Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumententen en cultuur Verschijnt driemaal per jaar
Ten geleide H e t enkele m a a n d e n geleden verschenen s t a n d a a r d w e r k Tilburg,
stad
met een levend verleden bracht de l i j n e n en o n t w i k k e l i n g e n i n de geschiedenis v a n T i l b u r g scherp i n beeld. H e t g i n g o m de w o o n - en w e r k g e meenschap i n d i t gebied als geheel, zaken die v a n belang w a r e n v o o r alle T i l b u r g e r s . De geschiedenis v a n i n d i v i d u e l e T i l b u r g e r s k w a m
Jaargang 20, nr. 1 maart 2002
-
w a a r n o d i g - ook w e l ter sprake maar de aandacht w a s d a n zoals het een s t a n d a a r d w e r k b e t a a m d , s u m m i e r . I n d i t t i j d s c h r i f t gaat het over één specifieke T i l b u r g e r en z i j n levensverhaal.
Uitgave Stichting tot Behoud v a n Tilburgs Cultuurgoed K.V.K.: S 41096029 • ISSN: 0168-8936
H e t is niet de m i n s t bekende: pater Petrus D o n d e r s , i n T i l b u r g , maar o o k ver d a a r b u i t e n beter b e k e n d als Peerke D o n d e r s . A a n l e i d i n g is o n der meer een o p n i e u w toenemende b e l a n g s t e l l i n g v o o r de zaligverk l a a r d e T i l b u r g s e w e v e r s z o o n . D a t k o m t b i j v o o r b e e l d t o t u i t i n g i n een
Redactie Henk van Doremalen Ronald Peeters
scholenproject. Een tweede reden is het restauratieproject v a n de kathe-
Vormgeving Ronald Peeters Bart Gladdines
T w e e auteurs schrijven over het l e v e n en w e r k e n v a n en de h e r i n n e r i n -
Stukken voor de redactie te zenden aan redactiesecretariaat t.a.v. Ronald Peeters Montfortanenlaan 96 5042 CX T i l b u r g
h a r d e realiteit v a n het l e v e n o p de H e i k a n t , de m o e i z a m e w e g naar het
Abonnement € 12,48 instellingen en bedrijven € 14,75 Losse nummers verkrijgbaar i n de boekhandel (€ 4,00) Abonneren door overmaking op de rekening van de Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed te T i l b u r g
lia w o r d e n die ook w e l g e n o e m d . De bedevaartplaats i n T i l b u r g - N o o r d ,
Gironummer 5625554 AMRO-bank rek.nr. 42.81.63.343 onder vermelding v a n 'abonnement 2002' Foto's Indien niet anders vermeld: Fotocollectie van het Regionaal Historisch Centrum Tilburg. Omslagfoto: Peerke Donders, i n 1925 geschilderd door A l b i n Windhausen (coU. Petrus Donderskapel, Tilburg) Opmaak en druk Drukkerij-Uitgeverij H . Gianotten B.V., T i l b u r g
draal i n Paramaribo, w a a r D o n d e r s b e g r a v e n l i g t . De extra revenuen v a n d i t i n een grotere oplage g e d r u k t t i j d s c h r i f t gaan naar d i t d o e l .
gen aan Peerke D o n d e r s . C u l t u r e e l a n t r o p o l o g e K a r i n Bijker gaat v o o r a l i n o p de levensloop, de priesterschap, het v e r t r e k naar S u r i n a m e en het w e r k e n onder erbarmelijke o m s t a n d i g h e d e n o n d e r de melaatsen. Naast de aantoonbare historische realiteit k o m e n daarbij o o k meer o p m y t h e v o r m i n g gebaseerde zaken aan de orde. Journalist en p u b l i c i s t P a u l Spapens gaat i n o p verschillende zichtbare h e r i n n e r i n g e n aan Petrus D o n d e r s i n T i l b u r g en o m g e v i n g ; d e v o t i o n a beelden zoals o p de hoek v a n het W i l h e l m i n a p a r k , schilderijen en r e l i k wieën. Vaak z i t er een w o n d e r l i j k e geschiedenis achter. Spapens geeft een t o e l i c h t i n g b i j verschillende stoffelijke h e r i n n e r i n g e n aan Peerke Donders. H i s t o r i c u s en archivaris Paul v a n D u n , criticaster v a n het eerste u u r v a n de w i j z e w a a r o p de geschiedschrijving v a n de stad w a s opgezet, is d o o r de redactie g e v r a a g d , o m aandachtig en k r i t i s c h te lezen i n het boek T i l b u r g , stad m e t een l e v e n d v e r l e d e n . H e t l e i d d e tot een uitgebreide bespreking. De redactie
Inhoud 3
Karin Bijker: Leven en werk van de zalige Peeke Donders
13
Paul Spapens: Stoffelijke herinneringen aan een nog altijd populaire Peerke's devotionalia
Tilburger
25
Paul van D u n : Tilburg, stad met een levend verleden Een bespreking
43
Tilburg kort: Tilburg signalement XLVIII Actie restauratie houten kathedraal Peerke Donders in Paramaribo
Een bijzonder Tilburgs missionaris Leven en werk van de zalige Peerke Donders' Karin Bijker'
* Mevrouw drs. C. Bijker (1962) studeerde Culturele Antropologie aan dc Vrije Universiteit te Amsterdam. In 1987 verrichtte zij in het kader van haar afstuderen onderzoek naar het ontstaan en de ontwikkeling van de devotie tot Peerke Donders in Tilburg. Na haar afstuderen in 1988 zette zij dit onderzoek nog enige tijd voort. In 1989 verrichtte zij aanvullend onderzoek in Suriname. Karin Bijker is werkzaam als onderwijscoördinator van de faculteit SociaalCulturele Wetenschappen aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.
Reconstructie van het geboortehuisje van Peerke Donders (rechts) aan de Moerstraat. Uit:]. Kronenburg CssR, De Eerbiedw. Dienaar Gods Petrus Donders. Nieuioe Levensbeschrijving (Tilburg 1925).
Peerke Donders werd op 27 oktober 1809 in Tilburg, aan de Heikant, geboren, in een klein huisje aan de Moerstraat, dat tegen een grotere woning aanleunde. Het huisje bestond uit een huiskamer, een weefkamer en een schuur. Vader Arnold Donders werkte als huiswever voor een Tilburgse lakenfabriek. Huiswevers kregen garen en andere benodigdheden van de fabrikant, weefden thuis de lakens en leverden die af bij de fabriek.
D
it w e r k bracht vaak n a u w e l i j k s genoeg geld o p o m een gezin te k u n n e n o n d e r h o u d e n . Een bescheiden a a n v u l l i n g leverde het kleine stukje g r o n d dat de meeste families bezaten. M a a r al met al l e i d d e n deze mensen een a r m o e d i g bestaan onder slechte hygiënische o m s t a n d i g h e d e n . Peerke's moeder, Petronella v a n den Brekel, stierf toen hij zes jaar o u d was. R u i m een jaar later hert r o u w d e A r n o l d D o n d e r s m e t Johanna M a r i a v a n de Pas, d i e volgens de o v e r l e v e r i n g een goede stiefmoeder was v o o r Peerke en diens jongere broer M a r t i n .
E e n vrome weverszoon O n d a n k s haar goede zorgen w a r e n de beide jongens niet e r g sterk. M a r t i n was gehandicapt d o o r een v e r g r o e i i n g v a n zijn ruggengraat en Peerke h a d een z w a k gestel. Z o z w a k zelfs dat zijn bezorgde vader h e m , zoals de mare gaat, bij regen v a n school k w a m halen, h e m i n een meelzak liet s p r i n g e n en h e m op zijn r u g naar h u i s d r o e g . A a n l e i d i n g v o o r vader Donders' b e z o r g d h e i d was waarschijnlijk dat hij voor Petronella v a n d e n Brekel al twee eerdere echtgenotes en d r i e jonge k i n d e r e n h a d verloren. M a a r al h a d h i j d a n een z w a k gestel, de kleine Peerke h a d een sterke w i l : al op vijf- of zesjarige leeftijd gaf h i j b l i j k v a n z i j n wens priester te w o r d e n . H i j gaf hieraan i n z i j n spel u i t i n g : hij b o u w d e altaartjes en een kapelletje v a n klei, hij speelde misje en h i e l d preekjes v o o r de k i n deren u i t de b u u r t , staande i n een wastobbe. Tot zijn t w a a l f d e jaar g i n g Peerke Donders naar school, w a a r hij een stille, toegewijde, maar niet al te intelligente l e e r l i n g schijnt te zijn geweest. N a d i e n moest Peerke bijdragen aan het g e z i n s i n k o m e n . H i j leerde eerst o m te spinnen, daarna h i e l p h i j zijn vader bij het w e v e n . N a a r v e r l u i d t was hij tijdens de vele u r e n achter het w e e f g e t o u w v o o r t d u r e n d aan het b i d d e n . D i t k w a m zijn w e r k u i t e r a a r d niet alt i j d ten goede. Z o z o u z i j n werkgever, de l a k e n f a b r i k a n t Janssens-Van Buren, w e l eens hebben geklaagd over de k w a l i t e i t v a n het d o o r Peerke geleverde w e r k . ' A c h neen', zei h i j d a n , 'daar staan geen h a n d e n aan; ' t is een sukkelaar. M a a r m e n moet het h e m vergeven, hij heeft het te d r u k met O n z e n L i e v e n Heer'.^ E e n langgekoesterde w e n s Z i j n v o o r het gezin D o n d e r s noodzakelijke w e r k w e e r h i e l d Peerke er niet v a n vaak de k e r k te bezoeken. H i j w o o n d e de zondagse missen bij en g i n g b o v e n d i e n dagelijks i n alle vroegte ter kerke o m te b i d d e n . Verder g i n g hij twee keer per week ter c o m m u n i e . De i n getogen religiositeit, die h i j hierbij aan de dag zou hebben gelegd, v i e l de pastoor op en hij zag er een b e s t e m m i n g v o o r : h i j v r o e g Peerke de k i n d e r e n u i t de b u u r t godsdienstles te ge-
Geroman tiseerde pren tjes naar A. Windhausen over het leven van Peerke Donders, uitgegeven als ansichtkaarten, v.l.n.r.: Peerke preekt als kind in een wastobbe, in gebed in dc Hasseltse kapel en zijn aankomst in Suriname, (coll. RHC Tilburg).
v e n . D i t was na de preekjes v a n u i t de wastobbe een tweede stap i n de r i c h t i n g v a n een n o g altijd ver ideaal: priester w o r d e n . D a t ideaal was v o o r a l o o k ver o m d a t de o p l e i d i n g tot priester i n die t i j d v o o r b e h o u d e n was aan j o n gens u i t gegoede Brabantse families. Toch t r o k Peerke D o n d e r s , toen h i j tot v i j f keer toe was a f g e k e u r d v o o r m i l i t a i r e dienst v a n w e g e z i j n z w a k k e g e z o n d h e i d en u i t e i n d e l i j k v r i j s t e l l i n g v a n de d i e n s t p l i c h t kreeg, de stoute schoenen aan. I n 1831 schreef h i j z i j n biechtvader, W . v a n de V e n v a n parochie het G o i r k e , een brief w a a r i n hij zijn langgekoesterde w e n s u i t e e n zette. H i j was toen 22 jaar o u d . De pastoor kende Peerke goed; h i j was reeds i n 1817 als kapelaan o p het G o i r k e g e k o m e n en was er vanaf 1826 pastoor.^ M a a r V a n de V e n h a d gegronde redenen o m te aarzelen aan het verzoek te v o l d o e n . De k a n d i d a a t was i m m e r s niet b i j z o n d e r begaafd en o n t w i k k e l d , h i j was a r m en k o n n a u w e l i j k s gemist w o r d e n i n het gezin. A n d e r z i j d s was de jonge D o n d e r s overt u i g d v a n zijn doel en een v o o r b e e l d v o o r de parochianen. De pastoor was hoe d a n o o k v a n m e n i n g d a t hij de v a s t h o u d e n d h e i d v a n z i j n biechteling moest belonen. Naast zijn eigen persoon v o n d hij n o g twee weldoeners o m Peerke's studie aan het kleinseminarie f i n a n cieel m o g e l i j k te m a k e n . H e t g i n g o m G . W . v a n Someren, die v a n 1826 tot 1829 kapelaan v a n het G o i r k e was geweest, en later professor i n de wijsbegeerte aan het k l e i n s e m i n a r i e en professor i n de theologie aan het g r o o t s e m i narie w e r d , en de tot een T i l b u r g s e f a b r i k a n tenfamilie behorende dame Maria A n t o n i a Mutsaerts. Vervolgens pleegde V a n de V e n overleg m e t de regent v a n het k l e i n s e m i n a r i e Beekvliet te Sint Michielsgestel, J.H. Smits. Ze besloten v o o r de late l e e r l i n g een tussenoplossing te kiezen, w a a r d o o r een waarachtige r o e p i n g niet w e r d tegengehouden en tegelijkertijd re-
k e n i n g w e r d g e h o u d e n met een mogelijke m i s l u k k i n g . * Peerke D o n d e r s z o u aan het seminarie w e r k e n als h u i s k n e c h t en m o c h t d a n i n z i j n vrije t i j d studeren. Beide partijen w a r e n b i j deze regeling gebaat o m d a t het kleinseminarie wegens de Belgische O p s t a n d i n 1830 een g r o o t gebrek aan knechten h a d . Bij zijn aankomst o p Beekvliet i n 1831 w e r d Peerke's v o o r k e n n i s getest. M a a r h i j h a d a l leen de lagere school d o o r l o p e n en h a d daar slechts i n de godsdienstige v a k k e n goede resultaten behaald. De regent beoordeelde zijn intellectuele bagage d a n o o k als te g e r i n g en besloot, i n w e e r w i l v a n de overeenkomst met V a n de V e n , dat D o n d e r s v o o r l o p i g alleen als knecht z o u w e r k e n . Desondanks bleef Peerke k e n n e l i j k geloven dat hij ooit z i j n ideaal z o u bereiken. Volgens de o v e r l e v e r i n g oefende h i j z i j n t a k e n n a m e l i j k g e d u l d i g en t o e g e w i j d u i t . Toen de regent en de professoren dat zagen, v o n d e n ze dat h i j een kans moest k r i j g e n . N a een halfjaar m o c h t Peerke D o n d e r s d a n o o k alsnog de lessen v o l gen, en hoefde h i j alleen 's avonds de knechten te h e l p e n . H i j studeerde h a r d maar het resultaat bleef beperkt, behalve o p n i e u w i n de godsdienstige v a k k e n - d a a r i n was h i j altijd een v a n de besten. Z i j n positie als knecht-student was ondertussen n o g a l o n g e m a k k e l i j k . De knechten b e s c h o u w d e n h e m als een flemer en de studenten, v a n w i e de meeste z o ' n tien jaar jonger w a r e n , p l a a g d e n en treiterden h e m . M a a r volgens getuigenissen kreeg h i j u i t e i n delijk toch v a n bijna iedereen m e d e l i j d e n of s y m p a t h i e . Z i j n e i n d e x a m e n legde h i j i n 1837 af, met redelijke cijfers. D e V o o r t p l a n t i i i g des G e l o o f s I n m i d d e l s was A r n o l d D o n d e r s op 28 december 1834 gestorven en z i j n w e d u w e was daaro p teruggekeerd naar haar f a m i l i e i n Enschot. Peerke en M a r t i n h a d d e n het huisje aan de
H e i k a n t af laten breken en de g r o n d v e r k o c h t . M a r t i n was elders i n de kost gegaan, en Peerke h a d g a a n d e w e g z i j n ogen o p de missie gericht. H i j las de A n n a l e n v a n de V o o r t p l a n t i n g des Geloofs en o n t w i k k e l d e het v o o r n e m e n m i s sionaris i n N o o r d - A m e r i k a te w o r d e n . D a t v o o r n e m e n sloot i n zekere z i n aan bij het a d vies d a t de president v a n het grootseminarie, Ph. v a n de V e n , h e m na zijn studie op Beekv l i e t gaf. H i j stelde dat het verstandiger zou z i j n , bij een kloosterorde i n te treden die i n de b u i t e n l a n d s e missie w e r k z a a m was en niet aan de studie o p het grootseminarie te b e g i n nen. V a n de V e n b e t w i j f e l d e of D o n d e r s ' w e l doeners h u n steun z o u d e n a a n h o u d e n . Bij een kloosterorde z o u Peerke i n ieder geval de b e t r e k k e l i j k sterke financiële basis hebben v a n de gemeenschap.
Cf nmiantisccrdc prentjes naar A. Windliausen over het leven van Peerke Donders, uitgegeven als ansichtkaarten, v.l.n.r.: Peerke verpleegt de melaatsen, met de melaatsen op weg naar de Maria-kapel en bij de bosnegers, (coll. RHC Tilburg).
Een groter bezwaar, zoals V a n de V e n z i c h o n g e t w i j f e l d realiseerde, was dat de j o n g e m a n D o n d e r s wegens zijn a f k o m s t niet g e m a k k e l i j k z o u aarden i n de k r i n g e n v a n de Bossche clerus, w a a r een zekere maatschappelijke stand i n g meer d a n w e n s e l i j k w a s . ' W a t er o o k v a n zij, Peerke D o n d e r s , die n o o i t naar het kloosterleven h a d getaald, n a m de raad v a n de president i n acht en b o o d zich aan bij d r i e ordes. Bij alledrie w e r d h i j afgewezen: de jezuïeten v o n d e n h e m te o u d , de r e d e m p t o r i s t e n v o n den d a t h i j over te w e i n i g kennis beschikte en de franciscanen zeiden h e m het over een jaar n o g eens te p r o b e r e n . H i e r o p n a m president V a n de V e n h e m , o p 28-jarige leeftijd, toch maar aan o p het grootseminarie N i e u w - H e r laar, vanaf 1839 gevestigd te H a a r e n . O o k hier studeerde Peerke h a r d , maar h i j boekte n u veel betere resultaten. Z i j n w e l d o e n e r V a n Someren dacht i n m i d d e l s na over Peerke's toekomst. H i j kende zijn belangstelling v o o r de missie en wees h e m o p het t e k o r t aan priesters i n Suriname. V o e l d e de ijverige seminarist e r v o o r i n de k o l o n i e m i s -
sionaris te w o r d e n ? Deze suggestie was alleszins tactisch. Een w e r k k r i n g i n Suriname zou een pijnlijke situatie v o o r alle betrokkenen v o o r k o m e n . D a a r g i n d s z o u Donders m i n d e r u i t de t o o n v a l l e n ; en de missionarissen i n Suriname w a r e n seculiere priesters, zoals hij er zelf ook een zou w o r d e n . M a a r Peerke's belangstelling w e r d pas echt gewekt toen i n 1838 J. G r o o f f , de apostolisch prefect van de Surinaamse missie, die naar N e d e r l a n d was g e k o m e n o m missionarissen te w e r v e n , een lez i n g o p N i e u w - H e r l a a r h i e l d . N a een persoonlijk gesprek met G r o o f f zegde Peerke toe naar Suriname te k o m e n wanneer hij de priest e r w i j d i n g z o u hebben o n t v a n g e n en zijn theologiestudie z o u hebben v o l t o o i d . O p 26 a p r i l 1840 o n t v i n g h i j de lagere w i j d i n gen en het subdiaconaat, een jaar later de d i a c o n a a t s w i j d i n g . H e t was g e b r u i k e l i j k dat er daarna n o g een jaar verstreek v o o r de priesterw i j d i n g p l a a t s v o n d , maar Peerke Donders o n t v i n g deze w i j d i n g al op 5 j u n i 1841. Het is o n d u i d e l i j k w a a r o m . M o g e l i j k twijfelde de bisschop over het tijdstip w a a r o p hij Peerke naar Suriname z o u zenden, en w i l d e hij h e m alvast beschikbaar hebben.^ I n het daarop v o l gende jaar v o l t o o i d e Peerke i n ieder geval zijn studie en was het w a c h t e n op het bericht dat hij k o n v e r t r e k k e n . Toen het zover leek te zijn, h i e l d h i j , op 22 m e i 1842, onder grote belangstelling zijn afscheidspreek i n de k e r k v a n het Goirke. D i t , gezien de voorgeschiedenis opmerkelijke, v o o r l o p i g e h o o g t e p u n t i n zijn levensloop w e r d v o o r het nageslacht vastgelegd i n de Tilburgse C r o n i q u e van Lelie en De Beer: "1842. O p den 22 M e i heeft P. D o n d e r s een afscheidsSermoon g e h o u d e n i n de G o i r k e n sche K e r k . H i j gaat als missionaris naar A m e rica. Gemelde P. D o n d e r s is T i l b u r g e r v a n geboorte en v a n zeer m i n v e r m o g e n d e ouders."^ M a a r de i n s c h e p i n g moest wegens slechte
Kapelaan D o n d e r s was aangedaan door w a t hij w a a r n a m . H i j d r u k t e zijn afschuw u i t i n een brief aan z i j n gewezen weldoener V a n Someren, geschreven v a n 8 september tot 5 december 1846: " O ! h a d m e n hier zoo veel z o r g v o o r het b e h o u d en w e l z i j n der slaven, als m e n i n E u r o p a v o o r de lastdieren heeft, d a n z o u het er beter u i t z i e n . D a n w i l d e i k U w E e r w alles verhalen, hetgeen i k d a a r v a n g e h o o r d en gezien heb..., d o c h d i t w i l i k liever stilz w i j g e n d v o o r b i j gaan, w a n t d i t gaat alle verb e e l d i n g te b o v e n , en i k ijs, als i k er aan denk, en w i l m i j dus liever bepalen o m met een d i e p m e d e l i j d e n u i t te roepen: 'Wee! Wee! Suriname i n den grooten oordeelsdag! Wee! Wee! Ja, d u i z e n d m a a l Wee d e n Europeanen, d e n Eigenaren v a n Plantage-Slaven, den A d m i n i s t r a teuren, den D i r e c t e u r e n en B l a n k - O f f i c i e r e n (die allen over de Slaven heerschen)!!! Ongel u k k i g z i j , die z i c h met het zweet en bloed van die arme slaven, die geen verdedigers v i n d e n dan G o d , verrijken."** Deze observaties zetten Peerke D o n d e r s i n deze eerste jaren aan tot een naar v e r l u i d t niet
w e e r s o m s t a n d i g h e d e n w o r d e n uitgesteld. I n a f w a c h t i n g v a n verbetering o n t b o o d de bisschop Peerke naar L e i d e n o m i n de tussentijd te w e r k e n als assistent v a n pastoor G. Hoes van W a r m o n d . U i t e i n d e l i j k v e r t r o k Peerke D o n d e r s o p I augustus 1842 d a n toch v a n u i t de haven v a n D e n H e l d e r . O p 16 september arriveerde hij i n Paramaribo. H i j z o u n o o i t meer voet op Nederlandse b o d e m zetten. " W e e ! W e e ! Ja, d u i z e n d m a a l W e e " De eerste veertien jaar na zijn aankomst w e r k te Peerke D o n d e r s i n Paramaribo, i n die t i j d een i n katholieke ogen goddeloze en zedeloze stad. De verschillende i n de stad vertegenw o o r d i g d e b e v o l k i n g s g r o e p e n h a d d e n ieder h u n eigen religieuze, volgens de r o o m s - k a t h o lieke leer bijgelovige denkbeelden, en met de seksuele mores w e r d het volgens roomse maatstaven ook al niet zo n a u w genomen. Bovend i e n h a d d e n alle rijkere b l a n k e n slaven, die niet zelden op mensonterende w i j z e w e r d e n behandeld. Het was de slaven verboden roomskatholiek te w o r d e n : zij z o u d e n te veel t i j d verliezen aan het kerkbezoek. De bekeerde slav e n k w a m e n d a a r o m i n het geheim naar de kerk en w e r d e n i n het geheim d o o r de m i s sionarissen bezocht. D i e k o n d e n w e i n i g anders tegen de slavernij doen d a n protest aantekenen bij het g o u v e r n e m e n t wanneer er al te b u i t e n s p o r i g e l i j f s t r a f f e n w e r d e n toegepast. H e t g o u v e r n e m e n t v o l s t o n d meestal met een geldboete v o o r de eigenaar v a n de slaaf i n kwestie.
aflatende inzet en ijver. Z i j n w e r k z a a m h e d e n bestonden u i t huisbezoek, godsdienstonderricht en het v e r z o r g e n v a n de verschillende diensten v a n de k e r k e l i j k e l i t u r g i e . De jongste missionaris stoorde zich aan tropische hitte noch aan o n w i l l i g e slaveneigenaars. H i j bleef net zo l a n g t e r u g k o m e n t o t d a t h i j de gelegenh e i d kreeg zijn parochiaan te spreken. D i e h a r d n e k k i g h e i d k e n m e r k t e h e m ; zij spreekt ook u i t het feit dat, zoals zijn b i o g r a f e n benad r u k k e n , Peerke D o n d e r s i n de biechtstoel tam e l i j k streng was en d i k w i j l s z w a r e p e n i t e n ties oplegde. Z i j n reputatie w e r d i n zijn vroege Surinaamse jaren al geschraagd d o o r o p m e r kelijke daden. Z o schonk h i j , h o e w e l hij geen salaris kreeg v a n het g o u v e r n e m e n t en zelf geen fondsen h a d , het kleine maandelijkse bed r a g dat de prefect h e m gaf, grotendeels aan de a r m e n . O o k zijn eigen k l e d i n g en voedsel gaf hij r e g e l m a t i g w e g . Deze g e w o o n t e n dreven apostolisch prefect G r o o f f en diens o p v o l gers w e l i s w a a r soms tot w a n h o o p , maar Peerke zal er v o l d o e n d e bekeerlingen tegenover hebben gesteld o m z i j n aanpak te k u n n e n rechtvaardigen. A l snel w a s G r o o f f volgens de b r o n n e n zelfs zo met h e m i n g e n o m e n dat h i j , toen hij i n 1843 een paar w e k e n i n N e d e r l a n d verbleef. M a r t i n D o n d e r s b i j z i c h liet k o m e n o m h e m i n kennis te stellen v a n het goede w e r k dat zijn heerbroer v o o r het ' h e i l der zielen' verrichtte.^ H e t r i j k der j a m m e r e n I n 1855 w e r d Peerke D o n d e r s aangesteld als pastoor v a n het melaatsenetablissement Batavia. Batavia lag aan de C o p p e n a m e r i v i e r , ver v e r w i j d e r d v a n de stad. Er w a r e n ongeveer
vier- tot v i j f h o n d e r d leprozen samengebracht, die o n d e r ook v o o r die dagen erbarmelijke o m s t a n d i g h e d e n leefden. Deze melaatsen w a ren v o o r a l negerslaven. De n e d e r z e t t i n g w e r d bestierd d o o r een v a n overheidswege aangestelde directeur, die n a u w e l i j k s beschikte over medisch personeel. Pastoor D o n d e r s zette zich met k o r t e o n d e r b r e k i n g e n tot zijn d o o d i n v o o r de zieken te Batavia. H i j bezocht hen dagelijks, v e r b o n d en waste h u n w o n d e n , en gaf h u n v a n z i j n eigen voedsel en k l e d i n g . D o n d e r s deed er alles aan o m de lepralijders gedisciplineerd k a t h o l i e k te m a k e n en te h o u den. H i j stimuleerde het godsdienstige leven, onder meer d o o r het organiseren v a n p r o cessies, het geven v a n catechismuslessen, het lezen v a n missen, en het afnemen v a n de biecht, vanzelfsprekend met o p l e g g i n g v a n penitenties. Verder sloot h i j h u w e l i j k e n , d o o p te hij en v e r z o r g d e hij begrafenissen. W a t h i j zag als afgoderij en zedeloosheid, probeerde Peerke niet alleen d o o r m i d d e l v a n rechtstreekse correcties te bestrijden, maar ook d o o r te streven naar een verbetering i n de algehele levensomstandigheden. Z o bepleitte h i j bij het g o u v e r n e m e n t een betere hygiëne - en met succes: er k w a m e n h o u t e n vloeren i n de h u t ten, de patiënten kregen b e d d e n en de d o d e n l i j k k i s t e n . Er k w a m gezond dienstpersoneel d o o r zijn toedoen; en h i j z o r g d e e r v o o r dat gez o n d e k i n d e r e n w e r d e n v e r w i j d e r d en elders een o p v o e d i n g kregen.
De kerk te Pnramnribo wmraan Peerke Donders veertien janr verbonden was. Uit: N. Covers CssR, Leven van den Ecrbiedwaardigen Petrus Donders CssR. Apostel der indianen en melaatsen in Suriname (Heerlen,1946).
Peerke D o n d e r s leefde meer d a n een k w a r t eeuw o p Batavia. Dat d i t geen sinecure kan zijn geweest, b l i j k t u i t een deel v a n de Beschrijving der in de kolonie Suriname voorkomende Elephantiasis en Lepra, w a a r i n A . v a n Hasselaar, een l i d v a n het Collegium Medicum te Paramar i b o dat het melaatsendorp i n 1835 bezocht, getuigt: " N o o i t vergeet i k de eerste i n d r u k , die Batavia o p m i j maakte, toen w i j enige h u i z e n
8 1 IJ
w a r e n binnengeleid en i k daar de verwoesting zag, w e l k e d o o r de melaatsheid i n haar grootste woede w o r d t aangericht. H e t is onmogelijk zich een denkbeeld te v o r m e n van de m o n sters die w i j daar aantroffen. W i j v o n d e n er w i e r lichamen z o d a n i g met grote, opgezette knobbels w a r e n overdekt, dat de h u i d meer naar de bast v a n een oude w i l g e n b o o m dan naar het bekleedsel van een mens geleek. Er w a r e n er verscheidenen, die noch handen noch voeten meer h a d d e n . H e t grootste gedeelte van het gehemelte en neusbeenderen v e r l o r e n zijnde, w a r e n de stemmen zo hees, dat het g e l u i d dat zij voortbrachten onverstaanbaar was, zodat m e n geen w o o r d e n k l a n k k o n onderscheiden. (...) I n één w o o r d , het was de grootste v e r w o e s t i n g i n menselijke licham e n , die i k ooit i n m i j n leven gezien heb en er n o o i t meer h o o p te zien. De stank i n de h u i z e n bij enigen was zo verschrikkelijk, dat enige heren der commissie naar b u i t e n v l u c h t t e n o m te b r a k e n . W i j w a r e n allen verblijd deze onaangename taak te hebben afgedaan en verlangd e n n u niets meer dan zo spoedig mogelijk d i t rijk der j a m m e r e n te v e r l a t e n . " ' " D e meest verlaten z i e l e n I n 1863 w e r d i n Suriname de slavernij afgeschaft. V o o r de missie betekende d i t extra alertheid w a n t de n i e u w e b e w e g i n g s v r i j h e i d veroorzaakte: "zekere onrust i n het w e r k en in de menschen. I n de menschen zeiven v o n d die onrust b o v e n d i e n a a n w a k k e r i n g door het meer en meer b e w u s t w o r d e n v a n de g e w o n nen v r i j h e i d en den o p v l a m m e n d e n lust o m daarvan ten v o l l e te genieten, waartegenover plichten ongaarne w e r d e n a a n v a a r d . " " Er k o n d e n n u dus enerzijds veel meer mensen bereikt en bekeerd w o r d e n , t e r w i j l anderzijds gewaakt moest w o r d e n v o o r geestelijke verw a t e r i n g bij degenen die reeds bekeerd waren. D i t gegeven was problematisch. Dat k w a m d o o r d a t de missie w e r d b e m a n d door w e r e l d geestelijken die u i t v r i j e keuze naar Suriname moesten k o m e n en dat, met het v o o r u i t z i c h t van veel en h a r d w e r k e n i n een afmattend tropisch k l i m a a t , i n o n v o l d o e n d e mate deden. Wanneer er een priester i n de kolonie stierf, was het d a a r o m bepaald onzeker of zijn plaats weer o p k o r t e t e r m i j n z o u w o r d e n ingenomen. M a a r o m aan de n i e u w e situatie het h o o f d te k u n n e n bieden, w a r e n d r i n g e n d meer missiekrachten n o d i g . De personele perikelen zou Rome op k u n n e n lossen door de Surinaamse missie toe te k e n n e n aan een religieuze orde. Z o z o u d e n priesters v e r p l i c h t k u n n e n w o r d e n naar Suriname te gaan, op g r o n d van de vereiste gehoorzaamheid aan h u n provinciale overste. De i n t e r n u n t i u s i n D e n H a a g v o n d de Nederlandse r e d e m p t o r i s t e n bereid de missie aan te nemen. De redemptoristen o f w e l de
Brief van Peerke Donders die hij als 'pastoor van het Etablissement Batavia, waar de lepreusen verpleegd worden' op24 september 1882 schreef aan de Tilburgse dames van de Sacramentsvereniging. Deze in 1863 opgerichte religieuze vereniging hield zich bezig met het vervaardigen en repareren van paramenten, die met name aan de kerken in de missiegebieden geschonken werden. In een bijgevoegde lijst zet Donders zijn wensen op een rij: van witte zijde om het tabernakel van binnen te bekleden tot toogjes voor de misdienaars (coll Enneking-Van dc Mortel in het RHC Tilburg).
congregatie v a n de A l l e r h e i l i g s t e Verlosser k o n d e n daartoe als toegerust w o r d e n bes c h o u w d sinds zij i n 1855 een Nederlandse p r o v i n c i e h a d d e n m e t kloosters te W i t t e m , A m s t e r d a m , 's-Hertogenbosch en R o e r m o n d . De congregatie legde zich toe o p de buitengew o n e z i e l z o r g onder 'de meest verlaten zielen'. Z i j p r e d i k t e een l i e f d e v o l l e en b a r m h a r tige G o d . Bekeringen d i e n d e n niet o p angst te berusten, maar moesten de bekeerlingen i n •hart en ziel bewegen. H e t g i n g de r e d e m p t o risten o m de d u u r z a a m h e i d v a n de b e k e r i n g en o m de v e r d i e p i n g v a n het christelijk lev e n . ' - O p p e r v l a k k i g zieltjes w i n n e n v o l s t o n d dus niet. O p 26 m a a r t 1866 k w a m e n de eerste r e d e m p toristen i n Paramaribo aan. Peerke Donders, toen 57 jaar o u d , deed een verzoek tot i n t r e d i n g b i j de congregatie. H i j was o p de hoogte v a n aard en s t r e k k i n g v a n het w e r k v a n de re-
d e m p t o r i s t e n en voelde zich er sterk d o o r aangesproken. De volgens de o v e r l e v e r i n g p r o bleemloze o v e r g a n g v a n Donders naar de kloosterlijke staat k a n i n d e r d a a d mede te d a n k e n zijn geweest aan overeenkomsten tussen z i j n religieuze b e l e v i n g en t a a k o p v a t t i n g en de redemptoristische v o o r s c h r i f t e n . De n a d r u k die de r e d e m p t o r i s t e n legden o p gebed, M a r i a v e r e r i n g en v e r s t e r v i n g e n sloot aan bij zijn leefwijze. Terugkeer naar N e d e r l a n d was v o o r h e m t r o u w e n s o o k een w e i n i g aantrekkelijk alternatief. Behalve dat h i j het w e r k onder zijn ' k i n d e r e n ' , zoals h i j de l e p r o z e n n o e m d e , w i l de v o o r t z e t t e n , z o u h i j m e t z i j n leeftijd en afk o m s t m o e i l i j k zo niet o n m o g e l i j k aan passend p a r o c h i e w e r k z i j n g e k o m e n . U i t z e n d i n g naar een andere missie h a d tot de m o g e l i j k h e d e n b e h o o r d , maar vanaf 1860 w e r d e n langzamerh a n d zo g o e d als alle missies d o o r ordes o v e r g e n o m e n . H e t Surinaamse a v o n t u u r van de r e d e m p t o r i s t e n paste w a t dat aangaat dus i n een t r e n d . Was hij maar jonger O p 24 j u n i 1867 legde Peerke D o n d e r s zijn kloostergeloften af. Z i j n overste, m g r . J.B. Swinkels, toonde zich i n een b r i e f aan de p r o v i n c i a l e overste i n N e d e r l a n d n i e t ontevred e n met de n i e u w e a a n w i n s t : " H i j heeft hier d e n n a a m v a n een heilige. B i d d e n , zich versterven, aalmoezen geven is z i j n genoegen. De armste, afzichtelijkste en zwaarste zondaars b e w e r k t h i j bij v o o r k e u r . (...) Z i j n inborst is zeer l e v e n d i g - als onverstoorbaar i n gemoedsstemming - minzaam i n den omgang m e t zijne medebroeders; het eenige, w a t i k i n h e m anders z o u wenschen, is, dat h i j veel j o n ger w a r e . H i j heeft hier b i j j o o d en ketter, bij rijk en a r m , zelfs bij d e n G o u v e r n e u r en bij de hoogste ambtenaren d e n grootsten i n v l o e d . H i j is zeer gezond en zeer taai."'^ I n z i j n dagelijkse w e r k o p Batavia w e r d pater Donders v o o r t a a n bijgestaan d o o r een of meerdere confraters. Een lekenbroeder v e r z o r g d e het h u i s h o u d e n o p de pastorie. V e r d e r was Peerke v e r p l i c h t o m enige m a l e n per jaar gedurende twee w e k e n naar de stad te reizen o m daar i n de c o m m u n i t e i t te v e r b l i j v e n . A l m e t al b o o d de n i e u w e situatie de m o g e l i j k h e i d het w e r k t e r r e i n u i t te b r e i d e n . Peerke D o n d e r s maakte lange reizen o m nederzettingen v a n i n d i a n e n e n v a n bosnegers te l o k a l i seren en vervolgens r e g e l m a t i g te bezoeken. H i j stuitte o p veel weerstand, v o o r a l v a n de piflfl!(medicijn)-mannen. M a a r deze tegenstand w i s t h i j grotendeels te breken met b e h u l p v a n w a t een centralisatieplan g e n o e m d z o u k u n n e n w o r d e n . Pater D o n d e r s w i s t gedaan te k r i j g e n dat de g o u v e r n e u r de piaaiman Christiaan benoemde tot o p p e r h o o f d v a n alle I n d i aanse groepen die tussen de C o r a n t i j n en de
t r o f f e n 'heidense'
p r a k t i j k e n enkele ' a f g o d i -
sche' v o o r w e r p e n aan s t u k k e n smeet. Later maakte h i j alsnog enige bekeerlingen en v o n d h i j zelfs een bosnegerkapitein bereid tot het o p r i c h t e n v a n een missiepost. M a a r die k w a m er n i e t o m d a t er o n v o l d o e n d e missionarissen beschikbaar
w a r e n . D a t neemt niet w e g dat
Peerke de d o r p e n bleef bezoeken. E e n schat v a n r e l i g i e u z e en priesterlijke deugd I n 1883 h o o r d e zijn overste tijdens een kerkelijke visitatie te Batavia tot z i j n v e r b a z i n g enkele leprozen een k l a c h t tegen Peerke Donders i n dienen. De missionaris z o u te o u d w o r d e n en d a a r o m i n z i j n p r e k e n onverstaanbaar
zijn.
H o e w e l Peerke i n d e r d a a d tandeloos
was,
k w a m e n de b e z w a r e n volgens zijn biografen slechts v a n enkele leprozen die w e i g e r d e n af te zien v a n h u n l i e d e r l i j k e leefwijze. H o e dan ook b o o d het v o o r v a l de overste een aanleid i n g v o o r de u i t v o e r i n g v a n zijn v o o r n e m e n o m D o n d e r s naar Paramaribo te halen v o o r een w a t langer v e r b l i j f i n het klooster. Pater Donders nam vervolgens gedurende
acht
m a a n d e n de z i e l z o r g v o o r de a r m e n en de zieken i n de stad w a a r . Vervolgens w e r d hij overgeplaatst naar Coronie. Pater A . Bossers legde i n die t i j d i n de k r o n i e k e n v a n de missie vast: "Geen der Missionarissen heeft zich zoo vele jaren, onafgebroken ten dienste v a n Suriname's k a t h o l i e k e n en heidenen, i n z o n d e r h e i d op het leprozenetablissement, geheel en al ten offer gebracht, als de E e r w . Heer D o n d e r s . Thans n o g , 23 M e i 1884, na een bijna 42-jarig Pccrkc Donders (18091997), gefotografeerd door de Su rinnnnise fotograaf Eiigcn Klein (vm. coll. J. Dankelman CssR, Nijmegen; foto RHC Tilburg).
desbetreffende
v e r b l i j f i n de K o l o n i e en o p v i j f - e n - z e v e n -
o o r k o n d e en een bij d i t l u i s t e r r i j k e a m b t pas-
tigjarigen leeftijd is hij a a n h o u d e n d w e r k z a a m
send geachte staf m e t een v e r g u l d e k n o p , die
v o o r het h e i l der zielen en i n d e n regel met
h i j een broeder h a d laten m a k e n , bracht de pa-
eene r a p h e i d , als w a r e h i j een j e u g d i g pries-
S u r i n a m e r i v i e r w o o n d e n . De
ter zelf. C h r i s t i a a n bekeerde z i c h o n m i d d e l l i j k
ter."i5
en stond D o n d e r s toe z i c h o p z i j n zojuist ver-
Jeugdig w a s h i j n a t u u r l i j k a l l e r m i n s t toen hij
kregen gebied v r i j te bewegen. H e t opper-
i n 1885 terugkeerde naar Batavia en daar z i j n
h o o f d ' v e r v i e l ' overigens later toch weer tot
o u d e bezigheden weer o p n a m : het bezoeken
z i j n ;)/i7«/-activiteiten, maar z o u als christen
v a n plantages, indianennederzettingen en bos-
z i j n gestorven.
n e g e r d o r p e n , en de z o r g v o o r de melaatsen.
V e r v o l g e n s t r a d de tweede fase v a n D o n d e r s '
Die z o r g g o l d intussen m i n d e r verpleegden
campagne i n w e r k i n g . D i e behelsde dat h i j tel-
d a n voorheen, w a n t h u n aantal was na de af-
kens terugkeerde i n de I n d i a n e n k a m p e n o m
schaffing v a n de slavernij f l i n k gedaald: v a n
zich te verzetten tegen ' b i j g e l o v i g e ' p r a k t i j k e n ,
t w e e h o n d e r d personen i n 1866 tot 148 i n 1872
daarmee respect af te d w i n g e n en zo bekeer-
en
l i n g e n te m a k e n . H e t w e r k t e : i n 1882 k o n h i j
w o o n d e n er b i j D o n d e r s ' terugkeer naast de
z i j n overste berichten dat h i j 662 i n d i a n e n h a d
patiënten n o g a l t i j d z o ' n zeventig andere per-
g e d o o p t . ' * Bij de bosnegers h a d de missionaris
sonen i n Batavia, w a a r o n d e r de geestelijken,
veel m i n d e r succes. D e meesten w i l d e n niets
de h u i s b e d i e n d e n , de roeiers en de arts en de
v a n het c h r i s t e n d o m w e t e n . D i t w a s a l l e r m i n s t
directeur m e t h u n gezinnen. H u n aanwezig-
v e r w o n d e r l i j k ; deze w e g g e l o p e n slaven h a d -
h e i d zal o o k enige r a p h e i d hebben gevergd
d e n i m m e r s niet de meest g e w e l d i g e e r v a r i n -
w a n t op de laatstgenoemden en n o g enkelen
gen opgedaan m e t b l a n k e n en h u n geloof. I n
na w a r e n i n m i d d e l s alle bewoners rooms-ka-
eerste instantie haalde pater D o n d e r s z i c h ook
t h o l i e k . '7
n o g h u n w o e d e o p de hals d o o r d a t h i j i n z i j n
H e t is niet o v e r d r e v e n te stellen dat d i t een
v e r o n t w a a r d i g i n g over de d o o r h e m aange-
succes was w a a r o p pater D o n d e r s n u , aan het
omstreeks
honderd
vanaf
1878'^.
Wel
10
De Tilburgse fraters hadden op 11 oktober 1935 op de plantage Batavia in het Surinaamse district Coppename een houten kruis op het eerste graf van hun in 1887 overleden stadgenoot Peerke Donders geplaatst. Het kruis werd in 1938 vervangen dooreen grafmonument, (coll. RHC Tilburg).
e i n d v a n zijn leven, k o n t e r u g k i j k e n . W a n t o n danks zijn vermaarde taaiheid was h i j daar aangekomen. H i j w e r d o p 1 januari 1887 e r n stig ziek en de arts k o n w a t een n i e r o n t s t e k i n g bleek te zijn niet meer genezen. Peerke D o n d e r s stierf o p v r i j d a g m i d d a g 14 j a n u a r i 1887 en w e r d de volgende dag te Batavia begraven. Z i j n overste h a d v a n u i t Paramaribo n o g een boot gezonden o m h e m o p te halen en i n de stad te laten verplegen, maar die h u l p k w a m te laat. I n zijn lijkrede roemde h i j de overledene als v o l g t : " V a n den eersten d a g af, heeft hij zich als een v o l m a a k t religieus gedragen, v o l m a a k t i n alles. N o o i t , n o o i t hebben z i j ne Oversten of zijne medebroeders iets berispelijks i n h e m k u n n e n o p m e r k e n . A l aanstonds moesten w i j bekennen, - en w i j bekennen het onder dankbaar opzien tot H e m v a n w i e n alle goed neerdaalt - , dat H i j ons i n P. D o n d e r s een w a r e n schat v a n religieuze en priesterlijke d e u g d geschonken h a d . W i j maakten er ook v o o r elkander geen g e h e i m v a n , dat w i j i n Pater D o n d e r s onzen meester gevonden hadden!"^^ B u i t e n g e w o o n i n het g e w o n e H e t meesterschap, w a a r v a n de overste sprak, was gelegen i n de w i j z e w a a r o p Peerke D o n ders zijn r o e p i n g als priester en k l o o s t e r l i n g gestalte h a d gegeven. H i j w i s t een actief met een contemplatief leven te verenigen. De zielz o r g , zo stellen degenen die zich u i t l i e t e n over D o n d e r s ' s p i r i t u a l i t e i t , v o r m d e zijn m i d d e l tot een hogere v e r e n i g i n g met God.''^ H i j leidde een nederig, bescheiden, w e r k z a a m en sober leven^", en dat gaf h e m de faam dat h i j zich i n het gewone b u i t e n g e w o o n toonde. Dat maakte h e m een typische r e d e m p t o r i s t . Volgens de n o r m e n v a n zijn tijdgenoten moet Peerke d a n ook een schier ideale geestelijke zijn geweest. Z i j n biografen d i c h t t e n h e m i n elk geval bij die
status passende k w a l i t e i t e n toe als: e e n v o u d , m o e d , ingetogenheid, g e d u l d , v o o r z i c h t i g h e i d , n u c h t e r h e i d , o p g e r u i m d h e i d , oprechth e i d , ijver, vastberadenheid, invoelingsverm o g e n en d a n k b a a r h e i d . O n g e t w i j f e l d zijn andere eigenschappen bij dergelijke inventarisaties w a t o p de achterg r o n d geraakt. Z o schreef de visitator b i j v o o r beeld i n 1882 i n zijn verslag: "Geestelijke vermogens tamelijk m i d d e l m a t i g , zijn geheugen is goed, zijn oordeel juist en helder. Kennis tam e l i j k g e r i n g , maar de d e u g d v u l t aan".-' En: "Geschiktheid v o o r het bestuur. O p zijn leeft i j d zal m e n er niet meer aan d e n k e n h e m er mee te belasten. I k t w i j f e l t r o u w e n s of zijn talenten h e m geschikt z o u d e n d o e n zijn v o o r een m i n of meer v o o r n a a m ambt".-^ H e t is al met al bepaald aannemelijk dat zekere beperk i n g e n v o o r Peerke D o n d e r s de krachtige m o tor v o r m d e n achter zijn niet aflatende beker i n g s d r a n g . Z i j n biografen roemen zijn onvers t o o r b a r e b l i j m o e d i g h e i d en o n w a n k e l b a a r G o d s v e r t r o u w e n . " H o e grooter de m o e i l i j k heden w a r e n , des te hooger v l a m t z i j n ijver op.
"23
O p m e r k e l i j k zijn de v e r s t e r v i n g e n die Peerke D o n d e r s zichzelf - zij het meer d a n vereist en, m o g e l i j k , gepast was - oplegde. H i j vastte d r i e dagen per week. I n de v o o r m i d d a g d r o e g h i j enige u r e n een cilice en 's a v o n d s geselde hij zichzelf met een k o o r d v o l spelden en nagels. N a het geselen g i n g hij 's nachts enige u r e n naar de k e r k of de begraafplaats o m er te b i d den. Vervolgens sliep h i j o p de vloer of op een h o u t e n bed zonder matras. Pater Donders h i e l d deze v e r s t e r v i n g e n naar v e r l u i d t verborgen. H i j w i l d e k l a a r b l i j k e l i j k geen openlijke u i t z o n d e r i n g i n de kloostergemeenschap zijn, maar h i j v i e l n a t u u r l i j k toch o p : "Vleesch at h i j niet, v o o r g e v e n d dat het 'te taai' was; geen soep, o m d a t ze 'te z o u t ' heette; w i j n gebruikte hij niet, o m d a t ' h i j liever w a t e r d r o n k ' ; de fel stekende m u s k i e t e n sloeg h i j niet af, o m d a t hij zeide, h u n beten niet te voelen; de walgelijke l u c h t der l e p r o z e n h u t t e n ademde h i j zonder teekenen v a n w e e r z i n i n , o m d a t hij 'er aan gew o o n was'. (...) A l s m e n h e m v o o r h i e l d , dat de hitte der t r o p e n een siësta i n het m i d d a g u u r n o o d z a k e l i j k maakte, a n t w o o r d d e h i j , dat hij over v e r m o e i d h e i d niet te klagen h a d en 'gew o o n ' was zoo maar stilletjes d o o r te w e r ken."2-'
Naast de v e r s t e r v i n g e n z o u Peerke Donders o o k w o n d e r e n hebben v e r r i c h t . M a a r h i j verb o o d degenen die d a a r v a n getuige w a r e n geweest, daarover te spreken. U i t e r a a r d v o l d e e d niet iedereen aan deze w e n s en na zijn d o o d k w a m e n er heel w a t w o n d e r v e r h a l e n b o v e n tafel. Z o bracht pater D o n d e r s o p een tocht i n de tentboot een s t o r m tot z w i j g e n d o o r deze
toe te spreken i n het L a t i j n , een v o o r de roeiers onbegrijpelijke taal. O p dezelfde m a n i e r verjoeg h i j een zeekoe d e f i n i t i e f u i t de baai w a a r i n deze d o o r een korjaal o m te d u w e n enkele k i n deren h a d laten v e r d r i n k e n . Verstokte z o n daars w e r d e n na pater D o n d e r s ' v o o r z e g g i n g z w a a r gestraft, zoals het v o l g e n d e voorbeeld illustreert: "Een v r o u w te Batavia h i e l d eenen o n g e o o r l o o f d e n o m g a n g . Toen alle b e r i s p i n gen vergeefsch w a r e n , sprak Gods Dienaar: ' g i j z u l t sterven als een h o n d ' . Eenige dagen daarna w e r d de v r o u w ziek en k o n niet meer spreken, maar blafte als een h o n d en s t i e r f . " - ' E e n potentiële heilige Tijdens zijn leven hebben de r e d e m p t o r i s t e n i n Peerke D o n d e r s beslist een potentiële h e i l i ge h e r k e n d . H e t is de vraag of Peerke dat zelf heeft geweten. O p v a l l e n d is i n ieder geval w e l dat h i j soms ineens a f w i j k e n d gedrag v e r t o o n de. Z o k o n de v e r s t o r v e n m a n zich p l o t s e l i n g w e l eens extra eten opscheppen of o p een vastendag een p i j p r o k e n , daarmee z i j n heilige re-
Het tijdelijke graf van Peerke Donders op de plantage Batavia is in 1900 overgebracht naar de kathedraal van Paramaribo. Daar werd hij aanvankelijk bijgezet in een graf achter de sacristie en vanaf 1921 voor het St. jozefaltaar in de kathedraal, (coll. RHC Tilburg).
putatie v e r s t o r e n d . M a a r kennelijk lag het er n o g a l d i k b o v e n o p dat Peerke hiermee w i l d e v o o r k o m e n dat h i j zich v a n z i j n confraters z o u onderscheiden. D e r g e l i j k gedrag was i n ieder geval geen a a n l e i d i n g v o o r zijn oversten o m h e m niet langer n a u w l e t t e n d i n de gaten te h o u d e n . Z i j t r o f f e n maatregelen o m zijn faam vast te leggen. Z i j n confrater i n Batavia kreeg i n 1882 b i j v o o r b e e l d de o p d r a c h t D o n d e r s ' ged r a g o p schrift bij te h o u d e n . O o k bleek zijn overste i n 1886 "eenige haren v a n d e n Ecrb i e d w a a r d i g e n m a n " te bewaren, " a l sinds jaren i n m i j n b u r e a u bij soortgelijke h e i l i g d o m metjes."^* De p r o v i n c i a l e overste h a d D o n ders' b r i e v e n z o r g v u l d i g apart gehouden.-'' Een n i e u w e heilige i n de gelederen v a n de red e m p t o r i s t e n was n a m e l i j k meer d a n w e l k o m .
De congregatie beschikte over slechts één heilige, de stichter. En dat t e r w i j l heiligen een v o o r b e e l d r o l voor de gelovigen k o n d e n verv u l l e n en b o v e n d i e n d o o r h u n wervende u i t s t r a l i n g n i e u w e novicen v o o r de congregatie z o u d e n k u n n e n interesseren. De Nederlandse r e d e m p t o r i s t e n p r o v i n c i e was nog i n volle groei en k o n n i e u w e aanwas goed gebruiken. Dat was de achterliggende reden van de oplett e n d h e i d v a n Peerke D o n d e r s ' confraters, los v a n h u n eigen v e r e r i n g v o o r de m a n , die onget w i j f e l d een i n s p i r a t i e b r o n v o r m d e . N a D o n ders' d o o d w e r d d a n ook vooronderzoek verricht, w a a r u i t bleek dat z i j n reputatie inderdaad onbesproken was. D a t maakte de w e g v r i j o m een k e r k e l i j k zalig- en heiligverklaringsproces te k u n n e n starten v o o r Peerke D o n d e r s . W a n t de mensen i n zijn o m g e v i n g mochten d a n w e l v i n d e n dat ze met een heilige te m a k e n h a d d e n , maar dat moest volgens de kerkelijke w e t t e n eerst n o g bewezen w o r den. In 1900 g i n g e n de zogenaamde diocesane p r o cessen v a n start i n Paramaribo en 's-Hertogenbosch, de b i s d o m m e n waartoe Peerke D o n ders h a d b e h o o r d . A a n de h a n d van 183 stell i n g e n en artikelen w e r d e n i n Paramaribo 46 getuigen en i n D e n Bosch 73 getuigen geh o o r d . D i t was het begin v a n een langdurige procedure, w a a r v a n het eerste gedeelte i n 1913 w e r d afgesloten met de g o e d k e u r i n g van de gevoerde diocesane processen door het vera n t w o o r d e l i j k e orgaan te Rome, de Ritencongregatie. D i t bracht met zich mee dat Peerke Donders v o o r t a a n met het predikaat 'Eerb i e d w a a r d i g e Dienaar Gods' aangeduid mocht w o r d e n . N a de diocesane processen v o l g d e n n o g uitgebreide apostolische processen i n 1914,1915,1919,1931 en 1936. I n 1938 v a a r d i g de paus Pius X I het decreet u i t dat de g e l d i g h e i d v a n de tot d a n toe gevoerde processen bekrachtigde. I n 1941, 1942 en 1943 w e r d e n i n Rome drie vergaderingen over het deugdenleven v a n Peerke D o n d e r s belegd, w a a r i n de algemene postulator alle bezwaren tegen de k a n d i d a a t - h e i l i g e v a n de ' a d v o c a a t v a n de d u i v e l ' w i s t te weerleggen. Paus Pius X I I k o n d i g d e vervolgens op 25 maart 1945 het decreet af w a a r i n h i j verklaarde dat Donders de d e u g d e n ' i n heldhaftige g r a a d ' had beoefend. De procedure was n u i n haar geheel d o o r l o pen. W a t vooralsnog ontbrak v o o r de daadwerkelijke z a l i g v e r k l a r i n g w a r e n twee i n Rome goedgekeurde, dat w i l zeggen niet op natuurlijke wijze verklaarbare, wonderen. Peerke D o n d e r s h a d i n m i d d e l s heel w a t geb e d s v e r h o r i n g e n o p zijn naam staan en, naar later bleek, ook al een wonderbaarlijke. I n 1929 was i n T i l b u r g de anderhalf jaar oude Louis W e s t l a n d genezen van beenmergontsteking.
N a een incisie z o u de w o n d aan z i j n knietje i n
Doiuters. Schering en inslag van zijn leven. Hilversum 1982; J.
één nacht z i j n genezen o p v o o r s p r a a k v a n pa-
Verhees, Peerke Donders. Apostel van de melaatsen en de india-
ter D o n d e r s . D e medische commissie i n Rome,
nen. Brugge 1984.
die zich i n 1931 over deze g e b e d s v e r h o r i n g
Deze biografen waren allen priester en, met uitzondering
b o o g , v e r k l a a r d e t o t t w e e m a a l toe d a t h i e r
van Verhees, redemptorist. Deze bronnen zijn dan ook
geen sprake w a s geweest v a n een w o n d e r -
hagiografisch van aard. Het is voor de schrijver erg lastig,
baarlijke genezing. Pas i n 1976 o n t d e k t e n de
zo niet onmogelijk, mythe en realiteit te ontwarren. Het
r e d e m p t o r i s t e n dat i n de d o c u m e n t e n die de
'werkelijke' leven van Petrus Donders is niet meer te ach-
commissie v o o r g e l e g d h a d gekregen, s t o n d
terhalen of exact te reconstrueren. Slechts wanneer er spra-
dat de w o n d b i n n e n d r i e dagen i n plaats v a n
ke is van niet elders vermelde gegevens, noem ik de be-
i n één nacht was gedicht. Een n i e u w e vergade-
treffende bron.
r i n g bracht de u i t s l a g dat het hier w e l degelijk
2.
Kronenburg, J. C.ss.R., De Eerbiedwaardige Dienaar Gods
een niet o p n a t u u r l i j k e w i j z e te v e r k l a r e n ge-
Petrus Donders C.SS.R.
n e z i n g , een w o n d e r , betrof.
1925, pagina 17. 3.
O p 11 september 1980 besloot paus Johannes
Nieuwe Levensbeschrijving.
Tilburg
Schutjes, L . H . C . , Geschiedenis van hel bisdom 's-Hertogenbosch. St. Michiels-Gestel 1876 deel V, pagina 722.
Paulus I I , daarbij v o o r het tweede w o n d e r o n t -
4.
Helmer 1946, pagina 8-9.
h e f f i n g v e r l e n e n d , t o t de z a l i g v e r k l a r i n g v a n
5.
Helmer 1963, pagina 8.
Peerke D o n d e r s , die plaats v o n d o p 23 m e i
6.
Dankelman 1982, pagina 42.
1982. V o o r een eventuele h e i l i g v e r k l a r i n g z i j n
7.
Lelie, L. de & J.B. de Beer, Uit het dagboek van een Tilburger.
volgens de p r o c e d u r e nogmaals twee w o n d e -
Cronique in en omtrent Tilburg voorgevallen. Tilburg 1918, pa-
ren of dispensatie d a a r v o o r o p g r o n d v a n een 'constante faam v a n tekenen' vereist. H e t is
gina 111. 8.
Grinsven, M . van C.ss.R., Brieven van de Eerbiedwaardige
o n d u i d e l i j k of de h e i l i g v e r k l a r i n g v a n Peerke
Petrus Donders als ivereldgeestelijke (1841-1867) verzameld en
D o n d e r s b i n n e n enkele jaren te v e r w a c h t e n
met korte toelichtingen voorzien. Tilburg 1947. Peerke Don-
valt. Dat neemt niet w e g dat leven en w e r k
dersreeks nr. 10, pagina 26.
v a n de arme w e v e r s z o o n en bijzondere m i s -
9.
sionaris v a n de H e i k a n t n o g steeds vele m e n -
10. Van Hasselaar 1835, geciteerd in Helmer 1946, pagina 65-
sen i n z o w e l N e d e r l a n d als Suriname aanspreken. D o o r hen w o r d t Peerke D o n d e r s d a n ook al als een heilige b e s c h o u w d .
Kronenburg 1925, pagina 85.
66. n . Staal, G.J., Nederlandsch Guyana. Een kort begrip van Suriname. Amsterdam z.j. (1928/29), pagina 146. 12. Rey-Mermet, T h . , Le saint du siècle des lumières. Alfonso de Liguori (1696-1787). Paris 1982, pagina 326 en 446-447. 13. Kronenburg 1925, pagina 146. 14. Tooren, G . A . van C.ss.R., " D e eerste reis van P. Donders naar de Caraïben" In: "Petrus Donders". 1926 No. 4. Zesde
In 1900 gingen de diocesane processen van start. (coll. RHC Tilburg).
Noten
15. Chronica Haec chronica Missionis Surinamensis conscribere in1.
STi:i.l.l\(.r.\N A k l I K l L I \
Voor de beschrijving van het leven van Peeri<e Donders heb
capit. Rev. Pater Adr. Bossers, currente mense Novendiris anni
ik me gebaseerd op verschillende boeken, die voor een
millesimi octingentissimi octagesimi tertii A. Bossers CSSR.
groot deel overlappende informatie bevatten. De belang-
Deel 11683-1891 (handschrift). Vice-provinciaal archief van
Der Zalig' en Heiligverlilarmg rijkste PETRUS DONDERS.
jaargang, pp. 73-74, pagina 74.
Nederlandstalige
levensbeschrijvingen zijn:
A.
de redemptoristen te Paramaribo, pagina 181.
Beukers C.ss.R. & F. Schweigman C.ss.R., Twee Missionaris-
16. Govers 1946, pagina 234.
sen
17. Chronica 1 1883, pagina 330.
onder
de
Melaatschen
en
Indianen
van
Suriname.
Roermond 1894; door een Priester van dezelfde Congrega-
18. Kronenburg 1925, pagina 1701-71.
tie, Leven van den Dienaar Gods Petrus Donders, Priester der
19. Verschueren, L . O.F.M., "Peerke Donders" In: Nederlandsche
Congregatie van den Allerb. Verlosser. 's-Hertogenbosch 1900;
Katholieke Stemmen. Zwolle 1941, pp. 153-161, pagina 161.
J. Kronenburg C.ss.R., De Eerbiedw. Dienaar Gods Petnis
20. Dekkers, I., "Esquisse de la spiritualité du bienheureux
Donders C.ss.R.
Nieuwe Levensbeschrijving.
Tilburg
1925;
Jozef Boon C.ss.R., Het leven van Peerke Donders in twaalf ka-
Peter Donders" In: Stadia Dondersiana. Romae 1982, pp. 278291, pagina 279.
pittelkens verteld. Hilversum 1930; N . Govers C.ss.R. Oud-
21. Govers 1946, pagina 256.
IVlissionaris van Suriname, 45 jaren onder de Tropenzon. Leven
22. Ibid, pagina 257.
van den Ecrbiedwaardigen Petrus Donders C.ss.R. Apostel der
23. Geurts, P., " D e Eerbiedwaardige Petrus Donders" In:
Indianen en Melaatsen in Suriname. Heerlen 1946; H . Helmer
Gestalten en gedachten. Eerste deel. Amsterdam 1928, pp. 77-
C.ss.R., Een groot Nederlander in Suriname. Leven en werken
108, pagina 99.
van den Eerbiedw. Dienaar Gods Petrus Donders. Tilburg 1946;
24. Ibid, pagina 101.
H . Helmer C.ss.R., De levensdag van de Eerbiedwaardige Die-
25. Walle, J.A.M., Stellingen en Artikelen voor te stellen in de Zaak
naar Gods Petrus Donders. Amsterdam 1963; Ben Rademaker
der Zalig- en Hedigverklaring
C.ss.R., Petrus Donders. Pelgrimage naar een nu'laatsendorp.
Donders. Paramaribo 1900, pagina 48.
Bussum 1956; Bas Mulder C.ss.R., Petrus Donders. Apostel
26. Govers 1946, pagina 340.
van de melaatsen, z.p. 1979; J.L.F. Dankelman C.ss.R., Peerke
27. Ibid, pagina 341.
van den Dienaar Gods Petrus
