Ten geleide. Tilburg. Inhoud. tijdschrift voor geschiedenis, monumententen en cultuur Verschijnt driemaal per jaar

Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumententen en cultuur Verschijnt driemaal per jaar.

Ten geleide I n het laatste n u m m e r v a n d i t jaar staan d r i e u i t e e n l o p e n d e bijdragen die naar de m e n i n g v a n de redactie weer een bijdrage leveren op het terrein v a n de bijna v o o r b i j e t w i n t i g s t e - e e u w s e geschiedenis

Jaargang 17, nr. 3 december 1999 Uitgave Stichting tot Behoud v a n Tilburgs Cultuurgoed K . V . K . : S 41096029 • ISSN: 0168-8936

van

Tilburg Cor v a n der H e i j d e n deed onderzoek naar de maatschappelijke elite i n T i l b u r g aan het b e g i n v a n de t w i n t i g s t e e e u w . Verrassend genoeg is er tot n u toe n o g w e i n i g onderzoek gedaan naar het verschijnsel elite. H e t artikel gaat allereerst i n o m de definiëring v a n het b e g r i p elite en de aard v a n het g e b r u i k t e b r o n n e n m a t e r i a a l . V a n der H e i j d e n baseert zich met name o p het k o h i e r v a n de H o o f d e l i j k e O m s l a g . M e t d i t 'belasting-

Redactie Henk v a n Doremalen Ronald Peeters Vormgeving Ronald Peeters Bart Gladdines Stukken voor de redactie te zenden aan redactiesecretariaat t.a.v. Ronald Peeters Montfortanenlaan 96 5042 CX Tilburg. Abonnementen Jaarabonnement f27,50 instellingen en bedrijven f32,50 Losse nummers verkrijgbaar i n de boekhandel (f8,50). Abonneren door overmaking op de rekening v a n de Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed te T i l b u r g Gironummer 5625554 AMRO-bank rek.nr. 42.81.63.343 onder vermelding v a n 'abonnement 1999' Foto's Indien niet anders vermeld: Fotocollectie van het Gemeentearchief Tilburg. Omslagfoto: Tilburgse elite: wollenstoffenfabrikant H . Eras (1836 -1913) met twee dochters en familielid mgr. dr. B. Eras (1876 - 1952) gaan op audiëntie bij de paus, ca. 1910. Opmaak en druk Drukkerij-Uitgeverij H . Gianotten B.V., T i l b u r g

gegeven' u i t 1904 construeert h i j de elite o p g r o n d v a n i n k o m e n . Samen m e t W i l l e m v a n Heijst o n d e r z o c h t W i m v a n Hest i n het archief v a n de T i l b u r g s e Gemeentepolitie h o n d e r d e n processen-verbaal u i t de p e r i o d e 1900 t o t en m e t 1905. A a n v u l l e n d e gegevens v a n s o m m i g e zak e n w e r d e n u i t de k r a n t e n en soms u i t rechtbankverslagen v a n de A r r o n d i s s e m e n t s r e c h t b a n k te Breda gehaald. W i m v a n Hest heeft u i t die gegevens een b u n d e l gemaakt m e t 75 k o r t e artikeltjes die ons een aardige b l i k g u n n e n o p het dagelijks leven v a n d o o d g e w o n e Tilburgse mensen u i t de beginjaren v a n de t w i n t i g s t e e e u w . A l s v o o r p u b l i c a t i e z i j n een v i j f t a l a r t i k e l e n o p g e n o m e n . Pater Piet Cools geboren i n T i l b u r g i n 1904 w a s de eerste bibliothecaris v a n de Theologische Faculteit T i l b u r g . H i j o n t v i n g d i e b e n o e m i n g i n 1967. Cools w a s toen een bibliothecaris z o n d e r b i b l i o t h e e k . V o o r de o p b o u w v a n z i j n b i b l i o t h e e k k o n pater Cools p u t t e n u i t de grote collecties v a n vroegere seminaries v a n het b i s d o m (Haaren) en de congregaties. I n d i t a r t i k e l gaat de h u i d i g e bibliothecaris T o n v a n der Meer i n op het ontstaan v a n de b i b l i o t h e e k . Daarbij w o r d t speciaal aandacht geschonk e n aan de collectie v a n de k a p u c i j n e n m i n d e r b r o e d e r s T i l b u r g k o r t bevat veel n i e u w s over publicaties die over T i l b u r g verschenen. N i c o A r t s bespreekt een n i e u w e archeologische

vondst i n

Tilburg. De redactie

Inhoud 59

72

80

92

C o r G . W . P . v a n der H e i j den: De Tilburgse elite aan Iwt begin van de twintigste een momentopname W i m van Hest: Klein leed en groot ongenoegen Wetenswaardigheden uit de Tilburgse

politiedossiers

T o n v a n der Meer: Bibliotheek van de Theologische Faculteit en T i l b u r g kort

eeuw;

1900-1905

kapucijnenboeken

Bibliotheek Theologische Faculteit Tilburg en kapucijnenboeken* T o n v a n der M e e r * *

* Dit nrtilcel is een bewericte versie van een

gelijknanng

artikel in: Sticliting

Pater Piet Cools is in 1904 in Tilburg geboren. Hij werd missionaris van het

Bulletin

H.Hart. Deze congregatie is hier in

dr. P.j. Cools

MSC,nrU1999). ** Ton van der Meer is bibliothecaris

Rooi Harten. Deze naam kregen ze we-

bij de

BibliotlwckTlwologisclu' Faculteit

Tilburg beter bekend als paters van de

(1940)

Tdbnrg.

gens het rode hart dat ze in de beginjaren op hun toog droegen. In 1967 werd pater Cools benoemd tot bibliothecaris van de Theologische Faculteit Tilburg (TFT). Bibliothecaris zonder bibliotheek.

Pater dr. Petrus Cools MSC

Josephus

(1904-1973).

I

n hetzelfde jaar w a s i m m e r s de TFT opgericht. Verschillende b i s d o m m e n , o r d e n en congregaties besloten te gaan s a m e n w e r k e n w a t betreft de o p l e i d i n g v a n h u n k a n d i d a t e n .

De achterliggende gedachte w a s dat ook voor de k a t h o l i e k e k e r k de t i j d niet stilstond. D a t er m i n d e r k a n d i d a t e n k w a m e n was een gegeven. Belangrijker was dat de initiatiefnemers verzek e r d w i l d e n z i j n v a n een bijdetijdse, pastorale en wetenschappelijke v o r m i n g . V o o r a l de eis tot k w a l i t e i t s v e r b e t e r i n g is de aanzet t o t het ontstaan v a n de h u i d i g e theologische faculteiten. Goede b i b l i o t h e e k v o o r z i e n i n g e n zijn daarvoor noodzakelijk. D e T h e o l o g i s c h e Faculteit T i l b u r g H e t begon allemaal i n 1963 o p een s t u d i e b i j eenkomst v a n professoren v a n grootseminaries. Eén v a n de 66 dogmatiek-professoren, pater Luchesius Smits, k a p u c i j n , h i e l d een toespraak. Z i j n rede: " D e u r g e n t i e v a n de studiereorganisatie v o o r de Nederlandse Groot-Sem i n a r i e s " k a n gezien w o r d e n als het startsein tot het ontstaan v a n de theologische samenw e r k i n g s v e r b a n d e n . De cijfers w a r e n d u i d e l i j k . I n m e i 1963 telden de Nederlandse g r o o t seminaries v o o r zielzorgers 1929 studenten m e t ten m i n s t e 383 professoren (gastdocenten niet meegerekend). H e t grootste h a d 188 studenten m e t 14 professoren; het kleinste 16 studenten met 9 professoren. V a n het grootste bel a n g i n de ogen v a n de deelnemers w a s echter dat de k w a l i t e i t v a n de o p l e i d i n g e n o m h o o g moest. A l s centrale v r a a g v o o r de toekomst i n de o p l e i d i n g t o t zielzorger s t o n d de o n d e r l i n ge v e r h o u d i n g tussen c u l t u u r , beroep en w e tenschap v o o r o p . D e c u l t u r e l e v o r m i n g moet breed genoeg zijn o m de s t u d e n t i n staat te stellen zichzelf e n de mensen v a n z i j n tijd te begrijpen. D e o p l e i d i n g is gericht o p een priesterlijke b e d i e n i n g d i e afgestemd moet zijn o p de hedendaagse mens i n z i j n eigen c u l t u u r g e b i e d . De professoren behoren deel te n e m e n aan w e t e n s c h a p p e l i j k onderzoek. U i t eigen erv a r i n g z u l l e n zij d a n k u n n e n laten aanvoelen hoezeer de theologie zoekende k a n zijn. O p w e l k e w i j z e zij de k o m m e r v a n de m o d e r n e mens o m de diepste z i n v a n zijn bestaan overneemt, v e r h e l d e r t en begeleidt. O m d i t te bereiken moest de hele s t r u c t u u r v a n de g r o o t seminaries g r o n d i g veranderen.

D i t beginsel moest pater Cools i n daden o m zetten. H i j g i n g o p strooptocht. H e t resultaat van deze strooptochten kan gereconstrueerd w o r d e n v a n u i t de eerste meters boeken van de TFT. Bezocht en gestroopt w e r d e n de bibliotheken van de missionarissen van het H . H a r t , missionarissen van het G o d d e l i j k W o o r d , missionarissen v a n de H . F a m i l i e en de m i n d e r broeders k a p u c i j n e n . Deze boeken zijn niet v o o r z i e n v a n de eigen stempel v a n de TFT. Bijna v o o r z i c h t i g is er een briefje ingeplakt met de w o o r d e n " I n b r u i k l e e n bij de bibliotheek van de Theologische Faculteit T i l b u r g " . Tussen de b u i t van pater Cools staat af en toe een zielig boekje met een eigendomsstempel v a n de TFT. V o o r de o p b o u w v a n zijn b i b l i o theek k o n pater Cools p u t t e n u i t de grote collecties van vroegere seminaries.

Het bibliotl>eekdepot vaii de Theologische Tilburg

Faculteit

in november

(foto Frans van

1999

Ameijde).

I n U d e n h o u t stond het grootseminarie van de paters k a p u c i j n e n . De k a p u c i j n e n h a d d e n u i t stekende contacten met de R.K.Leergangen i n T i l b u r g . T i l b u r g als vestigingsplaats voor één v a n de gezamenlijke o p l e i d i n g e n lag v o o r de h a n d . I n 1964 besloten de paters kapucijnen, de missionarissen van het G o d d e l i j k W o o r d en de missionarissen v a n de H . F a m i l i e samen te w e r k e n i n het Gemeenschappelijk I n s t i t u u t v o o r Theologie i n T i l b u r g . De R.K.Leergangen b o d e n klaslokalen aan v o o r de studenten u i t U d e n h o u t , Teteringen en W a a l w i j k . Tijdens de eerste jaren v a n het I n s t i t u u t k w a m e n er o.a de missionarissen v a n het H . H a r t en de b i s d o m m e n v a n 's-Hertogenbosch en Breda b i j . Ze w i l d e n v i a een n i e u w e s t i c h t i n g , v e r b o n d e n aan de K a t h o l i e k e Hogeschool te T i l b u r g , een erkende theologische faculteit aan die H o g e school o p r i c h t e n . I n 1967 w e r d de TFT opgericht. I n de eerste jaren was de f i n a n c i e r i n g v a n de TFT geheel ten laste v a n de initiatiefn e m e r s . D o c e n t e n , e n o o k de b i b l i o t h e c a r i s , k w a m e n v a n de s a m e n w e r k e n d e g r o o t s e m i naries. De studenten k w a m e n b i n n e n als k a n d i d a t e n v o o r de b i s d o m m e n , o r d e n en congregaties. I n de thuisbasis k o n d e n zij beschikken over een " e i g e n " , vaak zeer goed voorziene b i bliotheek. Pater Cools w e r d d u s bibliothecaris v a n een faculteit die n o g geen eigen b i b l i o t h e e k h a d . V a n het algemene beginsel: "een goede theologische faculteit k a n niet zonder een goede b i b l i o t h e e k " was iedere p a r t i c i p a n t o v e r t u i g d .

In de beginjaren w e r d de d y n a m i e k van de TFT u i t g e d r u k t d o o r de plaats; i n de b u u r t van het station i n T i l b u r g . I n een t i j d dat de economie geleidelijk aan de n o r m e r e n d e rol van de godsdienst gaat o v e r n e m e n was de eerste h u i s v e s t i n g v a n de TFT i n het v o o r m a l i g e geb o u w v a n de K a m e r v a n K o o p h a n d e l bijna v a n een symbolische betekenis. I n dat gebouw was meer r e k e n i n g g e h o u d e n met b o e k h o u den d a n met een boekerij. De boeken en t i j d s c h r i f t e n d i e b i n n e n k w a m e n , k r e g e n een p l a a t s o p z o l d e r e n i n de k e l d e r . En o v e r a l w a a r maar r u i m t e was. I n de W i l l e m I I straat had de TFT geen bibliotheek. De TFT was een bibliotheek. A l s i n 1970 de TFT een rijksbijdrage gaat ontvangen, k a n een b e g i n gemaakt w o r d e n met het i n stand h o u d e n en het u i t b o u w e n van een degelijke theologische b i b l i o t h e e k . De TFT-bibliotheek z o r g t geleidelijk aan zelf voor de a a n v u l l i n g v a n de eigen collectie. Er ontstond plotseling een e n o r m l u x e p r o b l e e m . De gezam e n l i j k e seminaries h a d d e n een boekenbezit van r u i m 2.500.000 b a n d e n . De rijkscommissie v a n A d v i e s inzake het Bibliotheekwezen bevestigde d a t de bibliothecaire w a a r d e van d i t boekenbestand i n z i j n totaliteit aanzienlijk was. M e n o v e r d r i j f t niet, stelde zij vast, met de b e w e r i n g dat het een w e z e n l i j k deel u i t m a a k t v a n het Nederlandse boekenbezit. I n december 1973 verscheen het r a p p o r t " D e katholieke kerkelijke b i b l i o t h e k e n i n N e d e r l a n d " . Pater Cools is i n datzelfde jaar i n f e b r u a r i overleden. W e k u n n e n veronderstellen dat hij bij het beg i n v a n deze r a p p o r t a g e zijn bijdrage geleverd heeft. D i t r a p p o r t geeft aanbevelingen met het oog o p de o p t i m a l e f u n c t i o n e r i n g v a n deze b i b l i o t h e k e n b i n n e n de Nederlandse k e r k p r o v i n c i e en b i n n e n het Nederlandse bibliotheekw e z e n w a a r v a n zij een wezenlijke component vormen.

De TFT-bibliotheek Bij de d o o d v a n pater Cools bestaat de T F T - b i b l i o t h e e k pas e n k e l e j a r e n . A l s b e g i n n e n d e wetenschappelijke b i b l i o t h e e k behoefde zow e l het onderdeel dat direct n o d i g is v o o r het g o e d f u n c t i o n e r e n v a n de o p l e i d i n g , a l s o o k een uitgebreider bestand dat n o o d z a k e l i j k is v o o r onderzoek, a a n v u l l i n g . Naast de boekerij v a n het eerste u u r , v e r z a m e l d d o o r p a t e r Cools u i t de collecties v a n de p a r t i c i p a n t e n , heeft de T F T slechts een k l e i n e , m a a r zeer gespecialiseerde collectie v a n het v o o r m a l i g L i t u r g i s c h C e n t r u m te N i j m e g e n v e r w o r v e n . I n samenspraak met de eigenaars k o m t de commissie met het voorstel de b i b l i o t h e k e n v a n de paters kapucijnen, v a n het b i s d o m 'sHertogenbosch en misschien die v a n de m i s sionarissen v a n het H . H a r t bij de TFT onder te b r e n g e n . M e t de paters k a p u c i j n e n w a s al i n beginsel o v e r e e n g e k o m e n h u n b i b l i o t h e e k i n haar geheel o v e r te n e m e n . V e r s p r e i d o v e r v e r s c h i l l e n d e depots telde deze collectie 300.000 banden, met 110.000 verschillende t i tels. H e t b i s d o m 's-Hertogenbosch zocht n o g naar een m o g e l i j k h e i d o m de c o l l e c t i e v a n 100.000 b a n d e n v a n het g r o o t s e m i n a r i e H a a r e n o n d e r te b r e n g e n b i j de K a t h o l i e k e H o g e s c h o o l T i l b u r g . De m i s s i o n a r i s s e n v a n het H . H a r t o v e r w o g e n hoe h u n collectie v a n 30.000 b a n d e n v a n u i t het g y m n a s i u m en de 65.000 b a n d e n v a n h u n grootseminarie o p d e n langen d u u r d i e n s t i g k o n z i j n aan de Tilburgse opleiding.

Het in 1882

gebouiode

Iclooster van de

kapucijnen

aan de

Korvelseweg

omstreeks 1900 (part. coll. Tilburg).

Een collectie v a n deze o m v a n g k a n enkel een plaats v i n d e n b i n n e n een u n i v e r s i t e i t s b i b l i o theek. D i t k e r k e l i j k boekenbestand k a n zeer z i n v o l functioneren b i n n e n de K a t h o l i e k e H o geschool T i l b u r g . Deze bestaat juist u i t faculteiten v a n menswetenschappen. De K a t h o l i e ke Hogeschool T i l b u r g w o r d t Katholieke U n i versiteit Brabant. I n 1974 w o r d t b i j K o n i n k l i j k

Besluit de TFT e r k e n d . H i e r m e e is d a n de basis gelegd dat de bovengenoemde b i b l i o t h e k e n bij de TFT geplaatst k u n n e n w o r d e n . I n deze periode v e r h u i s t de TFT naar de n i e u w b o u w o p de c a m p u s . H e t w e t e n s c h a p p e l i j k aspect v a n de reorganisatie v a n de groot-seminaries is hiermee v e r z e k e r d . Seminarieprofessoren m o e t e n v o o r t a a n v o l d o e n aan de eisen die aan universiteitsprofessoren w o r d e n gesteld. De TFT-studenten k u n n e n g e b r u i k m a k e n v a n het collegeaanbod en de culturele manifestaties v a n de u n i v e r s i t e i t . Er k o m e n studenten die geen k a n d i d a a t z i j n v a n een b i s d o m , orde of congregatie. Zelfs v r o u w e n , de eerste als r e l i gieuzen, d o e n h u n intrede. Pater Cools heeft een b i b l i o t h e e k samengesteld v a n h a n d b o e k e n , s t a n d a a r d w e r k e n , nas l a g w e r k e n , b r o n n e n m a t e r i a a l en tijdschriften die i n de eerste behoefte v a n de o p l e i d i n g voorziet. Deze k w a m o p de TFT-leeszaal. O f de u n i v e r s i t e i t er enige s y m b o l i e k i n zag: de TFT-leeszaal k w a m o p de hoogste v e r d i e p i n g . H e t dichtst bij de h e m e l . O n d e r de n i e u w b o u w w a r e n enorme kelders. Deze b o d e n r u i m t e o m de uitgebreide kerkelijke collecties i n a f w a c h t i n g v a n h u n i n w e r k i n g op te slaan. De m o g e l i j k h e i d o m de b i b l i o t h e k e n v a n H a a r e n en de k a p u c i j n e n over te n e m e n w o r d t d o o r de TFT met beide h a n d e n aangegrepen. H a a r e n h a d een g r o t e c e n t r a l e b i b l i o t h e e k r u i m t e . A l l e boeken stonden daar volgens vakgebied g e o r d e n d . Een goede catalogus o m het juiste boek te v i n d e n w a s daar niet n o o d zakelijk. B o v e n d i e n was het de gewoonte dat de Haarense professoren h u n eigen b i b l i o theek i n r i c h t t e n . O p d e n d u u r k w a m e n de belangrijkste professorenboeken terecht i n de seminariecollectie. Bij de k a p u c i j n e n is d i t totaal anders. Ieder klooster heeft zijn boeken en geen enkele k a p u c i j n k a n een boek "het m i j n e " noemen. A l n a a r g e l a n g de specifieke behoefte v a n klooster of k l o o s t e r l i n g w o r d e n i n n a a m v a n het klooster boeken aangeschaft. Minderbroeders kapucijnen Een k a p u c i j n heeft geen eigen boeken. Om de armoede beter te onderhouden en om alle verkleefdheid aan aardsche zaken en alle bijzonderheden in het gebruik daarvan allengs uit de harten der Broeders weg te nemen, bevelen wij, dat er in al onze Huizen een behoorlijke bibliotheek zij. (Citaten u i t de kloosterregel v a n de kapucijnen z i j n cursief g e d r u k t . ) Een bibliofiele k a p u c i j n is tegen de kloosterregel. H e t v o o r s c h r i f t geen eigen boeken te bezitten w e r d zeer ernstig genom e n . Indien eenige Broeder bevonden werd eigenaar te zijn, zal hij van alle bediening der Orde beroofd worden; doch indien iemand dusdariig bij zijneri dood bevonden werd - hetgeen God verhoede - worde hij van de kerkelijke begrafenis beroofd; en

hoogste staat v a n v o l m a a k t h e i d bereikt. A l s het de moeite w a a r d is, geeft restauratie het eeuwige leven.

Enkele stukgelezen waaronder

boeken,

zogenaamde

'blotevoetenbanden'

die

niet in leer of perkament waren gebonden (4e van links en del

uiterst

(coll. Bibl. TFT, foto van Ameijde,

rechts) Frans 1999).

evenzoo hij, die zonder vergunning..., boeken of eenige andere zaak buiten onze kloosters in bewaring zal geven, worde als eigenaar gestraft. H e e r z o o n , heerbroer, h e e r o o m een p r a c h t i g boek cadeau d o e n w e r d bij de k a p u c i j n e n niet o p p r i j s gesteld. A l s het gebeurde, g i n g het boek regelrecht naar de b i b l i o t h e e k v o o r gemeenschapp e l i j k g e b r u i k . I n d i e n het n o d i g en n u t t i g was, stelde het klooster boeken beschikbaar. H i e r mee z i j n w e meteen o p een k e n m e r k v a n de kapucijnencollectie g e k o m e n . Er zitten geen persoonsgebonden deelcollecties i n . A l l e e n i n s o m m i g e boeken v a n na 1960 is er een pers o o n s v e r m e l d i n g . W e l w e r d soms een boek v o o r langere t i j d ter b e s c h i k k i n g gesteld aan een pater. D i t w o r d t d a n o p het titelblad verm e l d m e t " a d u s u m fratris...". H i j was d a n ger e c h t i g d het op z i j n kloostercel te b e w a r e n . N i e t alleen de k a p u c i j n h a d geen eigen boeken. Zelfs de afzonderlijke kloosters niet. De p r o v i n c i e was de eigenaar. De algemene b i b l i othecaris k a n , volgens het reglement v a n 1910 " O v e r de b i b l i o t h e k e n " d e g r o t e r e w e r k e n plaatsen i n die kloosters, w a a r ze, o m het geb r u i k , het best t h u i s h o r e n . De stempels i n de boeken k a n m e n zien als een eigen reis- en verb l i j f d o c u m e n t . H o e meer stempels, des te bew o g e n e r is het l e v e n v a n het b o e k geweest. Deze stempels z i j n een u i t d r u k k i n g v a n de k l o o s t e r l i j k e gelofte v a n a r m o e d e en gehoorz a a m h e i d . I n d i e n m o g e l i j k , is één exemplaar v o l d o e n d e v o o r de hele p r o v i n c i e . H e t boek gaat w a a r het gelezen w o r d t . Een boek heeft een functie. H e t m o e t gelezen, bestudeerd of bemediteerd w o r d e n . H e t moet dienen v o o r studie, n u t t i g z i j n v o o r het apostolaat of o p w e k k e n tot stichtelijk leven. Een ongelezen, " m a a g d e l i j k " boek h o o r t niet i n een k a p u c i j nencollectie. Een kapotgelezen boek heeft de

De e e u w e n o u d e leefregel van de m i n d e r b r o e ders k a p u c i j n e n , een u i t w e r k i n g v a n het geestelijk testament v a n de heilige Vader Franciscus, is d u i d e l i j k . dewijl hij, die Christus, het boek des levens, niet weet te lezen en na te volgen, geene leer heeft om te kunnen prediken, daarom bevelen wij den Predikanten, opdat zij Hem bestudeeren, dat zij niet vele boeken meedragen, dewijl toch in Christus Jezus alle schatten der goddelijke wijsheid en wetenschap zijn. Doch de boeken, die hun iwodzakelijk zijn, zullen zij in gemeenschap hebben en niet in het bijzonder, zooals altijd de tneening geweest is van onzen zeer geliefden Vader. En om de armoede beter te onderhouden, en uit de harten der Broeders alle geiwgenheid en bijzonderheid te verbannen, beveelt men, dat in al onze kloosters eene middelmatige kamer zij, waarin men de H. Schrift, de godvruchtige en H.H.Vaders, en andere noodzakelijke boeken zal hebben; doch de nuttelooze boeken der heidenen , die de mensch meer loereldgezind dan christelijk maken, zullen in onze kloosters niet toegelaten worden; en indien er eenig was, zal men het volgens de beschikking van de P.P. Generalen of Provincialen den eigenaars wedergeven of verbranden. Dat teruggeven en verbranden is een v e r t a l i n g van het w o o r d " e l i m i n e n t u r " : het moet meteen v e r w i j d e r d w o r d e n . H e t kapucijnenleven zelf is een geleefde nav o l g i n g v a n de boodschap v a n Christus. O p goed g e l u k en i n het volste v e r t r o u w e n op G o d g i n g e n zij r o n d : zonder g e l d , zonder reservekleren, zonder schoenen. A l s leer al taboe was v o o r h u n voeten, d a n zeker voor h u n boek e n . De toestand v a n vele kapucijnenboeken k a n omschreven w o r d e n als " p r o v i s o r i s c h gebonden i n k a r t o n " , " i n onbedrukt papieren o m s l a g (zoals u i t g e g e v e n ) " of " g e ï m p r o v i seerd gebonden i n a f w a c h t i n g van een echte b i n d e r " . V o l l e d i g i n h u n geest z o u m e n b i j deze boeken beter k u n n e n spreken over een blotevoetenband. I n d i t v o o r s c h r i f t van de kapucijnenconstitutie d o e m t het beeld v a n een m o n n i k op u i t de rom a n " D e n a a m van de roos" v a n U m b e r t o Eco. Rijkelijk verluchte handschriften en kostbare b a n d e n zijn een g r u w e l . Zelfs liturgische boeken moeten bij de k a p u c i j n e n v a n een degelijke e e n v o u d zijn. De Missaals en de Breviers, alsmede al oiize andere boeken, moeten eenvoudig gebonden zijn, zonder gezochte en kostbare sloten. Prachtige b a n d e n enkel o m te p r o n k e n of i n d r u k te m a k e n k w a m e n niet voor. Studie en wetenschap O o k i n het klooster g o l d : j o n g geleerd is o u d gedaan. De k a p u c i j n e n i n de N e d e r l a n d e n w i l den aanvankelijk, e i n d 16e eeuw, het gebruik

een zelfstandige tak v a n de m i n d e r b r o e d e r s , staan twee evangelieteksten centraal. H u n ideaal is C h r i s t u s n a v o l g e n i n z i j n armoede. N i e t m e t een boekje i n een hoekje, maar kwetsbaar i n het v o l l e leven. H u n levenstaak is apostolaat. D a t w o r d t bepaald d o o r de opdracht v a n C h r i s t u s aan z i j n apostelen. H i j riep het t w a a l f t a l bij z i c h en z o n d h e n twee aan twee u i t . G o u d - , zilver-, n o c h k o p e r g e l d m o o g t gij i n u w gordels d r a g e n , geen tas, geen twee o n d e r k l e d e n , geen schoeisel, geen reisstaf meenemen,...(Matteüs,X:10). Elk klooster telde minstens t w a a l f m i n d e r b r o e d e r s . P r e d i k i n g en b i e c h t h o r e n was h u n voornaamste opdracht. B r u g m a n was een m i n d e r b r o e d e r . Helder, eenv o u d i g en d u i d e l i j k . De p r e d i k a n t e n z u l l e n zich o n t h o u d e n v a n v e r f i j n d e , opgesmukte en gezochte w o o r d e n . Zelfs de meest eenvoudige kerkganger moet het k u n n e n bevatten. De k l e i n h e i d v a n de eigen k e r k e n k a n m e n als een zeer strategische zet beschouwen. V a n u i t h u n kloosters t r o k k e n zij e r o p u i t o m i n de grotere k e r k e n te gaan p r e k e n . V o o r de e e n v o u d i g e g e l o v i g e n z o r g d e n zij o o k Brochures afkomstig een

uit

kapucijnenbilbliotlieek,

zuinig

ingebonden in één

band (coll. Bibl. TFT, foto Frans van Anwijde,

1999).

van boeken b i n n e n enge g r e n z e n h o u d e n . " N i e u w e l i n g e n m o c h t e n slechts één g o d v r u c h t i g boek tot h u n gerief hebben. W a t verder o n t h o u d e n moest w o r d e n , moesten zij zelf n o t e r e n i n een k l e i n s c h r i j f b o e k . M e t h u n s c h r i j f p a p i e r e n g a n z e n p e n n e n m o e s t e n ze w e l p r o f i j t i g o m g a a n . Bij de oudere r e l i g i e u zen w a r e n er die iedere week, ja dagelijks, een n i e u w e pen moesten hebben of ze i n k o r t e n . T e r w i j l goede religieuzen z i c h soms jarenlang met dezelfde k o n d e n behelpen, al schreven zij o o k boeken." (De historische i n f o r m a t i e i n d i t artikel k o m t v o o r a l u i t het tiendelige w e r k v a n pater H i l d e b r a n d : De K a p u c i j n e n i n de N e d e r l a n d e n en het p r i n s b i s d o m L u i k ; A n t w e r p e n , 1945/1956. Citaten u i t d i t w e r k staan tussen aanhalingstekens.) Deze l e v e n s h o u d i n g is niet s t r i j d i g met een degelijke wetenschappelijke o n d e r b o u w i n g v a n h u n studie en pastoraat. H i l d e b r a n d s conclusie v a n het wetenschappelijk peil v a n de studies plaatst het boekenbezit v a n de k a p u c i j n e n i n een juiste context. "Stellig stonden de K a p u cijnen inzake wetenschap niet op het peil v a n de Jezuïeten, die bijna heel h u n leven met stud i e b e z i g z i j n , al is het o o k v e e l a l m e t letterk u n d e . Bij de K a p u c i j n e n streefde m e n mèèr naar een p r a k t i s c h d o e l ; m e n zocht eigen v o l m a k i n g en w i l d e z i c h b e k w a m e n v o o r de biechtstoel en mèèr n o g v o o r het p r e d i k a m b t . " K w a H t e i t moet, luxe is u i t d e n boze. Pastoraat De m i n d e r b r o e d e r s h o r e n b i j de b e d e l o r d e n , die vanaf de 13e e e u w o n t s t o n d e n . I n de leefregel v a n de k a p u c i j n e n , i n 1528 ontstaan als

als een speciale v o r m v a n apostolaat v o o r eenv o u d i g e gebedenboekjes. " K a p u c i j n e n u i t g a v e n z i j n meestal v a n geestelijke aard. Veelal kleine o n o o g l i j k e boekjes, die m e n thans d o o r het g e b r u i k geheel versleten t e r u g v i n d t . Een bewijs hoe die affectieve liter a t u u r d o o r de g o d v r u c h t i g e z i e l e n g r e t i g w e r d verslonden." D e bibliotheek H u n leven is een n a v o l g i n g v a n Christus. De vossen hebben h o l e n , en de vogels i n de l u c h t h e b b e n n e s t e n ; m a a r de M e n s e n z o o n h e e f t n i e t s o m er z i j n h o o f d o p te l e g g e n ( L u c a s 1X:58). A r m o e d e volgens het evangelie is h u n ideaal. Zelfs de kandelaars v o o r de eredienst moeten v a n h o u t zijn. Deze armoede k o m t o o k tot u i t d r u k k i n g i n h u n g e b o u w e n . W a t niet s t r i k t n o d i g is, w o r d t niet g e b o u w d . Onze kerken zullen klein en armoedig zijn, doch stichtend, eerzaam en zeer zindelijk. I n het k o o r staan eenv o u d i g e k o o r b a n k e n v o o r het koorgebed. De enige andere gemeenschappelijke r u i m t e is de eetzaal, de refter. De b o u w v o o r s c h r i f t e n hierv o o r z i j n o o k s t r i k t . De hoogte van den refter moet in verhouding staan tot zijne lengte, maar over het algemeen zal hij niet hooger zijn dan 3.80 M., uitgenomen het geval, dat de lucht zeer slecht zou zijn, dan mag hij een weinig hooger gemaakt worden. I n de kloosterregel staat dat de boeken geplaatst m o e t e n w o r d e n i n een "conveniens l o c u s " , o p een geschikte plaats. Later w o r d t d i t v e r t a a l d t o t "eene m i d d e l m a t i g e k a m e r " . G e w o o n l i j k w a s d i t de r u i m t e b o v e n het k o o r . O o k w e r d e n v a a k b o e k e n en t i j d s c h r i f t e n ter consultatie i n de refter geplaatst. Ze m o g e n n i e t m e e g e n o m e n w o r d e n . I n het reglement

v a n 1910 " O v e r de b i b l i o t h e k e n " staat d a n o o k n o g steeds: " D e i n o m l o o p zijnde t i j d s c h r i f t e n en couranten w o r d e n , o m te v e r h i n d e r e n , dat zij v e r l o r e n geraken, na l e z i n g , o r d e l i j k opgeb o r g e n i n een daartoe bestemd kastje i n den refter." I n o p l e i d i n g s h u i z e n stonden vroeger de boeken i n de klaslokalen. O p de cellen was er geen boekenplank. A l s m e n al een boek h a d , k o n dat b e w a a r d w o r d e n o p een p l a n k aan het voeteinde v a n de brits, die eens per jaar met Pasen v a n n i e u w stro v o o r z i e n w e r d . D e k a p u c i j n e n k l o o s t e r s v e r s c h i l l e n d a n o o k zeer veel v a n de i n d r u k w e k k e n d e abdijen, w a a r kostbare b i b l i o t h e k e n de geleerdheid en v o o r treffelijkheid v a n de orde ten t o o n spreiden. O m v a n bisschoppelijke en pauselijke paleizen m a a r n i e t te s p r e k e n . D e z e o p v a t t i n g v a n Christus n a v o l g e n k l o n k velen als een ketterij i n de oren. I n de eerste jaren v a n h u n bestaan w e r d e n de m i n d e r b r o e d e r s v a n de H.Franciscus wegens h u n grote n a d r u k op de armoede v a n Christus die zij w i l d e n naleven d a n ook vaak v a n ketterij b e s c h u l d i g d .

Brochures

over drank-

misbruiken bestrijding,

ondermeer

kapucijnen

drankdoor

geschreven

(coll. Bibl. TFT, foto van Ameijde,

Frans 1999).

D e k a p u c i j n e n i n de N e d e r l a n d e n D e m i n d e r b r o e d e r s o n t s t o n d e n i n d e 13e e e u w als v o l g e l i n g e n v a n F r a n c i s c u s v a n Assisi. T e g e n w o o r d i g z o u d e n w e zeggen dat h u n armoede-ideaal v a n u i t het evangelie e n i g s z i n s f u n d a m e n t a l i s t i s c h i n de o r e n k l i n k t . Z e l f s v a n h u n eigen f a m i l i e n a a m z i e n ze af. Z e k r i j g e n een k l o o s t e r n a a m g e v o l g d d o o r de n a a m v a n h u n geboortestad. Er z i j n sinds 1882 d e r t i g k a p u c i j n e n geweest die " v a n T i l b u r g " als plaatsnaam v o e r d e n . H u n levens-

stijl is uitermate b e v o r d e r l i j k voor h u n pastoraat. Frank en v r i j k u n n e n zij gaan waar de bed i e n i n g hen roept. En ze k u n n e n weer gemakkelijk v o o r een n i e u w e opdracht naar een ander klooster gestuurd w o r d e n . Een verhuisw a g e n is niet n o d i g . A l s ze al een schoenendoos z o u d e n hebben, k u n n e n h u n persoonlijke bezittingen d a a r i n v e r v o e r d w o r d e n . Zelfs h u n k l e d i n g is standaard. Dat de habijten niet langer zijn dan tot de enkels, breed elf palmen en voor de zwaarlijvigen twaalf. H e t k o o r d zorgt v o o r de f i n i s h i n g touch. H u n w e r k t e r r e i n is de brede k r i n g e n v a n het v o l k . De overgrote meerderheid was noodged w o n g e n even a r m , zonder dat ze de levensregel v a n Franciscus v o l g d e n . De levensregel is streng. H e t leven is sterker d a n de leer. O p de b r u i l o f t van Kana veranderde Jezus water i n w i j n . En zijn kleren w a r e n klasse. Soldaten o n d e r het k r u i s d o b b e l d e n e r o m . A l spoedig w e r d er g e v r a a g d ; m a g het iets m e e r / m i n d e r zijn? Er w a r e n zeer felle d i s p u t e n over. Kerkelijke en w e r e l d l i j k e overheden bemoeiden zich ermee. De d r a n g tot kerk- en kloosterhervorm i n g l e i d t i n 1528 tot het ontstaan van de kapucijnen. E i n d 16e eeuw k o m e n zij met de Spaanse legers de N e d e r l a n d e n b i n n e n . I n Maastricht (1609), 's-Hertogenbosch (1611), Breda (1625) en V e l p bij Grave (1645) w o r d e n kloosters opgericht. De o v e r w i n n i n g v a n de Staatse legers had de s l u i t i n g v a n de kloosters i n 's-Hertogenbosch (1629) en Breda (1637) tot gevolg. I n 1644 trokk e n zij zich officieel u i t de Hollandse Z e n d i n g terug. V e l p w o r d t h u n enige missiepost. Voor R o m e was N e d e r l a n d een missiegebied. I n w a t v o o r situatie zij verkeren is d u i d e l i j k u i t een v a n h u n meest geconsulteerde handboek e n : Pastorale m i s s i o n a r i o r u m . H e t is geschrev e n d o o r de d o m i n i c a a n J.Verjuys, van 1657 tot 1667 missieprefect i n de Hollandse Zend i n g . I n 1664 publiceerde hij zijn "Pastorale m i s s i o n a r i o r u m " . H e t handboek voor priesters die volgens Rome w e r k t e n i n de "missie i n de d o o r ketters bezette delen v a n de Nederl a n d e n " . H e t TFT-exemplaar was aan flarden gelezen. Onlangs is het gerestaureerd. O p het v o o r b l a d staat dat pastoordeken v a n V e l p d i t boek " a n n o 1670" geschonken heeft aan de "bibliotheca pp.capucinorum Velpensium". M e t dezelfde h a n d staat hier ook op de titelpagina " c a p u c i n o r u m v e l p e n s i u m 1760". " W e l licht heeft m e n i n 1760 v o o r V e l p een lijst v a n boeken opgesteld." I n 1796 w e r d de orde i n de N e d e r l a n d e n opgeheven. A l l e e n het klooster v a n V e l p blijft over. I n 1810 moet ook d i t laatste klooster o n t r u i m d w o r d e n . O p v o o r w a a r d e dat ze geen n i e u w e leden z o u d e n aannemen, mocht het weer i n 1814 b e t r o k k e n w o r d e n . W i l l e m I I , de k o n i n g .

g5

gaf i n 1840 v e r l o f o m weer k a n d i d a t e n aan te nemen. V a n u i t h u n enige overgebleven kloosters i n V e l p en Brugge b e g i n t i n 1845 samen met België de w e d e r o p b l o e i v a n de N e d e r l a n d s e k a p u c i j n e n . De afscheiding v a n België i n 1830 speelt i n de geesten d o o r . N a d a t i n 1880 de 34 stemrondes i n de Belgisch-Nederlandse p r o vincie niet tot e n i g resultaat l e i d d e n , greep Rome i n . Rome benoemt de overste v a n V e l p tot p r o v i n c i a a l v a n een zelfstandige N e d e r landse p r o v i n c i e . H i j neemt zijn i n t r e k i n het n i e u w e klooster i n T i l b u r g . De n i e u w e zelfstandige Nederlandse p r o v i n c i e heeft kloosters i n V e l p (1645), H a n d e l (1851), L a n g e w e g (1876) en T i l b u r g (1879). M e t Latijnse les aan twee jongens i n een spreekkamer b e g i n n e n i n 1887 de k a p u c i j n e n aan een eigen o p l e i d i n g . I n 1894 k o m t v a n u i t Rome een a a n s p o r i n g o m met een eigen d o o r t i m m e r d o p l e i d i n g s p r o g r a m te beginnen. Er w o r d t z w a a r over nagedacht. N a ongeveer een jaar w e r d het totale s t u d i e p r o g r a m v o o r k l e i n - en grootseminarie naar Rome o p g e s t u u r d . H e t k o n op een velletje u i t een schoolschrift. I n het geheel 24 regels. Spoedig daarna w e r d er echt serieus w e r k v a n gemaakt. Toen i n 1918 de R.K.Leergangen i n T i l b u r g w e r d gevestigd o n t v i n g e n de meeste leraren v a n het k l e i n s e m i n a r i e hier h u n o p l e i d i n g . I n 1920 k u n n e n de k a p u c i j n e n schrijven: " D e professoren z i j n gegradueerd of hebben een speciale o p l e i d i n g genoten." De o p l e i d i n g en v o r m i n g v a n eigen leden k r i j g t de v o l l e aandacht. De k a p u c i j n e n w o r d e n grotendeels een Bra-

SERMONS D U

R. P E R E

CHEMIISIAIS, DE LA COMPAGNIE

DE

J E S ü S,

Revus par Ie Pere B r e t o n n e a o de la méme Compagnie.

TOME

h

PREMIER.

.\ R U S S E L L E ,

ChM F K A N f o i s F o p p e n s , au Saint Efprit. D C C .

X

bantse orde. H u n s t u d i e h u i z e n zijn alle i n Noord-Brabant. H e t kleinseminarie is i n Langew e g b i j Terheijden. Toen d i t i n de o o r l o g w e r d v e r n i e l d , was d i t i n a f w a c h t i n g v a n de n i e u w b o u w i n O o s t e r h o u t enige tijd i n T i l b u r g gev e s t i g d , onder andere i n het R . K . M i l i t a i r Teh u i s . H e t n o v i c i a a t en de missieprocuur w a r e n i n T i l b u r g , het grootseminarie i n H e l m o n d , D e n Bosch en U d e n h o u t . De o p l e i d i n g v o o r de broeders was i n U d e n h o u t . A l s ze parochies aannamen, was d a t o p plaatsen waar de w e reldheren liever niet b e n o e m d w e r d e n . V a n u i t Babberich (1883) b i j Zevenaar aan de Duitse grens n a m e n zij de z i e l z o r g onder de Nederlandse gastarbeiders i n D u i t s l a n d voor h u n rek e n i n g . I n I J m u i d e n w a r e n ze w e r k z a a m o n der de kanaalgravers. I n R o t t e r d a m bij de havenarbeiders. Vaak stonden h u n kloosters i n de b u u r t v a n gasfabrieken i n grote steden. Z i j d e d e n aan j e u g d w e r k i n de b u u r t e n waar het h a r d n o d i g was. H e t is d a n o o k niet t o e v a l l i g d a t de k a p u c i j n e n i n T i l b u r g h u n klooster vestigden op K o r v e l , d i c h t bij de arbeiders. I n d i e b u u r t w a r e n grote w o l l e n s t o f f e n f a b r i e k e n . I n 1905 v e r t r o k k e n v a n u i t de T i l b u r g s e m i s s i e p r o c u u r de eerste missionarissen naar Borneo. D a t ze iets v o o r de arbeiders betekenden, m a g b l i j k e n u i t het feit dat ze even h u n w e e f g e t o u w e n m o c h t e n stilzetten o m de h e l d e n u i t te z w a a i e n . De toes t r o o m v a n de T i l b u r g s e b e v o l k i n g w a s z o groot d a t ze s t o r m e n d e r h a n d het p e r r o n overr o m p e l d e n o m h e n u i t g e l e i d e te doen. O p past o r a a l g e b i e d w a r e n ze z e e r g e z i e n . A l s ze volksmissies preekten, was p o l i t i e t o e z i c h t n o d i g o m de m e n i g t e i n goede banen te l e i d e n . Ze w a r e n een l e e u w o p de preekstoel en een l a m i n de biechtstoel. De k a t h o l i e k e n h a d d e n een paasplicht. I n de paastijd moesten ze de c o m m u n i e o n t v a n g e n . Biechten g i n g eraan v o o r a f . D e k a p u c i j n e n w a r e n zeer g e z i e n e biechtvaders. M e t acht biechtstoelen was h u n kleine kerkje r u i m v o o r z i e n . De zondagsplicht w e r d d o o r de g e l o v i g e n zeer serieus genomen. A l s t o p p u n t v a n h u n pastorale flexibiliteit k a n m e n de "vissersmissen" 's m o r g e n s o m 4 u u r zien. N a de o o r l o g s t o n d e n de k a p u c i j n e n aan de w i e g v a n het T i l b u r g s e j e u g d w e r k . D o o r l e r e n na de lagere school was enkel aan k i n d e r e n v a n gegoede families gegeven. O o k al bestond e n er beperkende maatregelen, de meesten w e r d e n al o p j e u g d i g e leeftijd i n het arbeidsproces ingeschakeld. M e t 14 jaar h o o r d e n ze al bij de g r o t e n . O m d a t er t h u i s w e i n i g te beleven was, k w a m e n ze o p de straat terecht. De levensstijl v a n de k a p u c i j n e n w o r d t g e k e n m e r k t d o o r uiterste soberheid. D i t betekent niet dat er geen aandacht was v o o r hygiëne, v o o r henzelf en v o o r d i e aan h u n z o r g e n w a r e n toever-

Cumtextuad,anao

. •

Siudio Sacrarum

T e g e n w o o r d i g zijn de kapucijnen opgezadeld met een l u x e p r o b l e e m . Er k o m t geld binnen. Er is bijna geen r u i m t e meer voor h u n p r i n c i piële, religieus beleefde onzekerheid. De termijnbroeder verkocht missiekalenders. O m geen t i j d v e r l o r e n te laten gaan, had hij zijn bot e r h a m m e n opgeborgen i n zijn p u n t k a p . Er zijn geen kosten meer voor een eigen opleid i n g ; ze k r i j g e n betaalde functies; de groep w o r d t ouder, er k o m t A O W b i n n e n . Wat te doen met deze weelde? I n die t i j d haperde de Nederlandse economie. H e t teveel gaat naar de arbeiders. Stimulans w o r d t opgericht tot s t i m u l e r i n g van de k w a n t i t e i t en k w a l i t e i t van de werkgelegenheid i n het bedrijfsleven. Het doel w o r d t als v o l g t omschreven. Participatiemaatschappij o p ideële grondslag, die via het verstrekken van risicodragend kapitaal aan o n d e r n e m i n g e n een bijdrage levert aan de k w a n t i t e i t en k w a l i t e i t v a n de werkgelegenheid: - strategische en financieel-bedrijfseconomische o n d e r s t e u n i n g ;

Kapot gelezen hoek uit 1716,

afkomstig uit de bibliotlieek van de

kapucijnen

Tilburg

(coll.

Bibl. TFT, foto Frans Ameijde,

van

1999).

t r o u w d . Badgelegenheden w a r e n i n de arbeid e r s h u i z e n niet a a n w e z i g . Eigen g r o e p s u n i f o r m e n en een kaartje v o o r het b a d h u i s losten d i t p r o b l e e m o p . N a t u u r l i j k moest er een mis z i j n . Een gratis o n t b i j t na de m i s z o r g d e v o o r de deelname. De laatste jaren is de k a p u c i j n u i t het straatbeeld v e r d w e n e n . Ongeveer t w i n t i g jaar geleden riep m i j n z o o n blij verrast v a n u i t de w a n d e l w a g e n " M a m a , een k a b o u t e r " . A l s t r o u w e bezoeker v a n het sprookjesbos i n de Efteling was hij een e r v a r i n g s d e s k u n d i g e . Kabouters herken je aan h u n p u n t m u t s en b a a r d . N i e t de bonen, behalve als a r m e l u i s d o p e r w t ook u i t stekend geschikt als veevoer hebben de k a p u cijnen h u n n a a m gegeven, maar de p u n t k a p . T r o u w e n s het materiaal w a a r v a n h u n p i j gem a a k t was, was even t r e n d y als de b l a u w e jeansstof. De broeders kleeden zich met het geringste, ruwste, grofste en het minst kostbare laken, dat zij gevoeglijk kunnen hebben in de Provincie, waar zij wonen. K l e u r doet er niet toe. H e t was de cap u c h o n die o p v i e l . Er moet iets i n gezeten hebben. A n d e r s z o u het niet o p v a l l e n . De capuchon diende als v o o r m o d e r n e r u g z a k . De kabouter was de termijnbroeder. De levensstijl v a n de k a p u c i j n e n was gebaseerd o p het bes t a a n s m i n i m u m . Ze leefden v a n w a t de gelov i g e n h u n gaven. De t e r m i j n b r o e d e r zorgde ervoor dat het i n het klooster k w a m . H u n geestelijke zusters de clarissen h a d d e n en klokje o m te laten h o r e n dat er geen b r o o d o p de p l a n k was.

- sociaal-organisatorische ondersteuning; - o n t w i k k e l i n g v a n sociaal beleid, medezeggenschap en werknemersparticipatie. O v e r d u i d e l i j k dat de w e i n i g e kapucijnen die er n o g zijn, met h u n tijd meegaan. V o o r d a t professor R u u d Lubbers met zijn leerstoel globalisering T i l b u r g o p de wereldkaart zette, kan T i l b u r g een k o s m o p o l i t i s c h karakter niet ontzegd w o r d e n . Peerke Donders g i n g naar Suriname, Francois Janssens was vorige eeuw bisschop in de Verenigde Staten en T i l b u r g leverde zijn z o u a v e n . Enthousiast werd e n i n 1905 de eerste m i s s i o n a r i s s e n u i t g e z w a a i d . D a a r n a v o l g d e n vele paters, fraters, b r o e d e r s en zusters. H e t k o s m o p o l i t i s c h k a rakter v a n T i l b u r g kreeg z i j n eigen u i t d r u k k i n g i n het V o l k e n k u n d i g M u s e u m . H e t materiaal v a n u i t Borneo n a m daar een belangrijke plaats i n . De bezoekers k o n d e n zo kennismak e n met de leefwereld v a n h u n familieleden i n verre l a n d e n . H e t M u s e u m is gesloten. V a n de collectie v a n de kapucijnen w o r d t een degelijke catalogus gemaakt. A l s er een v e i l i g en vera n t w o o r d m u s e u m k o m t , w o r d t alles weer teruggegeven aan de mensen i n Borneo. H e t gaat dezelfde w e g als h u n boeken. A l s w a t ze hebben elders beter functioneert, w o r d t het overgedragen. Z o zijn onlangs ook de h a n d schriften en ander bijzonder bibliotheek-materiaal v a n u i t h u n archief aan de TFT-bibliotheek overgedragen. H i e r v a n w o r d t n u een aparte catalogus gemaakt. Oude drukken Waar k o m e n de o u d e d r u k k e n u i t de kapucijnencollectie vandaan? A l l e e n V e l p heeft op een korte periode na de stormen doorstaan. Bij

m e n w e l strengere eisen en i n 1783 verlangde m e n dat de b i b l i o t h e e k zo m o g e l i j k niet meer tot klas of recreatieplaats d i e n d e . " Maar zo o n t z e t t e n d h a r d groeide de collectie i n V e l p niet. " H e t Caeremoniale v a n 1759 v o n d dat de O v e r s t e n ieder jaar een w e r k v o o r de b i b l i o theek z o u d e n m o e t e n bezorgen, t e r w i j l m e n i n de k u s t o d i e v a n de Allerheiligste D r i e v u l d i g h e i d het al goed v o n d , zo ze d i t eens i n de d r i e jaar k o n d e n d o e n . " V e l p h o o r de b i j deze k u s t o d i e . A l s d i t als m i n i m u m e i s gesteld w o r d t , m o e t m e n geen al te grote verw a c h t i n g e n koesteren over de boekenaanschaf daarvoor.

De eerste huisvestiug

van

de bibliotheek van dc Thcologisclie Tilburg

vanl967

Faculteit tot 1974

aan de Willem U straat.

de aanschaf v a n boeken w a r e n de k a p u c i j n e n v o o r 1900 v o o r a l gericht o p de p r a k t i j k . Preekb u n d e l s v o o r de p r e d i k a n t e n , mo ra a l b o e k e n v o o r de biechtvaders, theologische w e r k e n v o o r docenten en studenten, v r o m e l i t e r a t u u r v o o r geestelijke l e z i n g en schoolboeken v o o r de gymnasiale o p l e i d i n g . H e t echte eigen o ude boekenbezit v a n de N e derlandse k a p u c i j n e n k e n t m e n t e r u g aan een handgeschreven " c a p u c i n o r u m v e l p e n s i u m " . Gezien de o m s t a n d i g h e d e n moet m e n v e r o n derstellen dat deze b i b l i o t h e e k v a n geringe o m v a n g was. Er zijn enkele berichten over de k a p u c i j n e n b i b l i o t h e k e n i n de N e d e r l a n d e n , die d i t vermoeden bevestigen. Velp k o m t d a a r i n niet v o o r . " V o o r h u n studies, h u n pred i k a t i e en zelfs e e n v o u d i g v o o r h u n geestelijk l e v e n h a d d e n de k a p u c i j n e n b o e k e n n o d i g ; o o k h a d i e d e r k l o o s t e r een b i b l i o t h e e k , gew o o n l i j k b o v e n het k o o r . " Daar moet m e n geen al te grootse v o o r s t e l l i n g v a n m a k e n . " M e n bracht er allerlei d i n g e n d i e er hoegen a a m d niet t h u i s h o o r d e n : k r u i d e n o m te d r ogen, graan o m te b e w a r e n enz." " L a t e r stelde

Wederopbloei U i t het v o o r a f g a a n d e k a n een verkeerde i n d r u k z i j n ontstaan. V a n u i t de orde v a n Franciscus z i j n er vele voortreffelijke wetenschappers v o o r t g e k o m e n , m e t professoren aan de u n i v e r s i t e i t e n v a n O x f o r d en Parijs. I n de scholastiek s t o n d e n de franciscaan Bonaventura en de d o m i n i c a a n Thomas v a n A q u i n o o p eenzame hoogte. M e t de v o o r t r e f f e l i j k h e i d v a n h u n eigen sterren l i e p e n de m i n d e r b r o e d e r s niet te k o o p . B o v e n d i e n bestonden er strikte regels die het u i t g e v e n v a n boeken beperkten. I n het b e g i n v a n deze e e u w heeft een g e w e l d i ge omslag plaatsgevonden. H e t k w a l i t e i t s m e r k v o o r het k l e i n s e m i n a r i e v a n L a n g e w e g k o m t h i e r u i t v o o r t . D i t is o o k te lezen i n de herziene levensregel v a n 1911. W a a r docenten aan andere seminaries professor g e n o e m d w o r d e n , heten ze b i j de k a p u c i j n e n lector. De Lectoren zullen de voor treffeliike en zoo veilige leer uitleggen van den H.Bonaventura, den Serafijnschen, en van den H.Thomas van Aquino, den Engelachtigen Leeraar. Wat de handboeken betreft zal men, bij gelijke verdiensten, de voorkeur geven aan schrijvers onzer Orde. H o e w e l n o g steeds bescheiden, k l i n k t er besef en w a a r d e r i n g v o o r h u n ei g en k w a l i t e i t i n d o o r . O m de k w a l i t e i t o p p e i l te h o u d e n w o r d t een u i t s t e k e n d e b i b l i o t h e e k v o o r z i e n i n g n o o d z a k e l i j k geacht. Onze bibliotheken moeten volgens den tegenwoordigen wetenschappelijken eisch ingericht worden, en zoo veel mogelijk voorzien zijn van de voornaamste werken der oude en nieuwe schrijvers. H u n o p l e i d i n g e n w o r d e n erop gericht de eeuw e n o u d e sterke k a n t e n v a n h u n apostolaat te b e v o r d e r e n . O p n i e u w z i j n zij i n de z i e l z o r g v o o r p r e d i k i n g en het geven v a n retraites beschikbaar. O p sociaal gebied h o u d e n zij z i c h bezig m e t d r a n k b e s t r i j d i n g , eer en d e u g d , liefd a d i g h e i d en de sociale kwestie. I n de k a p u c i j nencollectie z i t t e n talrijke boeken, boekjes en p a m f l e t t e n over d r a n k m i s b r u i k en de sociale leer v a n de k e r k . Zeer vele z i j n d o o r eigen led e n geschreven. K e n n i s v a n zaken w o r d t vereist over allerlei o n d e r w e r p e n : v o o r de ziel-

z o r g onder migrantenarbeiders, w o o n w a g e n v o l k , d r a n k z u c h t i g e n , zeelieden, k l a n t e n v a n de reclassering, j e u g d v a n de arme volksklasse en v o o r de o p l e i d i n g v a n missionarissen. I n deze context moet m e n o o k het proefschrift v a n de k a p u c i j n A l f r e d v a n de Weijer zien. I n 1955 schreef hij " D e religieuze p r a k t i j k i n een Brabantse i n d u s t r i e s t a d ; een sociografisch o n derzoek i n T i l b u r g " . Juist het feit dat de k a p u cijnen o p allerlei gebied actief w a r e n , m a a k t h u n boekenbezit zo boeiend en verrassend. M o g e l i j k k o m t de i n t e r e s s a n t e d e e l c o l l e c t i e over kaartspelen v o o r t u i t h u n patronaatsw e r k . V o o r d a t de boeken aan de TFT w e r d e n overgedaan, w e r d het totale boekenbezit v a n de k a p u c i j n e n o n t d u b b e l d . V o o r deze " o n t d u b b e l i n g " w e r d e n de boeken samengebracht i n het R . K . M i l i t a i r Tehuis i n T i l b u r g . Een teh u i s v o o r d i e n s t p l i c h t i g e n was ook apostolaat v a n de k a p u c i j n e n . Er w e r d v o o r geschikte l i t e r a t u u r g e z o r g d . Vele D i c k e n s - u i t g a v e n i n de TFT-collectie k o m e n v a n de R . K . M i l i t a i r e n V e r e e n i g i n g i n de Capucijnenstraat i n T i l b u r g . Collectievorming W e moeten tot de conclusie k o m e n dat d i t enorme boekenbezit v a n de k a p u c i j n e n v o o r a l o p g e b o u w d is i n deze eeuw. H i e r b o v e n w e zen w e al o p de m e n t a l i t e i t s v e r a n d e r i n g die sprak u i t de herziene levensregel v a n 1911. H e t is w e l interessant dat v o o r s c h r i f t e n over de b i b l i o t h e e k v o o r a f g i n g e n aan de h e r z i e n i n g v a n de constituties. De b l a u w d r u k v o o r deze c o l l e c t i e v o r m i n g is het reglement " O v e r de b i b l i o t h e k e n " v a n 1910. H e t is een zeer o p m e r kelijk geschrift v a n slechts zes b l a d z i j d e n . V a n u i t het enige beschikbare exemplaar i n de Nederlandse b i b l i o t h e k e n zal i k d a a r o m r u i m citeren. (De citaten zijn cursief weergegeven.)

De doelstelling v a n d i t reglement w o r d t i n het eerste a r t i k e l d u i d e l i j k o m s c h r e v e n : Daar het onmogelijk is in elk klooster een geheel complete bibliotheek te hebben, zullen de bibliotheken der verschillende kloosters onzer Provincie zöè geregeld worden, dat ze te zamen een volledige bibliotheek vormen. Deze algemene doelstelling m a g niet ten koste gaan v a n de degelijkheid van iedere h u i s b i b l i otheek. In elk klooster moet een flinke bibliotheek zijn voor dagelijksch gebruik... en moet op elk gebied eenige degelijke werken bezitten. Doubletten is een n o o d z a k e l i j k g e v o l g v a n k w a l i t e i t . O p l e i d i n g s h u i z e n en kloosters w o r d e n aangewezen w a a r èèn of meerdere vakken zoo compleet mogelijk gemaakt worden, (b.v... in Tilburg de H.Schriftuur van het N.T., de moraal, het jus canouicum, de liturgie en de pastoraal...). I n het T i l burgse klooster w e r d e n i n 1910 de kapucijnen v o o r b e r e i d v o o r h u n w e r k i n de zielzorg. H e t toezicht o p het welslagen van d i t b i b l i o theekplan berust bij een algemene bibliothecaris. D i t reglement maakt d u i d e l i j k dat de kap u c i j n e n aan het b e g i n staan van collectievorm i n g . De algemeene bibliothekaris zal zorgen langzamerhand, zooveel mogelijk, ook de grootere werken ten minste eenmaal voor de Provincie aan te schaffen. A l l e bestellingen v a n boeken en tijdschriften v o o r de afzonderlijke kloosters lopen via de algemene bibliothecaris. Tegelijk w o r d t een i n ter-klooster-bibliothecair leenverkeer v o o r de n i e u w s t e t i j d s c h r i f t n u m m e r s geregeld. M e t u i t s l u i t i n g . Wordt de termijn van 14 dagen na ontvangst overschreden, dan zal men het tijdschrift niet meer ontvangen. W a t is een algemene bibliothecaris zonder een algemene catalogus? Om de bibliotheken nuttig te maken voor geheel de Provincie zal de bibliothekaris van elk klooster, zoodra de bibliotheek daar in orde gebracht is, een afschrift van den "catalogus" aan den algemeenen bibliothekaris zenden tot het vervaardigen van een "catalogus" van alle bibliotheken. H i e r n a k a n een b e g i n gemaakt w o r d e n met een v e r p l a a t s i n g v a n de boeken naar een bibliotheek waar ze beter functioneren. W a t er z o a l i n de a f z o n d e r l i j k e b i b l i o t h e k e n staat, is b i j het h o o f d b e s t u u r n i e t b e k e n d . Iedere bibliothecaris moet een eigen kloostercatalogus m a k e n en die opsturen. Zijn in een bibliotheek oude handschriften of incunabelen, dan moet de bibliothekaris deze in den "catalogus" aangeven door onderstreping. H e t i n stand h o u d e n v a n de huisbibliotheek en een v o l l e d i g e bibliotheek v o o r de hele p r o v i n cie is geen vrijblijvende zaak. leder schijnt overt u i g d v a n het n u t en de noodzaak van deze v o o r z i e n i n g . H e t boekenbudget w o r d t geregeld. Indien en voorzoover het noodig mocht zijn, zal het provinciaal bestuur bepalen, luat door verschillende kloosters voor de bibliotheken moet wor-

OP DK

G E Z A N G E N IN

HET

HANDBOEKJE

VOOR D E L E D E N VAN

DE

AARTSBROEDERSCHAP DE HEILIGE FAMILIE

JEZUS, !U4RIA. JOZEF. Doon

A. H . K L I I J T H A K S , B . K . P . eu P a s t o o r to K e s s c l .

T I L B U R G , TER

DRUKKERIJ

VAN HET

R.

K.

JONGENS-WEESHUIS,

1 8 6 7.

Boek, gedrukt door het Jongensiveeshuis

te

R.K.

Tilburg

in 1867, afkomstig uit de bibliotheek van de kapucijnen

Tilburg

(coll.

Bibl. TFT, foto Frans Ameijde,

van

1999).

den besteed of bijgedragen. De o p b o u w v a n deze gemeenschappelijke b i bliotheek w o r d t zeer serieus genomen. D a t er h i a t e n z i j n i n het oude bestand, w o r d t als een gemis ervaren w a a r w e r k v a n gemaakt moet w o r d e n . Er is niet zoveel u i t V e l p g e k o m e n . Catalogen, prospectussen, enz. van boekhandelaren, veilingen, enz. moeten aan de bibliothekarissen worden gegeven, opdat zij dezelve terstond kunnen nazien. M e t d i t b i b l i o t h e e k r e g l e m e n t moet iedere b i bliothecaris i n zijn nopjes zijn. M o g e l i j k h e i d en m i d d e l e n w o r d e n gegeven o m zijn taak goed te v e r v u l l e n . I n s o m m i g e boeken zit n o g i n f o r m a t i e v a n b o e k v e r k o p i n g e n . Een set met m o o i w i t p e r k a m e n t e n b a n d m e t o p d r u k verd i e n t bijzondere aandacht. H e t ex-libris verm e l d t " S e m i n a r i i C u l e m b u r g e n s i s S.J." De jezuïeten zijn ook een bedelorde. H e t Caeremoniale v a n de m i n d e r b r o e d e r s k a p u c i j n e n i n de N e d e r l a n d e n v a n 1594 w i j s t er u i t d r u k k e l i j k o p dat m e n altijd over h e n met veel lof moet spreken. Een Caeremoniale is een boek w a a r i n de l i t u r g i s c h e v o o r s c h r i f t e n v o o r de eredienst staan v e r m e l d . Bij de k a p u c i j n e n staan op het e i n d s o m m i g e gedragsregels. " O o k wanneer m e n k w a a d over de Jezuïeten h o o r t vertellen, moet m e n ze v e r d e d i g e n . Z e g t m e n b . v . dat ze veel b e z i t t i n g e n hebben, d a n a n t w o o r d e m e n dat d i t m e t v o l l e recht gedaan w o r d t , daar ze geen strenge gelofte v a n armoede hebben zoals de K a p u c i j n e n . En zo b e w e e r d w o r d t d a t ze rijker leven d a n de k i n d e r e n v a n Franciscus,

m o e t m e n zeggen dat ze d i t n o d i g hebben.." B i n n e n de kloostergemeenschap k a n deze aanw i n s t v a n r o n d 1910 misschien b e s c h o u w d zijn als een trofee. O m deze h o u d i n g te begrijpen moet m e n een klassiek kloostergrapje kennen. Een d o m i n i caan en een jezuïet z i j n i n een d i s p u u t v e r w i k k e l d over w e l k e o r d e het meest aan G o d behaagt. Ten einde raad w o r d t een m i n d e r b r o e der te h u l p geroepen d i e een n a u w e relatie m e t de h e m e l o n d e r h o u d t . Per kerende post k o m t het a n t w o o r d . " A l l e o r d e n zijn me even lief." Is getekend: G o d de Vader S.J. Toen i n 1853 de hiërarchie hersteld w e r d , k o n m g r . Z w i j s e n niets anders doen d a n het bestaande o p l e i d i n g s i n s t i t u u t v a n de jezuïeten i n C u l e m b o r g als aartsbisdommelijk seminarie gaan beschouwen. H e e l u i t g e b r e i d verhaalt m g r . A l f r i n k i n een feestrede i n 1956 met hoeveel tegenzin de jezuïeten i n 1907 de l e i d i n g v a n d i t seminarie aan het b i s d o m overdragen. Bij deze o v e r d r a c h t z u l l e n boeken o v e r c o m pleet zijn geweest. M e t graagte hebben k a p u cijnenbibliothecarissen zich daarover o n t f e r m d . Gezien de g e w e l d i g e collectie die b i n n e n een korte periode is o p g e b o u w d , moeten de k a p u cijnen zeer actief bezig geweest z i j n o p de boekenmarkt. E e n " v i r t u e e l " geheel c o m p l e t e bibliotheek A l s alle bibliothecarissen h u n taak n a u w g e z e t hebben u i t g e v o e r d , moet de algemene b i b l i o thecaris overstelpt zijn met telkens weer aanv u l l i n g e n o p de catalogus. V e r d e r moet h i j bepalen of een titel misschien beter t h u i s h o o r t i n een andere b i b l i o t h e e k , met n i e u w e stempels en n i e u w e plakkers. D i t p r o b l e e m vraagt een g r o n d i g e oplossing. De oplossing v i n d e n w e u i t g e w e r k t i n de "Systematische i n d e l i n g der b i b l i o t h e k e n v a n de m i n d e r b r o e d e r s capucijn e n " v a n 1940. H e t schijnt d a t de o r d e n i n g v a n de boeken tot d a n toe heel e e n v o u d i g was. G r o o t bij g r o o t en k l e i n bij k l e i n . A a n pater T h e o b a l d v a n Etten w e r d opgedragen daar v e r a n d e r i n g i n te brengen. " Z e w o r d e n niet meer geplaatst, zoals tot heden het geval was, i n grote groepen, d i e met elkander i n geen enkel v e r b a n d staan, m e t een a a n d u i d i n g v a n f o r m a t e n , d o c h volgens de i n h o u d v a n de boek e n en d i e i n h o u d i n een bepaald systeem gerangschikt. D i t systeem is de decimale classificatie". Deze u n i f o r m e o n t s l u i t i n g h a d een gew e l d i g v o o r d e e l . H e t is een concrete u i t w e r k i n g v a n het p l a n d a t alle afzonderlijke b i b l i o theken tezamen een v o l l e d i g e bibliotheek v o r m e n . " Z i j leent z i c h u i t s t e k e n d v o o r het p l a n o m een v o l l e d i g e g e l i j k v o r m i g h e i d i n opstell i n g en catalogisering i n al onze b i b l i o t h e k e n d o o r te voeren, t e r w i j l verplaatsingen v a n b i b l i o t h e k e n of o n d e r d e l e n e r v a n zonder n u m -

m e r v e r a n d e r i n g k u n n e n geschieden."

Een kapucijn

als het

kindje

Jezus in de kribbe. Prent 'Het Dvyfkcn

in de

Rotse..'(Antivcrpen,

uit

Stccn1665),

uit de collectie van de Bibliotheek TFT (foto Frans van Ameijde,

1999).

D i t betekent dat v a n een bibüothecaris, behalve v r o m e intenties, v o o r t a a n ook bibliothecaire d e s k u n d i g h e i d v^'ordt gevraagd. De verantw o o r d e l i j k h e i d v o o r de u i t v o e r i n g v a n d i t p l a n l i g t b i j de a l g e m e n e b i b l i o t h e c a r i s . G e s c h i k te m e d e w e r k e r s w o r d e n g e z o c h t . D e s n o o d s voor enkele jaren. O m d a t hij wegens oorl o g s o m s t a n d i g h e d e n niet naar de missie kan v e r t r e k k e n , w o r d t pater Achilleüs M a r i j nissen gevraagd of h i j i n tussentijd bij d i t w e r k kan assisteren. De k w a l i t e i t v a n deze catalogisering is v a n d i e n aard, dat de k a p u c i j n e n c o l lectie als eerste " p a r t i c u l i e r e " , n i e t - u n i v e r s i t a i re b i b l i o t h e e k onder b i b l i o t h e e k n u m m e r 40 via de K o n i n k l i j k e Bibliotheek geraadpleegd k a n w o r d e n . De o o r l o g g i n g v o o r b i j . En het w e r k was n o g niet klaar. Toen eenmaal de v o l ledige b i b l i o t h e e k i n g e w e r k t was, w e r d deze, met u i t z o n d e r i n g v a n w a t kostbare w e r k e n , overgedragen aan de TFT. O p ongeveer 1500 b a n d e n Engelse en Duitse l e t t e r k u n d e na, is deze collectie - met u i t z o n d e r i n g v a n d o u b l e t ten - o n d e r s i g n a t u u r T F K o p g e n o m e n i n de TFT-bibliotheek. Deze titels v o o r z o v e r ze al i n het automatisch bestand zijn i n g e v o e r d , k u n nen via de K U B - b i b l i o t h e e k geraadpleegd w o r d e n . Pater Achilleüs w e r d de eerste beheerder v a n de TFT-leeszaal. Samen m e t pater Cools v o r m d e h i j i n het begin de v o l l e d i g e personele bezetting v a n de TFT-bibliotheek.

de v e r d i e p i n g . De boekenmagazijnen met de ongeveer 250.000 banden u i t de kerkelijke b i b l i o t h e k e n w a r e n i n de kelders. H e t faculteitsbureau zat i n het h o o f d - n o o d g e b o u w . Colleges w e r d e n gegeven i n n o o d g e b o u w e n . De w e r k k a m e r s v a n de docenten w a r e n thuis. I n 1980 k o n de faculteit aan de Academielaan een eigen g e b o u w betrekken. Een prachtig gebouw dat o o r s p r o n k e l i j k bedoeld was voor student e n v o o r z i e n i n g e n . De culturele manifestaties die onder de naam "Posjet" plaatsvonden i n d i t g e b o u w , verplaatsten zich naar het n i e u w opgerichte "sociaal-cultureel c e n t r u m voor muziekconcerten: het N o o r d e r l i g t " . D a a r u i t is het popcluster, "013", v o o r t g e k o m e n . De andere v o o r z i e n i n g e n , zoals de eetgelegenheid v o o r de studenten, de mensa, gingen naar de campus. I n w a a r l i j k kapucijnse geest w e r d de vroegere mensa ingericht als leeszaal. G e r a a d p l e e g d e literatuur Luchesius Smits, Dc urgenlie vini de studie-reorganisatie Nederlandse grootseiuijiaries:

sludiebijeeiikonist

voor de

te Culemborg,

22

963, 60hlz.

De katliolieke kerkelijke bibliotheken iu Nederland: rapport z'au de Connuissie

Kerkelijke Bibliotheken uitgebracht aan het

Episcopaat en de Stichting

Priester-Religieuzen

Nederlands

(Breda, 1973), III,

34blz.

Regel eu testanu-ut imu ouzei! tleiligeu de coustitutiën

der Minderbroeders

Vader franciscus.

beueveus

Kapucijnen (Tilburg, Snelpers-

clrul< van N . Luijten, 1884), 157 b\z.

De TFT w o o n d e i n bij de K a t h o l i e k e U n i v e r s i teit Brabant. De leeszaal b e v o n d zich o p de elf-

Couslilulics

der Minderbroeders

Kapucijnen

van den

H.Frauciscus

('s-Hertogenbosch, Typ.Cap., 1911), 133,18,XXIV blz.

ghtlm Die Jijn van*( vier dat bmmn Hmt»

D e ajfcben van fijn droef

Over de bibliotliekeu (Den Bosch, Typ.Cap.Busc, 1910), 6 blz.

Pater Hildebrand, De Kapucijuen in de Nederlanden eu bet prinsbisdom Link (Antwerpen, Archiet der Kapucijnen, 1945/1956), 10 dolen.

Sjef van der Horst (red.). Minderbroeders-kapucijnen

in Neder-

land: zoeken naar nieinoe ivegen en vertrotneen in de toekomst (Amstelveen, Luyten, 1985), 163 blz.

Feestnuuiiner

van "Roomsch Leven",

aangeboden door de

Admini-

stratie en Redactie bij gelegenheid van de herdenking der 50-jarige vestiging

van de Eene. Paters Capucijneu

te Tilburg,

1 mei

1932

(Tilburg, Drukkerij Henri Bergmans, 1932).

Flavius van Riel, Honderd jaar Kapucijnen Tilburg (Tilburg,1982), 44 blz.

Si/slemalische

^At

indeling der bibliotliekeu van de Minderbroeders

Ca-

pucijuen van de Nederlandsclie Proi'incie ('s-Hertogenbosch, 1940),

klMght gy O mr k^mtdat maent,enjaer verto45 blz.

m Ufimfchtvantiuafaenjen

MirAt

u^üR

MAPv

Afi

hün.tiaert

voUenKM upr Krms en nger U

Aartsbisschoppelijk klein seminarie,

Culemborg/Apeldoorn,

1906-1956, Gedenkschrift (Utrecht, 1965), 62 blz.