r d naar het g a l g e n v e l d gesleept en daar ten aanschouw e v a n eenieder opgehangen of op een r a d geplaatst.sft O p 10 m a a r t 1681 w e r d deze straf o o k geëist tegen G e r r i t Verspaendonck. G e v o r d e r d w e r d dat 'het d o o d e l i c h a e m d o o r d e n scherprichter uijt d e n h u i s i n g e alwaer het selve is leggende, op een h o r d e p u b l i e c q over 's heeren straten sal w e r d e n geslept tot o p het C o n i n c x fort alhier, alwaer het gericht is staende, ende daer anderen ten exempel o p claeren daege sal w e r d e n gehangen'. N a i n g e w o n n e n advies v a n een t w e e t a l rechtsgeleerden u i t 's-Hertogenbosch beslisten de schepenen o p 14 maart e v e n w e l d a t het l i c h a a m v a n Verspaendonck moest w o r d e n begraven.^^ Besluit H e t o u d e inheemse strafrecht is lange t i j d een strafrecht geweest d a t was gebaseerd op hetgeen feitelijk k o n w o r d e n vastgesteld. Eerst i n

••'

den

}j

Bf)V)g /

^^^^

Hoo^c

Schyf \

ui

C'fî'vcl.sclu'

• •• 4 ' - . w

'-ét:.. :••}•-, •...

Fragment

uit de

manuscriptkaart

van

Diederik

Zipten

Op de grens en Goirle

uit

tussen

1760. Tilburg

lag vlak bij

Laar het 'Calgcvctd' RHC

het (Coll.

Tilburg).

• V

,

iiü

Mo

'

de v i j f t i e n d e en zestiende eeuw o n t w i k k e l d e d i t Germaanse daadstrafrecht zich, onder i n v l o e d v a n het herontdekte Romeinse recht, geleidelijk tot een schuldstrafrecht. I e m a n d w e r d v o o r t a a n v o o r de strafrechter gedaagd niet louter o m d a t hij zekere k w a l i j k e gevolgen had veroorzaakt, maar mede o m d a t deze gevolgen aan h e m k o n d e n w o r d e n v e r w e t e n . Geweldsdelicten b l i j k e n zich echter v o o r een belangrijk deel aan deze o n t w i k k e l i n g e n te hebben ontt r o k k e n . H a d i e m a n d g e w e l d gepleegd jegens een ander, d a n w e r d hij gestraft v o o r datgene w a a r i n z i j n o p t r e d e n h a d geresulteerd: verw o n d i n g als het slachtoffer het er levend v a n afgebracht h a d , doodslag als hij er het leven bij ingeschoten h a d . A l s een aanslag echter bijzonder ernstig w e r d geacht, zoals i n het geval v a n een v e r h i n d e r d e moordaanslag, keek m e n niet alleen naar hetgeen de dader h a d gedaan, maar o o k naar hetgeen hij h a d w i l l e n doen. Een v e r b a n n i n g of een lijfstraf w a r e n v o o r deze dader op z i j n plaats, o o k al h a d hij z i j n slachtoffer enkel v e r w o n d . De p l a k k a t e n die de Staten-Generaal i n de zeventiende en achttiende eeuw u i t v a a r d i g d e n ter beteugeling v a n geweldsdelicten, bevatten intussen concrete strafbepalingen waarmee de schepenbank v a n T i l b u r g uiteenlopende ver-

w o n d i n g e n k o n beboeten. V o o r de bestraffing v a n m o o r d en doodslag daarentegen w a r e n i n deze v e r o r d e n i n g e n niet of nauwelijks materiële v o o r s c h r i f t e n opgenomen. De wetgever achtte het blijkbaar v o l d o e n d e bekend dat de plegers v a n deze delicten v o o r de doodstraf i n a a n m e r k i n g k w a m e n . O m zijn eis tot de d o o d straf toch v a n een juridische grondslag te v o o r z i e n , verwees de gerechtsofficier v a n T i l b u r g i n z i j n ticht en aanspraak i n algemene z i n naar de w e t t e n en p l a k k a t e n v a n het l a n d of naar de w e r e l d l i j k e en Goddelijke rechten. I n een pleitnota k o n hij zijn de criminele eis verder o n d e r b o u w e n met bepalingen u i t het Romeinse recht, passages u i t de rechtsgeleerde l i teratuur en teksten u i t het O u d e Testament. De doodstraf is echter maar zelden daadwerkelijk ten u i t v o e r gelegd, o m d a t de meeste plegers v a n een d o o d s l a g of m o o r d t i j d i g het rechtsgebied v a n de schepenbank T i l b u r g h a d d e n w e t e n te verlaten. Er restte de schepenen d a n niets anders d a n de v o o r t v l u c h t i g e dader v o o r zijn leven u i t h u n ressort te verbannen, onder de b e d r e i g i n g h e m alsnog terecht te stellen als hij i n h a n d e n v a n justitie m o c h t v a l l e n . D i t laatste is e v e n w e l n i m m e r gebeurd.

Noten 1.

2.

3.

14. Boec van der loopender practijken, loc. cit. (deel l , p . 142-143).

Regionaal Historisch Centrum Tilburg (verder R H C T ) , ar-

15. R H C T , ST, crim. dossiers, nr. 46.

chief Schepenbank Tilburg (verder ST), crim. dossiers, nr.

16. Betrof het daarentegen een "gewone" doodslag die was

241.

verhinderd, maar waarbij het slachtoffer wel was verwond,

Vgl. H.A. Diederiks, S. Faber en A . H . Huussen jr., Stmfrccht

dan werd de dader gewoontegetrouw vervolgd ter zake

Cl! cyiiniiuüiti'ii [Cahiers voor Lokale en Regionale

van deze verwonding, zelfs als het duidelijk was dat be-

Geschiedenis, nr. 1] (Zutphen 1988) 15-16.

trokkene de ander had trachten te doden. Vgl. b.v. R H C T ,

De vonnissen van de schepenbank zijn in dit opzicht min-

ST, crim. dossiers, nr. 144. In deze zaak werd Dirck Janssen

der interessant, aangezien ten tijde xan het Ancien Régime

Steuven ten laste gelegd dat hij op 15 mei 1681 in een her-

rechters niet\'erplicht waren hun uitspraken temoti\eren.

berg ruzie had gekregen met Peeter Verte en dat hij deze

Vgl. Diederikse.a.. Strafrechtciicriiiiinnlitcil,

laatste dermate fel had aangevallen, 'dat scheen dat hij hem

15. Boxendien

werden van de schepenbank Tilburg in de regel alleen die

van 't leven ter doot wilde brengen'. O m 'tot sijn ooghwit

straf\'onnissen in het register ingeschreven, waarbij de da-

beter te konnen komen' had hij zijn slachtoffer met een ijze-

der was veroordeeld tot een kapitale straf, zoals m.n. de

ren tang hard op zijn hoofd geslagen en hem daarbij een

doodstraf. Was er daarentegen slechts een niet-kapitale

zware hoofdwond toegebracht. Gevorderd werd dat de da-

straf opgelegd, b.v. een geldboete, dan werd in het register

der zou worden \'eroordeeld tot de geldboete die de plak-

meestal slechts aangetekend dat er vonnis was gewezen. 4. 5.

R H C T , ST, crim. dossiers, nr. 138. Costumen \n 's-Hertogenbosch, cap. 3, artt. 7,8 en 9. Zie Jan Baptist Christijn, Brnhniuits rcclil, dal is s^ciicrnlc costumen vnmien lanilc cndc hcrtoghtlonnnc van Brabanitl, uiilsfâders van

19. R H C T , ST, crim. dossiers, nrs. 38,46, 76,80,154,163,216. 20. Van der Tanerijen, Boec van der loopender practijken, loc. cit.:

B.v. R H C T , ST, crim. dossiers, nrs. 49,50, 52,53,57,61,63,

9.

'bij opsette' (deel I, p. 139,146,149), "willens ende wetens' (p. 139,140,144,149). 21. Boec van der loopender practijken, loc. cit. (deel I, p. 140,143,

B.\-. R H C T , ST, crim. dossiers, nrs. 51,54,60,62,64,79,82, 99,101,103,104.

8.

laatstgenoemd delict worden teruggekomen. 18. Vgl. R H C T , ST, crim. dossiers, nr. 216.

vei'scliei/de ordonnantiën, reglementen, statuien, ende manieren

65-68, 74. 7.

scheid tussen doodslag en moord zal bij de bespreking \'an

liet licrtofilidoiii van Liniborgh, stede en lande van Mechekn; met

van firocedcren (2 din. Antwerpen 1682) 11,884. 6.

katen van 1661 en 1665 in dezen voorschreven. 17. Vgl. Monballyu, 'Strafbare poging', 311-312. Op het onder-

144-145). 22. Vgl. Dionysius Godefridus van der Keessel, Praelectiones in

Cornelis C a u e.a., ed.. Groot placact-bocck (10 dIn. 's-Graven-

Libros XLVII et XLVItl Digestoriim exhihentes jnrisprudcntiani

hage/Amsterdam 1658-1797) 11,2669 resp. III, 599.

criininalem iisnm fori Batavi applicatam et in noinini Codicem

B.v. R H C T , ST, crim. dossiers, nrs. 138,140,141,144,150,

Criniinalcm 1809. Uitgegeven en in het Engels vertaald door

152,157.

B. Beinhart en P. van Warmelo (6 dln. Kaapstad etc. 1969-

10. E. Poullet, Histoire du droit pénal dans Ic Dtiché de Brabant [Brussel 18701442-443. Deze gevolgaansprakelijkheid gold

1981) boek 48, fit. 8, par. 3 (deel III, p. 951 en 955). 23. In plaats \'an 'doodslag' heeft de officier zich incidenteel be-

overigens niet alleen in Brabant. Vgl. L.Th. Maes, Vijf eeu-

diend van de term 'manslag' ( R H C T , ST, crim. dossiers, nrs.

wen stedelijk strafrecht (Antwerpen/'s-Gravenhage 1947)

56,73,162,241). Een enkele maal is een kwalificatie \'an het

260; R.C. \n Caenegem, Geschiedenis 'van het strafreclil in

gepleegde delict door hem achterwege gelaten (dossier nr.

Vlaanderen vau de Xle tot de XlVe eeuw (Brussel 1954) 87-88; J.

97).

Monballyu, 'Strafbare poging bij Damhouder en Wielant en


in de 15de- en 16de-eeuwse Vlaamse rechtspraktijk'.

25. B.v. R H C T , ST, crim. dossiers, nrs. 137,139,154,159,162,

Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 58 (1990) 301-316, aldaar

163,170,171,216,218,219,221,229,230. Incidenteel wordt

309 en 311. Voor de Germaansrechtelijke origine van deze

in plaats van 'wetten' de term 'costumen' gehanteerd (dos-

gevolgaansprakelijkheid zie nader E. Schmidt, Einfürnng in

sier nr. 131). Een enkele maal wordt de eis alleen ingesteld

die Geschiclite der deiitschen Strafrectitspleê (3e dr. Göttingen

op grond van de 'wetten' (dossier nr. 158) dan wel de 'plak-

1965) 31-37,70-75.

katen' (dossier nr. 131). Ineen tweetal gevallen wordt be-

11. R H C T , ST, crim. dossiers, nr. 144. 12. Willem van der Tanerijen, Boec van der loopender practijken

halve naar de wetten en de plakkaten ook \'erwezen naar de 'rechten' van het land (dossier nrs. 198,241).

der Raidtcanieren van Brabant. Ingeleid en uitgegeven door

26. Poullet, l-tistoire du droit pénal, 442.

Eg.1. Strubbe (2 dln. Brussel 1952). Voor de bronnen waaruit

27. In de costumen \n 's-Hertogenbosch, cap. 3, art. 33 e.v.,

Van der Tanerijen bij het schrijven van zijn commentaar

waren slechts bepalingen opgenomen m.b.t. de verzoening

heeft geput, zie G . van Dievoet, 'De invloed van de

van de doodslager met de familie van het slachtoffer. Zie

"Somme rural" van Jehan Boutillierop het "Boec \'an der

Christijn, Brabandts recht, II, 885. E e n dergelijke verzoening

loopender practijken" van Willem van der Tanerijen' in:

was op haar plaats als aan de dader strafvermindering of -

T h . E . A . Bosman e.a., red., Brabandts recht dat is... Opstellen

kwijtschelding werd verleend. Vgl. Hugo de Groot,

aangeboden aan prof.mr. j.P.A.

tnleidingc tot de Hollandsche rechts-gelcerdheid. Uitgegeven en

Coopinans ter gelegenheid van

zijn afscheid als lioogleraar Nederlandse rechtsgeschiedenis aan

van aantekeningen en bijlagen voorzien door F. Dovring,

de Katholieke Universiteit Brabant [Brabantse

H . F . W . D . Fischer en E . M . Meijers (2e dr. Leiden 1965) boek

Rechtshistorische Reeks, nr. 5] (Assen/Maastricht 1990) 7785, aldaar 77. 13. Boec van der loopeiider practijken, boek 1, cap. 29 (deel I, p. 139).

111, cap. 33, par. 3 (p. 304). 28. Behalve de reeds vermelde plakkaten van 6 september 1661 en 25 november 1665 b.v. ook de plakkaten van 4 juni 1683, 6 januari 1707,23 september 1713,13 september 1725 en 1

april 1738. Zie C a u , Groot placavt-boi'cli, IV, 5Ü1 en 760; V , 700; VI, 555 en 568.

42. Voor de zaak Verbunt zie de paragraaf over de poging tot moord. Z i e b . w ook R H C T , S T , crim. dossiers, nrs. 216 ("met

29. C a u , Groot placavt-hoecl<, II, 2671.

gedelibereerden gemoede en gruwsaem opset, omme den


gequetsten van het le\'en ter doot te brengen'), nrs. 219-221

31. R H C T , ST, crim. dossiers, nr. 148,214, 236,240,243.

(daders hadden een 'complot'gesmeed en '\erfoeijde raets-

32. R H C T , ST, crim. dossiers, nrs. 162,216,241. Verwijzingen naar Genesis 9:6, Exodus 21:12 en Leviticus 24:17. 33. Dat aan de pleger \'an een doodslag de doodstraf moet wor-

laegs' gehouden om het slachtoffer te doden). 43. In andere ge\'allen werd \'oor het voornemen \n de dader om zijn slachtoffer te vermoorden \n naar b.\'. de

den opgelegd, is uitdrukkelijk bepaald in Digesten 48.8.3.5

omstandigheid dat hij de ander vooraf had gedreigd te do-

en Instituten 4.18.5.

den ( R H C T , ST, crim. dossiers, nrs. 154,163), of dat hij de

34. Verwezen wordt naar o.a. Antonius Matthaeus, Johannes

ander na een ruzie in een herberg buiten had opgewacht

Voet en Simon van Leeuwen, naar Benedict Carpzov,

(nrs. 148,154,216), of naar de aard van de aanslag, zoals het

Andreas Gail en Matthias Berlich uit Duitsland en naar de

vergiftigen van het slachtoffer (nr. 137) of het doorsnijden

Italiaanse rechtsgeleerden Julius Clarus en Prosper

van diens keel (nrs. 1.39,159).

Farinacius. 35. Vgl. V a n der Keessel, Prncleclioncs, boek 48, fit. 8, par. 8 (deel 111, p. 988-993). 36. A l s gebruikelijke inheemse executiemethoden voor het on-

44. Voor de verschillende executiemethoden die in Brabant bij moord gebruikelijk waren, zie F. Vanhemelryck, 'Het Brabantse strafrecht en zijn toepassing in enkele Brabantse steden in de XVe eeuw'. Varia Historica Brabantica 3 (1969)

derhavige delict noemt Poullet, Histoire du droit pénal,

89-114, aldaar 95; Poullet, Histoire dn droit pénal, 443.

442, naast de onthoofding ook de ophanging.

Behalve door radbraking, verbranding en levend-begra-

37. Een kopie van een dergelijk verstekvonnis treft men b.v. aan in R C H T , ST, crim. dossiers, nrs. 170,171,192,198,205,

\ing ktm het \-onnis ook door onthoofding worden voltrokken.

214,229,230,236. De verbanning bij verstek was indertijd


de standaardstraf voor een voortvluchtige dader, ongeacht

46. B.v. R H C T , ST, crim. dossiers, nrs. 148,192,221 (onthoof-

aan welk delict hij zich had schuldig gemaakt. Zie nader E.J.M.F.C. Broers, '"Saecken van seer quade en dangereusen gevolge". De berechting van valsheidsdelicten door de Staatse Raad van Brabant', Pcii Memorie. Bijdragen tot de

ding); 137,139,219 (passende vorm van doodstraf). 47. Zie hetgeen hierover is opgemerkt bij de bespreking \n het delict doodslag. 48. Een kopie van het verstekvonnis waarbij aan de moorde-

reclttsgescliiedenis der Nederlanden 3 (2001) 197-106, aldaar

naar een levenslange verbanning werd opgelegd, onder de

106; dezelfde, '"Oneerbaerheden, tot groote kleynachtinghe

bepaling dat hij alsnog ter dood zou worden gebracht als

van de publijcque authoriteyt, ende verswaringe van den

justitie hem wist te achterhalen, treft men b.v. aan in R H C T ,

toorn Godts over desen Staet": de Raad van Brabant en het Echtreglement 1656' in: E.J. Broers en B. van Klink, red.. De rechter als rechtszwmer (Den Haag 2001) 47-63, aldaar m.n. 53-54 en 60.

ST, crim. dossiers, nrs. 137,148,159,219,220,222,223,243. 49. B.\'. Willem van der Tanerijen, Boec va}i der loopender practijken, boek I, cap. 30 (deel I, p. 150 e.v.); Filips Wielant, Corte instructie, cap. 75 (p. 195-196), cap. 88 (p. 213-214).



39. Poullet, Histoire du droit pénal, 442-443; Maes, Vijf eeuwen ste-


delijk strafrecht, 121. Voor de Germaansrechtelijke origine


van het moordbegrip zie nader R. His, Ceschichte des dent-


sclien Strafreclits bis zur Caroiina (München 1967, herdruk

54. Antonius Matthaeus, De criminibns. Uitgegeven en in het

van de uitgave München/Berlijn 1928) 121 e.v. 40. Filips Wielant, Verzameld werk. Deel t, Corte instructie in materie criminele. Uitgegeven en toegelicht door J. Monballyu

Engels vertaald door M.L. Hewett en B.C. Stoop (4 dln. Kaapstad etc. 1987-1996) boek 48, tit. 5, cap. 1, par. 9 (deel lil, p. 366-367).

(Brussel 1995) cap. 87, par. 1 (p. 213). In de latere rechtslite-

55. Wielant, Corte instructie, cap. 89, par. 2 (p. 214).

ratuur treft men een dergelijke objectieve invulling van het

56. Wielant, Corte instructie, cap. 89, par. 1 (p. 214).

onderhavige delict b.v. aan bij Hugo de Groot, voor wie er

57. Voor het inwinnen van juridisch advies door een schepen-

sprake is van moord als de dader het slachtoffer 'luipende

college, zie nader B. Jacobs, 'Is het wel de rechter die het

en loerende' het leven beneemt, 'ofte anderzins den misda-

recht vindt?' in: Broers en Van Klink, De rechter als rechtsvor-

dige des zaecks gewaer, ende den geslager des zaecks ong-

mer, 27-46, aldaar 36-37.

hewaer zijnde'. De Groot, tnleidingc, boek III, cap. 33, par. 5 (p.304). 41. Van der Tanerijen, Boec van der loopender practijken, boek I, cap. 29 (deel I, p. 149). In de latere rechtsliteratuur treft men een soortgelijke subjectieve in\'ulling van het onderhavige delict b.v. aan bij Simon van Leeuwen, die onder moord een doodslag verstaat die 'met opset en voorbedagten raad' wordt gepleegd. Zie diens Manier -van procederen in civile en criminele saaken. Begrepen in de aantekeningen... op het Edict, ende Ordonnantie van koning Philips op de criminele justitie, ende manier van procederen in criminele saaken van den jare 1570 (Leiden 1666) ad art. 25, aant. 1 (p. 173).

Paulus van Haastrecht en Goirle Lauran Toorians*

* Lauran liistoricus

Toorians en

Hij publiceerde

(1958)

is

taalliundige. eerder

in

De recente (her)ontdekking van afschriften van een groot aantal oorkonden uit

'Tilburg'.

het heerlijkheidsarchief van Loon op Zand werpt nieuw licht op tal van zaken betreffende Paulus I van Haastrecht en diens nazaten. De stukken zijn daarmee niet alleen van belang voor Loon op Zand. Een van de verrassingen is dat Paulus al in 1379 actief was in Goirle, dat is vier jaar voordat hij Loon op Zand kocht en acht jaar voordat hij pandheer werd van Drunen, Tilburg en Goirle.

I

n het boek T i l b u r g , stad met een l e v e n d v e r l e d e n v a l t te lezen dat gedurende een g r o o t deel v a n de geschiedenis T i l b u r g en G o i r l e een soort Siamese t w e e l i n g hebben gev o r m d . ' Op middeleeuwse bronnen gefundeerde i n f o r m a t i e over G o i r l e bleek bij het schrijven v a n d a t boek n a u w e l i j k s v o o r h a n d e n en - v o o r z o v e r w e l te v i n d e n - b o v e n d i e n zo w e i n i g z e g g e n d , d a t over de vroegste geschiedenis v a n de h e e r l i j k h e i d G o i r l e niets naders v i e l te noteren. I n het O o r k o n d e n b o e k v a n N o o r d - B r a b a n t v i n d e n w e slechts een G e r a r d v a n G o i r l e die t w e e m a a l als getuige optreedt (de tweede m a a l samen met z i j n broer N i c o laas) i n o o r k o n d e n die w o r d e n opgesteld als H e n d r i k I , h e r t o g v a n Brabant, O i s t e r w i j k aandoet.- W a t daarbij n o g o p v a l t , is dat hij de e n i ge getuige is die i n beide o o r k o n d e n als zodan i g optreedt. H i j zal dus - z o u je d e n k e n - een belangrijk m a n i n de regio zijn geweest. O o k i n een hertogelijke o o r k o n d e u i t 1215 v i n d e n w e h e m n o g een keer als getuige, n u expliciet als r i d d e r : Geradus miles de Gorle.-^ O o k Janson v e r m e l d t deze G e r a r d v a n G o i r l e als de oudste m e t name bekende r i d d e r ' v a n G o i r l e ' . Z i j n b r o n v o o r deze p e r i o d e is Butkens."* I n 1402 is er d a n n o g sprake v a n goederen die w e r d e n v e r k r e g e n v a n een zekere W o u t e r v a n Goirle en die o p dat m o m e n t w o r d e n u i t g e z o n d e r d i n de erfenis v a n Roelof I v a n

Haastrecht u i t de nalatenschap v a n z i j n vader Paulus I v a n Haastrecht.'' H e t bleek o n m o g e lijk v e r d e r o o k maar iets te zeggen over deze twee ' v a n G o i r l e s ' of over G o i r l e zelf i n deze periode. O o k bleef o n d u i d e l i j k over w a t v o o r b e z i t t i n g e n het i n 1402 g i n g . W e l was ook deze W o u t e r v a n G o i r l e al b e k e n d aan Janson, die h e m (bij Butkens) i n 1374 v o n d als Woutlwr van Goerle, r i d d e r . H i j weet o o k te m e l d e n dat deze W o u t e r i n 1371 onder de banier v a n H e n d r i k v a n C u y k heeft d e e l g e n o m e n aan de slag bij Baesweiler en daarbij gevangen w e r d genomen.'' V e r d e r v o n d Janson b i j Butkens n o g een Jan, r i d d e r v a n G o i r l e , ' d i e geleefd m o e t hebben tegen het einde der X l I I e en het b e g i n der X l V e eeuw. H i j b e h o o r d e tot de vazallen v a n Jan I I I , h e r t o g v a n Brabant (1313-1355, en k o m t v o o r o p de Lijst v a n E d e l l i e d e n onder deze hertog.''' I n deze ' d u i s t e r n i s ' d o o r bronnenschaarste en d i t is precies w a a r o m w e v a n 'donkere M i d d e l e e u w e n ' spreken - w e r d op spectaculaire w i j z e een straal l i c h t g e w o r p e n met de ( h e r ) o n t d e k k i n g v a n een v i e r t a l o o r k o n d e n w a a r i n G o i r l e nader w o r d t g e n o e m d . Deze o o r k o n d e n dateren u i t 1379,1394 (twee stuks) en 1411 en de teksten e r v a n v o l g e n hier als bijlage bij d i t artikel.* Deze o o r k o n d e n b e v o n d e n zich i n een o o r k o n d e n v e r z a m e l i n g i n het archief v a n de h e e r l i j k h e i d L o o n o p Z a n d . Daar w e r d e n zij i n 1618 ( i n een boek?) afgeschreven d o o r notaris Jan H . v a n L o o n , dezelfde die enkele jaren eerder o o k de i n b o e d e l en het archief v a n het kasteel te L o o n o p Z a n d i n v e n t a riseerde.'' Deze vroeg-zeventiende-eeuwse afschriften g i n g e n i n de T w e e d e W e r e l d o o r l o g v e r l o r e n , maar v o o r d i e t i j d w e r d e n zij tussen 1906 en 1912 i n een aantal schoolschriftjes gek o p i e e r d d o o r de toen n o g j o n g e n F . H . M . O u w e r l i n g , de latere gemeentearchivaris v a n T i l b u r g (1924-1936). D e z e s c h r i f t j e s , m e t de tekst v a n i n totaal 61 o o r k o n d e n , m a k e n deel u i t v a n de C o l l e c t i e E . H . M . O u w e r l i n g d i e w o r d t b e w a a r d i n het Regionaal H i s t o r i s c h C e n t r u m T i l b u r g . De l i n k tussen deze (deel)coUectie en het heerlijkheidsarchief L o o n op Z a n d was daarbij al g e r u i m e t i j d i n vergetelh e i d geraakt.'"

Wapen van Wouter Goirle Tekening

van

uit de '14e eeum. uit: H.W. 'Bijdrage

geschiedenis

van

(1953),

janson, tot de Goirle' bIz.JS.

i F i n

Naast de hier genoemde ' v a n Goirles' v o n d i k n o g een Arnoiid Ayken van Goerle die vanaf e i n d jaren 1340 tot 1355 actief was als v e r t r o u w e l i n g v a n h e r t o g Jan I I I en die i n die p e r i o d e o o k deel u i t m a a k t e v a n de Raad v a n B r a b a n t . " H i j b e v o n d z i c h daar i n het gezelschap v a n o n der meer Gijsbrecht v a n A b c o u d e , heer v a n Gaasbeek, Jan I I v a n Polanen, heer v a n de Lek en v a n Breda en ook W i l l e m v a n D u v e n v o o r d e , een k r i n g d i e w e v e r d e r o p o p n i e u w z u l l e n o n t m o e t e n . N a z i j n v e r t r e k u i t de Raad kreeg A r n o u d A y k e n v a n G o i r l e i n 1356 het decanaat v a n de O . L . V r o u w e k e r k i n A n t w e r pen. Of, en hoe, deze A r n o u d A y k e n v a n G o i r l e v e r w a n t was aan de andere hier gen o e m d e ' v a n Goirles' is m i j niet b e k e n d , maar de plaatsnaam G o i r l e k o m t slechts eenmaal v o o r . V e r d e r is er j o n k v r o u w Lyel (Lilia) vcm Goerle d i e overleed o p 6 f e b r u a r i 1440. Z i j bezat die nuwe tiende v a n G o i r l e , d i e i n 1411 d o o r haar m a n W i l l e m v a n Oesterzeel w e r d geschonken aan h u n dochter H i l l e g o n t . ' ^ I n de h i e r o n d e r besproken o o r k o n d e v a n 1 m e i 1394 u i t de Collectie O u w e r l i n g v i n d e n w e ten slotte o o k n o g een Gielys van Goerle die i k verder n o g nergens heb k u n n e n t e r u g v i n den. I n d i t z e l f d e stuk treedt een G o d e v a a r t de Bie v a n G o i r l e o p . I n d i t geval is o n d u i d e l i j k of w e hier o o k een f a m i l i e b a n d m e t de r i d d e r s v a n G o i r l e m o g e n veronderstellen, of dat w e hier een t o p o n y m i s c h e toevoeging o m w i l l e v a n de d u i d e l i j k h e i d hebben, vergelijkbaar met de toevoegingen die w e regelmatig v i n d e n bij de n a a m Bac. Wouterszoon van Goirle De o u d s t e v a n de v i e r o o r k o n d e n i n de C o l l e c t i e O u w e r l i n g w a a r i n sprake is v a n G o i r l e , is tevens de oudste v a n de hele groep. Ze dateert v a n 1 oktober 1379 en is bijzonder

o m d a t het een overeenkomst betreft tussen Paulus I v a n Haastrecht en W i l l e m van Besoijen o m t r e n t een stuk g r o n d en de i n k o m sten d a a r u i t i n G o i r l e . Paulus v a n Haastrecht w e r d i n 1387 pandheer v a n T i l b u r g en Goirle, en kocht i n 1383 de heerlijkheid L o o n op Z a n d . V o o r z o v e r w e w i s t e n , had Paulus van Haastrecht v o o r d a t hij heer v a n L o o n op Z a n d w e r d geen andere bemoeienissen met Brabant (behalve d a n zijn h u w e l i j k met een dochter v a n de heer v a n D o n g e n , zie hieronder). D i t beeld moet n u dus w o r d e n herzien; blijkbaar begon Paulus z i j n o p m a r s i n Brabant i n Goirle. De tekst v a n de o o r k o n d e v a n 1379 is helaas d o o r O u w e r l i n g niet ongeschonden gekop i e e r d . I n de openingsfrase laat hij een stuk w i t , blijkbaar o m d a t hij één of enkele w o o r d e n i n het o r i g i n e e l ( d . w . z . i n het afschrift v a n notaris V a n L o o n ) niet k o n lezen. Iets verder i n diezelfde z i n is sprake v a n die out stel, w a a r v a n ik de betekenis niet begrijp.'^ U i t het overige v a l t o p te m a k e n dat tot op de dagtekening v a n het stuk - dus tot 1 oktober 1379 - Paulus I v a n Haastrecht en W i l l e m v a n Besoijen samen i n het bezit z i j n geweest v a n een stuk g r o n d met een hoeve en een daaraan v e r b o n d e n cijns w a a r v a n de eigenaar Wouterssoen van Goerle was.'^ H e t lijkt hierbij te gaan o m een onderp a n d v o o r een l e n i n g . N u , op genoemde dat u m , k o o p t Paulus W i l l e m v a n Besoijen u i t en v e r l e n g t hij de l e n i n g , en daarmee de v e r p a n d i n g v a n deze erffenisse goet ende ci/ns te Goirle v a n W o u t e r s z o o n m e t alle daarbij behorende rechten v o o r een periode v a n v i j f jaar. Daarbij zal Paulus ook de daarop aanwezige gebouw e n (husinghe ende tijninieringhe) als zijn eigend o m m o g e n beschouwen. Zoals w e z u l l e n zien w e r d het p a n d niet na vijf jaar gelost en bleef de p a n d o v e r e e n k o m s t gedurende langere tijd bestaan. I n het v o l g e n d e deel v a n de oorkonde lijkt W i l l e m v a n Besoijen aan het w o o r d . H i j was i n de voorafgaande periode Paulus' c o m p a g n o n geweest, k r i j g t n u de helft v a n zijn aandeel i n de w i n s t , en belooft tevens v o o r de komende v i j f jaar af te z i e n v a n verdere claims. Z i j n de compagnons i n o n m i n u i t elkaar gegaan en w o r d t d i e r u z i e n u met deze o o r k o n d e openlijk bijgelegd? Dat is niet noodzakelijk. Er k a n ook een afgesproken t e r m i j n z i j n verstreken, w a a r n a de l e n i n g als het w a r e o p n i e u w w o r d t gesloten. A l s partijgenoten v a n W i l l e m v a n Besoijen - die Paulus v a n Haastrecht i n deze overeenkomst met W o u t e r s z o o n v a n Goirle heeft geleid - w o r d e n n o g genoemd Willem van Doirgen, Jan van Rijswijc, Wouter Laurens zoen en Zeger sinen zoen. De precieze i m p l i c a ties v a n deze ' k o o p ' (lening en v e r p a n d i n g ) en v a n d i t rijtje n a m e n zijn n o g o n d u i d e l i j k en

vereisen v e r d e r onderzoek. D u i d e l i j k is w e l dat w e ons b e v i n d e n i n de k r i n g v a n ( H o l landse) edelen die relaties o n d e r h i e l d e n m e t W i l l e m v a n D u v e n v o o r d e en diens nazaten, zoals o o k Paulus v a n Haastrecht d a t op dat m o m e n t zelf deed.

Detail van de Mariaklok Willem

die

en Jasper Moer

in

1500 goten voor de kerk in Loon op Zand.

Op deze klok

staat het wapen van dc heren Van

Haastrecht

(Foto Ad van der Aa, op

Loon Zand).

Willem van Dongen (ook w e l ' W i l l e m v a n Dal e m , heer v a n D o n g e n en de Lage Z w a l u w e ' ) is de oudste w e t t i g e z o o n v a n Roelof v a n D a l e m (een A r k e l - t e l g , net als V a n Haastrecht), sinds 1350 heer v a n D o n g e n , en v a n Beatrix, halfzuster v a n W i l l e m v a n D o n g e n en (natuurlijke?) dochter v a n W i l l e m v a n D u v e n v o o r d e . Paulus I v a n Haastrecht t r o u w d e met Elsebeen v a n D a l e m , dochter v a n deze Roelof v a n D a l e m , w a a r m e e hij en W i l l e m v a n D o n gen (van D a l e m ) dus zwagers w a r e n . ' ' ' V a n belang l i j k t v e r d e r d a t ' W i l l e m Roelofsz. v a n D a l e m , heer v a n D o n g e n ' i n een eerste h u w e lijk w a s g e t r o u w d m e t een zekere Badeloge Bije (Johannesdr.)."' V i a haar k a n h i j v e r w a n t z i j n geweest met de Woviter, A g n e s en Godevaart de Bie d i e w e i n de v o l g e n d e twee o o r k o n d e n zien o p t r e d e n . Jan van Rijswijk maakte i n 1380-1381 een zoge-

n a a m d e Pruisenreis i n het gezelschap v a n Jan v a n Polanen en Reinier Dever. Dergelijke expedities v o n d e n tussen ongeveer 1320 en 1420 frequent plaats en h a d d e n t o t d o e l o m m e t de Duitse O r d e tegen de heidense Pruisen en L i t o u w e r s te vechten, het w a r e n dus een soort 'alternatieve' kruistochten.''' W e m o g e n u i t deze o o r k o n d e wa a rs ch i j n l i j k o o k c o n c l u d e r e n dat de W o u t e r , r i d d e r v a n G o i r l e , die volgens Janson i n 1374 n o g i n leven wa s en d i e i n 1371 h a d deelgenomen aan de slag bij Baesweiler, i n 1379 wa s overleden. Blijkbaar w a s de erfenis v e r d e e l d en v e r p a n d de W o u t e r s z o o n z i j n deel (of een gedeelte daarvan) aan Paulus I v a n Haastrecht (en W i l l e m v a n Besoijen). E i g e n a a r d i g is n o g dat Janson (i.c. Butkens) een f a m i l i e w a p e n v a n deze W o u t e r v a n G o i r l e afbeeldt dat op verw a n t s c h a p m e t Paulus I v a n Haastrecht z o u k u n n e n d u i d e n . H e t w a p e n bestaat u i t een 'beurtelings gekanteelde d w a r s b a l k ' m e t daarb o v e n een zogenaamde barensteel, een teken dat geplaatst w e r d over het bovenste deel v a n een f a m i l i e w a p e n w a n n e e r d i t w e r d gedragen d o o r de oudste z o o n en erfgenaam. Bij Butkens v o n d Janson o o k een w a p e n s c h i l d v o o r het geslacht ' v a n G o i r l e ' , m e t enkel een beurtelings gekanteelde d w a r s b a l k , maar d i t l i j k t m i j een niet geheel juiste interpretatie op basis v a n het w a p e n v a n W o u t e r . ' * Een barensteel d e k t n a m e l i j k het bovenste gedeelte v a n het f a m i l i e w a p e n af, en w a n n e e r w e h i e r v o o r een tweede b e u r t e l i n g s gekanteelde d w a r s b a l k i n v u l l e n , hebben w e als resultaat het A r k e l - w a p e n d a t o o k d o o r Paulus I v a n Haastrecht en diens nazaten w e r d g e v o e r d . H e t w a p e n v a n W o u t e r v a n G o i r l e bij Butkens l i j k t d u s te suggereren d a t o o k de r i d d e r s v a n G o i r l e l o t e n z i j n aan de w i j d v e r b r e i d e s t a m b o o m v a n Arkel. D e erven D e Bie De v o l g e n d e o o r k o n d e dateert v a n 1 m e i 1394. H e t is een v e r k l a r i n g v a n Agnes, w e d u w e v a n W o u t e r de Bie v a n G o i r l e , en v a n haar z o o n G o d e v a a r t de Bie v a n G o i r l e v o o r de schouten v a n O i s t e r w i j k en v a n T i l b u r g . ' " M o e d e r en z o o n v e r k l a r e n 'vereffent en gescheiden' te z i j n v a n Paulus I v a n Haastrecht, die recht h a d o p een d e r d e deel v a n het goed i n G o i r l e v a n Gherijt Noten soens en v a n heer Lourens en heer Jan, sijn twe brueders. Blijkbaar hebben Agnes en G o d e v a a r t zich v o o r h u n erfdeel u i t g e k o c h t en daarbij aan Paulus v a n Haastrecht i n al h u n v e r p l i c h t i n g e n v o l d a a n . H e t bezit w a a r het o m gaat w o r d t o m s c h r e v e n als 'de gehele cijns en de gehele heide en het z w a r t e l a n d die bij d i t genoemde goed h o r e n , en een h a l v e b u n d e r b e e m d e n gelegen i n de vloet, en een halve b u n der b e e m d e n gelegen b i j den huse, m e t een b u n d e r w e i d e n gelegen i n die donc. N a deze j u -

Tekening watermolen kapitein

imn de

te Goirle

door

D.T. Gevers

van

Endegeest

'Een

Mistdagte (coll. Atlas Rotterdam,

December Goirle'1831 van

Stolk

repro

RHC

Tilburg).

ridische en financiële genoegdoening, w o r d t d i t z e l f d e ' z w a r t l a n d m e t d i e twee h a l v e b u n ders beemden en met die b u n d e r w e i d e n ' o p n i e u w d o o r Paulus v a n Haastrecht i n eeuwige erfpacht uitgegeven aan Agnes en G o d e v a a r t de Bie. O m d a t moeder en z o o n niet over een zegel beschikken, w e r d de o o r k o n d e w a a r i n deze overeenkomst was vastgelegd, bezegeld d o o r Bac Bertouts soen en d o o r Gielijs Bac sinen soen die schout was te T i l b u r g . Later, i n 1437, was Wouter Goyaerts die Bye, z o o n v a n Goyaert Wouters die Bye, bezitter v a n het hertogelijk leengoed 'Ter V l o e d ' i n G o i r l e , bestaande u i t tien b u n d e r l a n d , de t w i n t i g b u n d e r grote b e e m d die Vloet, de drie b u n d e r grote w e i d e die Donc en 36 b u n d e r h e i d e l a n d te H i l v a r e n b e e k . - "

is, is n a t u u r l i j k niet zeker en gezien de lange periode tussen 1315 en 1394 ook niet waarschijnlijk, maar m o g e l i j k is het w e l . Een f a m i lierelatie l i g t v o o r de h a n d . O o k i n het volgende stuk, gedateerd 10 september 1394, treden Agnes en Godevaart de Bie gezamenlijk o p . De o o r k o n d e is i n d i t gev a l a f k o m s t i g v a n Johanna h e r t o g i n v a n Brabant. Z i j bevestigt o p verzoek v a n Agnes, w e d u w e v a n W o u t e r de Bie v a n G o i r l e , en v a n Godevaart de Bie haar zoon, en voorzover dat i n haar macht ligt, de overeenkomst die w e zojuist zagen. De overeenkomst w e r d dus bel a n g r i j k genoeg geacht o m ze door de hoogste rechtsmacht i n Brabant te laten bekrachtigen.

Janson v e r m e l d t als eerste De Bie i n G o i r l e een zekere Jan de Bie, d i e op 26 j u l i 1292 w o r d t gem a c h t i g d o m een deel v a n z i j n erfgoed o n d e r Ludinxvoirt (bij N i e u w k e r k ) te v e r k o p e n aan de A b d i j v a n T o n g e r l o . V e r v o l g e n s kent hij

'Opt Rullaer' H e t laatste stuk i n de Collectie O u w e r l i n g w a a r i n G o i r l e v o o r k o m t , is eveneens een hertogelijke o o r k o n d e , gedateerd op 25 november 1411 en u i t g e v a a r d i g d door A n t o o n v a n Bourgondië als h e r t o g v a n Brabant. De ontvanger is D i r k I v a n Haastrecht. Paulus I v a n

een W o u t e r (Walter) de Bie d i e eerst o p 15 m e i 1315 'een hofstede i n G o i r l e , g e n a a m d "ter V e n n e " , met alle daarbij behorende w e i d e n en b o u w g r o n d e n ' aan T o n g e r l o v e r k o o p t , en vervolgens op 20 j u n i 1316 v o o r diezelfde abdij enkele tiendes v e r w e r f t die r u s t e n op 'akkers, genaamd " L e w e r k e n b r a k e " en "Cloet".^' O p 12 n o v e m b e r 1340 laat de Raad v a n Brabant aan de magistraat v a n 's-Hertogenbosch w e ten 'dat W o u t e r de Bije en Zeger de L a n d meter, gewezen meiers, de eerste te Brecht en de andere te Meerbeek, d o o r h e m v e r o o r d e e l d w a r e n en b u i t e n de w e t gesteld'.^^ Beide o u d meiers w e r d e n zo v e r o o r d e e l d o m d a t zij h a d d e n g e w e i g e r d recht te doen.^^ D a t Agnes i n 1394 w e d u w e v a n deze zelfde W o u t e r de Bie

Haastrecht overleed i n 1400, waarna er onder z i j n beide zoons D i r k en Roelof een strijd o m de o p v o l g i n g is losgebrand. I n eerste instantie was Roelof daarbij i n het voordeel. Z i j n oudere broer (halfbroer?) D i r k b e v o n d zich b u i t e n het l a n d en Roelof kreeg de steun v a n zijn moeder.-* H e t d u u r d e g e r u i m e tijd v o o r d a t D i r k I v a n Haastrecht zijn erfdeel h a d v e i l i g gesteld, en deze o o r k o n d e lijkt deel v a n u i t te m a k e n v a n dat proces. H e t is d a n ook v a n belang dat de h e r t o g D i r k hier omschrijft als Dirck van Haestreclit lieere van Venloen. I n eerste instantie is vervolgens sprake v a n 'vierendert i g b u n d e r s heide geheten opt Rullaer en een gedeelte v a n het goed ten Goerle gelegen i n de parochie v a n ons d o r p T i l b u r g dat hij v a n ons

Fragment

uit de

Figuratieve Heerlijl
de

Tilburg,

en Riel'

Verhees,

door

1790.

het midden de Vloet' (Coll.

'Caarte van

In

'Goolse

Rijksarchief

in

Noord-Brabant,

's-

Hertogenbosch,foto

RHC Tilburg).

te leen houdt'.^^ O o k d i t 'Rielaer' is misschien ook een r i d d e r g o e d geweest. Er was althans een Jan v a n Rielaer die i n 1334 als onderzoeker deel u i t m a a k t e v a n de hertogelijke enquêtecommissie die tot taak kreeg te onderzoeken w a a r o m er zoveel klachten w a r e n over het bestuur i n het h e r t o g d o m . Jan v a n Rielaer zat i n die commissie namens de stad Tienen.^'' H e t is e v e n w e l niet zeker dat deze Jan v a n Rielaer z i j n n a a m d a n k t aan 'ons' Riellaer; het t o p o n i e m k o m t n o g enkele m a l e n elders voor.^^ Dat met d i t goed i n G o i r l e hetzelfde bezit w o r d t b e d o e l d als m e t de b e e m d e n en w e i d e n die Paulus I v a n Haastrecht i n 1379 v o o r v i j f jaar ' k o c h t ' (i.c. i n o n d e r p a n d verkreeg), w o r d t d u i d e l i j k u i t een n o t i t i e i n het zogenaamde 'Spechtboek' v a n de h e r t o g . D a a r i n w o r d t al i n 1402 - en ten onrecht, zoals w e zagen - gezegd dat Roelof v a n Haastrecht de Brabantse lenen v a n z i j n vader h a d geërfd, belioiitielic tien leen yegen Woiiteren van Goorle vercregen.-'^ M o g e l i j k w e r d d i t p a n d later toch gelost, of anders moet het e i g e n d o m e r v a n bij de erfgenamen v a n W o u t e r v a n G o i r l e z i j n gebleven. I n 1462 b l i j ken d i e erfgenamen V a n D a l e m te heten. D a t l i j k t althans de conclusie u i t het gegeven dat ' [ o ] p het laatst v a n 1462' Adriaan van Daelhein (zoon v a n Roelof en w o o n a c h t i g te Brecht,

w a a r W o u t e r de Bie meier was geweest!) het leengoed Die Vloet onder Goirle erft. De erflater is Jan van Daelhein, die het i n 1457 erfde v a n z i j n broer Floris. H u n v a d e r heette Jan, net als h u n grootvader, die het goed i n 1379 gekocht z o u hebben v a n Gerrit de Bije?'' Een andere mogel i j k h e i d is n a t u u r l i j k dat deze G e r i t de Bie ook een erfgenaam was v a n W o u t e r de Bie en dat het niet o m hetzelfde, maar o m een aanpalend goed i n de Goirlese V l o e d gaat. I n z i j n b e s c h r i j v i n g v a n het leengoed 'De V l o e d ' citeert Janson het Bossche 'Strick Griffier':3o Een goet, gheheiten de Vloet met sijnen toebeboirten, ghelegen tot Goerle, in 't Goer, neven den Molendijck ende eenen ghemeirien ivech gheheite die Laitgevoirt, met twee sijden - comende mitten eenen sijde zuitwaert aen de erven Symons, Wouter Bacxsoetie, mitter ander sijde noortwaert aen een liooghde gheheiten den Wachtelwech groot omtrent 18 buenderen beempde, al in eenen st lick ghelegen. Ende is een volle leen. U i t deze o m s c h r i j v i n g is d u i d e l i j k d a t z i c h hier toen al - i n de v i j f t i e n d e e e u w - een w a t e r m o len b e v o n d . Deze w a t e r m o l e n heeft dienstgedaan totl903.-'"

V o o r de 34 b u n d e r s heide opt Rullaer

heeft i n

hebben tot G o e r l ende ic Pouwels v a n Haes-

het heerUjkheidsarchief v a n L o o n o p Z a n d

trecht r i d d e r teghen W o u t e r s brueder v a n

n o g l a n g een a f z o n d e r l i j k cijnsregister bestaan.

G o e r l gecoft hebbe i n deser m a n i e r e n dat ic

N o t a r i s V a n L o o n beschreef het i n 1610

als

volgt:32

Pouwels v a n Haestrecht r i d d e r voirscreven brvicken sal t o t m i j n r e orber zulc erffenisse goet ende cyns t o t G o e r l als W o u t e r s zoen v a n

(...) een cleyn boecxken in quartefoli

inhoudeitde

Goerl

v o e r n o e m p t ende

ick Pouwels

van

beginnen-

Haestrecht r i d d e r tot G o e r l hebben ende h e m

de: 'Census domini de Venloon in die tome anno

ende m i j m e t recht toebehoiren vijf jaer lanc

1548 opt Relaer', inhoudende geltchijns

naestcomende na d a t u m des briefs. Ende wes

sesse ende een halff bescreven bladeren,

derchijns

ende hoen-

onder Gorle.

ic Pouwels v a n Haestrecht r i d d e r w t leghede b i n n e n desen voers. jaeren die husinghe ende

O o k m e t z i j n o p v o l g i n g i n T i l b u r g heeft D i r k I

t i j m m e r i n g h e mede te h o u d e n die staen tot

v a n Haastrecht p r o b l e m e n gehad, w a a r d o o r

G o e r l . Ende d e n voers. goeden

hij i n k o m s t e n u i t deze h e e r l i j k h e i d is misgelo-

daer soude m e n m i j die t w e d e e l af w t reijcken

pen. De h e r t o g beveelt i n deze o o r k o n d e u i t

t e y n d e n d e n voers. v i j f jaren ende voert ic

1411 d a n o o k eenieder o m D i r k i n z i j n leen-

W i l l e m v a n Bijsoyen heb geloeft ende gelove

g o e d te respecteren en h e m te d o e n t o e k o m e n

heeren P o u w e l s v a n Haestrecht v o e r n o e m p t

w a a r o p h i j recht heeft. W i e daarbij i n gebreke

wes h y n d e r , stoet of scade hij creech of lede i n -

b l i j f t k a n z i c h n i e t langer o p de h e r t o g beroe-

d e n v o i r s . goede d a t v a n m i j n e n w e g e n of v a n

p e n , w a n t die staat v i e r k a n t achter D i r k v a n

W o u t e r s zoens v a n Goerls w e g e n voers. toe

Haastrecht.

quame i n desen voers. vijf jaeren dat ic h e m

toebehoeren

die o p r i c h t e n sal en verstoren bij W i l l e m v a n D o n g e n , Jan v a n Rijswijc, W o u t e r Laurens D e o o r k o n d e n v o l g e n s het a f s c h r i f t

zoen ende Zeger sinen zoen. I n kennissen der

van F.H.M. Ouwerling

w a e r h e y t hebben w i P o u w e l s v a n Haestrecht

xxvii.

r i d d e r ende W i l l e m v a n Bijsoyen desen brief

1 oktober 1379

o p e n bezegelt m e t o n z e n zegelen. Ghegeven

W i j P o u w e l s v a n Haestrecht r i d d e r aen d'een

i n ' t jaer ons heeren dusent d r i e h o n d e r t neghen

sijde ende W i l l e m v a n Bijsoyen aen d ' a n d e r

en ' t seventich op Sent Bavendach. Ende was

side d o e n c o n d allen l u d e n dat w i j o n d e r l i n -

bezegelt m e t eenen zegele onderaen

gen gehadt hebben t o t desen daghe toe [... w i t ,

dobbelen sterte i n groenen wasse v u y t h a n g e n -

ca. 13 lettertekens . . . ] v a n z u l k e n goede als

de.

eenen

Wouterssoen v a n Goerle, die o u t steP"* ende

Accordeert met sijn o r i g i n a e l q u o d attestor

ick P o u w e l s v a n Haestrecht R i d d e r liggende

J.H. v a n L o o n , notaris xxvni." 1 mei 1394 W i j Agnese W o u t e r s Bijen w i j f was v a n Goerle ende Godevaert die Bye v a n Goerle haer soen d o e n cont en kenlic allen l u d e n dat w i j bij H e y n e n v a n Eel scout v a n Oisterwijc die des bevelinghe h a d v a n onser genedigher v r o u w e n v a n Brabant bij Gielys v a n Goerle Bac Bertouts soen ende V r a n c k e n v a n Ghestel als m a n n e onser genedigher v r o u w e voerseit vereffent ende gesceyden sijn v a n heren Pouwels v a n Haestrecht heere v a n L o e n als dat haer P o u w e l s v o i r s . hebben sal dat rechte d o r d e n deel v a n d e n goede t o t Goerle v a n Gherijt N o t e n <soens w e g h e n , ende v a n heren L o u -

F.H.M. 1960),

Ouwerling(1883die sinds

1916

als

secretarie-ambtenaar

1936

Gielys, Bac ende Vranc i n onser

genediger

v r o u w e n naeme voergenoemt H e r e n Pouwels

werd belast met de

voerseit toegedeylt hebben bij onsen ende o n -

ordening Tilburg,

w e l c k d o r d e n d e e l voerseit, dese voirs. H e y n ,

bijzonder'

'meer in het

archief

rens ende heren Jan, sijn twe>''^ brueders voer

van het

van de

oud-

gemeente

was van 1924

tot

gcnwentearchivaris aldaar (Coll.

RHC

Tilburg).

ser v r i e n d e n consent ende v r i j e n w i l l e d e n a l i n g h e n chijns die alinghe heyde ende dat z w a r t lant, desen voers goede

toebehorende

ende een h a l v e n buenre b e e m d e n geleghen i n de v l o e t ende een h a l v e n buenre beemden

testeerdende J.H. v a n L o o n , notaris

Tekening

van de Vloed

Goirle door kapitein Gevers

van Endegeest (coll. Atlas

Rotterdam,

te

D.T. 1831

van

Stolk

repro

RHC

Tilburg).

gheleghen bij d e n huse m e t ene buenre w e ijden geleghen i n die donc, welc s w a r t lant metthen-^'' twee halve buenre beemden ende metthen-'^ buenre w e y d e n w i j w e d e r o n t f a n gen hebben v a n heren P o u we l s voergenoemt i n een erfpacht ende e w i g h e h u e r w e r e r elx jaers o m sestalf m u d d e r o g g e n te betaelen alle jaer desen v o e r n o e m d e n pacht o p onser V r o u w e n d a c h p u r i f i c a t i o ende wa e r dat jaer dat w i j d i t v o e r n o e m t goet tot eenigher tijt over gheven w o u d e n of laten vaeren soe soud e n w i j t over gheven ende v a r e n laten met d u b b e l e n pacht, ende b u t e n dese v o i r s . pachtinge sal haer P o uw e l s v o i r s b e h o u d e n v r i j d e n alingen cijns ende d i e alinge heyde voirs., w a e r o m w i j Agnese ende Godevaert v o i r s . oetmoedelic versoecken en vreendelicken b i d d e n onser genediger v r o u w e n v a n Brabant dat sij v a n desen gesceide ende erfpachtinge v o i r s . heere P o uw e l s voerseit c o n f i r m a c i e n ende brieve ghe ve n w i l l e dair h i ende syne erven tot e w i g e n dagen mede v e r w a e r t m o g e n sijn, ende w a n t w i j Agnese ende Godevaert v o i r s . op dese tijt selve gene zegelen en hebben soe hebben w i j gebeden Bac Bertouts soen v o i r s . ende Gielijs Bac sinen soen scout tot T i l b o r c h desen brief o p e n over ons te bezegelen ende w i j Bac Bertoutssoen ende Gielijs Bac v o i r s . o m beden w i l Joffr Agnesen onser n i c h t e n ende Godevaerts hoers soens ons n e v e n v o i r s ende i n kennisse der w a e r h e i t soe hebben w i j desen brief bezegelt m e t onse zegelen i n t jaer ons heeren dusent d r i e h o n d e r t v i e r ende 't negentich op d e n m e y d a c h . Ende wa s bezegelt met t w e gele wasse zegelen onder aen dobbele sterten v u y t h a n g e n d e . GhecoUationneert tegens sijn o r i g i n a e l v a n der dato ende besegeit als b o v e n is dese copie daermede b e v o n d e n concorderende bij m i j o n dergeteeckent notaris oepenbair geadmitteert bij de n raede v a n haere hoocheden g e o r d i neert i n Brabant ' t selve onder m i j n g e w o e n l i j ck hanteecken notariael h i e r o n d e r gestelt at-

xxix. 10 september 1394 Johanna b i d e r gracien G o i d s h e r t o g i n n e v a n L u c e n b o u r c h v a n L o t h ri j c v a n Brabant v a n L y m b o r c h ende m a r c g r e v i n n e des H ei l i ch s Rycx d o i n cont allen l u d e n dat w i j d o i r v e r s u eke ende beden Agnesen W o u t e r s Bienswijff wa s v a n Goerle ende Godevaerts Bien hoirs soens geconfirmeert hebben ende c o n f i r m e r e n m i t desen onsen b ri e v e also v e rre alst i n ons is, al sulc vereffeninge ende gesceide als v a n o n ser w e g e n ende bij onsen g e t r u w e n H e y n e n v a n Ele onsen schoutheit v a n Oisterwijc die des bevelinge v a n ons h a d d e ende Gielis v a n Goerle, Back Bertouts soen ende Vranc v a n Ghestel onsen m a n n e n v a n leen geordineert ende g e d e d i n g t is na i n h o u d e n des briefs d i e ons dair af g e t h o o n t is doer d e n w e k k e n dese onse j e g e n w e r d i g e b ri e f is gesteken. Behoudelic ons so onser heerlicheyt ende enen yegelicken sinen recht. Ende des t o i r c o n d e n hebben w i j onsen zegel aen desen b ri e f d o e n h a n gen. Gegeven te Brussel X dage i n September i n t jaer onss heeren M C C C negentich en vier. O n d e r stont gescreven Per dominam-'* ducissam presente d o m i n o Johanne de O p h e m m a gistro h o s p i c y Brabantia. Ende was bezegelt m e t een doorgesteken zegele onder aen eenen enckelen sterte i n r o o d e n wasse v u y t h a n g e n de. Accordeert m e t sijn o r i g i n a e l q u o d attestor J.H. v a n L o o n , notaris XXX.

25 november 1411 A n t h o n i s bijder gracien G o d s hertoge v a n L o t h r i j c v a n Brabant ende v a n L y m b o r c h , M a r c g r e v e des H e y l i c h s Rijcs. Onsen schouthet ende allen onsen anderen A m b a c h t e n ende richteren onser m e i j e r i e n v a n d e n Bosch die n u sijn ende i n d e r t i j t wesen soelen of hoeren sted e h o u d e r e n saluyt. O n s heeft d o e n t h oon en onse g e m i j n d e D i r c k v a n Haestrecht heere v a n V e n l o e n dat h i j v i e r e n d e r t i c h buenre heijden geheiten o p t Rullaer^" ende gedeelt v a n d e n goede ten Goerle gelegen i n d e r p r o c h i e n ons d o r p s v a n T i l b o r c h v a n ons te leen h o u t ende ons manschap daer af gedaen ende i n vredelick e n hebben m e n i c h jaer geweest heeft, ende dat desen n y e t wederstaende d i e ingeseten des selfs ons d o r p s v a n T i l b o r c h h e m c o m m e r ende letsel d a e r i n d o e n en synre renten d a i r a f comende h e m o n g e b r u k i c h m a k e n . Tegen"*" recht reden ende bescheit d ' w e l c k h e m te groten schaden gecomen is en noch meer comen soude, alzoe h i j seeght en w o i d e h e m dair o p bij ons n y e t versien v a n r e m e d i e n dair hij ons oitmoedelijc o m gebeden heeft. Sodat w i j tot

Aficlirift

van dc

uit Un Ouwerling

oorkonde

door (Coll.

F.H.M. RHC

Tilburg).

synre bede geneight u ende elcken v a n u ontb i e d e n ende bevelen ernstelic, d a t ghij d e n voers. D i r c k i n sijn v o i r s . leengoet sit ende h o u t ende d i e v o i r s . v a n T i l b o r c h alsulck ende i n d i e n r e c h f " ende gebiet o p sekere p e i n e n tonsen behoef d a t sij h e m of sinen pachteren des v o i r s . leengoets vastelic ende vredelic laten g e b r u k e n h e m dair aen alle forche ende gew o n t v a n onsen w e g e n afdoende totter tijt toe dat h i j daer v u y t m e t recht g e w o n n e n sal sijn, ende w a e r t suke d a t i e m a n dair legen seggen w o u d e so bescheit b e y d e n d e n partijen dach te c o m e n v o i r ons ende onsen m a n n e n w i j aengeh o i r t irst aensprake ende a n t w o e r d e soelen h e n ons hoefs recht sonder vertreck d o e n w e d e r v a r e n . Ende d i t v e r w a e r t alzoe d a t h i j ons d a e r o m b i j gebreke v a n u n y e t meer e n hebbe te v e r v o l g e n w a n t w i j d a t alzoe gedaen w i l l e n hebben. Gegeven i n onser stad v a n Bruessel X X V dage i n N o v e m b e r i n t jaer ons heeren D u s e n t C C C C ende elue. O n d e r stont geschrev e n aldus: Bij m i j n e n heere d e n hertoge t ' u w e r relacien, ende w a s onderteeckent D e D y n t e r . Ende gezegelt m e t eenen zegele i n r o o d e n wasse onder aen eenen enckelen sterte v u y t hangende.

Accordeert m e t sijn o r i g i n a e l v a n der date geteeckent ende besegeit als b o v e n q u o d attestor J.H. v a n L o o n , notaris

Noten 1.

Lauran Toorians, 'Heren en heerlijkheid. Landsheerlijk gezag en lokale autonomie tot 1473' in: Cock Gorisse (eindred.), Tilburg, stad mei een leivnd verleden. De geschiedenis van Tilbtu-g vanaf de steentijd tot en met de twintigste eeuw (Tilburg: Regionaal Historisch Centrum Tilburg 2001) 76.

2.

Oorkondenboek van Noord-Brabant lot 7273. Dl 1. De Meierij van 's-Hertogenbosch (met de heerlijkheid Gemert). Bewerkt door H . P . H . Camps ('s-Gravenhage 1979) (= ONB) n r l l 0 ( 3 1 december 1214) en O N B nr 111 (1214); vgl. Toorians, 'Heren en heerlijkheid', 64-65.

3.

ONBnrll2(1215).

4.

H.W. Janson, Bijdrage lol de geschiedenis van Goirle (Goirle 1953) 17-18, met verwijzing naar C h . Butkens, Trophées lant sacrées que profanes dn duché de Brabant I (Antwerpen 1641; Den Haag 1724) 184,223, als bron.

5.

A R A Brussel, Leenhof van Brabant, inv.nr 543

6.

Janson, Bijdrage, 18-19, zonder concrete verwijzing naar

'Spechtboek'; vgl. Toorians, 'Heren en heerlijkheid', 82.

Butkens, maar wel met citaat uit A. Verkooren, tnventaire des chartes et cartulaires des duchés de Brabant et de Linibourg et des Pays d'Outrc-Mcusc I-III (Brussel 1910-1923) 408 (nr 3672). 7.

Janson, Bijdrage, 18, met vermelding van Butkens als bron.

8.

Doel van dit artikel is vooral deze oorkonden onder de aandacht te brengen. Het is hier niet mogelijk ze in alle details te evalueren.

9.

J. van der Hammen Nicz., 'Inventaris Loon-op-Zand. (18 Dec. 1610)', Ta.xandria 19 (1912), 123-129,166,169-176,204211,297-305; 20 (1913), 207-212,228-236; 21 (1914), 30-35,8187.

10. Reginaal Historisch Centrum Tilburg, Collectie F.H.M. Ouwerling nr. 13: '13 cahiers met aantekeningen uit charters betreffende Loon op Zand'. Een uitvoeriger publicatie over deze groep oorkonden, met een overzicht van hun inhoud, is in voorbereiding. In dit artikel wil ik mij beperken tot het groepje oorkonden dat gegevens over Goirle be\'at. Het betreft de volgende nummers in de schriftjes van Ouwerling: xxvii (1 oktober 1379); xxviii (1 mei 1394); xxix

(10 september 1394); xxx (25 november 1411).

21. Janson, Bijdrage, 20, met \-erwijzingen naar het Cartularium

11. Zie over hem Piet Avonds, Bmbnnt tijdens de regering van liertog jnn III (1312-1356). De grote politieke krisissen.

A in het Archief van de Abdij van Tongerlo. 22. Avonds, Brabant... Land en instellingen, 237, met verwijzing

Verhandehngen van de Koninl
naar J. Van der Straeten, Hel Charter en de Rand van

Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten \n België,

Korteidierg. Uni\'ersiteit te Leu\-en. Publicaties op het gebied

Klasse der letteren 46, nr 114 (Brussel 1984) 220-221; en

der geschiedenis en der philologie. Reeks 3,46, deel 1

idem, Bmbnnt tijdois de regering van ttertog jan ttl (1312-

(Brussel/Leuven 1952) 166-167.

1356). Ixind en instellingen. Verhandelingen \'an de

23. Ibidem, 244.

Koninklijke Academie \'oor Wetenschappen, Letteren en

24. Waarschijnlijk waren Dirk en Roelof halfbroers en was Dirk

Schone Kunsten van België, Klasse der letteren 53, nr 136 (Brussel 1991) 167-170 (en passim, via register).

een zoon van Paulus I van Haastrecht uit een eerder huwelijk.

12. L.F.W. Adriaenssen, 'De familie Van Oesterzeel. Bijdrage

25. Met de beginletter \n de naam Rullaer heeft Ouwerling

tot de kvN'artierstaten van Gerard Steijns, Wouter Broek en

veel moeite gehad. In zijn afschrift lijkt hij eerst een T te

Leo Adriaenssen' jvervolg]. De Brabantse Leeuw 49 (2000)

hebben geschreven, vervolgens daaroverheen een H en

161, met verwijzing naar (o.m.) A. Erens, Deoorkonden van

daarna een R. Het \t dus moeilijk met zekerheid te beslis-

het norhertinessenkloostcr St. Catharinadal le Breda -

sen wat er in het origineel heeft gestaan ('Riillaer' of

Oosterhont (Tongerlo 1928/'29) nr 240, \r de moeder; en

'Riellaer' lijkt een goede gok). Waarschijnlijk wordt (een

naar G . C . A . Juten, 'Het klooster Vredenberg onder

deel van) het huidige gebiedje 'het Laar' bedoeld en moeten

Boeimeer. cartularium', Taxandria 16(1909) 116-117, voor

we hier zoiets 'Riel-Laar' begrijpen (\-gl. J.R.O. Trommelen

de dochter.

& M.P.E. Trommelen, Tilburgse toponiemen in de lóeeenw.

13. Leo Adriaenssen (pers. meded.) suggereert hier 'die t>utste' te lezen. Hij wijst er terecht op dat de tekst meer transcrip-

Een tentatieve reconstructie en naamsverklaring. Tilburgse bronnenreeks 1 (Tilburg 1994) 393, s.v. 'dat Rijlaer').

tiefouten lijkt te be\atten. Als excuus kan worden aange-

26. Avonds, Brabant... Landen instellingen, 254, in tabel.

voerd dat Ouwerling nog vrij jong moet zijn geweest toen

27. Bijvoorbeeld als Rillaar, enkele kilometers oostelijk van

hij deze afschriften vervaardigde.

Aarschot in Vlaams-Brabant (maar dit heette in 1146 (in een

14. Mogelijk moeten we hier 'Wouter Wouterssoen van Goerle'

kopie uit ca. 1265) nog Rienlar en lijkt daarmee een andere

begrijpen, maar ook \p in de oorkonde lezen we

etymologie te hebben; cf. J. de Vries, Woordenboek der Noord-

steeds de kortere vorm. Hier zal dus geen sprake zijn van

en Znidncderlandseplaatsnamen

een omissie bij Ouwerling.

s.v. 'Rillaar'. Zie ook Chr. Buiks, Laatmiddeleeuws landschap

15. Genealogische gegevens naar A . W . E . Dek (naar aantekeningen van J.P. de Man), '§8 Genealogie Van Dalem - Van Dongen', DeNcdcriandsche Leeuw83(1966)388-402

(\erder

geciteerd als D e k / D e Man). Vgl. ook L. Merkelbach van Enkhuizen, 'Heerlijkheid, Heeren en Heerlijk Huis \'an

(Utrecht/Antwerpen 1962)

en veldnamen in de Baronie van Breda (Assen 1997) 16. 28. Uit het Spechtboek over de periode 1374-1400/1410: A R A Brussel, Leenhof \n Brabant, inv.nr 543 (met dank aan dhr Berry Moonen die mij hierop wees). 29. Deze gegevens naar G . Jluten], 'Genealogische fragmenten.

Dongen', jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring

3. V a n Daelhem', Taxandria 45 (1938) 272. Ook Janson,

van Stad en Land van Breda 'De Oranjeboom' 2 (1949) 99-104;

Bijdrage, 69-70, geeft Adriaen van Daelhem die het leen De

en Martin J.L. de Ruvter, Dongen. Wcicnswaardiglieden van

Vloed aanvaardt op 25 november 1462. Hij wordt op 20 juli

een heerlijkheid (Dongen 1969) 22-23.

1482 opgevolgd door zijn dochter Sibylle van Daelhem. In

16. D e k / D e Man, 395; Merkelbach van E n k h u i z e n , ' Heerlijkheid', 98 (in stamboom). Dit huwelijk komt niet

1906 wordt De Vloed \t aan de domproost \n Luik. 30. Janson, Bijdrage, 67, zonder verdere verwijzing. Strick

voor in de stamboom die los is bijge\'oegd bij De Ruvter,

Griffier is de naam van een verzameling hertogelijke stuk-

Dongen (maar op p. 23 wel een 'ongehuwd samenle\'en, ge-

ken die eind zestiende eeuw werd afgeschreven door de

durende vijftien jaar' met Badeloga Wicricx (ofWi/ricxl). In

griffier J. Strick.

beide stambomen ontbreekt ook de relatie met Van

31. Ibidem, 67-68.

Haastrecht. Het huwelijksleven van Willem van Dalem lijkt

32. V a n der Hammen (als in noot 9) 297.

een roman waard.

33. Lees: 'die outste'? Zie ook noot 13 hierboven.

17. Antheun Janse, Ridderschap in Holland. Portret van een adellijke elite in de late middeleeuwen. Adelsgeschiedenis 1 (Hilversum 2001) 318-319 (Jan van Rijswijk in Tabel 7.6). 18. Janson, Bijdrage, 18. Een wapen met een enkele beurtelings gekanteelde dwarsbalk kwam voor op de grafzerk van

34. Hierbij aantekeningen van Ouwerling (?) op tegenoverliggende pagina: 'vgl. Boeren [of Boerée?], 504' en 'betreft ws. Leengoed 't Loo (vgl. Strickgrifier)'. Vgl. noot 30 hierboven. 35. Zinsdeel tussen bij Ouwerling ingevoegd op linkerpagina, met verwijsteken.

Wouter Broek (overl. 1611) in de Dom te Utrecht, daar ech-

36. Ouwerling schreef'mettien'.

ter met als plaats/familie-aanduiding 'Oerie' (afbeelding in

37. Idem.

De Brabantse Leeuw 49 (2000) 165).

38. Ouwerling schreef 'dominan'.

19. Of deze Wouter de Bie ook de vader is \'an de Wouterszoon

39. De beginletter van deze naam in in het handschrift \'an

van Goirle uit de oorkonde \'an 1379 kunnen we natuurlijk

Ouwerling onduidelijk. Het lijkt alsof hij eerst een H

niet vaststellen. De gedachte is verleidelijk, maar niet meer

schreef, daaroverheen een T, en vervolgens een (onduidelij-

dan dat. 20. L.F.W. Adriaenssen, 'De Diessense tak van de familie Schilders. Boeren, beneficianten en bankiers' [vervolg]. De Brabantse Leeuw 47 (1998) 155-156, met verwijzingen.

ke) R. Het woord is verdeeld over twee regels: 'Rul-laer'. 40. Ouwerling schreef'Zegen'. 41. (?) Ouwerling schreef'hebt'.

Mr. Pius Arts (1881-1955) De politicus van diverse katholiek-democratische partijen Anton van Oirschot *

* Anton (1927)

van

Oirscliot

studeerde

gescliiede-

nis aan de R.K.

Leergangen

en journalistielc

aan liet

Instituut

voor

Perstuetenschappen,

was

vele jaren iverkzaam journalist,

vestigde

1967 als auteur Nenierlacrin Oirschot

op

Haaren. publiceerde

tallen boeken over sche

zich

als in

kasteel Van tienhistori-

onderïverpen.

De Tilburgse advocaat en politicus mr. Pius Arts (1881-1955) zou bekend worden als de man van de vele katholiek-democratische politieke partijen, zowel op landelijk, provinciaal als plaatselijk gebied. Hij begon voor de politieke organisatie van katholieken in Nederland, opgericht in 1904 als Bond van Katholieke Kieskringen. Later werd dat de R.K. Staatspartij, waarvoor Pius Arts tussen 1913 en 1922 lid werd van de gemeenteraad van Tilburg. " i j sloot zich echter i n 1922 aan bij de toen pas opgerichte R.K. V o l k s p a r t i j , -die een socialer en democratischer p r o g r a m m a v o o r s t o n d d a n bij de R.K. Staatspartij het geval was. T o e n deze v o l k s p a r t i j , die gezien w e r d als de voornaamste ka-

M r . Pius Arts (CoU.

RHC

(1881-1955) Tilburg).

tholieke splinterpartij i n N e d e r l a n d , i n 1933 fuseerde met de K a t h o l i e k e Democratische B o n d t o t de K a t h o l i e k e Democratische Partij was het o p n i e u w Pius A r t s , die h i e r v o o r zitt i n g kreeg i n de gemeenteraad v a n T i l b u r g , i n de Provinciale Staten v a n N o o r d - B r a b a n t en i n de Tweede K a m e r der Staten-Generaal. N a de Tweede W e r e l d o o r l o g w e r d hij op persoonlijke titel - de Vrije Lijst A r t s - weer aangezocht v o o r de v o o r l o p i g e gemeenteraad v a n T i l b u r g . Bij de v e r k i e z i n g e n i n 1946 behaalde de L i j s t - A r t s twee zetels. Pius A r t s sloot zich i n 1949 u i t e i n d e l i j k aan bij de K V P , die de oude b e n a m i n g v a n zijn vroegere Rooms-Katholieke V o l k s p a r t i j h a d overgenomen. De politicus-advocaat m r . Pius A r t s w e r d geb o r e n i n T i l b u r g o p 29 september 1881 als z o o n v a n A n t o i n e A r t s , oud-zoeavenofficier en o p r i c h t e r - u i t g e v e r v a n de N i e u w e T i l b u r g sche C o u r a n t ( N T C ) i n 1879 en het T i l b u r g s c h D a g b l a d v a n het V o l k s b e l a n g i n 1898, samen i n 1900 v e r e n i g d i n de N T C . Pius A r t s studeerde aan de gymnasia i n R o e r m o n d en i n 's-Hertogenbosch en v e r v o l gens rechten aan de U n i v e r s i t e i t v a n Utrecht; hij w e r d i n 1908 doctor i n de rechtswetenschappen. I n 1911 t r o u w d e hij i n T i l b u r g met Leonie Gimbrère, dochter v a n een p a r a p l u f a b r i k a n t . Z i j kregen twee z o n e n en twee dochters. M r . Pius A r t s , politicus i n h a r t en nieren, h a d tien jaren z i t t i n g i n de Tweede Kamer v o o r kleine p o l i t i e k e partijen, meer d a n t w i n t i g jaren i n de Provinciale Staten v a n N o o r d Brabant en meer d a n v e e r t i g jaren i n de T i l b u r g s e gemeenteraad. Pius A r t s was een k l e u r r i j k e f i g u u r i n de Tilburgse en i n de landelijke p o l i t i e k , w a a r i n hij de v o o r m a n w e r d , eerst v a n de RoomsKatholieke V o l k s p a r t i j en later v a n zijn Katholieke Democratische Partij. A a n v a n k e l i j k h a d hij zich aangesloten bij de R.K. Staatspartij, w e l k e n a a m pas w e r d gev o e r d vanaf 1926 d o o r de p o l i t i e k e organisatie v a n k a t h o l i e k e n i n N e d e r l a n d , i n m e i 1864 o p gericht als B o n d v a n Katholieke K i e s k r i n g e n .

oproeping voor de Stemming op V R I J D A G 28 J A N U A R I 1916. ter

vervulling

van

Staten

Candidaten

twee van

plaatsen

in

de

Provinciale

NOORDBRABANT.

zijn:

Arts, P. M . Blomjous, H . M . J. Mortel van de, J. C. A. M . Het

stembureau

houdt

zitting

in

een

lokaal

der

O. S c h o o l voor M . U . L . O . gelegen Langestraat No. 12, van des voormiddags a c h t tot des namiddags v i j f uur.

Deze kaart mede te brengen. Art. 128 van het W e t b o e k van Strafrecht: Hij, die opzettelijk aan eene krachtens verkiezing

zich v o o r , e e n ander wettelijk voorschrift

deelneemt,

wordt gestraft

straf van ten hoogste één jaar.

Oproep voor de

verkiezing

voor de Provinciale

Staten

in 1916 (Coll.

RHC

Tilburg).

m e l d d e n z i c h als l i d . De geestelijkheid plaatste i n de ' A r t s e k r a n t ' een advertentie met de med e d e l i n g d a t de b o n d was opgericht tegen het geestelijk gezag en w a a r i n de arbeiders w e r d e n ' g e w a a r s c h u w d ' . I n 1905 w e r d A r t s sr. m e t een o v e r w e l d i g e n d e meerderheid i n de T w e e d e K a m e r h e r k o z e n en o p n i e u w i n 1913.

met

uitgevende,

uitgeschreven gevangenis-

^' •

V o o r het z u i d e l i j k d i s t r i c t T i l b u r g was zijn vader A n t o i n e A r t s al tot l i d v a n de Tweede K a m e r gekozen. H i j was v o o r a l de behartiger v a n de arbeidersbelangen. D o o r een o v e r w i n n i n g o p b a n k d i r e c t e u r A . v a n Waesberghe was A r t s sr. i n 1899 i n de Tweede K a m e r gekom e n . Vanaf 1896 h a d hij al z i t t i n g i n de T i l b u r g s e gemeenteraad. H i j k o n niet meteen zijn zetel i n n e m e n , o m d a t hij zoeaaf was geweest. D a a r o m w e r d zijn Nederlanderschap b e t w i s t , maar z i j n bezwaarschrift w e r d geg r o n d v e r k l a a r d en d a a r d o o r w e r d z i j n raadslidmaatschap alsnog geaccepteerd. I n z i j n N T C propageerde A r t s de o p r i c h t i n g v a n een katholieke vakorganisatie, w a a r v a n een afdel i n g i n 1894 w e r d opgericht. O n d a n k s het p l e i d o o i i n 1891 i n de Encycliek R e r u m N o v a r u m v a n paus Leo X I I I h i e l d e n de deken en de pastoors i n T i l b u r g z i c h a f z i j d i g . De T i l b u r g s e fab r i k a n t e n v e r b o d e n i n 1895 h u n arbeiders o m l i d te w o r d e n v a n de Tilburgse R.K. Weversb o n d o p straffe v a n ontslag. O n d a n k s d a t er i n T i l b u r g sprake was v a n ' z a a l a f d r i j v i n g e n ' v o o r v e r g a d e r i n g e n , z o r g d e A r t s ervoor dat er toch een bijeenkomst k o n w o r d e n g e h o u d e n . V i j f h o n d e r d wevers k w a m e n o p , v i e r h o n d e r d

Bij de v e r k i e z i n g e n v o o r de Provinciale Staten i n 1916 k w a m de R.K. K i e s v e r e n i g i n g met de k a n d i d a t e n J. v a n de M o r t e l , H . Blomjous, P. A r t s en F. V e r b u n t . Pius A r t s w e r d niet v e r k o zen, maar deed toch mee aan de v e r k i e z i n g e n . En toen w e r d o n t h u l d w a t zich achter de schermen h a d afgespeeld: V a n Rijzewijk (arbeider) was m e t Blomjous (fabrikant) overeeng e k o m e n , d a t er geen w e r k m a n k a n d i d a a t gesteld z o u w o r d e n . Blomjous zegde daarop toe, dat zijn partij h e m z o u helpen bij de Tweede K a m e r v e r k i e z i n g v a n 1917. Toen bleek, dat i n overleg m e t de R.K. Politieke Studieclub, Pius A r t s niet gekozen w e r d , h o e w e l hij i n T i l b u r g de meeste s t e m m e n h a d behaald. A r t s h a d er tevoren o p gewezen dat het lidmaatschap v a n de R.K. K i e s v e r e n i g i n g en v a n 'Ons Politiek Recht' niet verenigbaar k o n zijn. E i n d 1918 k w a m alles o p n i e u w aan de orde. Er w e r d overleg gepleegd met de deken v a n T i l b u r g , w a t l e i d d e tot de u i t s p r a a k v a n de bisschop, dat 'de landelijke organisatie van " O n s Politiek Recht" w o r d t a f g e k e u r d . ' En zo o n t s t o n d er een strijd b i n n e n de R.K. K i e s v e r e n i g i n g tussen de commissie Gemeente Belang (waar A r t s achter zat) en de v o o r m a l i g e groep Ons Politiek Recht. D o o r Gemeente Belang w e r d e n u i t diverse g r o e p e r i n g e n l a n d b o u w e r s , m i d denstanders en arbeiders k a n d i d a t e n naar v o ren gebracht (onder w i e v i j f arbeiders). De v o o r m a l i g e Ons Politiek Recht h a d achttien arbeiders als k a n d i d a t e n naar v o r e n geschoven. H e t w e r d een p o l i t i e k e tweespalt tussen de fab r i k a n t e n enerzijds en A r t s en de ' A r t s i a n e n ' anderzijds. De 'congsi' tussen Blomjous en de arbeiderskandidaat V a n R i j z e w i j k u i t 1917 was o o k bij de eigen achterban verkeerd gevallen. Een v a n de g e v o l g e n was w e l de o p r i c h t i n g d o o r Blomjous en de zijnen v a n de ' f a b r i k a n t e n k r a n t ' H e t N i e u w s b l a d v a n het Z u i d e n als t e g e n p o o l v a n de N i e u w e T i l b u r g s c h e C o u r a n t v a n A r t s , d i e tot 1925 de spreekbuis was v a n de partij v a n Pius. I n 1919 k w a m de S.D.A.P. i n T i l b u r g met zeven zetels i n de raad, w a t tot een s p l i t s i n g i n de katholieke gelederen leidde. De n i e u w opgerichte R.K. V o l k s p a r t i j v a n Pius A r t s behaalde i n 1923 meteen negen raadszetels (tegen t w i n t i g v o o r de f a b r i k a n t e n en d r i e v o o r de socialisten). I n 1922 w a s Pius A r t s raads- en statenlid v a n de A l g e m e n e B o n d v a n R.K. Kiesverenigingen; h i j v o l g d e toen z i j n vader o p en t r a d u i t

de b o n d o m met een eigen lijst mee te doen aan de v e r k i e z i n g e n , met z i j n vader A n t o i n e o p 1 en Pius o p 2. A n t o i n e A r t s t r o k z i c h vervolgens t e r u g u i t de p o l i t i e k . De R.K. V o l k s p a r t i j v a n Pius A r t s w e r d een sociale, v o o r u i t strevende en pascifistische p a r t i j , die de A l g e m e n e B o n d rechts v o o r b i j g i n g m e t eisen als processievrijheid en m i s s i e v r i j h e i d i n N e derlands Oost-Indië. E i n d december 1922 was deze R K V P i n A m s t e r d a m opgericht, afgescheiden v a n de A l g e m e n e B o n d v a n R.K. Kiesverenigingen. Z i j w i l d e die democratiser e n als reactie o p het 'rechtse d r i j v e n ' v a n de katholieke f a b r i k a n t e n , onder anderen ingezet d o o r de Delftse p r o f . J. Veraart. A r t s w i s t het c o n c e p t - p r o g r a m m a v a n de n i e u w e R.K. V o l k s p a r t i j zo bij te stellen, d a t er een positieve k i j k bij k w a m o p de m i d d e n s t a n d . I n T i l b u r g k w a m zij bij de r a a d s v e r k i e z i n g i n 1923 met twee v e r b o n d e n lijsten u i t , een v o o r de arbeiders en een v o o r de m i d d e n s t a n d . De m i d d e n standslijst was goed v o o r v i j f zetels, de arbeiderslijst v o o r v i e r , d u s samen v o o r negen zetels. De K a t h o l i e k e K i e s v e r e n i g i n g kreeg t w i n t i g zetels, de S D A P d o o k v a n zeven naar d r i e zetels. Bij de Statenverkiezingen i n 1923 behaalde de R K V P i n Brabant twee zetels.

Oproep

voor de

vnu mr. Pius

verkiezing

Aris

kandidaat

nis

Kiesvereniging Provinciale

eerste

van dc Staten

RHC

R.K.

voor

dc

(Coll. Tilburg).

I n 1925 w e r d de p o p u l a i r e Pius A r t s TweedeK a m e r l i d v o o r de R.K. V o l k s p a r t i j . Een-vierde v a n de s t e m m e n k w a m u i t het d i s t r i c t T i l b u r g , o n d a n k s een o p r o e p v a n m g r . A.E. D i e p e n ( u i t een T i l b u r g s e f a b r i k a n t e n f a m i l i e ) o m o p de RKSP te stemmen. M a a r Pius A r t s t r o k de boer o p , v a n de stad naar het d o r p , v a n boer naar arbeider en m i d d e n s t a n d e r . H i j bleef o v e r i gens i n z i j n eigen ' k r i n g e n ' v e r b l i j v e n , zoals met de f a b r i k a n t e n , d i e i n T i l b u r g r e g e l m a t i g i n H o t e l Suisse aan de stamtafel b i j e e n k w a m e n . Toen m e n h e m v l a k v o o r de v e r k i e z i n gen v r o e g hoe h i j het er i n die beperkte k r i n g

Tii,i!iit(i, datum po.stmerk. M.

H.

Voi-tri)Uwou(le dat U E d . sympathiseert met de candidatuur van Mr V. M.. A R T S advocaat oii procureur te Tilburg, verzoeken wij U beleefd doch dringend liedeu (3Iaan(lag)uvond 18 A U G U S T U S tusscheu 71/2 eu 9i/o uur evtii tu gaan .stemmen in de N . K . Harmonie, opdat cleze candidaat, die aan het hoofd staat van onze v<Jornaamste Tilburgsche N'ercenigiugeu, die de belangen vau burgerij, neringdoenden en werklieden beoogeu, met het hoogste stemniencijfer als eerste candidaat der R. C. Kiesvereeuiging wordt geproclameerd. Waar de buitengemeenten zich iu hoofdzaak naar Tilburg regelen, hopeu wij dat U zich deze kleine moeite wel zult willen getroosten overtuigd dat U gaarne zult medewerken een dor Uwen, die U van nabij kent, een zetel in de Provinciale Staten te bezorgen. Eenige voorstanders van de candidatuur Mr. P. M. Arts.

met z o ' n m a n of acht aan tafel vanaf zou brengen, a n t w o o r d d e A r t s : ' I k d e n k dat i k hier w e l z o ' n zes tot zeven stemmen haal', w a a r o p het gezelschap i n de lach schoot. En ze zeiden: 'Bewijs dat d a n maar eens.' Pius w e n d d e zich tot de kelner en zei: 'Ober, z o u je even het keukenpersoneel w i l l e n roepen en vragen op w i e j u l l i e volgende week gaan stemmen?' H e t gev o l g was, dat A r t s i n Suisse al meer dan zeven stemmen op zijn n a a m h a d , niet v a n zijn borrel- en k a a r t v r i e n d e n , of het z o u moeten zijn dat ze het h e m eerder g u n d e n dan zijn rivaal Blomjous. I n T i l b u r g bleef de RKSP op t w i n t i g zetels, de R K V P o p negen, m e t de afsplitsing daarvan v a n de arbeidersgroep onder l e i d i n g v a n J. v a n N u n e n (twee zetels). A a n v a n k e l i j k kreeg de R K V P al spoedig weerk l a n k i n het gehele l a n d . Toch was de partij landelijk m i n d e r succesvol, o m d a t p r o m i n e n t e v o o r u i t s t r e v e n d e k a t h o l i e k e n , zoals prof. J.A. Veraart het v e r k o z e n o m b i n n e n de Katholieke Staatspartij te w e r k e n aan democratisering v a n die partij m i d d e l s de studieclub St. Michaël. Later z o u hij de Katholieke D e m o cratische B o n d o p r i c h t e n , die n o g i n het eerste jaar, i n 1933, z o u fuseren met de R.K. Volkspartij v a n A r t s . M a a r deze partij kreeg ook al geen steun v a n de bisschoppen en e v e n m i n v a n de katholieke pers. I n z i j n maidenspeech i n de Tweede Kamer had Pius A r t s i n 1922 al f l i n k uitgehaald naar de RKSP, o m d a t h e m de toegang tot de Katholieke K a m e r - c l u b i n het k a m e r g e b o u w was ontzegd. I n 1926 en i n 1927 toen de RKSP bez i g was o m tot reorganisatie over te gaan, zijn er n o g p o g i n g e n gedaan o m tot een samenw e r k i n g met de R K V P te k o m e n , maar die liepen u i t op een m i s l u k k i n g . I n 1933 kreeg de R K V P concurrentie v a n de R.K. Arbeiderspartij en v a n de Katholieke Democratische B o n d . De V o l k s p a r t i j was de enige, die i n de K a m e r een zetel w i s t te behalen. Deze z o u opn i e u w d o o r m r . Pius A r t s w o r d e n ingenomen. H e t was de Katholieke Democratische Bond v a n prof. Veraart, die n u toenadering zocht tot de R K V P . N o g i n 1933 k w a m het tot een fusie. De n i e u w e n a a m v a n de partij w e r d Katholieke Democratische Partij, met A r t s als K a m e r l i d , Veraart als v o o r z i t t e r en de journalist C. Wesseling als secretaris. H e t partijblad bleef 'Onze V a a n ' , toen al de spreekbuis v a n de R.K. V o l k s p a r t i j . De K a t h o l i e k e Democratische Partij was tussen 1933 en b e g i n 1939 'de voornaamste katholieke s p l i n t e r p a r t i j met aanhang v o o r a l i n de katholieke industriesteden als T i l b u r g , E i n d h o v e n en Enschede', zoals later w e r d geconstateerd. A l g a u w , i n 1934, sloot ook de

Roomsch K a t h o l i e k e A r b e i d e r s p a r t i j zich bij de K D P aan. Bij de provincialestatenverkiezingen v a n 1935 verkreeg de K D P i n totaal v i j f statenzetels. K o r t daarop stapte Veraart op als v o o r z i t t e r . Z o u h i j dat niet hebben gedaan, d a n z o u h i j , zoals A r t s i n de gemeenteraad v a n T i l b u r g zei, geroyeerd zijn als l i d . O p w e l k e g r o n d e n w e r d i n het m i d d e n gelaten. O p n i e u w kreeg deze katholieke g r o e p e r i n g t e g e n w e r k i n g v a n de Katholieke K e r k , de pers en de v a k b o n d e n . Er w e r d e n zelfs op enkele plaatsen aan KDP'ers de sacramenten g e w e i g e r d , anderen w e r d e n u i t katholieke organisaties geweerd of geroyeerd. I n 1935 w e r d A r t s v e r w e t e n , dat hij het Z u i d e r f r o n t met z i j n fascistische ideeën niet heeft bestreden. M a a r i n de verkiezingsredev o e r i n g e n was het juist Pius A r t s , die het fascisme bestreed en was hij de enige, die i n T i l b u r g met succes een openbaar debat tegen A r n o l d Meijer v a n Z w a r t Front aanging. De led e n v a n Z u i d e r f r o n t (vijf zetels i n de raad v a n T i l b u r g ) g i n g e n later over naar Z w a r t Front en kregen i n 1939 d e r t i e n zetels i n de raad. De K D P koos v o o r de leuze 'Tegenover het kapitalisme het katholicisme'. M e t v r e u g d e w e r d de Encycliek Quadragesima A n n o begroet. De K D P was v o o r afschaffing v a n de ' v e r o u d e r de' Eerste Kamer, het i n v o e r e n v a n staatkundige decentralisatie, 'de ministeries z o u d e n p r o g r a m s moeten hebben, die o v e r e e n k o m e n met de belangrijkste delen v a n die der p a r t i j en, die gezamenlijk de m e e r d e r h e i d v a n het Nederlandsche v o l k v e r t e g e n w o o r d i g e n ' . De partij is v o o r v r i j h e i d v a n p r e d i k i n g v a n de ka-

tholieke godsdienst i n N e d e r l a n d en overzeese gewesten. Processies z o u d e n o n b e l e m m e r d kunnen w o r d e n gehouden. Het voltrekken v a n het h u w e l i j k als sacrament kan, volgens de p a r t i j , aan de b u r g e r l i j k e v e r p l i c h t i n g voorafgaan. H e t gezantschap bij de H e i l i g e Stoel m o e t hersteld w o r d e n . H e t was o o k zo, dat de partij haar tijd ver v o o r u i t was w a t andere p r o g r a m m a p u n t e n betreft, zoals: ' A f s c h a f f i n g v a n de m i l i t a i r e d i e n s t d w a n g ; o p h e f f i n g v a n strafbepaling v o o r principiële dienstweigeraars; het i n het leven roepen v a n een R i j k s k i n d e r f o n d s , waard o o r grote gezinnen steun o n t v a n g e n ' en zij was v o o r een publieksrechtelijke organisatie v a n het bedrijfsleven. P u n t e n die veel later d o o r andere p o l i t i e k e partijen z o u d e n w o r d e n overgenomen. Begin 1939 w e r d e n er weer fusiebesprekingen g e h o u d e n met de RKSP. Toen v o n d ook het laatste congres v a n de K D P plaats i n Utrecht. Er w e r d besloten de p a r t i j o p te heffen en zich bij de RKSP aan te sluiten. M a a r een kleine groep g i n g daar niet mee a k k o o r d en richtte de K a t h o l i e k e V o l k s p a r t i j o p . I n T i l b u r g sloten A r t s en V a n N u n e n zich i n 1939 aan bij de K a t h o l i e k e Staatspartij, die tot 26 zetels i n de raad behaalde. En toen k w a m de o o r l o g . Begin 1945 w e r d het Besluit Tijdelijke V o o r z i e n i n g e n Gemeenteraad v a n kracht. De v o o r l o pige gemeenteraad k w a m tot stand via getrapte w e g v a n a a n w i j z i n g d o o r het kiescollege. Bij de 35 v e r t e g e n w o o r d i g e r s v a n het katholieke v o l k s d e e l was Pius A r t s weer v a n de partij o m bij de v e r k i e z i n g e n i n september 1946 m e t

v a n een niet-westerse club en veroverde tweem a a l de z i l v e r e n bal met h u l d i g i n g e n i n A m s t e r d a m en T i l b u r g . H e t voetbalveld moest i n 1924 w i j k e n v o o r de Piushaven. I n m i d d e l s was aan de Goirleseweg het R.K. Tilburgs S p o r t p a r k aangelegd. Pius A r t s was eerder al mede-oprichter v a n Voetbalclub W i l h e l m i n a i n ' s - H e r t o g e n b o s c h en v a n de Brabantse V o e t b a l b o n d . H i j was ook b e s t u u r s l i d v a n de KNVB.

Het bestuur

van de

Leeszaal omstreeks redits

1913.

in

R.K. Tilburg

Vierde

mr. Pius Arts RHC

Tilburg).

Gemeenteraad burgemeester in 1915.

Vonk dc

Op de RHC

met Both

voorgrond

rechts zit mr. Pius (Coll.

van (Coll.

Arts

Tilburg).

twee zetels i n de raad t e r u g te keren. D r i e jaar later z o u hij z i c h toch n o g aansluiten bij de o p volger v a n de R.K. Staatspartij, de K a t h o l i e k e V o l k s p a r t i j , een n a a m die h e m enigszins vertrouwd voorkwam. N i e t alleen o p p o l i t i e k gebied maar o o k o p ander t e r r e i n heeft Pius A r t s z i j n sporen verd i e n d , onder meer als speler v a n het eerste elftal v a n W i l l e m I I tussen 1900 en 1908 en v o o r a l als o p v o l g e r v a n Frits v a n d e n Bergh als v o o r zitter v a n W i l l e m I I w a t h i j was v a n 1901 tot 1919. I n z i j n t i j d w e r d W i l l e m I I tot zesmaal toe k a m p i o e n v a n de Brabantse V o e t b a l b o n d . I n 1913-14 was de c l u b k a m p i o e n v a n de N e derlandse V o e t b a l b o n d , Eerste Klasse Z u i d en i n 1915-16 o o k k a m p i o e n v a n N e d e r l a n d . Tijdens z i j n p r e s i d i u m sloot W i l l e m I I z i c h def i n i t i e f aan bij de K N V B en v e r h u i s d e de c l u b v a n de Bosscheweg naar K o n i n g s h o e v e n . W i l l e m I I w e r d de eerste landelijke k a m p i o e n

Verder was hij vele jaren l i d v a n het college v a n Lichamelijke o p v o e d i n g en sport, bes t u u r s l i d vanaf de o p r i c h t i n g v a n het N a t u u r H i s t o r i s c h M u s e u m i n T i l b u r g , bestuurslid v a n de Nederlandse B i l j a r t b o n d en districtsv o o r z i t t e r d a a r v a n , v o o r z i t t e r v a n de Z w e m v e r e n i g i n g RES en organisator v a n de T i l b u r g se K a n a a l w e d s t r i j d e n , b e s t u u r s l i d v a n de V V V T i l b u r g V o o r u i t , een der oprichters v a n het Tilburgse Sportpark, mede-oprichter v a n de R.K. Openbare Leeszaal. V a n 1914-1918 was Pius A r t s v o o r z i t t e r v a n de v e r e n i g i n g plaatsing oorlogskinderen. I n 1910 was hij d o o r de regering b e n o e m d tot secretaris v a n de V o o g d i j r a a d en l i d v a n het Rijkscollege v a n advies v o o r de lichamelijke opvoed i n g . En n o g is de lijst niet compleet. Naar z i j n vader is het A n t o i n e A r t s p l e i n i n T i l b u r g g e n o e m d . Pius A r t s w e r d w e l geëerd met de z i l v e r e n l e g p e n n i n g v a n de stad, maar o p de v r a a g of hij zich niet gepasseerd voelde d o o r de straatnamencommissie v a n de gemeente, was z i j n a n t w o o r d : 'Nee hoor. N i e m a n d heeft hier zoveel bordjes met zijn naam erop als i k : d e n k maar aan de Piusstraat, het P i u s p l e i n en de Piushaven, w a t w i l je nog meer?'

Bronnen - Gemeentearchief Tilburg: begrotingsdebatten jaren dertig. - Instituut Nederlandse Geschiedenis Politieke Partijen 's-Gravenhage: Onderzoeksrapporten (met dank aan K. Vossen), archief R K V P 1922-1933, archief K D P 1933-1939. - Parlement en kiezer, jaarboek 1935-1936 - Nieuwe Tilburgse Courant van 26 september 1951 en 21 december 1955.

Het groeiend aantal slachtoffers Een aanvulling op 'Het leven gebroken' A d de B e e r en G e r r i t K o b e s

* Ad de Beer en Kobes sdtreven 'Het leven gebroken.

gevolg tegen

en de

ven kwamen' Stichting

bezetting om het le(Tilburg,

tot Behoud

Tilburgs

schreven wij dat wij de sterke indruk

van

landse peroonsregisters.

was en dat er wellicht slachtoffers waren

De Arbeitseinsatz

die aan onze aandacht ontsnapt waren,

6 m e i 1943 - 14 september 1943. H e t is de fase

omdat zij vielen buiten degenen die offi-

pe a r b e i d s p l i c h t i g w a r e n en 19- tot 23-jarigen

Cultuurgoed, daarop.

meer o p g e n o m e n geweest i n een der N e de r-

hadden dat ons onderzoek niet volledig

cieel als slachtoffers stonden geregis-

Dit artikel is een

aanvulling

26

de

die als

van Nederland

2002).

van

van de strijd Duitsland

Aan het einde van 'Het leven gebroken'

De ge-

schiedenis Tilburgers

Gerrit

liet boek

treerd. En we vroegen lezers van het boek

w a a r i n alle m a n n e n v a n 18 t o t 35 jaar i n p r i n c i z i c h per jaarklasse moesten m e l d e n v o o r verplichte t e w e r k s t e l l i n g i n D u i t s l a n d . A a n de vier T i l b u r g s e m a n n e n die i n die periode i n

die nieuwe of afwijkende informatie

D u i t s l a n d o m het leven k w a m e n , m o e t e n w i j

hadden, ons die mee te delen. Dat ge-

nog

beurde en ook zetten wij ons eigen onderzoek voort.

toevoegen: o m g e k o m e n als g e v o l g v a n

een onbekende oorzaak: Emest

Celina A. van Hest

Geboren 24 a p r i l 1918, T i l b u r g . De R u i j t e r s t r a a t l O .

H

' e t resultaat? Veertien n i e u w e n a m e n v a n slachtoffers, w a a r v a n w i j er één -geplaatst hebben onder

'Gedepor-

teerd en v e r n i e t i g d ' ( h o o f d s t u k 2 v a n het

B i d t v o o r de ziel v a n

zaliger

boek), acht onder 'De Arbeitseinsatz' ( h o o f d -

ERNEST CELINE ANTOINE v.

stuk 3), d r i e onder 'Wegens andere tegen de

g e b o r e n t e T i l b u r g 24 A p r i l 1918 o v e r l e d e n te Düsseldorf (D.) 12 M e i 1943.

bezettende m a cht gerichte a c t i v i t e i t e n ' ( h o o f d stuk 5) en twee onder 'Bezet' ( h o o f d s t u k 6). A l l e a a n v u l l i n g e n met eventuele foto's en/of bidprentjes w o r d e n eveneens v e r w e r k t o p de website v a n het Regionaal H i s t o r i s c h C e n t r u m Tilburg, (http://rhc.tilburg.nl) Gedeporteerd en vernietigd A a n de lijst v a n v e r m i s t e n d i e n t te w o r d e n toegevoegd: Edith Helena

Bartels

Geboren 30 j u l i 1940, T i l b u r g . Lange N i e u w s t r a a t 162. O n b e k e n d w a a r en w a n n e e r overleden. E d i t h en haar ouders w e r d e n op 28 augustus 1942

opgeroepen

v o o r deportatie, maar i n

T i l b u r g weer vrijgesteld tot 30 september 1942. Vervolgens d o o k het gezin onder o p v e r s c h i l lende plaatsen. N a de b e v r i j d i n g keerden haar ouders t e r u g naar T i l b u r g . V a n E d i t ontbreekt ieder spoor. Z i j is sedert n o v e m b e r 1942 niet

HEST

E r n e s t , j e l a a t een g r o o t e g r o e p v r i e n d e n achter die o m je t r e u r e n . B e t e r lof k a n m e n je niet geven. Steeds was je k l a a r o m ieder h e t blijde i n ' t leven te doen zien, t o t d a t t e n s l o t t e een o n g e l u k een emd m a a k t e a a n je eigen b l i j d e leven. O n v o o r b e r e i d was je niet, je k a t h o l i e k e o v e r t u i g i n g was je v o o r b e r e i d i n g o o k o p ' t ergste. V o o r G o d hep je m o e t e n s t r i j d e n i n j e l e v e n . V o o r G o d leef j e n u in eeuwigheid. V e r g e e t ons die a c h t e r b l i j v e n n i e t n u j e b e n t i n een b e t e r l e v e n . W i j vergeten je ook niet, daarv o o r s t a a t o n z e l i e f d e en v r i e n d schap je borg. H e e r geef h e m de e e u w ' g e r u s t , en ' t e e u w i g e l i c h t v e r l i c h t e h e m . D a t hij r u s t e i n v r e d e ! P . v. d . H ou t ,

Koster ï r o u w l a a n .

K 2330

Henricus Maria Vierling Geboren 19 m e i 1920, Bandoeng. Goirleseweg 37. O v e r l e d e n 28 december 1943, Steinbergen, 23 jaar. Vanaf 27 oktober 1944. De tragiek v a n de T i l b u r g e r s d i e na 27 oktober 1944 i n D u i t s l a n d zijn overleden, was dat zij het slachtoffer w e r d e n v a n bezettingsmaatregelen die op dat m o m e n t i n h u n w o o n p l a a t s al verleden tijd w a ren. De tragiek was ook dat dat meer d a n de helft wa s v a n al de T i l b u r g e r s die g e d w o n g e n w a r e n o m i n D u i t s l a n d te gaan w e r k e n en aldaar o m het leven k w a m e n . A a n hen moeten w i j toevoegen als slachtoffers: als gevolg v a n een onbekende oorzaak: Srt ^TRemoriam.

Johannes Reindert

Brumtnelink

Geboren 1 september 1923, Z w o l l e . "johannes C J 9 . S/éolst, geboren te Tilburg 27 Maart 1919 en overleden te Düsseldorf (Duitschland) 23 April 1944, door 'n noodlottig ongeval.

Gildebroedersstraat 40.

O v e r l e d e n 23 februari 1945, P f o r z h e i m , 21 jaar. Johannes Cornelis Hooijen Geboren 25 n o v e m b e r 1923, T i l b u r g . Missionarisstraat 29.

O v e r l e d e n 12 m e i 1943, Düsseldorf, 25 jaar. H i j overleed volgens zijn b i d p r e n t j e als g e v o l g v a n een ' o n g e l u k ' . 14 september 1943 - 27 oktober 1944. N a de jaarklassenactie stapten de Duitsers over o p de Z(urürckstellungs)-Karten-actie. A l h o e w e l de n a a m suggereert d a t o p de eerste plaats w e r d nagegaan w i e vrijgesteld moest w o r d e n v a n Arbeitseinsatz, g i n g het e r o m zo veel m o g e l i j k arbeidskrachten te ronselen v o o r v e r p l i c h t e arbeid i n D u i t s l a n d . I n deze p e r i o d e mo e t aan de slachtoffers v a n de 'Arbeitseinsatz' toegev o e g d w o r d e n : als g e v o l g v a n een geallieerd bombardement: Johannes Cornelius A. Holst Geboren 27 m a a r t 1919, T i l b u r g . M o l e n b o c h t p l e i n 10. O v e r l e d e n 23 a p r i l 1944, Düsseldorf, 25 jaar. O p z i j n b i d p r e n t j e staat dat hij d o o r een ' n o o d l o t t i g o n g e v a l ' o m het leven k w a m . O m d a t op de d a g v a n z i j n o v e r l i j d e n Düsseldorf g e b o m b a r d e e r d w e r d , hebben w i j h e m o p g e n o m e n als een slachtoffer v a n een geallieerd b o m b a r dement. A l s g e v o l g v a n een o n b e k e n d e o o r z a a k : Petrus Joannes Ponken Geboren 6 f e b r u a r i 1911, T i l b u r g . Jan v a n Galenstraat 13. O v e r l e d e n 6 m a a r t 1944, W i t t e n b e r g , 33 jaar.

I n U w e gebeden w o r d t a a n b e v o l e n de Z i e l v a n Z a l i g e r de heer

Johannes C . W .

Hooijen

lid der H . F a m i l i e geboren te T i l b u r g 25 N o v e m b e r 1923 en overleden te M u n s t e r d o r f ( D ) 21 J a n u a r i 1945. „ H e d e n leeft de mensch en morgen v e r schijnt hij niet meer". D i t w o o r d der H . S c h r i f t lijkt o n s i n deze gruwelijke oorlogsjaren nog meer werkelijkheid d a n a n d e r s . H i j ging heen, deze jonge m a n , m a a r d a c h t er niet a a n . dat hij niet meer z o u terugkeeren. zijne ouders en familieleden zagen reeds v o l vreugde den dag v a n zijn t h u i s k o m s t tegemoet E v e n w e l ; de mensch w i k t , G o d beschikt. D e d o o d is w r e e d , en slaat diepe w o n den. D o c h l a a t ons niet treuren, als z i j , die geene h o o p hebben, zoo vermaant o n s het epistel uit de doodenmis. W a a r z o u d e n w i j troost v i n d e n , a l s wij geen geloof h a d d e n . M a a r n u weten w i j , dat er een beter leven is d a n dit; nu weten w i j , dat er een gemeenschap der H e i l i g e n bestaat, en d a t w i j de zielen der gestorvenen k u n n e n b i j s t a a n , en dat z i j , e e n m a a l de vreugde des hemels b i n nen g e g a a n , onze voorsprekers zijn. D e r h a l v e , lieve ouders, w i l t niet wenen ik blijf bij u en z a l eenmaal met u v e r eenigd zijn; en gij, mijne broers, blijft de steun v a n v a d e r en moeder en hebt elkander lief. Bidt v o o r elkander en bidt ook v o o r mij; de k r o o n v o o r een goed leven, het moge k o r t zijn of lang, is de eeuwige zaligheid en deze zal on.s niem a n d ontnemen.

t i v i t e i t e n w a r e n alle activiteiten die niet vielen onder het illegaal w e r k , activiteiten die niet gericht tot d o e l h a d d e n de positie v a n de bezettende macht te o n d e r m i j n e n , maar die de Duitsers toch zagen als D u i t s - v i j a n d i g . En dat was een hele reeks v a n activiteiten. SeyssI n q u a r t , de Rijkscommissaris, h a d ze i n 1943 beschreven, maar het was aan de Sicherheitspolizei o m deze reeks naar eigen i n z i c h t u i t te b r e i d e n . En het was aan de Sicherheitspolizei o m te bepalen of mensen die gegrepen w a r e n , w e r d e n v e r o o r d e e l d door een (Duits) gerechtshof of direct w e r d e n g e s t u u r d naar een concentratiekamp.

m

H e t leven gebroken Ad de Beer en Gerrit Kobes

% >

S

m Z

O v e r l e d e n 28 j a n u a r i 1945, Köln-Müngersdorf (Stadtkreis Köln), 21 jaar. H e t b i d p r e n t j e suggereert dat hij overleden is als g e v o l g v a n oorlogshandelingen. W a t w i j w e t e n is dat op 28 j a n u a r i 1945 doelen i n en bij K e u l e n w e r d e n gebombardeerd. Cornelius Walterus J.A. Swaanen Geboren 30 oktober 1913, T i l b u r g . B r o e k h o v e n 4. O v e r l e d e n omstreeks 26 a p r i l 1945, Bützow, 31 jaar. Is v e r m o e d e l i j k overleden tijdens een transp o r t v a n B e r l i j n - L u c k a u naar Bützow-Dreibergen. Joannes Theodoms van de Wouw Geboren 5 j u n i 1922, T i l b u r g . Gasthuisstraat 68. O v e r l e d e n 22 september 1945, Sülzhayn, jaar.

23

W e g e n s andere tegen de b e z e t t e n d e m a c h t gerichte activiteiten A n d e r e tegen de bezettende macht gerichte ac-

A f s t a n d n e m e n v a n het nationaal-socialisme. O p 11 september 1944 g i n g de Grüne Polizei i n A m s t e r d a m tot actie over tegen het Politie Bataljon A m s t e r d a m . Gebleken was dat o p ' D o l l e D i n s d a g ' een aantal leden was onderged o k e n en dat twee chauffeurs v a n het bataljon en h u n begeleiders, die materiaal v a n het bataljon v e r v o e r d e n , h u n auto h a d d e n laten staan i n A m s t e r d a m , w a a r d o o r wapens (karabijnen) spoorloos w a r e n . De Grüne Polizei o n t w a p e n d e het bataljon. De leden k o n d e n kiezen. O f zij g i n g e n over naar de Duitse p o l i tie of de L a n d s t o r m (een p o l i t i e o n d e r d e e l v a n Nederlandse v r i j w i l l i g e r s i n Duitse dienst), of zij z o u d e n tewerkgesteld w o r d e n i n het kader v a n de 'Arbeitseinsatz'. Z i j die w e i g e r d e n p o litiediensten te v e r r i c h t e n i n een D u i t s kader (de grootste groep) w e r d e n overgebracht naar het concentratiekamp A m e r s f o o r t en i n o k t o ber 1944 naar het concentratiekamp N e u e n g a m m e . D a a r o n d e r zaten v i j f e n d e r t i g v o o r malige leden v a n de Politie C o m p a g n i e E i n d h o v e n die o p 15 augustus 1944 v a n T i l b u r g w e r d overgeplaatst naar het Pohtie Bataljon i n A m s t e r d a m . V a n deze v i j f e n d e r t i g m a n n e n keerden na de o o r l o g v e r m o e d e l i j k slechts zeven i n Nederland terug.' N i e t keerde terug: Johannis van Rijswijk Geboren 8 m e i 1925, Gameren. K o r v e l p l e i n 12. O v e r l e d e n 14 a p r i l 1945, Sandborstel ( N e u e n g a m m e ) , 19 jaar. H i j was onderwachtmeester bij de Staatspolitie en w e r d overgeplaatst naar het Politie Bataljon A m s t e r d a m . Sindsdien w e r d niets meer van hem vernomen. Reden inhechtenisneming onbekend: Frans Hendrik Blink Geboren 3 december 1920, L e e u w a r d e n . Heikantsebaan 223. O v e r l e d e n 31 m e i 1944, Bergen-Belsen, 23 jaar.

Henricus Johannes H.W. Damen Geboren 7 augustus 1908, T i l b u r g . Jan Aartestraat 21. O v e r l e d e n 2 m a a r t 1945, Bergen-Belsen, 36 jaar. Bezet O n d e r 'Bezet' hebben w e geprobeerd alle T i l b u r g e r s d i e d o o r o o r l o g s g e w e l d tijdens de bezetting o m het leven k w a m e n , onder te brengen. D a t k o n z i j n d o o r l u c h t a a n v a l l e n , d o o r een v l i e g t u i g o n g e v a l , d o o r het mijnengevaar en d o o r fatale i n c i d e n t e n , w a a r b i j m e n o n g e w i l d b e t r o k k e n raakte. W e w e r d e n geattendeerd o p twee T i l b u r g e r s d i e o p twee verschillende dagen d o o r twee verschillende calam i t e i t e n , maar w e l i n dezelfde gemeente ( A l p h e n en Riel) o m het leven k w a m e n . O m g e k o m e n als g e v o l g v a n l u c h t a a n v a l l e n .

,

^

veer 160 b o m m e n w e r d e n afgeworpen. V o o r a l de b u u r t s c h a p Brakel w e r d ernstig getroffen. O n d e r de d r i e personen d i e direct gedood w e r d e n , behoorde: Johanna Maria Jeanson-Spapens Geboren 20 f e b r u a r i 1896, Goirle. H . Hudsonstraat4. O v e r l e d e n 20 oktober 1943, Riel, 47 jaar. O m g e k o m e n d o o r o n t p l o f f i n g explosieven. O v e r w a t er precies gebeurd is, bestaan verschillende verhalen: I . H e t slachtoffer z o u m e t zijn zwager naar Riel gegaan z i j n o m groenten te kopen. Daarbij k w a m e n ze terecht i n een b o m b a r d e m e n t of beschieting en w e r d hij getroffen door een granaat. W a t n o g herkenbaar was, w a r e n flarden v a n zijn portemonnee. M a a r . . . de zwager v a n het slachtoffer mankeerde niets.

O p 20 oktober 1943 schreef de pastoor v a n Riel i n het Parochiememoriaal dat bij een b o m b a r d e m e n t v a n Engelse en A m e r i k a a n s e v l i e g t u i -

2. H e t slachtoffer h i e l p o n d e r d u i k e r s en bracht ze naar veihger gebied. Tijdens een v a n die acties is h i j o p een m i j n gelopen. W a t tegen d i t

g e n i n de m i d d a g , omstreeks 2.30 u u r , onge-

verhaal pleit, is dat op 24 oktober 1944, toen hij o p een m i j n trapte, de bevrijders a l zo dichtbij w a r e n d a t het zinloos w a s o m n o g risico's te l o p e n b i j het overbrengen v a n onderduikers. De bevrijders z o u d e n op korte t e r m i j n zichzelf wel melden.

HIER PJJS,

3. H e t slachtoffer k w a m naar Riel o m m e l k te halen, en trapte daarbij op een m i j n . Onzes inziens is d i t laatste verhaal het meest b e t r o u w b a r e over: Johannes Karl Game Geboren 15 j a n u a r i 1925, D o r s t e n (DL). Jozef Israëlsstraat 36. O v e r l e d e n 24 oktober 1944, A l p h e n en Riel, 19 jaar.

. GEB- TE.

IS J A N -

M e t deze a a n v u l l i n g overschrijdt het aantal slachtoffers de v i j f h o n d e r d en k o m t het o p 511. D a t is o p een g e m i d d e l d e v a n 102.000 i n w o n e r s bijna _ % v a n de Tilburgse b e v o l k i n g . O f w e daarmee 'Het leven gebroken' k u n n e n afsluiten, w e t e n w e niet. D e toekomst zal het leren. V o o r o p m e r k i n g e n en a a n v u l l i n g e n v a n u w k a n t staan w i j open en ook v o o r ons is het onderzoek n o g steeds niet afgesloten.

24 Noot 1. Jaeger D . M . de, De houding van de Nederlandse politie tijdens de Tweede Wereldoorlog in de grote steden van Noord-Brabant. D i s s . , Tilburg, 1999,266,267.

Tilburg kort Tilburg signalement L Paul Spapens, 'De kermiszin der Tilburgers'. Hoe een dorpskermis uitgroeide tot een van de grootste kermissen van Europa, in: Johanna Jacobs (red.) Kcuiiii, kunstjes en kunnen. Kermis: de wondere -wereld vmi glans en glitter (Amsterdam, S U N , 2002) p. 105121. €19,50

Jef van Gils, 'De afstammelingen \'an Jan de Rov', in: De Brabantse Leeuw, 52,2003,nr. l , p . 1-12

Henk van Rijen, Mèn Tilhörgs Wóórdeboek. Hoe-t ók kan! (Tilburg, Boekhandel Livius, 2002), 347 blz., ISBN 90-807430-1-1, €29,90.

Trudy van den Hurk-van Haagen, Ir. Koenraad van der Gaas! eji hel spoonoegstation te Tilburg, doet. scriptie Algemene Cultuurwetenschappen, Open Universiteit Nederland, 2003,84 blz.

Rob Wolf, Rozen van Elisabeth. Honderdvijfenzeventig jaar St. Elisabeth Ziekenhuis Tilburg (Amsterdam, S U N , 2002), 250 pp. ISBN 90-5875-077-9, geb., € 20.

Henk \'an Gelder, Charles Verschuuren. Affichekunstenaar 1891-1955. Nederlandse affichekunst 4 (Zwolle, Waanders, 2003), 72 pp., pb., ISBN 90-400-8777-6, € 15.

Wilma van Giersbergen, 'De kunst is geheel en al bijzaak'. De moeizame carrière van C C . Huijsmans

kunstenaars Paul van Dongen, G u i d o Geelen, Mare Mulders, Reinoud \'an Vught en Ronald Zuurmt)nd.

R o n a l d Peeters

175 jaar St. E l i s a b e t h Ziekenhuis Tilburg De o o r s p r o n g v a n het St. Elisabeth Z i e k e n h u i s l i g t i n 1827 toen ' o p de V e l d h o v e n ' (het h u i d i g e W i l h e l m i n a p a r k ) het eerste gasthuis v o o r tien t o t v i j f t i e n arme zieken w e r d o p g e ri ch t . I n hetzelfde jaar v o n d er i n T i l b u r g n o g een andere belangrijke gebeurtenis plaats, n a m e l i j k de i n w e r k i n g s t e l l i n g v a n T i l b u r g s eerste s t o o m m a c h i ne i n de W o l s p i n n e r i j Pieter v a n D o o ren aan het riviertje de Leij o p Broekhoven. Twee belangrijke mijlpalen voor T i l b u r g : een belangrijke v e r b e t e r i n g o p sociaal-medisch gebied en v o o r de textielindustrie. I n 1975 z o u d e n beide instellingen m e r k w a a r d i g e r w i j s weer iets gemeen hebben. N a s l u i t i n g i n 1972 w e r d de w o l s p i n n e r i j Pieter v a n D o o r e n i n 1974 d o o r de gemeente o p gekocht. Er bestonden p l a n n e n o m i n d i t m o n u m e n t a l e , negentiende-eeuwse fabriekscomplex het t e x t i e l m u s e u m onder te brengen. M a a r v l a k b i j z o u o o k de n i e u w b o u w v a n het Elisabeth m o e t e n v e r r i j z e n , d o c h integratie v a n beide c o m p l e x e n zo d i c h t b i j elkaar bleek onhaalbaar. De ' k w e s t i e Pieter v a n D o o r e n ' w a s een v a n de meest s p r a a k m a k e n d e u i t de recente p o l i t i e k e geschiedenis v a n Tilburg.

H e t eerste gasthuis w e r d opgericht d o o r f a b r i k a n t M u t z a e r s samen m e t w i j n h a n d e l a a r B.J. Mutsaers, J.C. v a n D a m e n Fr. Suijs, de latere burgemeester v a n T i l b u r g . H e t gasthuis bleek al s p o e d i g veel te k l e i n en d o o r onder andere vanaf 1836 iedere z o n d a g tijdens de h o o g m i s i n de k e r k e n v a n het G o i r k e en het H e i k e te collecteren, slaagde m e n e r i n v o l d o e n d e geld bij elkaar te k r i j g e n o m i n 1838 het n i e u w e St. Elisabeth Gasthuis ' o p de Locht', de h u i d i g e G a s t h u i s r i n g , naast het klooster v a n de fraters i n g e b r u i k te n e m e n . De ziekenzorg k w a m i n h a n d e n v a n de Zusters v a n Liefde. De zusters z o u d e n n o g t o t i n het m i d d e n v a n de t w i n t i g s t e eeuw een stempel o p de v e r p l e g i n g b l i j v e n d r u k k e n . O p 28 n o v e m b e r 1929 v e r h u i s d e n 31 patiënten v a n de het gasthuis o p de L o c h t naar het e n o r m e co mpl ex v a n het n i e u w e St. Elisabeth Z i e k e n h u i s aan de Jan v a n Beverwijckstraat. De eerste geneesheer-directeur w as de bekende i n t e r n i s t F. v a n Buchem. Dat betekende een hele v e r a n d e r i n g . De geneesheer-directeur w e r d de baas, hoeveel moeder-overste o o k te zeggen m o c h t hebben i n haar d o m e i n , de verp l e g i n g en d e h u i s h o u d i n g . I n 1982 v e r h u i s d e het Elisabeth u i t e i n delijk naar de n i e u w b o u w w a a r het n u n o g is gevestigd. I n 2001 w e r d het St. Elisabeth Z i e k e n h u i s v o o r de tweede m a a l o p r i j i n de bekende Elsevier-enquête t o t beste z i e k e n h u i s v a n N e d e r land uitgeroepen. A u t e u r Rob W o l f (historicus u i t N i j -

(1810-1886) tekenmeester in Brabant (Tilburg, Stichting Zuidelijk Historisch Contact, 2003), 334 blz., ISBN 90-70641-68-2, PB., € 29. N.B. Huijsmans was van 1866-1879 tekenleraar aan de Rijks-HBS Koning Willem II te Tilburg, waar hij van 1866-1868 onder meer lesgaf aan Vincent van Gogh.

Henk van Doremalen, Openbare Bibliotheek Tilburg 1913-2003. Schatkamer voor cultuur en informatie (Tilburg, Stichting Openbare Bibliotheek Tilburg / Henk van Doremalen Producties, 2003), 112 blz., geb., ISBN 90-807189-2-0, € 13.

Henk \n Doremalen en Paul Spapens, Bestaan is anders verdergaan. Een kivarl cemv La Potdvlle (Tilburg, Stichting La Poubelle / Henk \n Doremalen Producties, 2003), 64 blz.

Geurt Imanse, De Tilburgse school (Amsterdam, Artimo, 2003), 124 blz., geb., ISBN 90-75380-69-0. N.B. Tentoonstellingscatalogus van de vijf Tilburgse

Het R.K. Gasthuis

op de Loclit omstreeks

1912 (Coll.

RHC

Tilburg).

megen) publiceerde m e t 'Rozen v a n Elisabeth' een k l o e k en v l o t l e z e n d gedenkboek over h o n d e r d v i j f e n z e v e n t i g jaar St. Elisabeth Z i e k e n h u i s , u i t e r a a r d chronologisch opgezet. H e t boek is r u i m geïllustreerd en de tekst w o r d t r e g e l m a t i g o n d e r b r o k e n d o o r vaak anekdotisch getinte 'kaderteksten'. R o n a l d Peeters Rob W o l f , Rozen van Elisabeth. Honderdvijfenzeventig jaar St. Elisabeth Ziekenhuis Tilburg (Amsterdam, SUN, 2002), 250 p p . I S B N 90-5875-077-9, geb., €20.

Charles Verschuuren De T i l b u r g s e s c h i l d e r - b e e l d h o u w e r A l b e r t V e r s c h u u r e n (1887-1953) is tenminste n o g een beetje b e k e n d , al is het maar o m d a t h i j jarenlang als docent aan de A c a d e m i e v o o r Beeldende K u n s t e n en Technische V a k k e n v a n de R.K. Leergangen te T i l b u r g w a s verb o n d e n en o m d a t o p enkele plaatsen i n en r o n d de stad n o g beelden en ( w a n d ) s c h i l d e r i n g e n v a n z i j n h a n d te v i n d e n z i j n . Veel m i n d e r b e k e n d is dat A l b e r t ook een broer h a d die i n z i j n t i j d als kunstenaar veel meer r o e m h e e f t g e o o g s t . D a t is C h a r l e s V e r schuuren (1891-1955), de jongste u i t het gezin m e t tien k i n d e r e n ( w a a r v a n de twee o u d s t e n levenloos ter w e r e l d k w a m e n ) w a a r i n A l b e r t n u m m e r acht (of zes) was. Vader (Charles sr.) Verschuuren was directeur bij de textielfabriek V a n D o o r e n en D a m s en legde daarnaast een bijzondere belangstell i n g v o o r m u z i e k aan de d a g . Charles jr. w i s t naar eigen zeggen al op zesjarige leeftijd dat tekenen z i j n grote passie was. A l s zestienjarige tekende h i j al v o o r advertenties i n een plaatselijke k r a n t en i n 1910 t r o k h i j naar A m s t e r d a m , w a a r hij studeerde aan de Rijksacademie v o o r Beeldende Kunsten. Aansluitend v o n d hij i n A m sterdam w e r k als o n t w e r p e r en tekenaar v a n affiches bij d r u k k e r i j K o t t i n g aan de Lijnbaansgracht. I n zeven jaar t i j d maakte hij daar meer d a n h o n d e r d affiches, z o w e l reclameboodschappen v o o r allerlei p r o d u c t e n als theateraffiches. Deze affiches staan centraal i n een b o e k j e d a t H e n k v a n G e l d e r schreef en dat verscheen bij een expositie over Charles V e r s c h u u r e n bij P u l c h r i i n D e n H a a g . V r i j w e l al die af-

fiches z i j n o o k i n k l e u r afgebeeld en zij laten zien dat V e r s c h u u r e n een meester i n z i j n v a k was. H e t bekendst is misschien w e l z i j n affiche v o o r 'De Jantjes'. H e t enige ' T i l b u r g s e ' affiche i n deze v e r z a m e l i n g is er een v o o r de 'Tilburgsche w i e i e r - en m o t o r b a a n T . W . E . M . ' dat i n 1921 eveneens bij Kotting w e r d gedrukt. H o e w e l het massaproductie was en misschien niet elk affiche even geslaagd m a g heten, maakte V e r s c h u u r e n ook erg sterke beelden waarmee hij zich k a n m e t e n m e t het beste w a t er o p d i t gebied bestaat. N o g a l w a t v a n z i j n theateraffiches hebben een e r o t i sche o n d e r t o o n , w a t i n de reclame w e l v a n alle t i j d e n zal zijn. O o k zonder dat slaagde h i j er echter i n beelden te scheppen die de aandacht direct naar z i c h toe t r e k k e n en die ook b e k l i j v e n . Goede en heel verschillende voorbeeld e n d a a r v a n z i j n onder meer ' A m e r i kaansche b r i l l e n ' v o o r de Rotterdamse o p t i c i e n V a n Os (met een James Joyceachtig p o r t r e t ) en het affiche v o o r de 'Zuid-Afrikaansche Tentoonstelling' die i n 1921 i n het A m s t e r d a m s e Paleis voor Volksvlijt w e r d gehouden. I n 1922 emigreerde Charles V e r s c h u u r e n met z i j n gezin naar A m e r i k a , w a a r hij g e r u i m e t i j d de omslagen o n t w i e r p v o o r de wekelijkse Sunday Eagle en daarmee veel succes h a d . H i j kreeg n u ook o p e n l i j k e r k e r m i n g als kunstenaar, iets w a a r m e e o o k de Sunday Eagle goede sier maakte. I n 1933 maakte de economische crisis een e i n d aan deze vaste baan en b r a k e n er o o k v o o r V e r s c h u u r e n m o e i l i j k e t i j d e n aan, maar hij bleef steeds tekenen en schilderen, onder meer v o o r tekenfilms die v o o r het A m e r i k a a n s e leger w e r d e n geproduceerd. Daarnaast g i n g h i j n u en h o o f d z a k e l i j k v o o r zichzelf - o o k meer schilderen. Twee v a n z i j n A m e rikaanse affiches z i j n o o k i n d i t boek v a n V a n Gelder o p g e n o m e n , dat v o o r het overige v r i j w e l u i t s l u i t e n d affiches bevat die V e r s c h u u r e n maakte i n de t i j d dat h i j bij K o t t i n g i n dienst was. Z o o n Charles L . V e r s c h u u r e n d i e n d e als b o m m e n r i c h t e r i n de A m e r i k a a n s e l u c h t m a c h t , w a a r v o o r de Tilburgse Courant h e m n o g op 15 september 1945 eerde m e t een l o v e n d a r t i k e l . I n 1998 w i j d d e de M a r y R y a n Gallery i n N e w Y o r k een expositie aan het w e r k van Verschuuren, waarbij hij w e r d omschreven als 'kunstenaar v a n de Jazz A g e ' . Daarbij verscheen een

Charles

Verschuuren

(1887-1953)

(Coll.

RHC

Tilburg).

catalogus die i k echter nergens (ook niet op internet) heb k u n n e n v i n d e n . I n T i l b u r g is V e r s c h u u r e n i n m i d d e l s z o d a n i g vergeten, dat de uitgever v a n V a n Gelders boek bij de Tilburgse boekhandelaren u i t g e b r e i d heeft moeten p l e i t e n o m het door hen i n de w i n k e l te laten leggen. Bovendien maakt V a n Gelder w e l m e l d i n g v a n de j e u g d tekeningen die Verschuuren v o o r de k r a n t maakte, maar lijkt n o g n i e m a n d een p o g i n g te hebben o n d e r n o m e n o m die u i t het archief op te d u i k e n . A l s er n u toch een ' T i l b u r g s H i s t o r i s c h M u s e u m ' k o m t , l i g t hier alvast een m o o i o n d e r w e r p v o o r een expositie. Lauran Toorians H e n k v a n Gelder, Charles Verschuuren. Affichekunstenaar 1891-1955. N e d e r landse affichekunst 4 ( Z w o l l e , Waanders, 2003), 72 p p . , I S B N 90-400-87776,pb.,€15.

www.historietilburg.nl

Begunstigers:

Gianotten BREDASEWEG207 5038NE Tilburg Tel.013-5352325 Fax013-535 2321

Boekeu,

CD's

&

Multimedia

^Rainhuijsen ^fôrBAADin verpakkingen

www.panhuijsen.nl

VANRAAK STAAL

B.V.

Rabobank Tilburg-Goirle

Fillet

Adiwtitrh

.•KNKICN \H OPI.OSS'WOKN

VALLEN HOVEN

AANNEMINGSBEDRIJF C.J.M. VAN GAAL B.V. TILBURG

I <30D

Bressers Metaal B.V. - Tilburg

Melis Gieterijen b.v. Tilburg

BELLEN

!

VAN DER SCHOOT

DESTIi: Groothandel voor Bouw en Industrie

d r u k k e r i j DE

BRON

VOOR

ELKE

DAG

_

GL\ CATALONIÉ ^231

VERPAKKINGEN BV

R E E D S M E E R D A N 100 J A A R

BREDASEWEG 61 TILBURG TEL 013-542 50 50 _

www.historietilburg.nl

Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur

Recommend Documents