2009-0511-nl-gl-HS Tijdschrift voor Geestelijk Leven, TGL Ecologie en Spiritualiteit
Enkele scharniermomenten in een historische schets Er is geen plan B De “zorg voor het milieu” neemt toe. Het klimaatsprobleem is vooral een probleem voor de mensheid. De gevolgen van de klimaatswijziging hebben immers niet alleen een impact op ecosystemen, maar ook op onze economie en onze samenleving. De manier waarop wij met die gevolgen zullen omgaan, zal bepalend zijn voor ons voortbestaan, ook betreffende onze levensstijl. Lessen trekken we uit de geschiedenis. Enkele markante scharniermomenten hebben in het recente verleden het milieu op de agenda geplaatst. “Inhaalmanoeuvres” werden tot uitvoering gebracht. Club van Rome zet milieu op de agenda De optimistische jaren zestig zijn definitief ten einde wanneer de “Club van Rome” in het najaar van 1971 een rapport publiceert: “De grenzen aan de groei” dat wereldwijd opschudding wekt. De studieclub van topindustriëlen, bankiers en wetenschappers schetst een onheilspellend toekomstscenario: de mensheid richt zich te gronde als ze zo doorgaat met het plegen van roofbouw op natuur en grondstoffen. Er werd een beeld geschilderd van in een aantal decennia oprakende grondstofvoorraden. De impact van het rapport werd versterkt door de oliecrisis die in 1973 door Arabische landen werd veroorzaakt na de overwinning van Israël in de Jom Kippoeroorlog als vergeldingsmaatregel. In België en elders werden autoloze zondagen ingevoerd. Velen zeiden: de wereld zal nooit meer hetzelfde worden! Tot op de dag van vandaag strijden voor- en tegenstanders over de juistheid van het rapport. Op het eerste gezicht hebben de tegenstanders gelijk: de ontwikkeling van de landbouw houdt gelijke tred met de groei van de wereldbevolking; het milieu in de geïndustrialiseerde landen wordt er zelfs schoner op; en van grondstoffenschaarste is geen sprake. Aanhangers van de Club van Rome halen hun gelijk uit o.m. de klimaatverandering, het dalen van de wereldvoedselvoorraad, de milieuvervuiling in de Derde Wereld, het oprukken van immuunziektes zoals aids en de afnemende vruchtbaarheid van de mens. Het milieu staat sinds de Club van Rome op de agenda. Duurzame Ontwikkeling In 1987 stelde de Commissie Brundtland in “Our Common Future” het begrip “duurzame ontwikkeling” tegenover de onbeperkte economische groei. De voornaamste conclusie was dat de belangrijkste mondiale milieuproblemen het gevolg waren van de armoede in het ene deel van de wereld, en de niet-duurzame consumptie en productie van het andere deel van de wereld. Het rapport riep voor het eerst op tot duurzame ontwikkeling. Deze term wijst in de eerste plaats op de bevrediging van menselijke basisbehoeften, maar ontwikkeling moet prioritair duurzaam zijn: buiten het voorzien in de basisbehoeften van de huidige generatie,
1
2009-0511-nl-gl-HS moet er ook op lange termijn aan ontwikkeling gewerkt worden. Duurzaamheid is de sleutel waarmee je de verhouding van mens en milieu in evenwicht kan houden. Handvest voor de Aarde Eveneens in 1987 riep de Commissie voor Milieu en Ontwikkeling van de Verenigde Naties op om te komen tot een nieuw handvest dat fundamentele principes voor duurzame ontwikkeling bevat. Het Handvest voor de Aarde1 is het resultaat van een jarenlang, wereldwijd intercultureel en interreligieus gesprek over gemeenschappelijke doelen en gedeelde waarden. Op 29 juni 2000 werd het Handvest van de Aarde officieel voorgesteld en dat betekende de start van een nieuwe fase met een wereldwijde beweging die zich inzet voor en toepassing van de principes uit het handvest voor duurzame ontwikkeling en een duurzame manier van leven. Het Handvest van de Aarde keert zich radicaal tegen de overtuiging dat het menselijk belang altijd moet domineren over het belang van dieren of dat van de natuur. De mens onderscheidt zich niet van dieren, planten en dingen door meerderwaardigheid, maar door zijn mogelijkheid en vrijheid om verantwoordelijkheid en zorg op te nemen voor de gemeenschap van alle leven. Inhaalmanoeuvres De aandacht voor ecologie binnen de Kerk is van recente datum.2 Pas begin de jaren tachtig maakte de Wereldraad van Kerken zich zorgen over het omgaan met de Schepping. Zij hield in Boston (1982) een congres over moderne technische ingrepen in de natuur, met de vraag of het de mens is toegestaan om alles te doen waartoe de wetenschap hem in staat stelt: kernenergie, spuitbussen, hormonen, genetische manipulatie, ongebreideld energieverbruik, enzovoort. De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki (augustus 1945) hadden aangetoond dat de mens in staat is de gehele aarde te vernietigen. De vredesactie richtte zich tegen de atoombommen en de kerken stapten mee op in dit proces. Een jaar later aanvaardde de Wereldraad van Kerken op hun zesde assemblee in Vancouver (1983) dat alle Kerken moesten opgeroepen worden om zich te bezinnen over de uitdagingen van de mensheid en de aarde. Ook de Katholieke Kerk werd hiertoe uitgenodigd. Zo ontstond het Oecumenisch Proces voor Rechtvaardigheid, Vrede en Heelheid van de Schepping. Het woord ‘heelheid’ (in het Engels: integrity) werd verkozen boven ‘behoud’, omdat hiermee uitgedrukt wordt dat de mens met integere handen aan de Schepping moet werken en ook dat wij maar een klein deeltje uitmaken van het groter geheel: “Van God is de aarde en al wat zij bevat” (psalm 24). De Kerk die meest gestalte heeft gegeven aan het Oecumenisch Proces was de Evangelische (Lutherse) Kerk in Duitsland. In 1985 hield zij haar eenentwintigste ‘Kirchentag’ te Düsseldorf. Carl Friedrich von Weiszäcker, een bekend Duits kernfysicus, theoloog en filosoof, pleitte er 1 2
www.earthcharter.org Zie Tine Ternest, “Zorg voor de Schepping! in de praktijk van Kerken” – www.rechtvaardigheidenvrede.be
2
2009-0511-nl-gl-HS voor een bijeenkomst van alle christelijke kerken rond “Gerechtigkeit, Frieden und Bewahrung der Welt’. In zestien stellingen maakt hij duidelijk: “Geen vrede zonder gerechtigheid en geen gerechtigheid zonder vrede… Geen vrede onder de mensen zonder vrede met de natuur en geen vrede met de natuur zonder vrede onder de mensen”. Europa beantwoordde de oproep van Carl Friedrich von Weiszäcker met een conferentie in het Zwitserse Bazel (mei 1989). Zeven honderd afgevaardigden van verschillende denominaties kwamen er samen. De verbinding tussen Rechtvaardigheid, Vrede en Heelheid van de Schepping kwam hier voor de eerste keer zeer expliciet naar voren. In het slotdocument staat onder andere: “Wij zijn ons bewust van de catastrofen, die de mensheid bedreigen. Maar God is een God van leven, die het werk van zijn handen niet in de steek zal laten. God roept ons juist op om de wegen van onrecht, geweld en uitbuiting te verlaten”. Naast de grote analyses en theorieën werden er in Bazel ook concrete richtlijnen meegegeven, zoals: “Wij hebben dringend behoefte aan een internationale en controleerbare regeling voor het storten van afval, voor nucleaire en andere gevaarlijke afvalstoffen”. In Bazel overheerste vooral de overtuiging dat de mens slechts de beheerder (rentmeester) is van de Schepping, niet de eigenaar. Na het succes van de eerste oecumenische bijeenkomst, zetten de Conferentie van Europese Kerken (CEC) en de Raad van Europese Bisschoppenconferenties (CCEE) een tweede bijeenkomst op touw. Deze vond plaats in het Oostenrijkse Graz (juni 1997) onder het motto ‘Verzoening, gave van God en bron van nieuw leven’. Een aantal gezamenlijke afspraken werden er op papier gezet, die in april 2001 leidden tot de ‘Charta Oecumenica’. Dit is een handvest voor groeiende samenwerking tussen de kerken in Europa. De ondertekenaars verplichtten zich hierin tot oecumenische samenwerking in verkondiging, getuigenis en dienst. We lezen er onder andere: “Door ons geloof in de liefde van God, de schepper, waarderen wij dankbaar de gave van de Schepping en de schoonheid van de natuur. (…) Wij willen ons samen inzetten voor duurzame levensvoorwaarden voor heel de Schepping.” Om de resultaten van het Oecumenisch Proces niet verloren te laten gaan en het overleg binnen Europa over de zorg voor de Schepping voort te zetten werd in 1998 het ‘European Christian Environmental Network’ (ECEN)3 opgericht. Dit samenwerkingsorgaan van Katholieken en Protestanten brengt mensen van alle Kerken in Europa samen die zich inzetten voor activiteiten rond milieu en duurzaamheid, voor verspreiding van informatie, netwerking, enzovoort. Het ECEN deed de aanbeveling aan de Kerken om een periode van aandacht voor de Schepping in het kerkelijk jaar in te voeren. Ook de Raad van Europese Bisschoppenconferentie richtte na de tweede oecumenische bijeenkomst een platforum op, namelijk het CEFE (Catholic Ecology Forum Europe).4 Hun doel is een katholiek netwerk van instituten en organisaties te creëren waar informatie en ideeën kunnen uitgewisseld en verspreid worden. 3 4
www.ecen.org. http://www.cefe.ch/
3
2009-0511-nl-gl-HS Het thema van de derde Oecumenische bijeenkomst in het Roemeense Sibiu (september 2007) luidde: ‘Het licht van Christus schijnt over allen. Hoop op eenheid en vernieuwing in Europa’. Tijdens de Assemblee stonden negen aandachtsvelden centraal: eenheid, spiritualiteit, getuigenis, Europa, religies, migratie, schepping, gerechtigheid en vrede. In het slotdocument roept men in een aparte paragraaf uitdrukkelijk op om met alle Kerken samen te werken aan een jaarlijkse periode van “Tijd voor de Schepping van God” van 1 september tot 4 oktober. Er is geen plan B, we moeten nu in actie komen! Een aanbeveling voor de individuele kerken is dat zij deze zorg voor de schepping als een onderdeel van het kerkelijke leven op al zijn niveaus beschouwen en ondersteunen. Er is geen plan B, we moeten nu in actie komen! Het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede heeft het initiatief genomen binnen de Vlaamse kerkgemeenschap en het project “Eco-kerk” opgestart.5 Binnen het bisdom Antwerpen werd vorig jaar een “Eco-Team”6 opgericht om het project van de Eco-kerken verder bekend te maken en met een gerichte strategie naar parochies, gemeenschappen en instellingen, het eco-bewustzijn doorgang te doen vinden. Los van de oecumenische bijeenkomsten, vinden we binnen de Rooms Katholieke Kerk en zijn Katholieke Sociale Leer maar weinig kapstokken terug over het thema zorg voor de Schepping, slechts een aantal sporadische uitspraken. Zo heeft paus Johannes-Paulus II tijdens een algemene audiëntie in januari 2001 opgeroepen tot een “ecologische bekering”, om te ontsnappen aan “de catastrofe die de mensheid tegemoet gaat”. Elders, in oproepen van bisschoppenconferenties (Engeland & Wales, Australië, Nieuw-Zeeland, VS) wordt de crisis van ons milieu benaderd vanuit vier belangrijke principes van de Katholieke Sociale Leer, namelijk het “onderkennen van de tekenen van de tijd”, de “universele bestemming van de goederen van de aarde”, “het algemeen welzijn” en “solidariteit met de armsten” (die de eerste slachtoffers zijn van de teloorgang van de Schepping die door God aan allen is toevertrouwd voor het welzijn van allen). Ondertussen heeft de Wereldraad van Kerken een actie programma7 uitgewerkt betreffende klimaatsverandering. Er werd zelfs een Oecumenisch Water Network opgericht. 8 De Wereldraad werkt nu aan een “christelijke aanwezigheid” tijdens de VN Klimaattop in Kopenhagen, begin december 2009. Kopenhagen moet een opvolging geven aan de Kyoto klimaattop van 1997. Met Barack Obama als President is er kans dat de VSA een inhaalmanoeuvre zal uitvoeren.
5
http://www.rechtvaardigheidenvrede.be/ Maria Verwimp is de contactpersoon, e-mail:
[email protected] 7 http://www.oikoumene.org/en/programmes/justice-diakonia-and-responsibility-for-creation/climate-changeand-water.html 8 http://www.oikoumene.org/en/programmes/justice-diakonia-and-responsibility-for-creation/climate-changeand-water/ecumenical-water-network-ewn.html 6
4
2009-0511-nl-gl-HS De Commissie van Bisschoppenconferenties in de Europese Unie (COMECE)9 heeft opgeroepen om naast een politiek discours ook een ethische discussie te voeren betreffende de klimaatverandering. Ter voorbereiding van Kopenhagen, hield COMECE onlangs een studiebijeenkomst in aanwezigheid van EU verantwoordelijken betreffende “klimaat verandering als een uitdaging voor onze levensstijl, solidariteit en globale rechtvaardigheid.” Klimaatverandering heeft het meest impact op de armen en zwakken in onze wereldsamenleving. Klimaatconflicten en -vluchtelingen Klimaatverandering slaat het hevigst toe onder de armste bevolkingsgroepen ter wereld. Ecologische rampen, zoals overstromingen in Bangladesh met duizenden daklozen als gevolg of extreme droogtes en een tekort aan water zoals in Afrika en in India, heeft impact op het leven van duizenden burgers. Door al deze factoren ontstaan er klimaatconflicten10 en vluchtelingen. Eén van de gevolgen van de opwarming van de aarde is dat heel wat land verdwijnt door een stijgende zeespiegel zoals in de Pacific: eilandbewoners van het uiterst kleine koraal Carteret Islands werden eerder dit jaar geëvacueerd naar het nabijgelegen Bougainville en worden omschreven als de eerste klimaatvluchtelingen.11 Verwacht wordt dat het aantal klimaatvluchtelingen wereldwijd zal oplopen tot 200 miljoen in 2050. De internationale gemeenschap zal rekening moeten houden met dit relatief nieuw vluchtelingenprobleem en de rechten van de mens verzekeren.12
Brussel, 4 augustus 2009 Paul Lansu Priester Bisdom Antwerpen Vrijgestelde Pax Christi International (www.paxchristi.net) 2009-0511-nl-gl-HS
9
www.comece.org Zie het boek van Harald Welzer, “De Klimaatconflicten”. Bestellen via www.vredeswinkel.be. Bestelcode “1023”. 11 http://www.cathnewsasia.com/2009/07/30/church-assists-south-pacifics-first-climaterefugees/?awt_l=K3uql&awt_m=1ZfDaLmbAwYDL0 12 Zie Pax Christi International « The Humanitarian Outcome of Climate Change : Climate Refugees and the Role of the European Union. » www.paxchristi.net 10
5
