Thuis Woningen zonder energiekosten:
utopie of werkelijkheid? pagina 16
In dit nummer:
Thuis maakt gebruik van Layar. Kijk op pagina 2 voor een uitleg.
>> P. 06 Toch een buurtwinkel in Scherpenisse >> P. 10 Buurtcultuurfonds: T-Shoot >> P. 14 Reparatieverzoek via Mijn Stadlander >> P. 18 Het fijne van Energie Besparende Maatregelen
3e jaargang nr. 3 | september 2013
Column
Wijsneus “U reed aan de verkeerde kant van de straat,” zei de kleine wijsneus op haar eerste fietsje. Gecorrigeerd door een hummeltje van een jaar of zes, dat net het verschil tussen links en rechts had geleerd. Ik was inderdaad uitgeweken om een haakse bocht te maken zodat ik mijn fiets tussen de dicht opeen geparkeerde auto’s naar de stoep kon laveren. Zo’n kind zal Amy Winehouse ook wel geweest zijn, dacht ik : bepaald niet op haar mondje gevallen. Ik was me aan het afvragen als wie ik gefotografeerd zou willen worden als ik in Gebouw-T, het Bergs poppodium, aan de wand zou gaan hangen. Daarover vindt u in dit blad een artikel. Nu ben ik geen buurtbewoner daar, dus hoef ik dat andere buurtbewoners niet aan te doen. Ik als Amy, een schriel klein vrouwtje met een suikerspin en spillebeentjes, dat zou nogal een metamorfose vergen. Maar Amy vind ik geweldig. Eerst niet. Zoals zoveel mensen vond ik haar aanvankelijk een gestoorde, domme doos met haar rock-n’-roll-ik-ben-wel-verslaafd-maar-ga-lekker-toch-niet-afkicken-pose. Uit nieuwsgierigheid kocht ik toen toch haar cd’s. Ik houd van songs die verhaaltjes vertellen en die van Amy zijn vaak zo levendig en beeldend dat ik ze zo voor me zie. Haar afzeiksongs zijn meedogenloos, en grappig. Haar openhartigheid vind ik helemaal van de eenentwintigste eeuw, al zette zij dan haar zielenroerselen op muziek en niet op Facebook. Meestal gaan haar liedjes over liefdesverdriet, maar net zo makkelijk schrijft ze over haar kanariepietje, nieuwe gitaar, Londense aspirant-voetbalvrouwen of burengerucht, dat ze dan natuurlijk zelf veroorzaakt. Ze pakte me in met het bonusschijfje bij ‘Back To Black’. Daar spat de pret van het spelen zo ontzettend vanaf. En het besluit met de demo-versie van ‘Love Is A Losing Game’ met alleen een beetje gitaarbegeleiding. Daarbij krijg ik het telkens weer te kwaad, zo hartverscheurend mooi zingt ze dat. En als ze dan zo een tijdje met je hart heeft gejongleerd vraagt ze erna in haar droog, nonchalant Noord-Londens of dat wel een beetje ok was zo. Helaas is het niet goed met haar afgelopen, en is ze geen goed voorbeeld voor kleine wijsneuzen. Maar een artiest die je zo raakt, dat blijft zeldzaam. Rob Höhnen, medewerker vastgoedbeheer Stadlander
Uw vragen beantwoord……………………………… p. 3 Brandveiligheid……………………………………… p. 4 Samen sterker worden in Scherpenisse…………… p. 6 Van Casa Grinwis naar de Bongerd, Steenbergen… p. 8 T-shoot…………………………………………… p. 10 Bouw nieuw woonzorgcentrum van start……… p. 12 Reparatieverzoek via Mijn Stadlander…………… p. 14 Woningen zonder energiekosten………………… p. 16 Energie Besparende Maatregelen……………… p. 18 Puzzel!…………………………………………… p. 19
Wat is Layar? Layar is een app voor uw smartphone of tablet (een camerafunctie is noodzakelijk) en voorziet de pagina van een digitale laag (layer). Daarin staan allerlei digitale extra’s, zoals video’s, verwijzingen naar websites, fotoreportages enzovoort. Stap 1: Download de gratis Layar-app voor Android of iPhone, of update naar de laatste versie als je Layar al hebt.
SCAN
Stap 3: Houd je telefoon stil boven een van deze pagina’s. Druk op ‘scan’ en blijf richten op de hele pagina.
Meer Thuis
Uitleg op pag. 2
Bezoek site Deel
Stap 2: Open de app en ga naar de pagina’s met een smartphone-icoon.
Stap 4: Wacht tot de digitale laag opent. Daarna kunt u op de buttons in uw scherm klikken voor de digitale extra’s.
Thuis is een publicatie van Stadlander. Het magazine verschijnt in een oplage van 15.000 exemplaren en wordt gratis onder de huurders verspreid. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming van het redactieteam. Stadlander aanvaardt geen aansprakelijkheid voor persoonlijke of materiële schade veroorzaakt door onjuistheden in de tekst. Aan de inhoud van deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. redactieteam Bert Jansen Maartje Verboven Esther Hoppenbrouwers Lonneke van Eekeren Marieke Reemer interviews Ben v.d. Aarssen Kees van Rixoort fotografie Tonny Presser ontwerp- en opmaak ROGG grafisch ontwerp- en communicatievormgeving druk Graphic Support
correspondentieadres Postbus 203 4600 AE Bergen op Zoom e-mail
[email protected] Bezoekadressen Boerenverdriet 20 Bergen op Zoom 088 562 63 00 Rooseveltlaan 150 Bergen op Zoom 088 562 62 00 Haven 9 Sint-Maartensdijk 088 562 65 00
Volg ons op Twitter (www.twitter.com/ stadlander) en kijk ook eens op Facebook. (www.facebook.com/ thuisbijstadlander)
Fabrieksdijk 6 Steenbergen 088 562 64 00
Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 09.00 uur tot 12.00 uur en daarna op afspraak.
Heeft u tips voor de redactie? Laat het ons weten via
[email protected]
Bezwaar tegen huurverhoging Eerder dit jaar ontvingen alle huurders met een sociale huurwoning van Stadlander een brief over de huurverhoging per 1 juli 2013. Nieuw was dat het percentage waarmee de huur omhoog ging, afhing van de hoogte van het inkomen. Hoe dat zit, legt Marjolein Timmers van Stadlander uit. Ook de bezwaarschriften komen aan bod, en hoe Stadlander daarmee omgaat. Hoe werkt de inkomensafhankelijke huurverhoging? “Huurders met een jaarinkomen tot 33.614 euro betalen 4 procent meer huur. Wie tussen 33.614 en 43.000 euro per jaar verdient, krijgt een huurverhoging van 4,5 procent. En wie een jaarinkomen heeft vanaf 43.000 euro, betaalt 6,5 procent extra. Dit onderscheid vloeit voort uit het rijksbeleid.” Welk inkomen is bepalend bij de huurverhoging? “Het gezamenlijk huishoudinkomen over 2011, omdat het jaar 2011 fiscaal is afgesloten. Op grond daarvan hebben ongeveer 3400 van onze 14.500 huurders een inkomensafhankelijke huurverhoging ontvangen. Uitgangspunt daarbij was de gezinssamenstelling per 1 juli 2013, volgens de Gemeentelijke Basis Administratie (GBA).”
Heeft dat bezwaarschriften opgeleverd? “Jazeker, normaal ontvingen we er maar een stuk of vijf, maar dit jaar kwamen er ongeveer 260 binnen.” Wat zijn de bezwaren? “Dat de extra huurverhoging is gebaseerd op het jaarinkomen van 2011, terwijl het jaarinkomen in 2012 lager was. Bijvoorbeeld door werkloosheid, echtscheiding, einde samenwoning of overlijden. Soms staan personen bij de GBA geregistreerd op een adres, terwijl ze daar niet meer wonen en dus ook niet bijdragen aan het huishoudinkomen. Ook dat levert bezwaren op.” Hoe gaat Stadlander met de bezwaren om? “Wij corrigeren de huurverhoging als men kan aantonen dat de gegevens waarover wij beschikken - het jaarinkomen van het huishouden of de gezinssamenstelling - niet meer kloppen. Het eerste is aan te tonen met een IB60-formulier 2012 van de Belastingdienst, het tweede met een uitreksel uit de GBA. Zo zijn we met tal van huurders tot overeenstemming gekomen en zijn heel wat bezwaarschriften officieel ingetrokken. De bezwaarschriften die niet zijn ingetrokken gaan voor een uitspraak naar de Huurcommissie.”
Thuis ›› pag. 3
Uw vragen beantwoord…
De heer van den Heuvel uit Bergen op Zoom ontving een brief waarin Stadlander de huur verhoogde met 6,5 procent. “Ons huishoudinkomen over 2011 was volgens de Belastingdienst hoger dan 43.000 euro. Het inkomen van mijn zoon was opgeteld bij mijn inkomen en dat van mijn vrouw. Hij heeft zich waarschijnlijk niet laten uitschrijven op ons adres. Hij heeft het als postadres aangehouden toen hij in 2006 in een mobiele bungalow ging wonen. Ons huishoudinkomen bestaat uit twee keer AOW en een pensioen: bij elkaar minder dan 33.614 euro per jaar. Het inkomen van mijn zoon is er ten onrechte bij opgeteld. Ik schrok ervan en heb direct bezwaar aangetekend bij de Huurcommissie. Ook heb ik Stadlander benaderd. Stadlander reageerde met de vraag om actuele gegevens van de Belastingdienst en de Gemeentelijke Basis Administratie te overleggen. Dat heb ik gedaan. Stadlander heeft het huurverhogingspercentage direct rechtgetrokken. Het is nu 4 procent, zoals het hoort. Het bezwaarschrift heb ik ingetrokken. Stadlander heeft dit heel redelijk en vlot opgelost. En mijn zoon? Die staat nu niet meer op ons adres ingeschreven.”
Home Safety Check in Wouw
Brandveiligheid, een kwestie van bewustwording Is mijn woning veilig? Ben ik goed voorbereid op een eventuele brand? Zijn de vluchtwegen in orde? Hangen er rookmelders? En zo ja, werken ze en hangen ze op de goede plek? Veel mensen staan te weinig stil bij dit soort vragen. Laat staan dat ze er goede antwoorden op hebben. Inwoners van Wouw kunnen daar simpel verandering in brengen. Door mee te doen aan de Home Safety Check.
e Home Safety Check vloeit voort uit het project ‘Wouw Brandveilig’, een initiatief van de dorpsraad Wouw. “We hebben het project opgepakt in samenwerking met de Brandweer Midden- en West-Brabant, Stadlander en Univé”, zegt Wim Groffen, voorzitter van de dorpsraad. “Stadlander verhuurt heel wat woningen in Wouw en verzekeraar Univé heeft hier een kantoor. Veel inwoners zijn er verzekerd. Zolang er geen brand uitbreekt, hoeft Univé niet uit te keren. Zij waren dan ook snel overtuigd van het nut van ‘Wouw Brandveilig’, net als Stadlander.”
Rookmelders De Home Safety Check is ontwikkeld door de Brandweer Midden- en West-Brabant. Het is een checklist die inzoomt op allerlei aspecten van de brandveiligheid in huis. “Is de keuken veilig? Is de meterkast niet een kast vol rommel? Zijn de vluchtwegen vrij doorgankelijk? Is het huisnummer zichtbaar? Dat laatste is natuurlijk belangrijk als de brandweer in actie moet komen”, vertelt dorpsraadslid Wil Mensch. “Een belangrijke vraag is of er rookmelders in huis zijn. Is dat niet het geval, dan krijgen ze die van ons. We bevestigen ze meteen op een strategische plek. Met kit, dus boren is niet nodig. Wie wel rookmelders heeft, krijgt een tegoedbon voor de aanschaf van bijvoorbeeld een blusdeken.” Stadlander en Univé maken dit financieel mogelijk, terwijl plaatselijke winkeliers de rookmelders hebben ingekocht tegen een actieprijs. Het zijn de modernste melders, met een accu die tien jaar meegaat. De actie is in maart gestart en loopt door tot na de zomer. In Thuis ›› pag. 4
Meer Thuis
Brandveiligheid Uitleg op pagina 2
totaal krijgen 153 inwoners van Wouw bezoek, als ze willen. Ze zijn vooraf geattendeerd op de actie door middel van een flyer. De woningen zijn geselecteerd. “We zijn begonnen in een wijk die bijna vijftig jaar oud is. Daar heeft een check zin. Bij nieuwe woningen in mindere mate, vanwege de scherpe bouwnormen die tegenwoordig gelden op het gebied van brandveiligheid”, aldus Wim Groffen. De Home Safety Checks worden uitgevoerd door leden van de dorpsraad en het buurtpreventieteam plus een aantal medewerkers van Stadlander. “Een stuk of tien mensen zijn hiermee bezig”, zegt Wil Mensch. “Ze zijn allemaal bij de brandweer geweest en geïnstrueerd over de inhoud en achtergrond van de Home Safety Check.”
Aandachtspuntjes In juni kregen Ria en Jan van Gastel bezoek. Ze wonen al 46 jaar in hun woning en hebben nog nooit brand gehad. “Het kan nooit kwaad”, was hun reactie op het verzoek om de brandveiligheid in beeld te brengen. De woning van Ria en Jan was goed op
orde, zo bleek. Toch kwamen er wel een paar aandachtspuntjes naar voren. Er stond een keukenrol vlak naast de branders van het fornuis. “Dat is gevaarlijk”, wist Ria al langer, “daarom zet ik hem altijd weg als ik aan het koken ben.” Een andere vraag uit de Home Safety Check heeft al tot een aanpassing geleid. De vraag is: staat uw tv stand-by? “Samen met een niet stofvrije wasdroger is dat de meest voorkomende oorzaak van brand in huis”, zegt Wim Groffen. Bij Ria en Jan stond de tv altijd stand-by. Het kon eigenlijk niet anders. Totdat Jan een schakelaar in het snoer zette. “Normaal sta je er niet bij stil dat zo’n tv gevaarlijk kan zijn. Rookmelders hadden we ook niet. Nooit over nagedacht”, zeggen Ria en Jan. Ja, die Home Safety Check heeft ze wel aan het denken gezet. “We hebben er veel van opgestoken. Een hartstikke goed project. Het maakt je bewust. Of we al een blusdeken hebben? Nee, die moeten we nog kopen.” Sinds juni hangen er rookmelders in huize Van Gastel. “Nu maar hopen dat ze nooit afgaan.”
Doel van de dorpsraad Wouw is het bevorderen van de leefbaarheid in het dorp. De dorpsraad is in 1999 opgericht toen Wouw de bestuurlijke zelfstandigheid verloor en opging in de gemeente Roosendaal. “We waren bang ondergesneeuwd te raken”, zegt voorzitter Wim Groffen. Door de jaren heen heeft de dorpsraad heel wat bereikt, zoals de aanplant van bomen en het opknappen van een monument. De dorpsraad telt een aantal werkgroepen. Het project ‘Wouw Brandveilig’ valt onder de werkgroep wonen.
Thuis ›› pag. 5
Meer Thuis
Winkel voor dagelijkse boodschappen
Samen sterker
Samen sterker worden in Scherpenisse
Uitleg op pagina 2
Reikhalzend wordt er in Scherpenisse naar uitgekeken: een supermarkt voor dagelijkse boodschappen. Zorgondernemer Jacolien Deurloo-Bolier ziet genoeg kansen. Carlinde Kleppe, zelf afkomstig van het dorp, wordt straks het gezicht van de winkel. Samen kijken ze vooruit naar de opening, ergens in het najaar van 2014.
n de stad Tholen is het al een succes. Bijna vier jaar bestaat De Vlinderbloem ondertussen en steeds meer inwoners en toeristen weten de weg naar de winkel te vinden. Zo’n twintig mensen met een beperking doen in De Vlinderbloem werkervaring op. Soms een dagdeel, en ook wel langer. De leeftijd van de medewerkers loopt uiteen van twaalf tot zestig jaar. Zinvolle dagactiviteiten zijn het, afgestemd op ieders mogelijkheden. Het motto van De Vlinderbloem: allemaal anders, één geheel. Het assortiment in de winkel loopt uiteen van snoep, bonbons en cadeauartikelen tot smaakvolle gerechten die worden aangeboden in de lunchhoek. Ook de VVV-folderpost is er gevestigd. Voor Scherpenisse wordt gezocht naar een vergelijkbare formule. Jacolien gelooft er in. “De boodschappen zullen het belangrijkst zijn.’’
Impuls Bijna was het niet door gegaan. De bouw van het woonservicecentrum in Scherpenisse kende een lange aanloop. Nu zijn de plannen duidelijk: 13 appartementen, een gymzaal, een dorpshuis, een recreatieruimte, (para)medische voorzieningen en volop ruimte voor een winkel, alles onder één dak. In een vroeg stadium maakte Jacolien haar interesse voor de winkel duidelijk. Toch duurde het een tijd voordat er daadwerkelijk een akkoord was. Wethouder Kees van Dis zette zich er persoonlijk voor in. Ook Stadlander wilde graag, vanwege de impuls voor de leefbaarheid in het dorp. Jacolien is blij dat de handtekeningen uiteindelijk zijn gezet. Om de winkel mogelijk te maken, zijn twee appartementen uit het originele plan geschrapt. “Eigenlijk was het al vijf over twaalf.’’ Leuk werk Ruime openingstijden gaan het worden in Scherpenisse. Van dinsdag tot en met zaterdag. Met alle artikelen die je in een supermarkt verwacht. Maar ook streekproducten, snoep, souvenirs en cadeaus. Carlinde (18) krijgt de dagelijkse leiding in handen. Ze is druk bezig met het afronden van haar studie Sociaal Agogisch Werk-4. Als stagiair kwam ze destijds binnen bij De Vlinderbloem. Het klikte over en weer. Nog altijd staat ze in de winkel in Tholen, op zaterdag en in de vakanties. Carlinde is blij met de toegezegde baan in Scherpenisse. ‘’Leuk werk, op je eigen dorp nog wel. En in deze tijd is een voltijds baan behoorlijk uniek.’’ Thuis ›› pag. 6
Groeien Het is de bedoeling dat in Scherpenisse straks drie tot vier cliënten worden ingezet, afkomstig vanuit De Vlinderbloem en andere zorginstellingen uit de regio. Zij kunnen contact opnemen met Jacolien om te praten over de mogelijkheden. De eerste vrijwilligers voor de begeleiding hebben zich al aangemeld. Jacolien ziet het helemaal voor zich. “We willen groeien en samen sterker worden.” In de winkel in Tholen ziet ze soms de mooiste dingen gebeuren. “Cliënten schrikken soms van de kassa. In het begin vinden ze dat veel te moeilijk. En na een week of drie, zie je ze dan ineens achter die kassa staan. Dat maakt je trots en daarin zit ook een deel van de beloning.”
Kansen Als ondernemer in de zorg denkt Jacolien vooral in kansen. Ze onderzoekt de mogelijkheden om de activiteiten in het woonservicecentrum uit te breiden, bijvoorbeeld met schoonmaakwerkzaamheden in het gebouw. Ook samenwerking met het dorpshuis behoort tot de mogelijkheden. Het belangrijkst is dat de supermarkt goed gaat draaien. De inwoners hebben volgens Jacolien en Carlinde zelf de sleutel van het succes in handen. “Als de mensen niet bij ons kopen, hebben wij geen werk.” Aan Jacolien en Carlinde zal het niet liggen. “We gaan er met een positieve instelling aan beginnen en zetten ons volledig in om er een mooi project van te maken.” www.vlinderbloemtholen.nl
Woonbeurs Tholen: Stadlander laat zien wat het allemaal in huis heeft!
In de gemeente Tholen is het aantrekkelijk wonen. De ruim 25.000 inwoners weten dat al veel langer. Wie meer informatie wil, kan 1 en 2 november terecht op de Woonbeurs Tholen. In de Woonboulevard Poortvliet presenteren tal van partijen zich aan woningzoekenden, in zowel de huur- als de koopsector. Uiteraard laat ook Stadlander zien wat het allemaal in huis heeft. Bezoekers kunnen kennis nemen van onze huidige en toekomstige projecten. Ook wordt informatie gegeven over de meest uiteenlopende producten en diensten die Stadlander biedt. Andere deelnemers zijn afkomstig uit de makelaardij, aannemerij, financiële sector en natuurlijk is ook de gemeente Tholen aanwezig. De Woonbeurs Tholen biedt bezoekers een uitgelezen kans om zich te oriënteren op het wonen in Tholen. Noteer daarom 1 en 2 november alvast in uw agenda. Op vrijdag 1 november is de beurs geopend van 10.00 tot 21.00 uur. Zaterdag 2 november kan iedereen terecht van 10.00 tot 17.00 uur. U bent van harte welkom!
Thuis ›› pag. 7
Van Casa Grinwis naar De Bongerd, Steenbergen
Voor ons is dit het ideale plaatje” Voor de 34 nultreden eengezinswoningen in De Bongerd in Steenbergen bestaat grote belangstelling. Alle belangrijke voorzieningen bevinden zich gelijkvloers en dankzij zonnepanelen zijn de woningen zeer energiezuinig. Wij namen een kijkje tijdens de open dag voor omwonenden en spraken met toekomstige huurders. Zoals Nelleke en Frits Grinwis, nu nog woonachtig in Sint Philipsland. “Straks zitten we overal vlakbij.” ijna veertig jaar hebben ze naar hun zin gewoond op ‘Flupland’. Nelleke (65) en Frits (69). Nu is het tijd voor wat anders. De jaren gaan tellen en vooral Nelleke voelt het in haar gewrichten. Dan is het verstandig om de woon-, slaap- en badkamer op de begane grond te hebben. Bovendien is het stil op Sint Philipsland. Dat was het altijd al maar nu valt het meer op. Ze hebben geen drukke banen meer in de Randstad. Frits bij een staalgroothandel en Nelleke bij een woningcorporatie. Tijd om een sociaal leven op te bouwen op het dorp was er nauwelijks. Het was slapen in Zeeland en werken in Rotterdam, jaar na jaar. Wel zijn ze altijd gelukkig geweest met hun naaste buren. “Daar hebben we het echt mee getroffen. Iedereen vindt het ook erg dat we weggaan.’’
Liefhebbers In De Bongerd krijgen ze er iets moois voor terug. Daar zijn Nelleke en Frits van overtuigd. Ruim drie jaar stonden ze ingeschreven voor een andere woning. Een flat wilden ze niet. Dat stond voor beiden vast. Als liefhebbers van cultuur wilden ze dichterbij de grote steden wonen. Met supermarkten en andere winkels in de buurt. Betere busverbindingen ook, voor het geval Frits als chauffeur niet beschikbaar is. In De Bongerd krijgen ze precies wat ze willen. Veel aanbiedingen lieten ze de afgelopen jaren passeren. Nu weten ze waarom. “Voor ons is dit het ideale plaatje.’’
Thuis ›› pag. 8
Levendig stadje Spannend was het wel. Op het moment dat de woningen in De Bongerd beschikbaar kwamen, zat Nelleke aan de computer. Net als veel andere kandidaat-huurders, zo bleek. Het lukte bijna niet om op de website te komen. Voor de zekerheid vinkte Nelleke alle 34 woningen in het plan aan. Ze zijn blij met de woning die het uiteindelijk geworden is: een tweekapper met plat dak. Ook in de woonomgeving hebben ze alle vertrouwen. Meteen was er contact met omwonenden toen ze een keer een kijkje bij de bouwwerkzaamheden namen. “Natuurlijk zal het even wennen zijn. Maar Steenbergen lijkt ons een levendig stadje met vriendelijke mensen. We gaan ons er zeker thuis voelen.’’ Open dag De omwonenden zelf namen deze zomer ook al een kijkje tijdens de open dag in de modelwoningen. Ze kwamen over een rode loper binnen, als eregasten. Het gaat in De Bongerd om 2 typen geschakelde tweekappers met schuin dak en plat dak. Tuinen, ketelhuis, klusruimte en parkeerterrein zijn gemeenschappelijk. De woningen behoren tot de sociale huursector, met een huurprijs die valt binnen de huurtoeslaggrens. De circa 160 euro servicekosten komen daar bij. In dat bedrag zijn zaken als tuinonderhoud, glasverzekering, rioolverzekering, Slim Slot en verwarming inbegrepen. Een groepje buurtbewoners was enthousiast. Maar Jo, Willy, Annemarie en Liza blijven voorlopig wonen in hun eigen huis, in de directe omgeving van De Bongerd. Vol overtuiging zijn ze naar de open dag gekomen. “We worden door Stadlander tijdens de bouw netjes op de hoogte gehouden en dan moet je ook je belangstelling tonen. Bovendien, je weet nooit waar het goed voor is. Ook voor ons komt de dag dat we kleiner moeten gaan wonen.” Verhuizing Nelleke en Frits zijn ondertussen druk bezig met de voorbereidingen van de verhuizing. Veel spullen voor het nieuwe interieur zijn al besteld. Eind september komen ze van vakantie in Frankrijk terug voor de workshop over energiezuinig wonen. Binnenkort hopen ze hun eigen ‘Casa Grinwis’ in Sint Philipsland verkocht te hebben. Rond de jaarwisseling wordt hun woning in Steenbergen opgeleverd. Hun nieuwe thuis, hoewel reizen bij Nelleke en Frits in het bloed zit. “We gaan graag weg maar je hebt ook een plek nodig die helemaal van jou is. Voor ons wordt dat dus De Bongerd. We kijken ernaar uit.’’
Thuis ›› pag. 9
T-Shoot
transformeert Laura de Nijs in Marilyn Manson Bergen op Zoom heeft sinds 2011 een regionaal poppodium: Gebouw-T aan het Wilhelminaveld. Met steun van het Stadlander Buurtcultuurfonds ontstond T-Shoot, een project om buurtbewoners eens op een andere manier met het poppodium kennis te laten maken. Ze konden zich in Gebouw-T laten fotograferen als hun muzikale helden. Zo transformeerde Laura de Nijs in de extreme rockheld Marilyn Manson. De in Woensdrecht geboren Laura de Nijs (26) woont op een steenworp afstand van het poppodium in een huurwoning van Stadlander. Via Facebook ontdekte ze dat er fotosessies met buurtbewoners werden georganiseerd. Het idee sprak haar meteen aan. “Op die manier kon ik eens in de huid van iemand anders kruipen. Het leek me leuk die gewone ik in mij even opzij te zetten en voor extreem te gaan. Als ze dan toch alles uit de kast trekken, met professionele visagisten en fotografen, dan zou het toch zonde zijn om als Ilse DeLange gefotografeerd te worden? Mijn zusje stelde nog even Marilyn Monroe voor, maar ook die vond ik te normaal. Je mocht aan de organisatie drie favoriete namen opgeven. Ook daar heb ik me niet aan gehouden; het was Marilyn Manson of anders niets.” Laura de Nijs studeerde in Utrecht culturele antropologie en werkt momenteel bij burgerzaken in de Gemeente Breda. Naast die studie volgde ze ook een dansopleiding in Eindhoven en gaf ze een paar jaar danslessen in Bergen op Zoom. “Ik studeerde Oriëntaalse dans. Mijn afstudeerdans deed ik destijds op het nummer Sweet Dreams Are Made Of This, in de versie van Marilyn Manson. Ik heb iets met zijn muziek. Ik zag hem een keer live in het Tilburgse 013 optreden. Zijn show was niet eens heel extreem. In het dagelijkse leven is hij eigenlijk ook een heel normaal mens. Hij is aardig in interviews en welbespraakt. Op het podium is hij een stuk extremer. Er zat een groot mes aan zijn microfoon bevestigd, waar hij soms vervaarlijk mee heen en weer zwaaide.”
Tot bloederige taferelen leidde zijn show in 013 volgens Laura niet. Dat in tegenstelling tot haar eigen fotosessie. Visagiste Denise Boon, een prof met opdrachtgevers uit de film-, clipen tv-wereld, gaf haar wel een fraai luguber kantje. Laura koestert alleen maar warme herinneringen aan de fotoshoot. “Er waren alleen maar leuke enthousiaste mensen. Dat geldt voor zowel de medewerkers van Gebouw-T, die geweldige visagiste, alle fotografen, maar ook de andere buurtbewoners, die soms zelfs voor het eerst het poppodium van binnen zagen. Ik vond het persoonlijk heel gaaf dat er veel close-ups gemaakt werden en dat er ook een sessie op het podium plaatsvond. Dat was een aparte ervaring: ik stond daar even als een echte superster onder de spotlights op een echt podium met vier fotografen voor mijn neus. Niet dat ik normaal camera’s leuk vind. Meestal bevries ik dan helemaal. Maar dit keer was het anders. Het was geweldig.” Dat laatste was ook precies de bedoeling van de T-Shoot. Het idee werd geboren tijdens een overleg tussen Gert-jan de Koster, zakelijk leider van Gebouw-T en fotograaf Robin Looy, een van de vrijwilligers van het poppodium. De buurt betrekken bij het podium waar ze iedere dag naast wonen, dat leek beide heren een uitstekend plan. Looy: “We wilden die bewoners op die manier letterlijk een plek geven in het gebouw. Het idee ontstond om hen verkleed als hun idool op de foto te laten gaan. Dat varieerde van Elvis Presley, Amy Winehouse, Ciske de Rat, Lady Gaga tot Frans Bauer. Veel buurtbewoners reageerden positief op de oproep.”
Thuis ›› pag. 10
Meer Thuis
T-shoot
Robin Looy (31) uit Roosendaal heeft zich de laatste jaren toegelegd op popfotografie. Hij volgde een grafische opleiding in Antwerpen maar nam, eerst hobbymatig, steeds vaker zijn camera mee naar popconcerten. Een foto van de band Coldplay die hij op internet had geplaatst, veranderde alles. De band reageerde positief en Looy werkt nu fulltime als freelance fotograaf. Zijn werk werd bekroond met de Rob Acda Award in Haarlem, waar hij ook in poppodium Het Patronaat mocht exposeren. De foto’s die hij samen met de andere vaste fotografen van Gebouw-T voor de T-Shoot maakte, worden vanaf 15 september in de foyer van Gebouw-T tentoongesteld. En ook Laura ‘Marilyn Manson’ hangt er zeker bij. Thuis ›› pag. 11
foto: Robin Looy
Uitleg op pagina 2
Bouw nieuw zorgcentrum van start
Nieuw-Vossemeer gaat er op vooruit” In Nieuw-Vossemeer realiseren Stadlander en tanteLouise-Vivensis samen een nieuw woonzorgcentrum. De zestig bewoners van De Vossemeren zijn inmiddels verhuisd naar een tijdelijke woning. In 2015 is het nieuwe gebouw gereed.
Thuis ›› pag. 12
r komt leven in de brouwerij.’’ Zo verwoordt Wim Bullens, locatiemanager De Vossemeren, het plan. Tussen het toekomstige woonzorgcomplex en het kinderdagverblijf aan de Dortmundstraat wordt een nieuw plein aangelegd. Door de activiteiten op en rond dit plein zal meer dynamiek in het dorp ontstaan. Op de plek van het oude zorgcomplex De Vossemeren komen 24 levensloopbestendige woningen. In het nieuwe complex zijn vier groepswoningen voorzien die ieder plaats bieden aan zes cliënten van tanteLouise-Vivensis. In het gebouw komen ook een multifunctionele zaal, een bibliotheek, een huisartsenpost met apotheek en mogelijk ruimte voor fysiotherapie. Door de bouw van de woningen en het complex wordt het mogelijk dat ouderen met zorg langer in hun vertrouwde woning kunnen blijven wonen.
Verhuizing Op vrijdag 21 juni was het zover. Met man en macht werden de bewoners verhuisd naar hun prefabwoning. NieuwVossemeer liet zich van zijn beste kant zien. Vrijwilligers van de Katholieke Bond voor Ouderen staken een handje toe. Er was zelfs een blaaskapel voor de nodige arbeidsvitaminen. De verhuizing naar het tijdelijke zorgcomplex viel niet voor alle bewoners mee. Jo van der Maas is geboren en getogen in Nieuw-Vossemeer “Ik ging er wel tegen op zien. Het is ook een vermoeiende dag geweest.’’ Gelukkig was geen moeite het verhuisbedrijf teveel. En de medewerkers van De Vossemeren maakten er een heus feestje van. Veel geregel In de aanloop naar de verhuizing is er volgens Wim Bullens niets aan het toeval overgelaten. Regelmatig zat het team van De Vossemeren om de tafel met de cliënten. Ze vertelden wat er stond te gebeuren om zo mogelijke onrust weg te nemen. Op familieavonden werden ook de kinderen en andere betrokkenen op de hoogte gehouden. Bullens is tevreden over de operatie.
“De verhuizing is goed verlopen, maar natuurlijk komen er op zo’n dag veel emoties los.’’ De bewoners hebben alle inspanningen gewaardeerd. Toch blijft het volgens Jo van der Maas wennen. Ze mist haar vertrouwde ommetje en het uitzicht is minder dan ze gewend was. Maar: “Iedereen is heel erg lief geweest.’’
Nieuwbouw gestart Ook voor de medewerkers van De Vossemeren is het volgens Bullens nog wennen in de tijdelijke behuizing. “Maar voordat je het weet is alles weer geaard.’’ De entree ziet er uitnodigend en modern uit. Er is een restaurant en ontmoetingsruimte gekomen. Ook de uitleenpost heeft een plekje gevonden, net als de huisarts. Met de bouw van de nieuwe De Vossemeren is ondertussen een begin gemaakt. Alle betrokkenen worden zorgvuldig op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen. Hoewel er nu vooral duurzaam voor senioren wordt gebouwd, houdt Stadlander rekening met veranderingen in de markt. De woningen zijn snel geschikt te maken voor gezinnen. Nieuw-Vossemeer gaat er met de nieuwbouw volgens Bullens zeker op vooruit. De kamers voor de bewoners worden groter en ook de privacy neemt toe. Jo van der Maas wil het allemaal graag meemaken. “Want het is mooi als je zo lang in je eigen dorp kan blijven wonen.’’
Deze nieuwbouw wordt mede mogelijk gemaakt voor Provincie Noord-Brabant binnen het programma IDOP Nieuw-Vossemeer. IDOP Nieuw-Vossemeer maakt onderdeel uit van de herinrichting van het platteland, ook wel reconstructie genoemd. Op tal van plaatsen komen nieuwe natuurgebieden tot stand, krijgen rivieren de ruimte, blijven dorpen leefbaar en kan landbouw zich ontwikkelen op duurzame locaties. Samen dragen alle projecten bij aan een vitaal, mooi en schoon platteland voor alle inwoners en recreanten.
Thuis ›› pag. 13
Reparatieverzoek via Mijn Stadlander
“Heel handig,
gemak dient de mens” Wie Mijn Stadlander gebruikt hoeft de deur niet meer uit. Huurders kunnen van alles en nog wat digitaal met Stadlander regelen - vanuit de luie stoel en op elk gewenst tijdstip. Een van de mogelijkheden is het indienen van een reparatieverzoek via Mijn Stadlander. “Super gemakkelijk, ik ben honderd procent tevreden”, zegt Rob Vloo, die een woning huurt in Tholen. loo had nog niet veel gebruikgemaakt van Mijn Stadlander voordat hij zijn reparatieverzoek indiende. Een keertje rondgekeken op de website, verder niet. Het was ook niet nodig, alles liep op rolletjes. Tot hij vond dat
het tijd was om twee mankementen weg te laten werken: een gescheurd muurtje in de woonkamer, tussen de haldeur en de doorgang naar de open keuken, en een bijna doorgerot raam. “Dat muurtje is van steen. We hebben wel zelf geprobeerd er wat aan te doen, maar de scheur kwam steeds terug. Waar-
Thuis ›› pag. 14
“Je hoeft nergens heen en je hoeft ook geen vrij te nemen” schijnlijk door de invloed van warmte en kou”, vertelt Rob Vloo. “Het raam, hier bij de bank, was van binnen uit bijna doorgerot. De tocht kwam er doorheen. Nee, dat was niet ideaal.” Zijn reparatieverzoek - twee reparatieverzoeken eigenlijk - deed hij dus via Mijn Stadlander. “Een goed initiatief ”, zegt Vloo over de digitale dienstverlening waarmee Stadlander eerder dit jaar startte. “Heel handig. Je hoeft nergens heen en je hoeft ook geen vrij te nemen. Je regelt het gewoon thuis, op het moment dat het je het beste uitkomt. Voor veel huurders zal dat in de avonduren zijn of in het weekend, als de corporatie gesloten is. Gemak dient de mens!” Het ging heel vlot na de melding in Mijn Stadlander. “Ik had aangegeven welk tijdstip het beste uitkwam. De volgende dag kwam de bevestiging al en binnen veertien dagen stond de aannemer op de afgesproken tijd op de stoep. Dat is snel, vind ik. Hij heeft het muurtje gerepareerd - het is nu van kunststof - en direct het raam vervangen. Dat ging in één keer door. Er moet alleen nog een likje verf op het raam. Ja, dat moet ik zelf doen, als het om de binnenkant gaat. De buitenkant is voor de corporatie.”
Zelf inplannen Zelf direct inplannen van reparatieverzoeken via Mijn Stadlander kan op dit moment alleen in de regio Tholen. Het is een proef. De ervaringen zijn positief. Daarom zullen op termijn alle huurders van Stadlander deze mogelijkheid krijgen als ze bijvoorbeeld een klemmende deur of een lekkage willen melden. Nu geldt buiten de regio Tholen nog de regel dat je een voorkeur in de agenda kunt aangeven (bijvoorbeeld: op maandagochtend tussen tien en twaalf ). Later volgt dan het maken van de afspraak. In Tholen komt er direct een bevestiging als de servicedienst van Stadlander de reparatie zelf uitvoert. De huurder plant dus zelf een afspraak in in de agenda
van de opzichter. Voert een aannemer de reparatie uit, zoals bij Rob Vloo, dan volgt de bevestiging een dag later. Niet direct, omdat Stadlander eerst contact moet leggen met de aannemer, maar wel snel.
Meer mogelijkheden De reparatieverzoeken - vooral de handige en snelle afhandeling ervan - hebben Rob Vloo op het idee gebracht om alle mogelijkheden van Mijn Stadlander nog eens goed te bestuderen. “Ik ga de rest zeker uitproberen”, zegt hij met een blik op de computer.
Thuis ›› pag. 15 13
West-Brabant en Tholen doen mee met De Stroomversnelling
Woningen zonder energiekosten:
utopie of werkelijkheid? Stadlander maakt werk van het energieneutraal en nultreden maken van woningen. ‘De Stroomversnelling’, zo heet het meest recente project. Het doel: de energiemeter op nul na een grondige renovatie. Het resultaat: meer comfort bij gelijke woonkosten. Wim van den Bergh, manager bij Stadlander, noemt het een uitdaging. ‘’Zonder innovatie van het bouwproces lukt het niet.’’ ieuwe ideeën zijn nodig. Dat staat vast. Onmogelijk is het zeker niet. Stadlander loopt er mee voorop. De eerste woningtypen voor ‘De Stroomversnelling’ zijn al geselecteerd. In de gemeente Tholen gaat het om eengezinswoningen die, zonder renovatie, in de nabije toekomst niet meer verhuurbaar zijn. Dat komt omdat de woonlasten te hoog worden en niet meer in verhouding staan tot de kwaliteit van de woningen. Honderden van dat soort huizen zijn er, vaak in serie gebouwd. Ergens in de jaren zestig en zeventig. Huizen waar de huurders meestal hoge energierekeningen betalen. In vrijwel al die woningen ontbreken ook de voorzieningen voor senioren, zoals nultreden en moderne installaties. Stadlander wil graag voor meer kwaliteit en wooncomfort zorgen. In Bergen op Zoom zijn er enkele flats in beeld. Ruim 350 huishoudens wonen daar. Stadlander wil die huurders graag de zekerheid van betaalbare woonkosten bieden, ook als de energieprijzen blijven stijgen. Later dit jaar gaat de proef van start. Eerst op kleine schaal en bij gebleken
succes in 2014 in groter verband. Van den Bergh gelooft in het project. “Onze huurders gaan het voordeel merken in hun portemonnee.’’
Slimme combinaties Ook andere plaatsen in het land raken in ‘De Stroomversnelling’. Vier grote bouwondernemingen en zes corporaties hebben daartoe de handen ineen geslagen. Stadlander is er één van. Samen zoeken ze nieuwe manieren om te bouwen. Slimme combinaties die de renovatie betaalbaar en haalbaar moeten maken. Op dit moment lukt het nog niet om huurwoningen zonder energiekosten te bouwen. Zo eerlijk moeten we zijn. Er moet teveel geld bij. Toch liegt de ambitie er niet om. Bij in totaal 11.000 huurwoningen in het land moet de energiemeter na renovatie op nul eindigen. Stadlander wil zijn steentje bijdragen en verkent de mogelijkheden. Hoogwaardige isolatie, nieuwe installatietechnieken, gebruikmaken van lokale duurzame energie, aansluiten bij andere pioniers in de regio, de mogelijkheden zijn volgens Van den Bergh legio. Wel is een omslag in denken nodig, net als een
Thuis ›› pag. 16
Meer Thuis
Stroomversnelling
Uitleg op pagina 2
andere manier van werken. “We moeten toe naar kant en klare, geprefabriceerde oplossingen. Optimaal gebruikmaken van industrialisering, vergelijkbaar met de auto-industrie. Anders wordt het nooit betaalbaar.’’
Groot winstpunt Toonaangevende bouwbedrijven als VolkerWessels, BAM, Ballast Nedam en Dura Vermeer behoren tot de partners van ‘De Stroomversnelling’. Hun verzamelde kennis moet het project een impuls geven. Op termijn haken andere partijen in de markt aan en wordt het project opgeschaald naar tenminste 100.000 duurzaam gerenoveerde woningen zonder energiekosten. Van den Bergh is enthousiast. “Dit project is gunstig voor onze huurders, de leefbaarheid, het milieu en de werkgelegenheid. Groot winstpunt is dat huurders van relatief matige woningen met hogere energierekeningen een comfortabele en duurzame woning krijgen, tegen dezelfde woonlasten. Tegelijkertijd neemt ook de waarde van ons vastgoed toe, net als de leefbaarheid van wijken, zonder dat er subsidies vanuit de overheid nodig zijn. Een prettig nevenef-
fect is de werkgelegenheid die het project voor de bouwsector oplevert.’’ Volgens Van den Bergh wordt het straks zelfs mogelijk dat Stadlander de, dankzij de renovatie, bespaarde energie teruggeeft aan het energienet. Ook de huurders moeten daarin mee kunnen delen. Naar een goede verdeelsleutel wordt nog gezocht. Voor Van den Bergh is dat een voorwaarde om van ‘De Stroomversnelling’ een succes te maken. “Er moet voor onze huurders naast de kwalitatieve nultreden voorziening ook een financieel voordeel zijn om mee te doen. Anders lukt het niet.”
Toelichting nultreden In de woning zijn alle woonfuncties (eten, slapen en wassen) zonder traplopen te bereiken. Hiermee willen we bereiken dat mensen langer thuis kunnen wonen, ook als zij zorg aan huis nodig hebben.
Thuis ›› pag. 17
Energie Besparende Maatregelen
“Een enorme verbetering” Het is alweer een tijdje geleden dat Stadlander aan de slag ging in het huis van meneer en mevrouw De Kort, maar het enthousiasme is nog altijd groot. “Dit is na dertig jaar weer een nieuwe wijk geworden, ja, dat kun je gerust zo zeggen.”
e wonen in Bergen op Zoom, aan het Krokussenveld. “Tuinwijk II”, zegt meneer De Kort. “We zijn de eerste bewoners van deze woning. 32 jaar geleden kwamen we erin. Ik heb destijds in de aanloop naar de bouw nog geparticipeerd in een commissie van de corporatie. Je kon als bewoner meepraten over het bouwproject.” Als je al meer dan dertig jaar op één plek woont, is er ongetwijfeld tevredenheid. De Kort beaamt dat volmondig. “Dit zijn ideale huizen. Je woont hier perfect: drie slaapkamers, een mooie zolder en een flink stuk tuin. We hebben nooit overwogen om te verhuizen. Hooguit denk ik de laatste tijd dat iets gelijkvloers op termijn misschien beter is, in verband met de gezondheid.” Toen ze er kwamen wonen, begin jaren tachtig, was er alleen beneden dubbel glas. Boven niet. Een jaar of tien geleden zijn er wel wat isolerende maatregelen genomen, herinnert De Kort zich. “Ze zijn toen met purschuim in de weer geweest.”In 2011 volgde een renovatie van de keuken en douche. “Een behoorlijke ingreep met een perfect resultaat.”
HR++glas Datzelfde geldt voor de Energie Besparende Maatregelen (EBM), die Stadlander in 2012 uitvoerde in Tuinwijk II. Overal (“voor, achter, beneden en boven”) is HR++glas
aangebracht. Daarnaast is een energiezuinig ventilatiesysteem geïnstalleerd en zijn de woningen voorzien van nieuwe ramen en buitendeuren. Doordat de bewoners zelf een kleur en type deur mochten kiezen, heeft elke woning nu een eigen identiteit. “Per woning zijn ze een dikke week bezig geweest”, blikt meneer De Kort terug. “Het is uitstekend gegaan. Het werk is uitgevoerd door een team met vakmensen. Ze voelden het goed aan en ze ondersteunden ons als het nodig was. Nee, we hoefden de woning niet uit. We hadden wel de pech dat het net koud begon te worden toen de ramen eruit moesten. Maar goed, dat was wel te omzeilen; we hebben een paar dagen boven geleefd.”
Thuis ›› pag. 18
Ze hebben enkele maanden met een stuk of wat containers van de aannemer voor de deur gezeten. “Het uitzicht was een stuk minder, maar je moet die werklieden natuurlijk wel de gelegenheid geven om hun werkzaamheden uit te voeren. Je moet er even doorheen.”
Minder stookkosten Over het resultaat zijn de heer en mevrouw De Kort zeer te spreken. “Voorheen hadden we boven geen dubbel glas. Dan had je in de winter wel eens besneeuwde of beijzelde ramen, die je niet open kon krijgen. Het kon dan ook best koud zijn op de verdieping. Daarvan is nu geen sprake meer, het is altijd behaaglijk. Of de stookkosten naar beneden zijn gegaan? Dat zal zeker, maar ik weet het nog niet precies. Pas na een jaar heb je een goed beeld. Het is nog even afwachten.”
Nu het huis is voorzien van HR++glas, zijn er binnen veel minder geluiden van buiten te horen. “ ‘s Morgens om zes uur vertrekken heel wat mensen. Ze gaan met de auto naar hun werk. Dat hoorde ik vroeger bijna altijd, maar nu niet meer. Die nieuwe ramen houden veel geluid tegen.” Het klinkt allemaal heel positief. Zijn er eigenlijk nog nadelen? “Nou, we hebben natuurlijk wel een huurverhoging gekregen. Een kleine, gelukkig, iets van acht euro per maand. Dat valt mee. En je krijgt er iets fraais voor terug.” De Kort had het wel voorzien. Hij en zijn vrouw twijfelden dan ook geen moment toen Stadlander hen benaderde met het aanbod om Energie Besparende Maatregelen door te voeren. “Nee, wij dachten gelijk: interessant, laat maar komen...”
Thuis ›› pag. 19
Puzzel 31 uitspraak van islamitische geleerde 33 bloem 34 deeggerecht 36 kloostergemeenschap 40 Noorse god 42 waterloop 43 rokersattribuut 46 gelofte 47 je 48 Amerikaanse rivier 50 Theologische Universiteit (afk.) 51 eerbetoon 52 bijwoord 54 Franse rivier 55 Nederlandse rivier
Horizontaal: 1 Italiaanse rivier 5 rivier in Frankrijk 10 koud 12 kledingstuk 14 voegwoord 16 Franse rivier 19 naschrift 20 landtong 22 zuiver 23 niet raak 24 asielzoekercentra (afk.) 26 Braziliaanse voetballer 27 onderwereld 29 wagen 30 vent
1 9 De oplossing van de vorige Stadlander puzzel is ‘buurtsuper’. De gelukkige prijswinnaars zijn:
14
Heeft u de oplossing gevonden? Stuur uw antwoord, met vermelding van uw naam en adres, voor 1 november naar
[email protected] of naar: Stadlander t.a.v. Magazine Thuis Postbus 203 4600 AE Bergen op Zoom.
2 persoonlijk voornaamwoord 3 jong varken 4 enthousiasme 6 Italiaanse rivier 7 bundel takken 8 Nederlands Kampioenschap (afk.) 9 Oost-Europese rivier 11 vis 13 Nederlandse rivier 15 hoofddeksel 17 opstootje 18 Nederlands Taleninstituut (afk.) 19 geneesmiddel 21 Belgische rivier
3
4
5
10 15
20
1e prijs: J . van Meir-den Ouden, Ossendrecht 2e prijs: C .A.M. Raaijmakers-de Groot, Bergen op Zoom 3e prijs: P . de Keijzer, Halsteren
2
11 16
21
24
17
46
8
8 13
18
19 23
25
26 28
29
30 32
7
12
31 33
34
37
38
42
43
47
39 44
35 40
45
48
41 46
49
51 Onder de juiste inzendingen verloten we drie VVV-cadeaubonnen ter waarde van € 40,-, € 25,- en € 10,-. De winnaars worden bekendgemaakt in de volgende editie van Thuis.
6
22
27
36
23 rivier in Nederland 25 reeks 26 binnenplaats 28 onderwijs 29 haarverzorgingsmiddel 32 Russische rivier 35 rivier in India 37 hert 38 land 39 Chinees staatsman 41 beetje 43 slotwoord 44 Volendamse muziekgroep 45 weerinstituut (afk.) 48 voetbalclub 49 telwoord 51 uitroep 53 landbouwwerktuig
Verticaal
52
54
50 53
55
Oplossing 4
37
16
41
53
18
49
38
1
54
24
43
33
