Tijd delen
Deeltijd, gelijkheid en gender in Europees- en nationaalrechtelijk perspectief
Susanne Burri
Inhoudsopgave L U S T VAN AFKORTINGEN
xiv
1
INLEIDING
1
1
DEELTUDARBEID: VERSCHILLEN TUSSEN MANNEN EN VROUWEN
2
2
EMANCIPATIE EN DEELTUDARBEID: DILEMMA'S EN KNELPUNTEN
6
2.1 2.2 2.3 3
Emancipatiedoelstellingen van de Nederlandse overheid Een nieuwe organisatie van de arbeid Dilemma's en knelpunten van deeltijdarbeid
6 8 11
UlTGANGSPUNTEN, PROBLEEMSTELLING EN OPBOUW VAN HET ONDERZOEK
14
3.1 3.2 3.3 3.4
14 15 17 21
Recht en macht Probleemstelling Opbouw van het onderzoek Definities van deeltijdarbeid
2
SOCIAAL-ECONOMISCHE CONTEXT
23
1
INLEIDING
23
2
ARBEID
24
2.1 2.2 2.3 2.4 3
Arbeidsparticipatie van vrouwen Arbeidsparticipatie van moeders Werkloosheid van vrouwen Daling van de wekelijkse arbeidsduur
24 25 27 28
DEELTUDARBEID
29
3.1 3.2 3.3
29 30
3.4 3.5 3.6 3.7 3.8
Groei en omvang Welke groepen werken om welke redenen in deeltijd? Omvang van deeltijdbanen: verschillen tussen mannen en vrouwen Segregatie Kwaliteit van deeltijdarbeid Inkomens- en beloningsverschillen tussen mannen en vrouwen Beloningsverschillen tussen deeltijders en voltijders Deeltijdarbeid en sociale zekerheid .
31 32 34 36 38 40
INHOUDSOPGAVE
3.9
Risico's verbunden aan loopbaanonderbreking en deeltijdarbeid
42
WERKNEMERSWENSEN OMTRENT ARBEIDSDUUR
43
4.1 4.2
44 46
Vrouwen willen meer, mannen willen minder werken Belemmeringen
SAMENVATTING EN CONCLUSIES
VlSBES EN BELEID
49
57
INLEIDING
57
DEELTUDARBEID, EEN FLEXIBELE ARBEIDSRELATIE?
58
ACTOREN EN BELANGEN
60
3.1 3.2 3.3 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3
60 62 65 66 66 66 69
Werkgevers(organisaties) Werknemers(organisaties) Overheden Discussies binnen de vrouwenbeweging in Nederland Collectieve arbeidstijdverkorting versus deeltijdarbeid Van gelijke behandeling naar herwaardering van zorg Een actieve overheid
DEELTUDARBEID IN HET NEDERLANDSE OVERHEIDSBELEID
69
4.1 4.2 4.3 4.4 4.5
69 71 72 74
4.6
4.7 4.7.1 4.7.2 4.7.3 4.7.4 4.8 4.9 4.9.1 4.9.2
Doelstellingen van het deeltijdbeleid Beieidsinstrumenten Deeltijdarbeid in het emancipatiebeleid Differentiatie van arbeidsduurpatronen Onderzoeken, adviesaanvragen en initiatiefwetsvoorstel van Groen Links Afschaffing van wettelijke uitsluitingen en nadelige bepalingen en totstandkoming van nieuwe wettelijke bepalingen Combinatie van arbeid en zorg: het Paarse beleid Het combinatiescenario Het beleid van Paars I Een nieuwe Arbeidstijdenwet Totstandkoming van de Wet verbod van onderscheid naar arbeidsduur (Nog) geen wettelijk recht op deeltijdarbeid Flexibiliteit en zekerheid Rechtsvermoedens Risicoverdeling met betrekking tot de loondoorbetaling
76
78 81 81 85 86 89 91 95 95 96
INHOUDSOPGAVE
IX
4.9.3 4.10
Minimumaanspraak op loon per oproep Het beleid van Paars II: Voorstellen voor een Kaderwet Arbeid en Zorg Wettelijk recht op aanpassing van de arbeidsduur
4.11
97 98 100
5
VERWORVENHEDEN EN TEKORTEN
102
6
SAMENVATTING EN CONCLUSIES
107
4
RECHTSTHEORETISCH KADER
111
1
INLEIDING
111
GELUKHEID
113 113 114
2
2.1 2.2 2.3 2.4 3
115 117
120 121 Gelijkheid, verschil en dominantie 123 Het debat in Nederland Conceptualisering van een materiele gelijkheidsbenadering 123 128 Andere uitgangspunten
GELUKHEID IN FEMINISTISCH PERSPECTIEF
3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 4
Formele gelijkheid Materiele gelijkheid Indirecte discriminatie tussen formele en materiele gelijkheid Elementen van de discriminatietoets
GENDER
4.1 4.2 4.3 4.4 4.4.1 4.4.2 4.5 4.5.1 4.5.2
Het begrip gender Gendered recht Gendered sociaal recht Gender in de arbeid Constructies van mannelijkheid en vrouwelijkheid Gelaagde machtswerking van gender Van arbeidsparticipatieperspectief naar tijdsbestedings perspectief Tijdsbestedingsperspectief Tijdssoevereiniteit
NAAR MEER MATERIELE GELUKHEID EN ANDER RECHT IN EEN TUDSBESTEDINGSPERSPECTIEF
129 130 133 134 137 137 138 140 140 141
142
INHOUDSOPGAVE
NAAR EEN POSITIEFRECHTELUKE CONCEPTUALISERING
6.1 6.2
Aanknopingspunten voor een meer materiele gelijkheidsbenadering en Ander recht Indirecte discriminatie: verworvenheden en tekorten op conceptueel niveau
143
143 145
UlTGANGSPUNTEN, DOELSTELLINGEN EN ONDERZOEKSVRAGEN
148
7.1 7.2
148 150
Uitgangspunten, doelstellingen en aandachtspunten Precisering van de onderzoeksvragen
5
INTERNATIONAAL RECHT
151
1
INLEIDING
151
2
D E VERHOUDING TUSSEN INTERNATIONALE VERDRAGEN, HET GEMEENSCHAPSRECHT EN HET NATIONALE RECHT
2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.2
3
VERDRAGEN VAN DE VERENIGDE NATIES
3.1 3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 4
De verhouding tussen internationale verdragen onderling en het gemeenschapsrecht Volkenrechtelijke conflictregels Voorrangverlenende clausules Grondrechten in het gemeenschapsrecht Algemene beginselen van gemeenschapsrecht Doorwerking van internationale normen in het Nederlandse recht
Het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten Het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten Het Internationaal Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen Reikwijdte en doelstellingen van het Vrouwenverdrag Verplichtingen van de overheid op grond van het Vrouwenverdrag De rol van de rechter
VERDRAGEN VAN DE INTERNATIONALE ARBEIDSORGANISATIE
4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3
Verdrag nr. 156: arbeiders met gezinsverantwoordelijkheden IAO-Verdrag nr. 175 over deeltijdwerk Doelstellingen Definities Materiele werkingssfeer
153
153 153 155 157 163 168 171
171 174 177 177 182 186 188
189 192 193 193 196
INHOUDSOPGAVE
4.2.4 4.2.5 4.2.6
5 6
Normstelling Uitsluitingen Toegang tot deeltijdarbeid en aanpassing van de arbeidsduur
OVERIGE INTERNATIONALE BEPALINGEN VERWORVENHEDEN EN TEKORTEN
6.1 6.2 7
Verplichtingen van de overheid Naar een normencomplexe benadering
198 198 202 204 205
205 206
SAMENVATTING EN CONCLUSIES
208
DEELTIJDARBEID IN HET EUROPESE RECHT
211
INLEIDING
211
EUROPEES SOCIAAL BELEID
213
2.1 2.2 2.2.1 2.2.2
213 220 220
2.2.3 2.2.4
Historische ontwikkeling Werkgelegenheid en gelijkheid van mannen en vrouwen Doelstellingen en taken Coördinatie van het werkgelegenheidsbeleid van de lidstaten Competentie- en sociale bepalingen in het EG-Verdrag Rechtsbronnen van het communautaire recht op het gebied van gelijke behandeling van mannen en vrouwen
BELANG, AARD EN EFFECTEN VAN HET EG-RECHT
3.1 3.2 3.3 3.4
Implementatie Rechtstreekse werking en voorrang van EG-recht Gemeenschapsrechtconforme interpretatie Effectieve rechtsbescherming en staatsaansprakelijkheid
222 224 228 232
232 233 240 244
GELUKE BELONING EN BEHANDELING VAN VROUWEN EN MANNEN MET BETREKKING TOT DEELTUDARBEID
4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3
Discriminatie, gelijke behandeling, gelijkheid en gelijke kansen Personele werkinggsfeer De personele werkingssfeer van relevante rechtsbronnen Een gemeenschapsrechtelijk werknemersbegrip Gelijke beloning Historische ontwikkeling Beloning Gelijke of gelijkwaardige arbeid
251
251 255 255 257 260 260 265 274
INHOUDSOPGAVE All
4.4 4.4.1 4.4.2
4.4.3 4.5 4.5.1 4.5.2 4.5.2.1 4.5.2.2 4.5.2.3 4.6 5
Gelijke behandeling bij de arbeid De richtlijn gelijke behandeling van mannen en vrouwen bij de arbeid Indirecte discriminatie bij de toegang tot het arbeidsproces, promotiekansen, scholingsmogelijkheden en beroepsopleidingen Maatregelen om gelijke kansen te bevorderen Indirecte discriminatie Historische ontwikkeling Indirecte discriminatie in relatie tot deeltijdarbeid Een vermoeden van discriminatie en bewijslastverdeling Objectieve rechtvaardigingsgronden Gevolgen Grenzen
D E EG-RICHTLUN OVER DEELTUDARBEID
5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.2.1 5.1.2.2 5.1.3 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.2.5 5.2.6 5.2.7
Voorgeschiedenis Beleidsuitgangspunten van Commissie, Raad en Europees Parlement eind jaren zeventig Ontwerp-richtlijnen van 1982 tot 1994 De eerste ontwerp-richtlijnen over a-typische arbeidsverhoudingen Nieuwe pogingen begin jaren negentig De sociale partners aan zet Doelstellingen, werkingssfeer, definities en gelijke-behandelingsnorm Doelstellingen Werkingssfeer Definities Het beginsel van gelijke behandeling Arbeidsvoorwaarden Mogelijkheden voor deeltijdwerk Overige bepalingen
VERWORVENHEDEN EN TEKORTEN
6.1
6.1.1 6.1.2 6.2 6.3 6.3.1 6.3.2
In- en uitsluitende werking van het communautaire gelijke-behandelingsrecht en de EG-richtlijn over deeltijdarbeid Personele werkingssfeer Materiele werkingssfeer Asymmetrische benadering? De toepassing van het concept van indirecte discriminatie door het Hof van Justitie met betrekking tot deeltijdarbeid Definitie van indirecte discriminatie Vermoeden van indirecte discriminatie
283 283
288 291 297 299 304 306 322 345 349 351 352 353 357 357 359 363 367 367 368 373 374 378 380 383 385
385 385 386 388 389 389 390
INHOUDSOPGAVE
6.3.3 6.3.4 6.3.5 6.3.6
Objectieve rechtvaardigingsgronden Gevolgen Afzwakking van de voltijdse norm? Beperkingen op nationaal niveau en in de rechtspraktijk
391 392 393 395
SAMENVATTING EN CONCLUSIES
396
DEELTIJDARBEID IN HET NEDERLANDSE RECHT
403
INLEIDING
403
HISTORISCH OVERZICHT VAN NATIONALE RECHTSBRONNEN OP HET GEBIED VAN GELUKE BEHANDELING BU DE ARBEID
2.1 2.2 2.3 2.4
Implementatie van EG-richtlijnen De Algemene wet gelijke behandeling De Wet verbod van onderscheid naar arbeidsduur Overige bepalingen
404 404 407 410 411
7:646 EN 7:647 BW, DE WGB EN DE AWGB Personele werkingssfeer Arbeidsovereenkomst Ambtenaren en arbeidscontractanten Gelijkgestelden Vrij beroep Correcte implementatie van de tweede richtlijn? Het gezagscriterium Gemeenschapsrechtconforme interpretatie Arbeidsverhoudingen Materiele werkingssfeer Werving en selectie Beroepsopleidingen en school- en beroepskeuzen Arbeidsvoorwaarden, scholing en bevordering Beloning Maatman Onderneming Het loonbegrip Arbeid van gelijke of nagenoeg gelijke waarde Pensioenvoorzieningen Verjaringstermijnen Wetsaanpassingen Beeindiging van het dienstverband Handhaving Sancties De Commissie gelijke behandeling
412 412 412 414 414 415 415 415 417 420 421 421 423 423 425 426 427 429 429 432 433 434 436 437 438 443
D E ARTIKELEN
3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.5.1 3.1.5.2 3.1.5.3 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.4.1 3.2.4.2 3.2.4.3 3.2.4.4 3.2.4.5 3.2.4.6 3.2.4.7 3.2.5 3.3 3.3.1 3.3.2
x
jv
4
5
INHOUDSOPGAVE INDIRECT ONDERSCHEID NAAR GESLACHT
447
4.1 4.2 4.3 4.4 4.4.1 4.4.2 4.4.2.1 4.4.2.2 4.4.2.3 4.5
447 450 452 454 455 458 458 465 467 468
D E WET VERBOD VAN ONDERSCHEID NAAR ARBEIDSDUUR
5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.2 5.3 5.4 5.4.1 5.4.2 5.4.3 5.5 6
Historische ontwikkeling Terminologie en begripsbepaling Asymmetrische benadering? Vermoeden van indirect onderscheid naar geslacht Wettelijke definities Bewijsrechtelijke problemen Referentiekader Relatieve en absolute cijfers Grootte van het verschil Objectieve rechtvaardiging
Uitgangspunten en doelstellingen van de wet Volwaardige deeltijdarbeid en differentiatie van arbeidsduur Referentiekader Stroomlijning met de bestaande gelijke-behandelingswetgeving Wat is een volwaardige rechtspositie? Personele werkingssfeer Materiele werkingssfeer Het verbod van onderscheid naar arbeidsduur Systematiek Onderscheid Objectieve rechtvaardiging Handhaving
471
473 473 473 475 475 476 478 481 481 483 485 488
TOEPASSING VAN HET GELUKHEIDSBEGINSEL
489
6.1 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.2.1 6.2.2.2 6.2.2.3 6.2.3 6.2.4 6.2.5
489 491 491 494 494 496 500 502 504
6.2.6 6.2.7 6.2.8 6.2.9 6.2.10
Werving en selectie Afzonderlijke arbeidsvoorwaarden Beloning Overwerktoeslagen IndeWOA De benadering van de CGBm/v en de CGB Verplichting tot overwerk en werktijdenregelingen Toeslagen voor arbeid op inconveniente uren Bovenwettelijke inkomensvervangende uitkeringen Bijzondere geldelijke voordelen en tegemoetkoming premie ziektekostenverzekering Regelingen ter vergoeding van onkosten VUT-en seniorenregelingen Buitengewoon verlofregelingen Opleidingsfaciliteiten Medezeggenschap
505 508 509 513 513 514
INHOUDSOPGAVE
6.2.11 6.2.12 6.2.13 6.3 7
7.2.2.4 7.2.3 7.2.4 7.2.5 7.2.6 7.2.7 7.2.8 7.2.9 7.2.10
Algemene bepalingen Specifieke arbeidsvoorwaarden Beloning Toeslagen Vakantietoeslag Overwerktoeslag Toeslagen voor bijzondere of inconveniente uren en onregelmatigheidstoeslagen Overige toeslagen Uitkeringen Onkostenvergoedingen en tegemoetkomingen Vakantie en verlof VUT- en seniorenregelingen Arbeidsduurverkorting Scholing en loopbaanmogelijkheden Pensioenregelingen Ontslag
RECHTSPOSITIONELE KNELPUNTEN VAN BUZONDERE GROEPEN DEELTUDERS
8.1 8.1.1 8.1.2 8.1.3 8.1.4 8.2 8.2.1 8.2.2 9
Arbeidsduurverkorting Ancienniteit, bevordering en herplaatsing Pensioenen Beeindiging van de arbeidsovereenkomst
DEELTUDARBEID IN CAO-BEPALINGEN EN PRAKTUK
7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 7.2.2.1 7.2.2.2 7.2.2.3
8
XV
Uitsluiting van huishoudelijk personeel De gevolgen van de uitsluiting bij ziekte en arbeidsongeschiktheid Overige uitsluitingen van huishoudelijk personeel Herbezinning op de kring van verzekerden? Objectieve rechtvaardiging? Nadelige gevolgen Loondoorbetalingsverplichting Werkloosheidswet
VERBETERING VAN DE RECHTSPOSITIE: VERWORVENHEDEN EN TEKORTEN
9.1 9.2 9.3
Het verbod van onderscheid naar arbeidsduur: balans en aanbevelingen Cao-bepalingen en praktijk Herbezinning op de wettelijke uitsluitingen en nadelige bepalingen
517 520 521 524 526
527 528 528 529 529 529 530 531 531 532 532 533 534 534 535 537
538
538 539 542 543 546 550 551 553
555
555 560 562
xv
j
10
INHOUDSOPGAVE RECHT OP AANPASSING VAN DE ARBEIDSDUUR
10.1 10.1.1
10.1.2 10.1.3 10.1.4 10.1. 5 10.1. 6 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.6.1 10.6..2 10.6 .3 10.6.4 10.6 .5 10.6 .6 10.6 .7 10.6 .8 10.6.9 10.7 10.7 .1 10.7 .2 10.7 .3
11
(DEELTUD)VERLOFMOGELUKHEDEN
11.1 11.2 11.3 11.4 11.5 11.6
12
Verzoeken om arbeidsduurvermindering van werknemers De benadering van de CGBm/v en de CGB bij beeindiging van de arbeidsovereenkomst van een zwangere of pas bevallen werkneemster Indirect onderscheid op grond van geslacht door het stellen van minimale-ureneisen Goed werkgeverschap Gedeeltelijke ontbinding Verandering van omstandigheden Artikel 7:648 BW en verzoeken om arbeidsduurvermindering Recht op deeltijdarbeid van ambtenaren Rechtspraak over de indeling van werktijden Rechtspraak over uitbreiding van de arbeidsduur Deeltijdstimulerende bepalingen en aanpassing van de arbeidsduur De Wet aanpassing arbeidsduur Vier wetsvoorstellen, een wet Uitgangspunten en doelstellingen Personele werkingssfeer Voorwaarden en procedure Normstelling Zwaarwegende bedrijfs- of dienstbelangen Spreiding van de uren Beperkingen van de werkingssfeer Victimisatieontslag Aanpassing van de arbeidsduur: verworvenheden en tekorten Oordelen van de CGB en jurisprudentie Wet aanpassing arbeidsduur Aandachtspunten voor de Wet arbeid en zorg en de evaluatie van de WAA
Ouderschapsverlof Kortdurend verlof Langdurig verlof en loopbaanonderbreking Verlofsparen en (ver)kopen van dagen Juridisering van zorg? Zo ja, hoe? Risico's verbunden aan deeltijdarbeid: verworvenheden en tekorten
SAMENVATTING EN CONCLUSIES
563
564
564 565 568 573 575 576 576 579 582 585 589 589 591 594 595 598 599 602 602 604 605 605 606 607 612
612 615 617 618 619 622 626
INHOUDSOPGAVE
XVÜ
8
CONCLUSIES
1
INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING
633
2
NADELEN EN RISICO'S VOOR DE ARBEIDSMARKTPOSITIE VAN VROUWEN VERBONDEN AAN DEELTUDARBEID
634
633
3 4
GELUKHEID, GENDER EN ANDER RECHT
637
VERBETERING VAN DE RECHTSPOSITIE
639
4.1 4.2 5
AANPASSING VAN DE ARBEIDSDUUR
5.1 5.2 6 7
De betekenis van het communautaire gelijke-behandelingsrecht 639 De betekenis van het Nederlandse recht 645
De Wet aanpassing arbeidsduur Naar meer tijdsoevereiniteit
RISICO'S VERBONDEN AAN DEELTUDARBEID
649
649 650 652
NAAR EEN ANDERE INVULLING VAN HET GELUKHEIDSBEGINSEL MET BETREKKING TOT DEELTUDARBEID
654
AANGEHAALDE LITERATUUR
659
JURISPRUDENTIEREGISTER
695
TREFWOORDENREGISTER
707
