Ten geleide tijdschrift voor geschiedenis, monumententen en cultuur Verschijnt driemaal per jaar
Jaargang 19, nr. 2 augustus 2001 Uitgave Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed K . V . K . : 41096029 • ISSN: 0168-8936 Redactie H e n k van Doremalen Ronald Peeters Vormgeving Ronald Peeters Bart Gladdines Stukken voor de redactie te zenden aan redactiesecretariaat t.a.v. Ronald Peeters Montfortanenlaan 96 5042 CX Tilburg Abonnementen Jaarabonnement f27,50 instellingen en bedrijven f32,50 Losse nummers verkrijgbaar i n de boekhandel (f8,50). Abonneren door overmaking op de rekening van de Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed te Tilburg Gironummer 5625554 A M R O - b a n k rek.nr. 42.81.63.343 onder vermelding van 'abonnement 2001' Foto's Indien niet anders vermeld: Fotocollectie van het Regionaal Historisch Centrum Tilburg. Omslagfoto's: Ontwerp Zorgvlied door J. Cuypers, 1919 en Prent van de Week van Cees Robben, 1974 Opmaak en druk Drukkerij-Uitgeverij H . Gianotten B.V., Tilburg
De O p e n M o n u m e n t e n d a g o p zaterdag 8 september en een tentoonstell i n g i n het St. Elisabethziekenhuis hebben stof opgeleverd v o o r de d r i e artikelen die i n d i t tweede n u m m e r v a n 2001 van het tijdschrift T i l b u r g zijn geplaatst. De O p e n M o n u m e n t e n d a g heeft als thema w o n e n . Twee Tilburgse w i j ken w o r d e n speciaal belicht i n d i t t i j d s c h r i f t . Bestudering v a n de stukken over Z o r g v l i e d en N i j v e r o o r d leverde n i e u w e , verrassende zienswijzen op. Gerard Steijns schetst de p l a n n e n , v e r w a c h t i n g e n en realiteit r o n d o m de t o t s t a n d k o m i n g v a n de w i j k Z o r g v l i e d . V a n het al i n 1917 voorziene en i n 1919 o n t w o r p e n ambitieuse project k w a m niet veel terecht. Pas i n 1934 is de w i j k gedeeltelijk aangelegd en e i n d jaren v i j f t i g is ze u i t e i n d e lijk afgerond. Fraai o m te w o n e n , maar toch a f w i j k e n d v a n w a t oors p r o n k e l i j k de b e d o e l i n g was. De eerste p l a n n e n w a r e n gericht op riant w o n e n v o o r het welgestelde deel v a n de b e v o l k i n g , maar o o k op een toekomstige u n i v e r s i t e i t s w i j k . Hans v a n D i j k behandelt de aanleg v a n de w i j k N i j v e r o o r d en meer specifiek de b e b o u w i n g v a n de Nijverstraat. V a n D i j k ontdekte dat de Nijverstraat een v a n de eerste straten geweest moet zijn i n T i l b u r g waar de n i e u w e regels zoals vastgelegd i n de W o n i n g w e t van 1901 daadwerkelijk w e r d e n toegepast. De v e r o n d e r s t e l l i n g dat de gemeente n a u w e lijks i n v l o e d uitoefende o p b o u w p r o j e c t e n aan het b e g i n v a n de t w i n tigste eeuw b l i j k t niet geheel juist te zijn. Paul Spapens schreef een levensschets over de T i l b u r g s e Goirlenaar Cees Robben en diens Prent van de Week. Vanaf e i n d september is i n de hal van het St. Elisabethziekenhuis een overzichtstentoonstelling met 200 prenten v a n Cees Robben. Vastgesteld is dat er 1657 prenten geweest moeten zijn. Spapens schets het leven v a n Robben aan de h a n d v a n zijn eigen 'Prent v a n de Week'. I n T i l b u r g K o r t zoals g e b r u i k e l i j k besprekingen en signalementen op het terrein v a n geschiedenis, m o n u m e n t e n en c u l t u u r i n T i l b u r g . De redactie
Inhoud 35
Geard Steijns: Zorgen om Zorgvlied De verkeken kansen opeen fraai
'universiteitskwartier'
47
Hans van D i j k : Tussen Nijveroord en Besterd: de Nijverstraat
59
Paul Spapens: Cees Robben lééft, in zijn Prent van de Week
69
Tilburg kort: Tilburg signalement XLVl Over de school in Udenhout en Biezenmortel Tentoonstelling Breda-Tilburg verbonden Tentoonstelling 100 jaar sociale woningbouw Architectuur en stedenbouw in Tilburg 1850-1840 En dan gaan zoe naar Sint job Heruitgave set oude ansichtkaarten wivw.historietilburg.nl
Zorgen om Zorgvlied De verkeken kansen op een fraai 'universiteitskwartier'
* D i s . Gerard Steijns was van 1980 tot W98 gemeentearchivaris van Tilburg. Hij schreef diverse bijdragen op historisch terrein, onder andere voor het tijdschrift 'Tilburg' over de parochie Tilburg 't Heike(1990), Koning Willem 11 (1999) CU over de -iVijk Jeruzalem (2000).
'Villapark Zorgvlied' in Tilburg, het klinkt prachtig, hoewel het neigt naar plagiaat. Maar het was wel geheel in de geest van vadertje Cats: ('Sorghvliet') een wijkplaats om onbezorgd te genieten van de uren na het werk en je op te laden voor weer een dag vol gewaardeerde nieuwe zorg voor een gelukkige en welvarende samenleving. Dat stond de stadsbestuurders van Tilburg voor ogen in die jaren kort na de Eerste Wereldoorlog. Er moesten een pijnlijk ontnuchterende crisistijd en een nog minder zorgeloze Tweede Wereldoorlog overheen gaan vooraleer een inmiddels danig afgeslankt, zo niet verminkt plan volledig was gerealiseerd. Een verslag over de bijna-misgeboorte van een zorgenkind, dat toch nog voorspoedig tot wasdom kwam. rf~1ILBURG-Fabriekstad. Dat werd ons bij de I Aardrijkskundeles op de lagere school al inJL geprent. Oud Tilburg is dan ook inderdaad met deze formule juist getypeerd. Wij zijn trotsch op de vele en groote industrieën die hier sinds onheugelijke tijden gevestigd zijn en die een nationale en internationale bekendheid hebben venvorven. Naast OUD-TILBURG met zijn fabrieksschoorsteenen is echter in de laatste jaren een NIEUWTILBURG aan het opkomen. Nieuw Tilburg dat bestaat uit smaakvol aangelegde wijken met modern ingerichte woonhuizen in aangename omgeving. De kroon op deze vernieuwing van Tilburg wordt gezet door de exploitatie van het Villapark "ZORGVLIED". Dat "ZORGVLIED" zou worden geëxploiteerd is lang verwacht, veel besproken, doch meestal naar het rijk der fabelen verwezen. Nu is deze exploitatie echter een feit. Enkele energieke bouwers bezield
met de bekende Brabantse ondernemingsgeest hebben, onder leiding van ons Makelaarskantoor, de handen ineen geslagen en een begin gemaakt met de bebouzoing Z'an dit zoo gunstig aan de Bredaschezveg gelegen Villapark. Breede plantsoenen, ruime pleinen, schitterende lanen zoorden aangelegd en de eerste landhuizen zijn zo goed als gereed. "Zorgvlied" wordt de ideale zvoongelegenheid van Tilburg. Een repivductie zmn het Haagsche "ZORGVLIED", het beroemde park zoaarin Vader Cats tot zijn Z'an z'eel levenszoijsheid getuigende gedichten zoerd geïnspireerd. Het zou zoel aanbeveling verdienen om in onze aardrijkskunde-leerboeken een verbeterde clausule op te jwmen luidende: Tilburg (Villapark "Zorgvlied") is de ideale zooonstad zmn Noord-Brabant."' Z o l u i d t de bijna j u i c h e n d e i n t r o v a n de p r o spectus die het Tilburgse Makelaars- en Assurantiekantoor J. v a n der Meeren i n 1934 verspreidde en w a a r i n het kopers lekker p r o beerde te m a k e n v o o r de eerste huizen die i n de zojuist aangelegde Burgemeester Suijsstraat w a r e n opgeleverd. Een daarvan, n u m mer 56, was d o o r V r o o m en Dreesmann ingericht als m o d e l w o n i n g en daarvan w a r e n r u i m foto's o p g e n o m e n . Dat de o n t w i k k e l i n g van d i t fraais niet al te v o o r s p o e d i g is verlopen, ja zelfs o n d a n k s de naam v o o r het T i l b u r g s gemeentebestuur r o n d u i t een zorgelijke affaire is geweest, w o r d t i n slechts enkele w o o r d e n gesuggereerd: 'lang zvrzoacht, veel besproken doch meestal naar het rijk der fabelen verzoezen'. I n d e r d a a d , de w i j k w e r d al i n 1917 voorzien, i n 1919 als een ambitieus project o n t w o r p e n , pas i n 1934 gedeeltelijk aangelegd en zelfs maar dat w i s t m e n toen n o g niet - pas eind jaren v i j f t i g afgerond. H e t heeft d u s veertig jaren g e d u u r d o m een s t a d s u i t b r e i d i n g te realiseren waaraan v o l gens de bedenkers, het gemeentebestuur o n der l e i d i n g v a n burgemeester V o n k de Both, in het ' m o d e r n e T i l b u r g ' z o ' n grote behoefte was. En d a n w e r d het oorspronkelijke, zeer a m b i t i euze plan n o g niet eens ten volle gerealiseerd. De w i j k die er u i t e i n d e l i j k is g e k o m e n , is zeker
Fragment van de kaart behorende bij het Algemeen Uitbreidingsplan van de gemeente Tilburg, door ir. ].H. Rückert uit 1917. Linksonder de geplande villaioijk. (Collectie RHC Tilburg).
n o g steeds een v a n de aangenaamste en gew i l d s t e woonlocaties v a n de stad, maar is l a n g niet zo riant g e w o r d e n als i n 1919 was v o o r zien. De d o o r de makelaar gebezigde t e r m ' l a n d h u i z e n ' was o o k z w a a r o v e r d r e v e n . De meeste 'rijtjeshuizen v o o r de betere s t a n d ' heeft h i j d a n ook niet aan p a r t i c u l i e r e n k u n n e n v e r k o p e n . H e t z i j n tot ver na de o o r l o g h u u r h u i z e n gebleven. N u de w i j k i n g r i j p e n d w o r d t gerenoveerd, w a a r b i j u i t d r u k k e l i j k r e k e n i n g w o r d t g e h o u d e n met het o o r s p r o n k e l i j k e , bijzondere karakter, lijkt het interessant o m aan de geschiedenis v a n de moeizame t o t s t a n d k o m i n g aandacht te besteden. Het visioen van Rückert In 1917 w e r d door het gemeentebestuur v a n T i l b u r g een A l g e m e e n U i t b r e i d i n g s p l a n v a n de gemeente vastgesteld, dat d o o r i r . J.H. Rückert, de toenmalige directeur v a n w a t later Publieke W e r k e n z o u heten, was o n t w o r p e n . D i t " P l a n Rückert", zoals het altijd en met recht is b l i j v e n heten, gaf een i n d r i n g e n d e en goed o n d e r b o u w d e visie o p de toekomstige s t e d e n b o u w k u n d i g e o n t w i k k e l i n g v a n de snel groeiende stad en is decennialang het kader gebleven v o o r het d e n k e n daarover. O p de b i j het p l a n horende kaart staat juist b u i t e n de o n t w o r p e n westelijke r i n g b a a n en ten z u i d e n v a n de Bredaseweg een r u i m opgezette t u i n w i j k getekend. H e t doet v e r m o e d e n , dat Rückert op die p l e k al met zoiets als een v i l l a p a r k r e k e n i n g h i e l d . O o k precies aan de andere k a n t v a n de stad w a r e n z u l k e t u i n w i j k e n v o o r z i e n o p de p l e k v a n de A r m h o e f s e A k k e r s en het latere Jeruzalem, maar daar b l i j f t h i j vaag over de b e b o u w i n g , t e r w i j l h i j o p de p l e k v a n het latere Z o r g v l i e d d u i d e l i j k solitaire w o o n h u i z e n o p r u i m e kavels tekent. Rückert heeft niet de kans gekregen o m dat w a t h i j v o o r z a g o o k w e r k e l i j k h e i d te z i e n w o r d e n , laat staan het zelf u i t te voeren.
A l b i j de b e h a n d e l i n g v a n het u i t b r e i d i n g s p l a n i n de gemeenteraad was h i j wegens o n e n i g h e i d over z i j n relatie tot ondergeschikten en het gemeentebestuur naar 's-Hertogenbosch v e r t r o k k e n . K o r t daarna is h i j gestorven. Z i j n belangrijkste bijdrage aan de v o r m g e v i n g v a n de m o d e r n e stad, het ringbanenstelsel, is pas na de T w e e d e W e r e l d o o r l o g v o l t o o i d . De eerste s t u k k e n echter, d i e d a a r v a n n o g vóór die o o r l o g gerealiseerd w e r d e n , lagen j u i s t bij de d o o r Rückert voorziene betere t u i n w i j k e n : dat w a r e n de Ringbaan-Oost (geopend 1935) en de Ringbaan-West (geopend 1936). ^ M a a r al i n 1919, dus n o g l a n g v o o r d a t die laatste er lag, w e r d d o o r het gemeentebestuur al o p d r a c h t gegeven v o o r een studie en o n t w e r p v a n een daarlangs te realiseren v i l l a p a r k . M e r k w a a r d i g e r w i j s beperkte dat z i c h niet tot het eigenlijke p a r k , maar o m v a t t e het onder dezelfde n a a m de m i d d e n s t a n d e r s - en arbeid e r s b u u r t aan de overzijde tussen de K o r e n bloemstraat en de o n t w o r p e n Ringbaan. W a a r o m moest n u met de o n t w i k k e l i n g v a n d i t deel v a n het algemeen u i t b r e i d i n g s p l a n z o ' n haast gemaakt w o r d e n ? H a d T i l b u r g o p dat m o m e n t z o ' n behoefte aan woongelegenh e i d v o o r gefortuneerden? N a t u u r l i j k was de t e x t i e l i n d u s t r i e bloeiende en de b e v o l k i n g groeiende, maar er w a r e n tekenen dat er na de Eerste W e r e l d o o r l o g een t e r u g v a l z o u plaatsv i n d e n en b o v e n d i e n w e r d o o k aan de andere k a n t v a n de stad al de w i j k A r m h o e f s e A k k e r s o n t w i k k e l d . De autochtone r i j k e n w o o n d e n veelal n o g bij h u n b e d r i j v e n , en als ze het elders zochten, d a n was dat n o g eerder o p de v a a k al v o o r de e e u w w i s s e l i n g v e r w o r v e n l a n d g o e d e r e n o p de o n t g o n n e n en beboste heide v l a k langs de toen n o g v e r k e e r s l u w e en l o m m e r r i j k e u i t v a l s w e g e n , zoals de Bredasew e g en de Goirleseweg. N a t u u r l i j k was er een n i e u w e groep welgestelden i n o p k o m s t i n de dienstensector en de hogere ambtenarij. M a a r dat r e c h t v a a r d i g d e deze grote v o o r t v a r e n d h e i d n o g niet. Nee er was iets anders, dat het gemeentebestuur ertoe bracht o m een riant ' v i l l a p a r k ' te o n t w i k k e l e n . H e t w a r e n niet alleen v i l l a ' s die een s t e d e n b o u w k u n d i g fraai o n t w o r p e n p l e k moesten k r i j g e n , maar het eigenlijke doel v a n het lokaas was de v e s t i g i n g i n de stad v a n hoger o n d e r w i j s met de daarbij h o r e n d e prestigieuze g e b o u w e n . W a t was er gebeurd? D e Bossche buit In 1912 w a r e n d o o r de o n d e r w i j s p i o n i e r d r . H e n d r i k M o l l e r i n A m s t e r d a m de R.K. Leergangen gesticht, p r i m a i r een i n s t i t u u t v o o r de o p l e i d i n g v a n docenten aan het m i d delbaar o n d e r w i j s , maar o o k b e d o e l d o m allerlei andere v o r m e n v a n hoger beroepsonder-
w i j s te geven. I n 1913 h a d h i j d i t i n s t i t u u t , overigens op instigatie v a n onder anderen liet l i d v a n zijn c u r a t o r i u m en de latere bisschop Diepen, naar 's-Hertogenbosch verplaatst, maar i n deze 'liberale' stad bleek op den d u u r het p o l i t i e k e k l i m a a t niet geschikt te z i j n o m het katholieke o n d e r w i j s b o l w e r k de faciliteiten te verschaffen d i e het dacht te m o g e n claimen ten behoeve v a n een permanente v e s t i g i n g aldaar. D a t was overigens nogal w a t . Een b e g i n 1918 u i t de c u r a t o r e n benoemde b o u w c o m missie maakte zodanige p l a n n e n , dat het nod i g was o m aan het Bossche stadsbestuur de v o l g e n d e forse eis te stellen: de kosteloze beschikbaarstelling v a n een b o u w t e r r e i n v a n 2,5 hectare; een b e d r a g ineens v a n ƒ100.000; een renteloos voorschot v a n ƒ400.000 af te lossen i n 40 jaar, en ten slotte n o g eens een jaarlijkse subsidie v a n ƒ20.000.
Dr. H.W.E. Maller (18691940), oprichter van de Katholieke Leergangen, geschilderd door jan van Delft in 1917. (Foto collectie RHC Tilburg).
D a a r v o o r was i n de gemeenteraad geen b e g r i p o p te brengen, temeer daar m e n e r v a n u i t g i n g dat de kennelijke b e d o e l i n g o m het i n s t i t u u t te laten u i t g r o e i e n tot een K a t h o l i e k e U n i v e r s i teit d o o r het g e l i j k t i j d i g streven v a n de concurrerende R a d b o u d s t i c h t i n g naar eenzelfde doel w e i n i g perspectieven leek te hebben. De goede Bossche koopmansgeest, zeker o o k a a n w e z i g bij bankier-burgemeester V a n Lanschot, stond niet toe een kat i n de zak te k o p e n . D a n maar liever gewacht o p andere kansen. Elders i n Brabant echter bleef m e n w e l geïnteresseerd. O p dezelfde dag, 31 m e i 1918, dat de Bossche burgemeester de eisen v a n de Leergangen h o o r d e , s t o n d e n daar o o k die v a n E i n d h o v e n en T i l b u r g o p de stoep. Er was toen al d r u k gelobbyd. V o o r E i n d h o v e n bleek de jaarlijkse subsidie v a n ƒ20.000 echter pas haalbaar als de annexatie v a n de o m l i g g e n d e d o r p e n het financieel
d r a a g v l a k groter z o u maken, maar zover was het nog niet. Burgemeester V o n k de Both \'an T i l b u r g echter k o n met een d i k k e portefeuille z w a a i e n . De i n d u s t r i e h a d mede dankzij de o o r l o g goed v e r d i e n d . Vanaf 1880 was de bev o l k i n g v e r d u b b e l d v a n 30.000 naar 60.000 zielen. Die zielen w a r e n overigens niet meer zo v o l g z a a m , zoals bleek toen er i n 1917 een staking u i t b r a k onder textielarbeiders, die v a n de v o o r s p o e d v a n h u n bazen méér w i l d e n meeprofiteren. M a a r i n het algemeen g i n g het de stad goed en ze h a d geld voor een prestigeproject, waarmee ze k o n b e w i j z e n dat ze in m o d e r n maar n o g meer i n k a t h o l i e k Nederl a n d meetelde. I n zijn gemeenteraad was grote w e l w i l l e n d h e i d gebleken o p het m o m e n t dat de eerste geruchten v a n de mogelijke verplaatsing v a n de zetel v a n de Leergangen u i t Den Bosch daar b e k e n d w e r d e n . Die w a r e n daar in een besloten raadsvergadering op 26 april al aan de orde gekomen. M e n reageerde er op een perscampagne, aang e z w e n g e l d door een k r i n g v a n p r o m i n e n t e k a t h o l i e k e n r o n d d r . P.C. de Brouwer, de rector v a n het S i n t - O d u l p h u s l y c e u m , die graag de R.K. Leergangen en een eventueel d a a r u i t groeiende u n i v e r s i t e i t naar 'de katholiekste stad' v a n het l a n d w i l d e n halen en die er zelfs al een steunfonds v o o r stichtten. V o o r verdere stappen kreeg de burgemeester groen licht v a n de raad, w a a r b i j h i j er overigens op wees, dat T i l b u r g zich niet w i l d e laten gebruiken 'als speelbal voor een andere gemeente'. W o o r d v o e r d e r v a n de kennelijk zeer eensgez i n d e raadsleden was de v a k b o n d s v o o r m a n en later w e t h o u d e r A n t o n v a n Rijen. H i j 'acht de zaak van zeer groot gewicht voor de gemeente en kan dan ook ten volle goedkeuren wat in dezen reeds door het gemeentebestuur is gedaan, en gelooft dat ook de Raad hiermede gaarne zal instemmen. Spreker betreurt het dat door de pers reeds berichten omtrent deze aangelegenheid in rondloop zijn gebracht, waardoor het belang van Tilburg hoezvel misschien onbewust - niet is gediend. Spreker zou burgemeester en zoethouders zoillen verzoeken op den ingeslagen zoeg voort te gaan.' V o l l e d i g e r mandaat k o n V o n k de Both niet k r i j g e n en na het gesprek v a n 31 m e i met het curatorium k o m t hij dan ook v o l vertrouwen o p 14 j u n i t e r u g i n de raad - weer een geheime v e r g a d e r i n g - en doet verslag over de eisen v a n de Leergangen (dezelfde als aan Den Bosch w a r e n gesteld) en vertelt w a t T i l b u r g d a a r v o o r t e r u g k r i j g t . H i j heeft becijferd w a t over een p e r i o d e v a n 40 jaren de jaarlasten v o o r de gemeente z u l l e n zijn: ƒ36.525. Dat is zeker op te brengen: het g i n g T i l b u r g toen nog v o o r de w i n d . De Leergangen beloven zes geb o u w e n te z u l l e n stichten: een voor 'algemeene
Onhvcrp villapark door ].Th.]. Cuypers uit 1919. Van links naar rechtsboven de Ringbaan-West. (Coll. RHC Tilburg, Archief van het gemeentebestuur Tilburg, 1908-1937, oorspr. in doss. 1919 afd. I, nr.115).
wetenschappen' met maar liefst 30 grotere en kleinere collegekamers, en twee gehoorzalen v o o r resp. 80 en 50 studenten; een g e b o u w v o o r de 'Handelshoogeschool' met 17 collegekamers; een g e b o u w v o o r 'beeldende kunsten' met vijf collegekamers en 11 p r a k t i j k l o k a l e n ; een g e b o u w v o o r het 'muziekconservatorium' met drie collegekamers een zaal v o o r k o o r z a n g en tien m u z i e k k a m e r s ; 'een boekerij, zoo te bouwen dat voortdurende uitbreiding mogelijk is'; en ten slotte 'een aula die loaarschijnlijk later gebouwd zal zoorden'.
Daarnaast zag m e n er M o l l e r als een 'illusionist' met name met b e t r e k k i n g tot zijn Handelshoogeschool en de universitaire pretenties die daarmee samenhingen. O n d e r n e m e n d T i l b u r g met aan het h o o f d de a m b i t i e u z e burgemeester verwachtte daar juist w e l veel v a n . De stad k o n er haar i m a g o mee verbeteren en het culturele prestige verw e r v e n dat bij haar economische succes paste. T i l b u r g w e r d de n i e u w e vestigingsplaats v a n het g e d r o o m d e b o l w e r k v a n k a t h o l i e k hoger onderwijs.
O p een enkele u i t z o n d e r i n g na zijn de raadsleden r o n d u i t enthousiast, zo zelfs, dat m e n erop a a n d r i n g t n o g een extra b e d r a g ineens van ƒ100.000 te garanderen, w a a r v a n m e n verw a c h t dat het althans grotendeels d o o r het particulier i n i t i a t i e f i n de stad zal w o r d e n o p gebracht. M e n acht het belang v o o r de stad zeer groot en de offers dus w a a r d . Een o p m e r kelijk a r g u m e n t brengt het r a a d s l i d L o u i s Melis n o g i n , hij 'zoijst erop dat voor de z'estiging der Leergangen in Tilburg mede pleit het feit, dat het sterftecijfer te Tilburg kleiner is dan in Den Bosch en Eindhoz'en.' Een gezonde studieomgev i n g dus v o o r de h o o p v a n het katholieke deel der natie. H e t lokkertje ( v o l k o m e n i n tegenspraak met het v o o r n e m e n v a n de burgemeester o m geen spelletjes te spelen) v a n een extra ton heeft zeker geholpen. De Bossche raad begreep i n m i d d e l s dat de eisen v a n het c u r a t o r i u m als een m i n i m u m moesten w o r d e n verstaan en t r a p t e n vervolgens niet i n het risico. B o v e n d i e n was zoals al gezegd de p o l i t i e k e sfeer i n de meer liberale stad niet g u n s t i g v o o r al te veel toegeeflijkheid ten opzichte v a n een i n s t i t u u t v o o r bijzonder hoger o n d e r w i j s .
D a t de concurrerende en d o o r het episcopaat gesteunde R a d b o u d s t i c h t i n g enige jaren later zou kiezen v o o r N i j m e g e n als zetel v a n de d o o r haar nagestreefde Katholieke U n i v e r siteit was w e l i s w a a r een behoorlijke teleurstell i n g , maar w a t er i n m i d d e l s was, w e r d daard o o r niet meer afgenomen. De katholieke z u i l kreeg d a a r d o o r twee i n s t i t u t e n v o o r hoger o n d e r w i j s . D i e v a n T i l b u r g was v o o r l o p i g v o o r n a m e l i j k gericht o p o n d e r w i j s a k t e n en k u n sten alsmede de economische v a k k e n i n de eerst i n personele u n i e met de Leergangen verb o n d e n maar later stilaan verzelfstandigde Handelshogeschool. De i n 1923 gestichte N i j meegse U n i v e r s i t e i t z o u al snel u i t g r o e i e n tot een ' a l m a mater' met een compleet c u r r i c u l u m . De T i l b u r g s e Hogeschool w e r d pas na de o o r l o g verder o p g e t u i g d en m o c h t zich pas i n 1986 u n i v e r s i t e i t noemen toen de katholieke z u i l al l a n g was gaan w a n k e l e n .
t , ^ ~ ~ -
De Leergangen hebben na het besluit v a n curatoren o p 12 j u l i 1918 m i n of meer hals over k o p D e n Bosch verlaten. H e t ambitieuze n i e u w b o u w p l a n w e r d niet meteen gerealiseerd en m e n h i e l d zich v o o r l o p i g tevreden met een g r o o t aantal n o o d v o o r z i e n i n g e n vers p r e i d over de stad. H e t h o o f d g e b o u w was een ' b a r a k a c h t i g ' b o u w s e l aan de Lange Schijfstraat. ^ V o o r de realisering v a n de d e f i n i t i e v e n i e u w b o u w was het n o d i g dat de gemeente aan het w e r k g i n g o m aan de eis v a n l e v e r i n g v a n het d a a r v o o r b e n o d i g d e t e r r e i n v a n 2,5 hectare te v o l d o e n . En i n het verlengde v a n w a t r a a d s l i d M e l i s h a d o p g e m e r k t moest dat bij v o o r k e u r niet te m i d d e n v a n de ongezonde i n d u s t r i e maar liever o p een frissere p l e k g e v o n d e n w o r d e n . Rückert h a d zijn mooiste v i l l a w i j k al b o v e n de heersende w e s t e n w i n d gesitueerd, zodat de f a b r i k a n t e n niet z o u d e n hoeven l i j den v a n de k w a l i j k e u i t w a s e m i n g v a n h u n eigen b e d r i j v e n . H e t gemeentebestuur koos v o o r die locatie o m m i d d e n d a a r i n een t e r r e i n v o o r de R.K. Leergangen en i m p l i c i e t onget w i j f e l d de toekomstige u n i v e r s i t e i t te reserveren. V o o r het o n t w e r p v a n dat g e b o u w z o u -
li: losepinis Tb.j. Cin/pcrs (1861-'1949) oimtivekf 1938. (Coll. RHC Tilburg).
Wethoudeis het op prijs stellen met u over deze zaak een onderhoud te hebben, en wordt u mitsdien bij dezen uitgeiwodigd wel een dag in dc volgende -week naar hier te willen komen.' V o l g t nog een alinea over de v e r g o e d i n g van reis en verblijfkosten.
den de curatoren zelf een prijsvraag gaan u i t schrijven, v o o r de entourage diende de gemeente een u i t b r e i d i n g s p l a n te o n t w e r p e n . En dat gebeurde v l i e g e n s v l u g en, zoals w e straks z u l l e n zien, v o o r s o m m i g e anderszins belanghebbenden t a m e l i j k onverhoeds, althans zo d e d e n ze het v o o r k o m e n . D e 'fata m o r g a n a ' v a n C u i j p e r s O p 22 j a n u a r i 1919 gaat er een brief u i t naar architect Jos. Cuijpers te R o e r m o n d , dan n o g deelgenoot i n het v e r m a a r d e kantoor v a n z i j n vader Pierre Cuijpers, de architect v a n vele neogotische k e r k e n w a a r o n d e r die v a n de parochie N o o r d h o e k (1898) i n T i l b u r g en v a n het R i j k s m u s e u m en het Centraal Station te A m sterdam. De i n h o u d is v o o r z o ' n o p d r a c h t k o r t maar w e l d u i d e l i j k : 'In verband met het stichten van gebouwen voor de thans in deze gemeente gevestigde R.K. Leergangen stellen Burgemeester en Wethouders zich voor [om] voor het gedeelte der gemeente, waar de Leergangen zullen worden gevestigd een uitbreidingsplan te doen vaststellen dat aanpast aan en veiimnd houdt met de wijze waarop de gebouwen zullen worden geplaatst. Daar het vaststellen van dit uitbreidingsplan spoed vereischt, onze directeur van Publieke Werken met werk overladen is en het geioenscht is voor de verfraaiing der stad een uitbreidingsplan vast te stellen dat op bijzondere wijze aanpast aan de plannen welke de leergangen hebben, is de mogelijkheid niet uitgesloten dat aan een particulier architect opdracht gegeven wordt dit uitbreidingsplan te ontwerpen. Voor dit ontwerpen wordt aan U gedacht. Zonder eenige verbintenis van de gemeente ten deze opzichte zou het college van Burgemeester en
Cuijpers d e n k t er niet lang over na. H i j verschijnt in de B e n W - v e r g a d e r i n g van 27 januari en schrijft een dag later een haastig briefje: 'Nadat ik gister namiddag met Uwen Directeur van Gemeente-werken een zeer aangename -wandeling heb gemaakt rond het terrein xoaarozvr des morgens loerd geconfereerd, mag het nuttig zijn, dat ik met enkele -woorden nader bei'estig ivat als overzicht imu die conferentie door mij zoerd aangetekend. Indien door B & W zmn Tilburg mij de opdracht bo-oenbedoeld zoordt -verstrekt, dan neem ik aan om in de kortst mogelijke tijd te bestuderen, te teekenen en te lez>eren een bebomoingsplan als onderdeel -van Uio groot uitbreidingsplan - in regelmatig ozvrleg met Uzven Directeur imn Gem. Werken - in elk gez'al binnen tzvee maanden na ontzmngst z'an de noodige gegezvns. Voor de leergangen daarin een terrein zmn Zfi H.A. aan te zoijzen en eene parochiekerk enz. te plaatsen.' A l s hon o r a r i u m v o o r 'dit gedeeltelijk uitbreidingsplan als geheel -oerkaz'cld z>oor z'illabomo' vraagt hij ƒ400, v o o r 'eene perspectivische teekening en schetsen zmn het type daarop passende -villa's ƒ100 en v o o r de nodige l i c h t d r u k k e n enz. ook nog eens eenzelfde bedrag., tezamen ƒ600. Voor dat b e d r a g w o r d t i n de raadsvergadering van 7 f e b r u a r i krediet gegeven en kan Cuijpers vier dagen later de opdracht w o r d e n verleend. O p 19 april h a d hij al een schetsontwerp gereed, dat o p 17 m e i bij de gemeente b i n n e n k w a m , maar dat diende op enkele technische p u n t e n herzien te w o r d e n , w a a r v o o r een extra h o n o r a r i u m v a n ƒ200 n o d i g was. Tot d a n g i n g alles erg vlot, maar daarna treedt er een vertrag i n g i n , met name de perspectieftekening w o r d t maar niet geleverd. Die is vooral ook n o d i g als basis v o o r de door de Leergangen u i t te schrijven prijsvraag voor h u n gebouw. Die fraaie tekening, n o g steeds berustend i n het Regionaal Historisch C e n t r u m T i l b u r g , k o m t u i t e i n d e l i j k pas o p 9 februari 1920, dus in plaats v a n twee m a a n d e n een jaar na de opdracht, b i n n e n . O p 7 a p r i l bevestigt de secretaris van curatoren, m r . B.J. van Spaendonck op zijn b e u r t de ontvangst. Er k a n g e w e r k t w o r den. H e t 'Ontzoerp partieel uitbreidingsplan, genaamd "Het Villapark"' w o r d t i n de gemeenteraad v a n 7 a p r i l 1920 vastgesteld. N a publicatie k o m e n er v a n belanghebbenden geen bez w a r e n . De definitieve vaststelling v o l g t op 15 juni. H e t is v o o r een goed begrip van hoe over de v o r m en doelstelling van de u i t b r e i d i n g ge-
39
zicht op een kerk een van de meest aantrekkelijke kan zijn, die in het stadsbeeld zijn te maken, werd vanuit het park een laan in de richting van de kerk ontworpen.' D a t w e r d de latere Burgemeester Rauppstraat, i n zijn o n t w e r p v e r t r e k k e n d v a n een d r i e h o e k i g pleintje w a a r alleen n o g villa's en n o g geen bejaardenpension w a r e n v oor zien.
Het partieel uitbreidiigsplan van het villapark, oorspronkelijk vastgesteld door de gemeenteraad van Tilburg op 18-6-1920 en goedgekeurd door Gedeputeerde Staten op 1210-1921. (Coll. RHC Tilburg, Archief van het gemeentebestuur Tilburg, 1908-1937, doss. 1931 W 1313/5).
dacht w e r d w e l a a r d i g o m hier u i t v o e r i g te ci teren u i t de 'Toelichtende beschrijving' bij het p l a n v a n de h a n d v a n Jos Cuijpers zelf. Het uitbreidingsplan omvatte: niet alleen het terrein dat eigenlijk voor den aanleg van het villapark is bedoeld, doch ook de wijk, die een overgang moet maken tusschen het villapark en de oostelijk daarvan gelegen terreinen, welke bestemd zijn voor de bouw van arbeiderswoningen', een soort b u f f e r z o n e dus tussen de hoogste en de laagste klassen, tussen de Korenbloemstraat en de aan te leggen Ringbaan-West, w a a r a a n o o k de n i e u w e parochiekerk was g e p l a n d ; de g r o n d v o o r deze ' k e r k i n het m i d d e n ' wa s al d o o r de moederparochie K o r v e l aangekocht. M e t de b o u w v a n deze overigens n o o i t geheel v o l t o o i d e k e r k - er h a d d e n n o g een transept met koepel en een toren bij gemoeten - naar een o n t w e r p v a n de T ilbu rg s e architect en d i recteur v a n de onder Leergangen horende Academie, H . Bonsel, die er later recht tegenover een h u i s v o o r zichzelf b o u w d e , w e r d o o k opgeschoten. I n het voorjaar v a n 1920 k w a m een commissie v a n v o o r b e r e i d i n g bijeen, w a a r i n o o k b u r g e meester V o n k de B o t h en d r . M o l l e r z i t t i n g h a d d e n (beiden w a r e n ze o o k t o e k o m s t i g parochiaan en kerkmeester). De k e r k w e r d v o l gens een d o o r de b o u w p a s t o o r r u i m 25 jaar later gegeven verslag v a n die bijeenkomst d o o r M o l l e r gezien als de k e r k v a n de Leergangen en d a a r o m beval h i j o o k ' z i j n architect' als b o u w m e e s t e r aan. V o n k de Both noemde i n diezelfde v e r g a d e r i n g de k e r k 'het middelpunt ... van een model-woonwijk'. O p 10 december 1922 w e r d ze g e w i j d , m i d d e n i n de v e l d e n l i g g e n d en d o o r een provisorische w e g v e r b o n den met de Korenbloemstraat. M a a r ze moest straks w e l een functie i n het s t e d e n b o u w k u n d i g o n t w e r p v a n Cuijpers k r i j g e n : 'Daar het ge-
U i t g a n g s p u n t echter v o o r het gehele o n t w e r p v a n de w i j k wa s het n u n o g bestaande andere pleintje aan de Burgemeester Suijsstraat. Dat h a d i n de o p t i e k v a n Cuijpers het zeshoekige v o o r p l e i n v o o r de entree v a n het g e b o u w v a n de leergangen m o e t e n w o r d e n . 'De goede plaatsing van de hoofdgebouwen voor de Leergangen is van het meeste belang, aangezien deze groep het hoofdmoment zal moeten vormen. De hoofdtoegangsweg naar het te bebouwen terrein ligt aan de noordzijde namelijk de rechte rijksweg van Tilburg naar Breda; dit is dus de basis, waarop zal worden gewerkt. Daarvan uitgaande werd een hoofdtoegangslaan, breed 70 M ontworpen [het h u i d i g e n o o r d e l i j k e s t u k v a n de Burgemeester Janssenstraat, S.] tegenover de 2,50 H.A. bestemd voor de hoofdgebouwen der Leergangen, welke als een in hoofdzaak symmetrische groep zijn verondersteld. De middenas van dezen hoofdtoegang is verder Zuidwaarts doorgetrokken, tegenover een der middenpartijen van het gebomo, gunstig Zuidelijk op de zon gelegen.' D i e m i d d e n l a a n z o u d a n i n het z u i d e n weer afgesloten m o e t e n w o r d e n d o o r een zeshoekig p l e i n met villa's. De s i t u e r i n g v a n het g e b o u w v a n de Leergangen heeft dus een d w i n g e n d karakter gehad v o o r de n o g bestaande h o o f d v o r m v a n de w i j k . De l o o p v a n de Burgemeester Suijsstraat en de Burgemeester Janssenstraat z i j n e r d o o r bepaald, het pleintje o p de k r u i s i n g h a d daar toen een specifieke, zij het ander functie d a n n u . T o t zover over de h o o f d s t r u c t u u r v a n de w i j k . M a a r o o k over het karakter en de sfeer w i s t Cuijpers zijn opdrachtgevers het een en ander te vertellen: 'Omdat de geheele indruk van het Villapark vooral zal beheerscht worden door de plaats, die de villa's ten opzichte van elkander innemen, behooren in het plan daarvoor de bouwterreinen reeds in beginsel te worden verdeeld. Wü men komen tot een geheel, dat weer voor langeren tijd zal kunnen gelden als een aanleg, die door schoone lijnen en goede verhoudingen een aangenomen indruk blijft maken, zooals zoe terugvinden in den vrijen park- en stadsaanleg voor den 18' eeuzo, dan is het noodzakelijk om van den beginne af aan, stelselmatig het geheel in verband te behandelen en goed te overzvegen, welke de juiste plaats voor elke villa moet zijn.' H e t a m b i t i e n i v e a u was d u s h o o g , en daar h o o r d e een strenge r e g u l e r i n g bij. Geen 'laissez faire' d u s , ook niet w a t de v o r m g e v i n g v a n de i n d i v i d u e l e h u i z e n be-
treft: 'De gemeente moet het Stadsbestuur de mogelijkheid scheppen om verder ten behoeve van den welstand van het geheel de bebouwing organisch en harmonisch te blijven regelen. Daarmede wordt niet bedoeld dat alle villa's in eenzelfde karakter zouden moeten zijn, maar zeker niet, dat daar tegenover de meest heterogeene ontwerpen willekeurig moeten worden door elkander geworpen. Voor een harmonisch geheel is het noodig, dat in elke laan een verband zal bestaan tusschen de villa's, die men tegelijk kan overzien. Dat verband is vast te leggen door, door evenwicht in den hoofdvorm en overeenstemming in de lijnen; de onderdeden kunnen daarbij volgens speciale eischen of persoonlijke opvatting afwisselend vrij zijn.' Er zat o o k een profetisch en tegelijk een, zij het tamelijk elitair, sociaal element i n zijn visie: 'Te midden van het Villapark zijn enkele groepen zmn gekoppelde woningen geplaatst. Daarmede zoordt een meerz'oudig doel beoogd. Vooreerst is het niet waarschijnlijk, dat binnenkort wel 89 terreinen voor nieuwe villa's zullen worden gevraagd en toch is het spoedig afbouzven van het park zozoel z'oor bezüoners als voor de gemeente gezvenscht. Ten tzveede ligt het in den loop der dingen, dat niet allen even groote villa's bezoonen. Zoo zullen bijv. de jongere gezinnen gaarne in het park in de nabijheid van hun familieleden en vrienden zoenschen te zvonen, maar daarom nog niet aanstonds een groote villa met ruimeren tuin zoillen betrekken. Ten derde zal het voor den bezooner en voor den bezoeker gezvenscht zijn, als het bouzvkundig aspect groote af-
Ardiitect H. Bonscl (1886-1941). (Coll. RHC Tilburg).
zoisseling vertoont. Waar de stichting zmn de R.K. Leergangen de hoop loettigt, dat een monumentaal, zij het toch eenz'oudig hoofdgebouzo de kern zal vormen, doen de vele losse z'illa's reeds als een vroolijke tegenstelling aan. Maar ook die verspreide huizen kunnen te talrijk zoorden, zoodat enkele vaste kernen voor het zeshoekige plein noodig zijn om ook in de voorstelling van den wandelaar vaste punten te scheppen, die hij licht onthoudt en die hem dus steeds den zoeg zullen zoijzen. Deze aaneengesloten bouzvgroepen zijn zoodanig geplaatst, dat zij telkens een afgesloten groepje zmrmen. Zeker zal hun stichting het best tot stand komen, als personen in zoier levenswijze een zekere mate van overeenstemming bestaat, gezamenlijk tot den bouzo besluiten; ook aan coöperatief bouzven en andere combinaties is hier gedacht. Verder is het mogelijk, dat de bouzo dier groepen door een lichaam, hetzij de gemeente of een bouioonderneming, zoordt ter hand genomen en de huizen daarna zoorden verhuurd.' Cuijpers zal zeker n o g niet gedacht hebben aan de later i n de jaren zestig en zeventig i n universitaire k r i n g e n zo p o p u l a i r e w o o n c o m m u n e s , maar zijn idee over initiatieven v a n ' l i c h a m e n ' bij de realisering v a n projecten z o u voor zijn villap a r k straks w e l de enige oplossing blijken te zijn. Ten slotte heeft h i j o o k n o g ideeën over het heilzame samengaan v a n beheerste n a t u u r en architectuur en aansluitend geeft hij zijn i n s p i ratiebron prijs: 'Naar mate het overdreven individualisme van een voorgaande periode meer op den achtergrond zoordt gedrongen, zoordt ook door architecten meer en meer ingezien, dat elk bouzozoerk in zijn uiterlijke verschijning aflxankelijk is zmn de omgeznng. Die omgeving zal in dit park allereerst de plantennatuur zijn, maar deze treedt steeds zeer bescheiden terug achter den sterken indruk, die zoerken van menschenhand te midden der natuur maken. Hoezeer de aanvullende beplanting zeker kan bijdragen om de overgangen tusschen de opvolgende gebouzoen minder schril te maken, toch zal de totale indruk des te gunstiger zijn naarmate de bouzomeesters der verschillende villa's er beter in slagen een grote mate van verwantschap in hun scheppingen te leggen. Dit zal zelden beter kunnen zoorden gevoeld dan bij een bezoek aan de Engelsche tuinsteden. In het bijzonder Hampstead bij Londen. De rust en gemoedelijkheid, die eiken zoandelaar tusschen de mooie kleine zooningen pakt is één van de goede eigenschappen, die zoo zoeldadig den bezooners aandoen, zoelke in de city den zoerkdag doorbrengen en hier het intieme familie-leven ongestoord kunnen genieten. Al zal het karakter zmn dit park heel zoat hooger aangeslagen zijn door den betrekkelijken levenstandaard der bezooners dan de tuinstad Hampstead, toch mag de zoensch zoorden geuit, dat het karakter van het geheel een even gunstig beeld moge geven van de cultuur van de stad en haar bewoners." ^
KDaVINöPlAN ILPlIIM.ZCaVlICp-ICTiLDUCl;
Jl
j^i Q
" E S E 2 3 E:S3 E H 3 ° Q
löCnAALiAtai)
1^.
" — ^
'ebouwiugsplaii Zorgvlied, getekend in Den
Haaf;1933. (Coll. RHC Tillnirg, Archief vaii het geineeuteheitmir Tilburg,
1908-1937, doss. W 132/20, behorend hij brief nr. 72).
V o o r z o ' n perspectief moest het ambitieuze gemeentebestuur w e i i n v e r v o e r i n g ratcen. H e t op d i t p r o g r a m m a gebaseerde partieel u i t b r e i d i n g s p l a n met de daarbij horende b e s t e m m i n g^ri en v o o r s c h r i f t e n w e r d dus aanvaard, maar daarmee kreeg het bestuur meteen een d u u r b l o k aan het been, zo zal tenminste u i t het v e r v o l g b l i j k e n . V e r k e k e n k a n s e n op fraai 'universiteitskwartier' Tot de bijlagen die de gemeenteraad bij het voorstel tot vaststelling v a n het p l a n aantrof, behoorde ook een lijst van eigenaren v a n percelen b i n n e n de grenzen v a n het p l a n . D a t w a ren een heleboel boeren u i t het westen v a n de stad maar ook enige notabele bewoners v a n de Bredaseweg en enkelen die profijt wensten te trekken u i t de perspectieven die het p l a n Rückert v o o r g r o n d e x p l o i t a t i e b o o d . Daaronder was ook een naamloze vennootschap tot exploitatie van o n r o e r e n d goed, d i e een grote aaneengesloten lap g r o n d h a d v e r w o r v e n precies op de plek waar het g e b o u w v a n de Leergangen was gedacht. O m het p l a n te realiseren z o u dus zeker die g r o n d v e r w o r v e n moeten w o r d e n . M a a r ook i n het algemeen was v o o r de realisering v a n het totale o n t w e r p met een zo d w i n g e n d verkavelings- en stratenplan v e r w e r v i n g zo niet o n t e i g e n i n g v a n de merendeels grote agrarische percelen nod i g . H i e r en daar moest ook een boerderij sneuvelen, met name aan de te v e r v a l l e n V i e r w i n d e n s t r a a t en Berkdijkse Zijstraat. En het belang van de g r o n d v e r w e r v i n g g o l d n o g eens temeer als de gemeente zelf de exploitatie v a n het p l a n i n h a n d e n z o u h o u d e n . En toen k w a m e n de eerste beren o p het p a d . H e t begon al met v e r t r a g i n g d o o r het feit, dat Gedeputeerde Staten kennelijk de t i j d n a m e n v o o r de w e t t e l i j k vereiste g o e d k e u r i n g v a n het p l a n . O p 22 j u n i 1920 w e r d het h u n toege-
z o n d e n . Een jaar later, o p 21 september 1921, h a d m e n i n T i l b u r g na d r i e rappels n o g steeds niets v e r n o m e n . Een v a n die rappels was een boze brief na een gesprek tussen de burgemeester en de Commissaris van de K o n i n g i n , w a a r i n w o r d t gesignaleerd dat maar liefst 11 p l a n n e n , die cruciaal w a r e n v o o r de v o l k s h u i s v e s t i n g i n T i l b u r g , o p g o e d k e u r i n g lagen te w a c h t e n en s o m m i g e zelfs al meer dan twee jaar. De directeur v a n Publieke W e r k e n maakte zich ernstige zorgen, w a n t er w a r e n d o o r particulieren al enige b o u w p l a n n e n v o o r percelen aan de Bredaseweg i n g e d i e n d , die hoew e l op het oog niet i n d r u i s e n d tegen de bed o e l i n g e n v a n het b e s t e m m i n g s p l a n , n u toch n o g niet gerealiseerd k o n d e n w o r d e n , o m d a t ze formeel b i n n e n het plangebied lagen. De g o e d k e u r i n g k w a m e i n d e l i j k o p 12 oktober 1921. Vervolgens w e r d d o o r de gemeenteraad op 20 j a n u a r i v o o r l o p i g en op 2 j u n i 1922 definitief een besluit g e n o m e n tot g o e d k e u r i n g van een p l a n v a n o n t e i g e n i n g v a n g r o n d e n i n het u i t b r e i d i n g s p l a n , die bestemd z o u d e n zijn v o o r de b o u w v a n de Leergangen en de aanleg v a n het stratenplan. Toen g i n g het pas goed fout. Bij K o n i n k l i j k Besluit v a n 5 n o v e m b e r 1923 w e r d de goedk e u r i n g aan d i t p l a n o n t h o u d e n . Waarom? O m d a t , zo l u i d t de f o r m u l e r i n g : 'niet is gebleken in hoever de gemeente zich voorstelt van hare macht gebruik te maken.' Een onteigeningsplan m a g n a m e l i j k geen blanco v o l m a c h t zijn. Er moet een w e l o m s c h r e v e n maatschappelijk doel mee g e d i e n d zijn. En dat was nog erg vaag. W a n t w a t was i n m i d d e l s het geval. H e t p l a n zoals het er lag o p de g r o n d e n w a a r o p het moest w o r d e n gerealiseerd en i n een tijd v a n sterk o p l o p e n d e p r i j z e n en malaise i n de i n d u s t r i e was a l l e r m i n s t o p korte t e r m i j n u i t voerbaar en zeker niet toen de Leergangen een onzekere factor w a r e n g e w o r d e n . H e t p l a n v a n Cuijpers en het d a a r o p i n m i d d e l s gebaseerde nadere o n t w e r p v a n 'huisarchitect' Bonsel was r o n d u i t te d u u r . Z e l f z u l l e n curatoren h u n a m b i t i e u z e p r o g r a m m a v a n eisen ook w e l hebben bijgesteld, w a n t het o o r s p r o n k e l i j ke p l a n z o u ongeveer twee m i l j o e n zijn gaan kosten. Er k w a m n u een n i e u w e o p d r a c h t v o o r een o n t w e r p v o o r een g e b o u w v a n zes t o n . V o o r dat b e d r a g stapte m e n i n de l o o p v a n 1923 naar het gemeentebestuur o m de i n de overeenkomst v a n 1918 toegezegde renteloze len i n g te k r i j g e n . En n u overspeelde het gemeentebestuur z i j n h a n d . Waarschijnlijk o m toch v e r z e k e r d te z i j n v a n een g e b o u w met all u r e w e r d het b e d r a g alleen maar toegezegd als de Leergangen v o o r tien t o n z o u d e n b o u w e n en dus zelf v o o r het verschil v a n vier t o n
garant z o u b l i j v e n . Dat z o u n a m e l i j k i n overeenstemming zijn met de geest v a n het i n 1918 gesloten contract. Juridisch was die stelling echter niet houdbaar. De Leergangen zagen vervolgens af v a n de n i e u w b o u w i n het gep l a n d e v i l l a p a r k , waarmee d u s eigenlijk ook de voornaamste reden v o o r dat p a r k , althans o p die schaal en met die allure v e r v i e l . De onth o u d i n g v a n de g o e d k e u r i n g v a n het onteigen i n g s p l a n h a d d u s w e l goede g r o n d e n . De Leergangen z o u d e n u i t e i n d e l i j k een veel bescheidener huisvestingsplan realiseren. I n 1924 g i n g de gemeente m o k k e n d a k k o o r d met een financiële bijdrage v a n slechts twee t o n en een jaarlijkse subsidie v a n ƒ 5000 ten behoeve v a n de aankoop v a n de v i l l a ' T i v o l i ' aan de Bosscheweg als bestuurszetel en de b o u w v a n een bescheiden lesgebouw o p het daarbij behorende terrein. Later z o u daar o o k n o g het c o n s e r v a t o r i u m een plaats k r i j g e n . De k u n s t academie t r o k i n het g e b o u w v a n de Bank v a n L e n i n g i n de Schoolstraat. Z o is de situatie tot ver na de T w e e d e W e r e l d o o r l o g gebleven. Tot 1962 v o n d zelfs de i n 1927 verzelfstandigde R.K. Handelshogeschool, dan i n m i d d e l s Katholieke Economische Hogeschool g e w o r d e n , i n de g e b o u w e n aan de Bosscheweg een onderkomen.
Perspectief bouwplan Zorgvlied, 1933 (Coll. RHC Tilburg, Archief van het gemeentebestuur Tilburg, 1908-1937. doss. W132/20, behorend bij brief nr. 23).
De kansen op een fraai ' u n i v e r s i t e i t s k w a r t i e r ' m e t z o w e l bestuurs- en o n d e r w i j s g e b o u w e n alsook w o n i n g e n v o o r docenten en ander h o ger personeel o p 'zichtlocatie' langs de Bredaseweg en de n i e u w e r i n g b a a n w a r e n d u s v o o r goed v e r k e k e n . H e t is d a a r o m des te o p m e r k e lijker, dat het gemeentebestuur bij de n u n o o d zakelijk g e w o r d e n w i j z i g i n g v a n het bestemm i n g s p l a n vasthield aan de oorspronkelijke opzet en karakter v a n de w i j k . H e t moest toch een v i l l a p a r k met allure b l i j v e n . De daarbij passende v e r k a v e l i n g w e r d e e n v o u d i g v o o r t gezet o p de niet meer v o o r de Leergangen ben o d i g d e g r o n d . H e t zeshoekige pleintje bleef, maar was geen entree meer v o o r het h o o f d g e -
PIDOPiniCr EOUWPl^<,ZOPQVLIED' TILBUDQ-WtDI/lSl
b o u w . Er k w a m e n g e w o o n h u i z e n r o n d en de breedte v a n de straat v a n de Bredaseweg naar daar w e r d v a n 70 meter naar 20 meter teruggebracht t e r w i j l de z u i d e l i j k tak v a n de latere Burgemeester Janssenstraat er voortaan meteen o p aansloot, evenals de twee takken v a n de Burgemeester Suijsstraat. D i t g e w i j z i g d u i t b r e i d i n g s p l a n w e r d v o o r l o p i g goedgekeurd op 8 m e i 1925 en definitief vastgesteld bij raadsbesluit v a n 23 oktober van dat jaar. De g o e d k e u r i n g v a n Gedeputeerde Staten k w a m pas o p 18 j a n u a r i 1928. En dat g i n g niet van een leien dakje. 'Zorgvlied' H e t w o r d t n u tijd o m o p iets opmerkelijks te w i j z e n . De w i j k i n de hoek v a n de RingbaanWest en de Bredaseweg w o r d t zoals w e boven hebben gezien i n 1934 a a n g e d u i d als het p l a n ' Z o r g v l i e d ' . Z o is zij n u ook nog algemeen bek e n d . Maar tot n o g toe zijn w e die b e n a m i n g v o o r de w i j k i n de p l a n n e n en de daarmee samenhangende stukken niet tegengekomen. De naam bestond echter al w e l . Z i j w e r d namelijk gevoerd d o o r de b o v e n al genoemde exploitatiemaatschappij die e i n d 1917 was opgericht en die o p 31 j u l i 1918 en 5 maart 1919 de g r o n den h a d v e r w o r v e n die enige jaren later bestemd w e r d e n v o o r het gebouw van de Leergangen. Maar dat was niet de bestemm i n g die de maatschappij naar eigen zeggen reeds lang v o o r ogen had gestaan. Althans m e n kan zich afvragen of ze toch niet van stond af aan op twee paarden g e w e d heeft. I n de tijd v a n de aankoop moeten de bestuurderen v a n de N V , de Wollenstoffenfabrikant H . Daniels, de secretaris v a n de Voogdijraad M . Denteneer, de k o o p m a n Jos. Maassen, de advocaat m r . H . Scheidelaar (hij w e r d later l i d v a n de gemeenteraad en i n de jaren '30 w e t h o u d e r ) , de grossier i n manufacturen P. Smits, de k o o p m a n H . v . d . Velden en de commissionair i n Effecten C o r n . v . d . Ven, allen naar het lijkt i n de hogere k r i n g e n goed ingevoerde lieden, al o p de hoogte zijn geweest v a n de gedachten over de vestigingsplaats v a n de Leergangen. Hoe het o o k zij, de maatschappij ' Z o r g v l i e d ' maakte toen de gemeente het p l a n g i n g w i j z i g e n meteen bezwaar. Z i j had n u i m m e r s interesse i n de b o u w van een heel ander soort w i j k . Er lag d a n ook van haar sinds 9 november 1923 (let w e l b i n n e n en w e e k na de v e r n i e t i g i n g door de K r o o n van het raadsbesluit tot onteigening en k o r t nadat b e k e n d was g e w o r d e n , dat de plannen van de Leergangen niet d o o r g i n g e n ) een p l a n bij de gemeente v o o r de b o u w daar v a n 227 arbeid e r s w o n i n g e n 74 m i d d e n s t a n d s w o n i n g e n en 31 w i n k e l w o o n h u i z e n . D i c h t aaneengesloten b e b o u w i n g dus o p kleine kavels en geen d u r e
onverkoopbare grond.
villa's op
kostbare
lappen
' Z o r g v l i e d ' h a d vrede k u n n e n hebben met schadeloosstelling door v e r k o o p of onteigen i n g v o o r goed g e l d ten behoeve v a n de Leergangen, maar n u w e r d e n ze o p g e z a d e l d met een b e s t e m m i n g v o o r h u n kennelijk d u u r v e r w o r v e n g r o n d , die i n h u n ogen niet of althans niet meer te realiseren was. De gemeente wenste echter niet af te zien van haar p r e s t i g i euze p l a n en h a d overigens ook o p andere g r o n d e n serieuze s t e d e n b o u w k u n d i g e b e z w a ren tegen het plan van Z o r g v l i e d : 'KlaarblijlKeliil< /s het plan zoodanig ontworpen, dat op de eigendommen zooveel mogelijk woningen gebouwd kunnen worden en is de straataanleg naar dien opzet geprojecteerd zonder te letten op eischen van aesthetica of de belangen van andere grondeigenaren.' De ideeën en belangen stonden dus lijnrecht tegenover elkaar. O o k een p a r t i c u l i e re speculant, de k o o p m a n H . G . v a n S t o k k u m , eerst te T i l b u r g later te N i j m e g e n w o o n a c h t i g , die een fors perceel bezat dat d w a r s over de oostelijke tak van de geplande latere Burgemeester Suijsstraat lag, voelde zich g e d u peerd.
44
Verkaveliiigsplan Zorgvlied uit brochure 'Ideale moderne woningen in het park "Zorgvlied' te Tilburg' van makelaar j . van der Meeren. (Coll. RHC Tilburg).
Talloos zijn n u de bezwaarschriften en daaromheen hangende correspondentie, d i e i n de jaren 1925 tot 1928 tussen deze b e z w a a r d e n en de gemeente w e r d e n gewisseld. De zaak w e r d tot aan de K r o o n toe u i t g e v o c h t e n . En uiteraard - dat zat i n de procedure - w e r d e n o o k Gedeputeerde Staten erin g e m o e i d . Er w e r d schadeloosstelling geëist o p g r o n d v a n een d o o r de gemeente zelf gemaakte v e r o r d e n i n g v a n 1927, w a a r v o o r de gedupeerden d a n v o l gens het gemeentebestuur weer niet i n aanm e r k i n g k w a m . De zaak haalde dat jaar zelfs het l i j f b l a d v a n de directeuren v a n h y p o t h e e k -
banken, als een h o r r i b e l v o o r b e e l d v a n hoe er met de belangen v a n beleggers gesold k o n w o r d e n . En zo sleepte de zaak z i c h jaren v o o r t . H e t dossier is n o g steeds meer d a n een decimeter dik!'' H e t z o u te ver voeren o m de hele strijd hier n u i n detail te gaan v o l g e n , zeker niet waar het de procedurele verschillen v a n o p v a t t i n g betreft. D a n zou o o k op d i t papier de w i j k n o o i t aan realisering toekomen. M o e i z a a m naar een oplossing U i t e i n d e l i j k is er onder regie v a n Gedeputeerde Staten een soort c o m p r o m i s bereikt. Z i j w e z e n bij brief v a n 2 augustus 1925 de gemeente na een h o o r z i t t i n g v a n partijen o p het feit, dat ze w e l i s w a a r volgens de letter v a n de w e t i n haar gelijk stond, o m d a t het slechts een tussentijdse w i j z i g i n g op g r o n d v a n o n o m keerbare feiten betrof, maar dat de zaak i n w e r k e l i j k h e i d w e l w a t genuanceerder lag. H e t was alleszins aannemelijk, dat n u het door de beslissing v a n de Leergangen en de i n m i d d e l s v e r a n d e r d e conjuncturele o m s t a n d i g h e d e n niet meer zo v a n z e l f s p r e k e n d was dat de de p l a n n e n v a n de gemeente u i t v o e r b a a r z o u d e n z i j n . Gedeputeerde Staten en i n geval v a n beroep eventueel o o k de K r o o n straks bij de w e t telijk v e r p l i c h t e h e r z i e n i n g na 10 jaren v a n het u i t b r e i d i n g s p l a n , w e l eens h u n g o e d k e u r i n g daaraan z o u d e n k u n n e n o n t h o u d e n . De p l a n nen v a n de gemeente z o u d e n o o k d a n toch niet 'in de naaste toekomst' - een vereiste v a n de wet - k u n n e n w o r d e n uitgevoerd. Bovendien was het t o c h o o k b i l l i j k o m o o g te hebben v o o r de belangen van de grondeigenaren. D a n was het maar beter o m n u al met de grondeigenar e n tot een v e r g e l i j k te k o m e n . De gemeente moest als ze het p l a n niet w i l d e w i j z i g e n de g r o n d maar v o o r een b i l l i j k e prijs k o p e n . Gedeputeerde Staten k e u r d e n d u s de w i j z i g i n g op 18 j a n u a r i 1928 w e l i s w a a r goed maar met de u i t d r u k k e l i j k e o v e r w e g i n g dat ze zich het recht v o o r b e h i e l d e n o m de b e z w a r e n 'eventueel te zijner tijd', dat is bij de w e t t e l i j k voorgeschreven h e r z i e n i n g i n 1930 'nader te o n d e r z o e k e n ' . D a t was een d u i d e l i j k e w a a r schuwing. Eerst w e r d n o g geprobeerd o m de zaak conf o r m de i n 1927 vastgestelde planschadeverord e n i n g o p te lossen. T o t v e r g o e d i n g z o u d i e n tengevolge k u n n e n w o r d e n overgegaan als het p l a n v a n ' Z o r g v l i e d ' elders i n de gemeente z o u w o r d e n u i t g e v o e r d . I n m a a r t 1929 deelde de maatschappij echter mee d a a r v o o r geen geschikt terrein te v i n d e n en n u b o o d ze de g r o n d e n aan de Bredaseweg te k o o p aan aan de gemeente. Vervolgens k w a m het volgende h o o f d s t u k i n het d r a m a . De gemeente liet de g r o n d c o n f o r m de geijkte p r o c e d u r e d o o r d r i e o n a f h a n k e l i j k e s c h a t t e r s t a x e r e n , m a a r de
dat de r u i m t e tussen de Burgemeester Rauppstraat en de B e r k d i j k w e r d v o l g e b o u w d . Bov e n d i e n h i e l d de Burgemeester Suijsstraat ten oosten v a n het pleintje op en k o n d e n op de toen d o r r e vlakte, waar n u de G G D staat, tot ver i n de jaren v i j f t i g nog circussen staan of met K o n i n g i n n e d a g kinderspelen of een concours h i p p i q u e w o r d e n georganiseerd. Hoe het toch n o g zover is gekomen en op een architectonisch toch n o g niet zo onaardige w i j ze - d e n k e n w e aan een bouwmeester als D u d o k - zal i n een v e r v o l g a r t i k e l w o r d e n verhaald.
Liiclitopiiniue van villapark Zorgvlied in aanbouw. Op de voorgrond pension Marienhage,1935. (Coll. RHC Tilburg).
Maatschappij deelde o p 10 j u l i mee, dat zij 'naii hare terreinen en lioogere waarde toekende' d a n de d o o r de schatters vastgestelde prijs v a n ƒ2,25 per m^. Vervolgens w e i g e r d e n ze n o g en t i j d lang h u n aandeel i n de schattingskosten te betalen. Een zo t i k t e n de uren, dagen en maand e n w e g en n o g steeds h a d pastoor De Klijn v a n u i t z i j n n i e u w e pastorie aan de p r o v i s o r i sche Ringbaan-West het u i t z i c h t o p roggevelden, zoals hijzelf bitter i n zijn gedenkboek bij het z i l v e r e n j u b i l e u m v a n zijn parochie schrijft. H e t z o u n o g v i j f j a r e n d u r e n v o o r d a t er tegenover zijn k e r k de eerste villa's k o n d e n w o r d e n g e b o u w d en een zijde van het d o o r Cuijpers o n t w o r p e n pleintje plaats zou bieden aan de ingangsvleugel van het d o o r architect K r o p holler o n t w o r p e n pension Mariëngaarde.'' Een v a n de villa's, het n o g bestaande " D o u c e m e n t " , w e r d o p m e r k e l i j k genoeg geheel i n de lijn v a n de oorspronkelijke b e d o e l i n g v a n de w i j k g e b o u w d i n o p d r a c h t v a n een jonge hoogleraar v a n de Handelshogeschool prof. d r . J.E. de Q u a y . M a a r het p l u k j e h u i z e n v o o r welgestelden daar is n u n o g het enige onderdeel van het ' V i l l a p a r k ' dat qua allure aan die b e d o e l i n g gestalte geeft. Toen w e r d e n e i n d e l i j k o o k aan de andere kant van de w i j k de eerste h u i z e n g e b o u w d o p de g r o n d e n van " Z o r g v l i e d " . Dat k o n pas nadat het h e r n i e u w d e u i t b r e i d i n g s p l a n de nodige r u i m t e gegeven had o m uitgaande van het overigens slechts op o n d e r d e l e n g e w i j z i g d e stratenplan w a t m i n d e r prestigieuze b o u w p l a n n e n te realiseren. Dat gebeurde tussen 1934 en 1936 i n het n o o r d e l i j k deel v a n de w i j k . Verder is m e n voor de o o r l o g niet meer gekom e n en daarna d u u r d e het ook n o g even v o o r -
Laten w e hier ter v o o r l o p i g e afsluiting pastoor De K l i j n n o g eens aan het w o o r d , die i n 1947 in het gedenkboek v a n zijn parochie zijn frustraties v a n zich af moest schrijven. De m a n had een typische stijl met zeker w a t o v e r d r i j v i n gen, maar als w e het al met een k l e i n korreltje zout nemen, is het toch een aardige samenvatt i n g v a n hoe het hele verhaal hierboven door b e t r o k k e n tijdgenoten is ervaren. H i j verhaalt hoe hij zich als pas aangesteld b o u w p a s t o o r op de hoogte g i n g brengen van de perspectieven, de kansen en mogelijkheden van zijn toekomstig herderlijk werkterrein: 'Een goed veldlieer moet eerst liet terrein verkennen. Dat terrein in "De Schijf bood zoeinig aantrekkelijks: akkerland ...en nog eens akkerland... Verder de nog zoeinig bebouzode en onzvrlichtc Bredase Weg, eindelijk de iwg niet verharde gedeeltelijk onbebouzode straten, als Akkerstraat, Meelstraat, Berkdijkse Zijstraat enz. Diepe karsporen bemoeilijkten het verkeer, stofwegen in de zomer en modderpoelen in de zointer. De zoelzoillende "Publieke Werken" zmn Tilburg gaz'cn moed en licht; zij ontvouzoden een toekomstbeeld: 't zou hier een der fraaiste uitbreidingen van Tilburg zoorden ... 't neusje zmn de zalm! Alle bestaande zoegen zouden zoorden z'erhard! De terreinen achter de kazerne zoaren bestemd voor de bouzo van tzoee a drie honderd schitterende arbeiderszooningen met achteren vóórtuintjes en zouden "de Schildersbuurt" zvrmen. De Korenbloemstraat, zoaar "het karretje nog op de zandzoeg reed", zou in een grote zvrkeerszoeg zoorden herschapen en de "Letterkundigenbuurt" omzomen. Nu zoerden meerdere kaarten op tafel gezoorpen o.a. de uitbreiding "Het Villa-park", ontzoerp zmn Dr. Cuijpers, deskundige Z'Oor stadsuitbreidingen. Dit ontzoerp omzmtte het gehele terrein zmn af de Korenbloemstraat tot het Belgische spoor, zmn af de Bredase Weg tot aan de Berkdijk, zoelk terrein geheel zou zoorden onteigend. Het zoerd doorsneden zmn Noord naar Zuid door de beroemde Ringbaan, die als een gordel van smaragd om Tilburg zou slingeren en de grote zvrkeerszoeg zou zoorden. De tramlijnen zoaren reeds uitgestippeld met zoachthuisjes en stopplaatsen, 't Zouden dubbele zoegen zijn voor de komende en vertrekkende
Pastoor W././. dc Klijn (1884-1958) van parochie H. Margarita Maria van 1922-1958. (Coll. RHC Tilburg).
de Bredase Weg, om als Rector van de dicht te wonen bij zijn geestes-kind.
Leergangen
Verder zou in
de naaste toekomst in de onmiddellijke
nabijheid
een statig station loorden gebouwd, dat zijn weerga in den lande niet kende. De Belgische lijn, die de "Rapides"
van Parijs en Brussel zou te verzwelgen
krijgen, zou buiten Tilburg worden gelegd, tenvijl de bestaande lijn zou zoorden opgebroken en veranderd in een Boulevard. ontplooiing
Welke pastoor zou bij de
van zulke plannen
niet
watertanden?
U moet echter iwoit vergeten, dat Tilburg in de dagen in de zoeelde zmn een hoog-conjunctuur en zich al een zoereld-stad
niet z'oorstellen, dat de hoog-conjunctuur had in de lagere regionen,
leefde
zoaande. Het kon zich "de
een zusje
Laag-conjunctuur"
genoemd.' A l d u s een sarcastische en teleurgestelde herder, die toen h i j d i t opschreef, w i s t dat h e m een fata m o r g a n a v o o r ogen was gebracht. (wordt vervolgd)
man. Ten Oosten frisse Z'Oor
zmn deze verkeersioeg
Midden-standszooningen
de zoerknemende als zoerkgevende,
z'oor de zoerkschuzoende!
Ten
zouden
z'errijzen, Westen
zozoel
ook zoel
Noten 1.
zmn de
prospectus. Bibliotheek Regionaal Historisch C e n t r u m
Ringbaan zou het hier lang Z'erbeide en besproken "Villapark"zoorden Patriciërs-huizen. Luchtopname van villapark Zorgvlied in aanbouzv. Op de voorgrond pension Marëngaarde, op dc achtergrond het parochiecentrum aan de Ringbaan-West, 1935. (Coll. RHC Tilburg).
geëffectueerd
met ongez'eer 80
T i l b u r g (RHCT), nr. 2879. 2.
In 't midden zmn dit gebouzoen-
complex zou het instituut
"De Leergangen"
Ideale moderne ivonhtgen in het park "Zorgvlied" te Tilburg,
J.H.E. Rückert, Het uitbreidingipian der Gemeente
Tilburg,
(1917) met kaarten; Kees Doevendans e.a., Stadsvorm
zijn
Tilburg, historische ontwikkeling: een methodisch morfologiscli
home krijgen, dat op een millioen zoerd geschat. Dr.
onderzoek ( E i n d h o v e n / T i l b u r g , 1993), 115 v v . ; Paul van de
Cuijpers had ook daarvoor een schitterend
Sande, 'Rückert, R u i g v o o r n en de plannen tot u i t b r e i d i n g
ontzoerp
getekend, dat zoerd getoond. De hoofdleider zmn de
van het stadhuis', in: Tilburg. Tijdschrift
"Academie
monumenten en cultuur, jrg.6, nr. 3 en 4 (1988); Gerard
gangen",
der Schone
Kunsten
de Heer Bonsel,
der R.K.
zou zijn
Leer-
medezoerker
i>oor geschiedenis,
Steijns, ' A c h t e r g r o n d e n bij het ontstaan van de w i j k
zijn. Dr. Moller had zijn woning al gebouzvd aan
Jeruzalem', in: Tilburg. Tijdschrift
voor geschiedenis, monu-
menten en cultuur, jrg. 18, nr. 3 (2000). 3.
J.A. Bornewasser, Vijftig jacir Katholieke Leergangen 19121962 ( T i l b u r g , 1962), p. 67 v v . ; T h . G . A . Hoogbergen, 'Confessionalisering van het onderwijs', i n : H.J.F.M. van den Eerenbeemt (red.) Geschiedenis van Noord-Brabant, deel 2 ( A m s t e r d a m / M e p p e l , 1996), p . 361 v v . ; RHCT, Archief van het gemeentebestuur van T i l b u r g 1908-1937, geheime n o t u len van de gemeenteraad 1918. N.B. D i t archief w o r d t geciteerd met de oude n u m m e r i n g . Momenteel is het archief i n b e w e r k i n g . Een concordans is echter voorzien.
4.
RHCT, Archief van het gemeentebestuur vari T i l b u r g 19081937, dossier 1919 1115.
5.
RHCT, Archief van het gemeentebestuur van T i l b u r g 19081937, dossier W1313/16,1921-1928. In d i t dossier onder andere: 'Mededeelingen aan de leden der Vereeniging van Directeuren van H y p o t h e e k b a n k e n , door de directeuren der N . V . Utrechtse H y p o t h e e k b a n k te Utrecht', n r 30, 28 december 1927, met d a a r i n het artikel 'Goederen buiten d e n h a n d e l ' over de Tilburgse zaak.
6.
W.J. de K l i j n , Gedenkboek der parochie H . Margarita Maria Bredaseweg te T i l b u r g bij haar zilveren j u b i l e u m (Tilburg, 1947).
