Thomasevangelie
1
Het Evangelie volgens Thomas (Thomasevangelie) is een van de apocriefe evangeliën. In het voorwoord wordt gezegd dat het door Didymus Judas Thomas is geschreven. Mogelijk is daarmee de apostel Thomas bedoeld. In het vroege christendom was het gebruikelijk om geliefde geschriften toe te schrijven aan apostelen van Jezus om zo het geschrevene meer gezag te geven (Pseudepigrafen). Het is dus maar zeer de vraag of Thomas inderdaad de auteur is.
Laatste bladzijde van het Koptische manuscript van het Thomasevangelie.
Het Thomasevangelie behoort tot gnostische1 papyri, bestaande uit dertien codices (Koptisch) afkomstig uit vierde eeuw, gevonden in 1945 in Nag Hammadi (Egypte). 2 De codices zijn nu in het Koptisch museum in Cairo. Van het Thomasevangelie waren slechts drie Griekse fragmenten bekend die in 1897 en 1903 gevonden waren in Oxyrynchus (Egypte). In 1958 verscheen de eerste volledige vertaling. Op 1 december 1959 verscheen in de Volkskrant een integrale weergave van dit Evangelie. Daarna volgden verscheidene vertalingen met commentaar (zie literatuuropgave).
1
De gnostiek (het gnosticisme) is een verzamelnaam voor een brede waaier aan religieuze stromingen binnen het vroege christendom. Het woord gnostiek komt van het Griekse woord voor kennis, gnosis (γνωσις). In de gnostiek kreeg gnosis de speciale betekenis van mystieke kennis over de verborgen aard van de werkelijkheid en van de mens. De gnostiek onderscheidde zich daarmee van het confessionele christendom dat zich baseerde op geloof. Gnosis en geloof (gnosis en fides) vormden in de begintijd van het christendom twee religieuze tegenpolen onder de volgelingen van Jezus. Gnostici ging het om bevrijding naar de goddelijke oorsprong door spiritueel inzicht. 2 De Nag Hammadigeschriften zijn een verzameling teksten uit de begintijd van het christendom die in 1945 door een boer gevonden werden in een kruik op een begraafplaats van een tot ruïne vervallen klooster in Midden-Egypte in het plaatsje Nag Hammadi. Verondersteld wordt dat deze verzameling geschriften deel uitmaakte van de bibliotheek van een vroeg-christelijk Pachomiaans klooster. De gevonden teksten dateren uit de eerste eeuw tot vierde eeuw. Ze zijn in het Koptisch geschreven op papyrus en gebonden in leren kaften. Er zijn dertien boeken. Zo’n gebonden boek wordt een codex genoemd. De Nag Hammaditeksten zijn een belangrijke bron voor onderzoek naar de gnosis en de relatie tussen gnostiek en het vroege christendom. De oorspronkelijk in het Grieks geschreven Nag Hammadigeschriften zijn later vertaald in het Koptisch. Ze kennen daardoor nog veel Griekse leenwoorden. In 1984 is een integrale vertaling in het Engels verschenen, onder toezicht van de UNESCO, James M. Robinson, The Nag Hammadi Library in English. Inmiddels zijn deze geschriften ook in het Nederlands verkrijgbaar (Ankh-Hermes, vertalers: Jacob Slavenburg en Willem Glaudemans). Zie: http://nl.wikipedia.org/wiki/Nag_Hammadi-geschriften.
Inhoud
2
Het Evangelie volgens Thomas bestaat uit 114 schijnbaar ongeordende uitspraken (logia) die volgens de schrijver van Jezus afkomstig zijn. Wonderverhalen en verhalen over lijden en sterven ontbreken. Jezus wordt getekend als een wijze, als iemand die de mens de weg wijst naar binnen toe, als degene die (als eerste) boven en beneden in zich verenigt. Hij is de ene mens die mannelijk en vrouwelijk in zich verenigt, die stof en geest in zich draagt. Hij is de mens die de dualiteit heeft overwonnen. De oorsprong van Jezus is in de Vader verborgen, want hijzelf is de aanvang en het einde (18). Hij werd niet geboren uit een vrouw (15, 46), hij is eenvoudig gekomen om zijn geheimen te openbaren en ondenkbare geschenken te geven (17). Hij is het licht dat boven allen is. Hij is het Al, uit wie alles is voortgekomen en tot wie alles is teruggekeerd (77). Hij is overal als de mensen naar hem willen zoeken (77) Hij is niet degene die gestorven is voor de mens, ook niet voor diens zonden; hij is de levende in ieder mens. Gelukkig is de mens die zich verbindt met de Jezus in zichzelf, de innerlijke Christus. Hij wordt eenling, drager van het Al. Hij is de ingewijde. Het ware doel van de mens is de toestand van het begin van de schepping te bereiken, toen hij zowel vrouwelijk als mannelijk was (93). Hij moet zijn kleren (zijn lichaam) afleggen en één wezen worden. De leerlingen van Jezus behoren naar hun oorsprong tot het Koninkrijk (29), tot het hemelse licht (50); omdat ze uit het licht gekomen zijn, zijn ze de uitverkoren van de levende Vader (50). Ze zijn lichtmensen of lichtende mensen (24). Hun wezen bestaat uit de ziel of de geest, die in de armoede van het lichaam woont (29). Maar zij kunnen rijk worden (81 en 110) als ze – in tegenstelling tot Adam (85) hun ware aard leren kennen. Ze kunnen het Koninkrijk van de Vader binnengaan als ze zullen zoeken om te vinden (2, 92-95), als ze zichzelf (3) en het Al (68) zullen kennen; als ze de innerlijke mens zullen herkennen (70). De innerlijke mens in het Koninkrijk, want het is binnen in de leerlingen (3); het is ook buiten hen (3, 113), in die zin is het overal. De ware leerlingen zullen gelijk de kinderen worden (4, 21, 22, 37). Ze zullen geslachtsonderscheidingen te boven gaan (22, 114). Ze zullen een levende geest zijn (114). Zo zullen ze zichzelf herkennen als zonen van de levende Vader (3, 37) en zonen van de mens (106) zoals de Mensenzoon (86). Ze zullen de dood niet smaken (1, 18, 19). In plaats daarvan hebben ze beweging en rust (50) die de Vader geeft, een innerlijke rust (59, 60, 90) die door hun zoeken en vinden wordt bereikt (2, 92-95). Omdat ze zichzelf kennen, verwerpen ze de wereld. Hemel en aarde zullen vergaan (11, 111). De wereldgeschiedenis is vol dwaling en kwaad). Godsdienstige voorschriften moeten door de ware leerlingen niet worden opgevolgd. Besnijdenis is zinloos (53), gebed en vasten (6, 14, 104), aalmoezen geven, spijswetten (6, 14) en rituele wassingen hebben geen waarde. Het vasten en het houden van de sabbat hebben een geestelijke betekenis (27). Men moet vader en moeder haten (55, 99, 101). De keizer is aan God ondergeschikt en God aan Jezus (97). Zelfkennis is het enige belangrijke.
Het Thomasevangelie en de canonieke evangeliën Veel uitspraken in het Thomasevangelie komen overeen met die in de canonieke evangeliën (Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes. Maar bijvoorbeeld alles wat in de Bergrede op het zedelijk ge-
3
drag betrekking heeft en alle gedeelten waarin sprake is van schuld bekennen en vergeving ontbreken. Het komt voor Thomas niet aan op wat christenen doen, maar wat zij weten (gnosis). In de evangeliën naar Mattheüs, Marcus en Lucas staan diverse uitspraken die de verwachting uitdrukken dat de eindtijd nabij is. Jezus zal spoedig terugkeren en dan 'het koninkrijk' vestigen, het heilsrijk, waarbij dan de gelovigen en de ongelovigen definitief van elkaar gescheiden zullen worden en de ongelovigen ten onder gaan. In Marcus 9 zegt Jezus bijvoorbeeld: ‘Ik verzeker jullie: sommigen die hier aanwezig zijn zullen niet sterven voordat ze de komst van het koninkrijk van God in al zijn kracht hebben meegemaakt.’ Maar die verwachting kwam, letterlijk gezien, niet uit. Het evangelie naar Johannes plaatst het koninkrijk in de hemel na de dood en vermeldt dat het koninkrijk er alleen is voor de gelovigen. Bij Lucas (17:20-21) krijgt deze eindtijdverwachting een andere vorm. De eindtijd is er al, maar het koninkrijk van God laat zich niet aanwijzen. Het Thomasevangelie benadrukt de spirituele dimensie van 'het koninkrijk'. In uitspraak 113 stelt Jezus dat het koninkrijk niet in de toekomst ligt en ook niet in de hemel, maar 'uitgespreid is over de aarde, maar de mensen zien het niet'. De gnostische uitleg daarvan is dat de boodschap van de Jezus van het Thomasevangelie niet zozeer over geloof, maar over een innerlijke ervaring gaat. Zijn leerlingen zeiden tot hem: ‘Wanneer zal het koninkrijk komen? Jezus zei: Het koninkrijk komt niet door het te verwachten. Je kunt niet zeggen: ‘Het is hier’, of ‘Het is daar’. Nee, het koninkrijk is uitgespreid over de aarde maar de mensen zien het niet.’
Ook uitspraak 51 wordt de aanwezigheid van het koninkrijk in het hier en nu benadrukt: ‘Wat je nog verwacht is al gekomen, maar je herkent het niet.’ Thomasevangelie en vrouwen In het Thomasevangelie worden de meeste vragen gesteld door 'de leerlingen' die verder niet bij
Jan van Scorel (1495-1552), Maria Magdalena, circa 1530, olieverf op hout, Amsterdam: Rijksmuseum.
naam worden genoemd In logion (uitspraak) 21 stelt Maria Magdalena aan Jezus een vraag en in logion 61 Salomé. In de laatste logion (114) vraagt Petrus aan Jezus om Maria Magdalena weg te sturen. Maar Jezus wijst hem terecht en zegt dat hij haar een gelijkwaardige positie zal geven als die van mannen. Deze logion behoort waarschijnlijk niet tot de oerversie van het Thomasevangelie en is er mogelijk later aan toegevoegd. Het weerspiegelt de verschillende opvattingen over de rol van de vrouw binnen de gnostiek en die van de zich dan vormende Kerk. In de gnostiek zijn vrouwen gelijikwaardig aan mannen. 4
Thomasevangelie en de kerk De eerste vermelding van het Thomasevangelie, vergezeld van een citaat eruit, vinden we bij Hippolytus van Rome (170-235). Ook kerkvader Origenes (circa 185-253/254) maakte gewag van een evangelietekst van Thomas, maar het is onduidelijk of het hier om hetzelfde geschrift gaat als wat nu het Thomasevangelie heet. In de vierde eeuw hield kerkhistoricus Eusebius van Caesarea (circa 263-339/340) het Thomasevangelie voor niet authentiek. Het Thomasevangelie heeft nooit ingang gevonden in de canon van het christendom, waarschijnlijk omdat het geschrift niet bekend was tijdens het samenstellingproces ervan. Daar staat tegenover dat de kerkvaders het Thomasevangelie nooit hebben verboden of op een index hebben geplaatst. Afwijzing van het Thomasevangelie kwam eerst later tot stand, nadat het in verband was gebracht met ondermeer het manicheïsme. Zo staat in De receptione haereticarum van Timotheus van Constantinopel te lezen dat het Thomasevangelie in gebruik was bij manicheïsten. 3 Uiteenlopende visies Volgens kenner van de oudste christelijke geschriften, de Utrechtse hoogleraar Gilles Quispel (19162006), vertegenwoordigt het Thomasevangelie een onafhankelijke traditie die ouder is dan de bronnen (waaronder Q – van het Duitse woord Quelle = bron) van de canonieke evangeliën. De Spreuken stammen voor een groot deel uit een Judese bron die rond het jaar 40 geboekstaafd werd en die de evangelietraditie van de oergemeente te Jeruzalem bevat. Het evangelie is waarschijnlijk omstreeks 140 geschreven in Edessa (het tegenwoordige Urfa in Zuidoost-Turkije), buiten het Romeinse rijk, onder invloed van het Syrische encratisme4 (een streng ascetische richting in het christendom met de nadruk op een uitermate sobere levensstijl, ontdaan van drank en seksualiteit). Quispel meent dat we door het Thomasevanglie een zuiverder beeld van de historische Jezus gekregen hebben. Jezus was in zijn ogen primair een wijsheidsleraar met esoterische trekken. Lang niet elke geleerde is het met Quispel eens. Volgens buitengewoon hoogleraar ‘het antieke jodendom en de uitlegging van het Nieuwe Testament’, Tjitze Baarda (◦ 1932), is het Thomasevangelie afhankelijk van de canonieke evangeliën. Cultuurhistoricus Jacob Slavenburg (◦ 1943) houdt het erop dat het Thomasevangelie gnostisch is. Het gaat om de verlossing die de mens in zichzelf kan bewerkstelligen. Geen verlossing van buitenaf, via Gods genade, maar verlossing van binnenuit. Want God is in iedere mens aanwezig en door zichzelf te leren kennen leert de mens God kennen. Volgens Slavenburg heeft de gnostiek de oorspronkelijke boodschap van het christendom bewaard. Volgens hoogleraar kerk- en dogmengeschiedenis Roelof van den Broek (◦ 1931) is het Thomasevangelie esoterisch. De woorden van Jezus hebben een diepere zin dan op het eerste gezicht lijkt. Die diepere zin wordt echter niet meegedeeld, juist omdat die alleen voor ingewijden is bestemd. Thomas stond in Syrië bekend als ontvanger van esoterische kennis. Christus is de levende, de goddelijke leraar van diepere, verlossende wijsheid. © Leen den Besten, Zevenaar, 23 januari 2013
Vertaling5 3
Manicheïsten waren aanhangers van het manicheïsme, een religie gesticht door Mani (216-276) in Perzië. Encratisme of enkratisme (van het Griekse enkrateia, onthouding, zelfbeheersing) is een vorm van rigoureuze ascese. Het is een algemene benaming voor vroeg-christelijke (2e-4e eeuw) groepen die extreem ascetische levensopvattingen hadden. In het bijzonder werden diegenen die het gebruik van wijn verboden of het huwelijk afwezen als encratieten aangeduid. Het encratisme heeft lange tijd binnen de christelijke kerk bestaan en is vooral in het Aramese en Syrische christendom van grote invloed geweest. Van Syrië naar Egypte en vandaar als monnikswezen verspreidde het zich over de hele christelijke wereld. 5 Stollman 2001. 4
0 Dit zijn de verborgen woorden die Jezus, de levende, sprak en die Didymus Judas Thomas heeft opgeschreven. 1 En hij zei: Wie de betekenis van deze woorden vindt, zal de dood niet smaken. 5
2 Jezus zei: Laat hij die zoekt niet ophouden te zoeken totdat hij vindt. En als hij vindt, zal hij verward zijn en als hij verward is, zal hij zich verwonderen. En als hij zich verwonderd heeft, zal hij overal boven staan en tot rust komen. 3 Jezus zei: Als zij, die u trachten mee te slepen, tot u zeggen: ‘Zie, het Koninkrijk is boven de aarde', dan zullen de vogels u vóór zijn. Als ze tot u zeggen: ‘Het is onder de aarde', dan zullen de vissen in de zee u voorgaan. Maar het Koninkrijk is binnen in u en het is in uw zien. Wie zichzelf kennen, zullen het vinden; wie zichzelf kennen, zullen weten dat zij zonen zijn van de Levende Vader. Maar als u zichzelf niet zult kennen, dan leeft u in armoede en bent u die armoede. 4 Jezus zei: Een wijze man zal niet aarzelen een klein kind van zeven dagen te vragen naar de plaats van het leven, en hij zal leven. Want vele eersten zullen laatsten worden en laatsten worden eersten en ze zullen eenling worden. 5 Jezus zei: Ken wat je voor je ziet en wat voor je verborgen is, zal aan je worden geopenbaard. Want er is niets dat verborgen is, wat niet geopenbaard zal worden. 6 Zijn leerlingen vroegen hem en zeiden tot hem: Wilt U dat wij vasten? En hoe moeten we bidden? Moeten we aalmoezen geven? En van welk voedsel moeten we ons onthouden? Jezus zei: Vertel geen leugens en doe niet wat je haat, want alles zal aan het daglicht treden. Niets is verborgen, dat niet openbaar zal worden en niets zal bedekt blijven zonder ontsluierd te worden. 7 Jezus zei: Gelukkig is de leeuw die door de mens wordt gegeten, en de leeuw wordt die mens. En vervloekt is de mens die door de
leeuw wordt gegeten, en leeuw zal die mens worden.
de
8 En hij zei: De mens is als een wijze visser, die zijn net uitwierp in de zee. Toen hij het ophaalde, zat het vol kleine vissen. Tussen deze ontdekte de wijze visser een grote, goede vis. Hij wierp alle kleine vissen terug in de zee en koos zonder moeite de grote vis. Wie oren heeft om te horen, hij luistere. 9 Jezus zei: Zie, de zaaier kwam naar buiten, vulde zijn hand en wierp. Een gedeelte viel op de weg, de vogels kwamen en verzamelden het. Een ander deel viel op de rots, schoot geen wortel in de aarde en zond geen aren op ten hemel. Een ander deel viel op doornen. Ze verstikten het zaad en de wormen aten het op. Een ander deel viel op goede aarde en die bracht goede vrucht voort. Het droeg 60 per maat en 120 per maat. 10 Jezus zei: ik heb vuur op de wereld geworpen, en zie, ik waak erover tot zij brandt. 11 Jezus zei: Deze hemel zal voorbijgaan en die daarboven zal voorbijgaan; wie dood zijn, leven niet en wie leven, zullen niet sterven. De dagen dat jullie aten wat dood is, maakten jullie het levend; wanneer jullie in het licht zouden staan, wat zouden jullie dan doen? Op de dag dat jullie één waren, werden jullie twee; wanneer jullie twee zouden zijn, wat zouden jullie dan doen? 12 De leerlingen zeiden tot Jezus: We weten dat U van ons weg zult gaan. Wie zal dan groot zijn over ons? Jezus zei tot hen: Waar jullie gekomen zijn, zullen jullie gaan naar Jacobus de Recht vaardige, om wille van wie hemel en aarde zijn ontstaan. 13a Jezus zei tot zijn discipelen: Vergelijk me en zeg me op wie ik lijk. Simon Petrus zei tot hem: U lijkt op een rechtvaardige engel. Mattheus zei tot hem: U lijkt op een wijze filosoof. Thomas zei tot hem: Meester, mijn mond is niet in staat te zeggen op wie U lijkt.
Jezus zei: Ik ben jullie meester niet. Omdat jullie gedronken hebben, zijn jullie dronken geworden van de borrelende bron die ik heb toegemeten. 13b En hij nam hem mee, hij trok zich terug, en sprak tot hem drie woorden. Toen Thomas echter terugkwam bij zijn metgezellen, vroegen zij hem: Wat heeft Jezus tegen je gezegd? Thomas zei tot hen: Als ik tegen jullie één van de woorden zeg die hij tegen mij gezegd heeft, zullen jullie stenen nemen en naar me gooien en vuur zal uit de stenen komen en jullie verbranden. 14 Jezus zei tot hen: Als jullie vasten, zullen jullie zonde voor jezelf voortbrengen; als jullie bidden, zullen jullie worden veroordeeld; als jullie aalmoezen geven, zullen jullie je geest schaden; als jullie naar een land gaan en door de streken lopen, en wanneer men jullie ontvangt, eet dan wat jullie wordt voorgezet en genees de zieken onder hen, want wat jullie mond ingaat, zal jullie niet verontreinigen. Maar dat, wat jullie mond uitgaat, zal jullie verontreinigen. 15 Jezus zei: Wanneer jullie hem zien die niet uit een vrouw geboren is, werp je dan op je aangezicht ter aarde en vereer hem Híj is jullie Vader. 16 Jezus zei: Misschien denken de mensen dat ik gekomen ben om vrede op de wereld te brengen en weten ze niet dat ik gekomen ben om verdeeldheid te zaaien op aarde - vuur, zwaard en oorlog. Want er zullen er vijf in een huis zijn, drie zullen zijn tegen twee en twee tegen drie; de vader tegen de zoon en de zoon tegen de vader en zij zullen staan als eenlingen. 17 Jezus zei: Ik zal jullie geven wat het oog niet heeft gezien, wat het oor niet heeft gehoord, wat de hand niet heeft aangeraakt en wat niet is opgekomen in de gedachten van de mens. 18 De discipelen zeiden tot Jezus: Vertel ons, hoe zal ons einde zijn? Jezus zei: Hebben jullie het begin ontdekt, dat jullie zoeken naar het einde? Want daar waar het
begin is, daar zal het einde zijn. Gezegend hij die staat in het begin, hij zal het einde kennen en de dood niet smaken.
6
19 Jezus zei: Gezegend is hij die was vanaf het begin, voordat hij tot bestaan kwam. Als jullie mijn leerlingen worden en naar mijn woorden luisteren, dan zullen deze stenen jullie dienaren worden. Want jullie hebben vijf bomen in het paradijs die niet bewegen in zomer en winter, en hun bladeren vallen niet af. Hij die ze kent, zal de dood niet smaken. 20 De discipelen zeiden tot Jezus: Vertel ons, waarop lijkt het Koninkrijk der Hemelen? Hij zei tot hen: Het is gelijk een mosterdzaadje, kleiner dan alle zaden. Maar wanneer het op aarde valt die men bewerkt heeft, komen er grote takken uit voort die tot schuilplaats dienen voor de vogels in de lucht. 21 Maria zei tot Jezus: Op wie lijken Uw leerlingen? Hij zei: Zij lijken op kleine kinderen die wonen op een stuk land dat niet van hen is. De heren van het land zullen komen en zeggen: Geef ons ons land terug. Zij ontkle den zich naakt in hun aanwezigheid om het hen terug te geven en ze geven hen het land. Daarom zeg ik: Als de Heer des huizes weet dat de dief komt, zal hij waakzaam zijn voordat hij komt en niet toestaan dat hij binnendringt in het huis van zijn Konink rijk om zijn goederen mee te nemen. Jullie echter, wees waakzaam vanaf het begin van de wereld. Omgord je lendenen met grote kracht opdat de dieven geen weg vinden om tot jullie te komen. Want zij zullen de nodenleniging waar jullie naar uitzien, weten te herkennen. Moge er onder jullie een begrijpend mens zijn. Toen de vrucht openbarstte, kwam hij haastig, de sikkel in de hand en oogstte haar. Wie oren heeft om te horen, die hore. 22 Jezus zag kleine kinderen die gezoogd werden. Hij zei tot zijn discipelen: Deze kleine kinderen die gezoogd worden zijn als hen die het Koninkrijk binnengaan. Zij zeiden tot Hem: Zullen we het Koninkrijk binnengaan als we kleine kinderen zijn?
Jezus zei tot hen: Als jullie de twee tot één maken, en als jullie de binnenkant maken als de buitenkant en de buitenkant als de binnenkant, en de bovenkant als de onder kant, en wanneer jullie het mannelijke en het vrouwelijke één maken, zodat het man nelijke niet langer mannelijk is en het vrouwelijke niet vrouwelijk. Wanneer jullie ogen maken in de plaats van een oog en een hand in de plaats van een hand, en een voet in de plaats van een voet, en een beeld in de plaats van een beeld, dan zullen jullie het Koninkrijk binnengaan.
29 Jezus zei: Als het lichaam ontstaan is vanwege de geest, dan is dat een wonder. Maar als de geest is ontstaan vanwege het lichaam, dan is dat een wonderlijk wonder. Maar ik verbaas mij erover hoe deze grote rijkdom is geplaatst in deze armoede.
23 Jezus zei: Ik zal jullie kiezen, één uit duizend en twee uit tienduizend en zij zullen staan als eenling.
32 Jezus zei: Een stad gebouwd op de top van een hoge berg en versterkt, kan niet vallen en ook niet worden verborgen.
24 Zijn discipelen zeiden: Toon ons de plaats waar U bent, want het is noodzakelijk voor ons die te zoeken. Hij zei tot hen: Wie oren heeft, die hore. Er is licht in een mens van licht en hij verlicht de hele wereld. Wanneer hij geen licht wordt, is hij duisternis.
33 Jezus zei: Wat je hoort met je oor in het andere oor, predik dat van de daken. Nie mand brandt een lamp en plaatst hem onder de korenmaat, noch plaatst hij hem op een verborgen plek. Maar hij zet hem op een standaard, zodat iedereen die binnenkomt en uitgaat, zijn licht kan zien.
25 Jezus zei: Hou van je broeder als van je eigen ziel. Hoed hem als de pupil van je oog.
34 Jezus zei: Wanneer een blinde een blinde leidt, vallen beiden in een put.
26 Jezus zei: De splinter in het oog van je broeder zie je, maar de balk in je eigen oog zie je niet. Wanneer je de balk uit je eigen oog wegwerpt, dan zul je duidelijk zien, zodat je de splinter uit het oog van je broeder kunt verwijderen.
35 Jezus zei: Niemand kan binnendringen in het huis van de sterke en hem overweldigen, tenzij hij zijn handen bindt. Dan zal hij zijn huis plunderen.
27 Jezus zei: Als jullie niet vasten ten aanzien van de wereld, zullen jullie het Koninkrijk van God niet vinden en als jullie de sabbat niet als sabbat vieren, zullen jullie de Vader niet zien. 28 Jezus zei: Ik stond midden in de wereld en verscheen lichamelijk voor hen. Ik vond allen dronken en vond niemand onder hen dorstig en mijn ziel lijdt pijn om de zonen van de mensen omdat ze blind zijn in hun hart en niet zien, want ze zijn leeg in de wereld gekomen en willen die ook leeg weer verlaten. Maar nu zijn ze dronken. Wanneer ze hun wijn afgeschud hebben zullen ze berouw hebben.
30 Jezus zei: Waar drie goden zijn, zijn zij goden. Waar er twee zijn of één, ben ik met hem. 31 Jezus zei: Een profeet is in zijn eigen land niet welkom en een geneesheer bewerkt geen genezing bij hen die hem kennen.
36 Jezus zei: Maak je geen zorgen van de ochtend tot de avond en van de avond tot de morgen over hoe je je zult kleden. 37 Zijn leerlingen zeiden tot hem: Wanneer zult u zichtbaar zijn voor ons en wanneer zullen we u zien? Hij zei: Wanneer jullie je kleren afleggen zonder schaamte en ze op de grond leggen en met de voeten betreden zoals kleine kinderen, dan zullen jullie de zoon van de levende zien en zullen jullie niet bang zijn. 38 Jezus zei: Vele malen hebben jullie gewenst de woorden te horen die ik tot jullie spreek, en jullie hebben niemand anders om ze van te horen. Er zullen dagen komen dat jullie me zullen zoeken en mij niet zullen vinden.
39 Jezus zei: De Farizeeërs en schriftgeleerden hebben de sleutels der kennis genomen en verborgen. Zij zijn niet binnengegaan en hen, die wensten binnen te gaan, lieten zij niet toe. Jullie echter, wordt verstandig als de slangen en argeloos als de duiven. 7
40 Jezus zei: Een geplant buiten de verstevigd. Hij zal tels uitgetrokken worden.
wijnstok werd Vader en niet aan zijn woren vernietigd
41 Jezus zei: Aan wie heeft, zal gegeven worden, en van hem die niet heeft, zal het weinige dat hij heeft, afgenomen worden. 42 Jezus zei: Kom tot zijn terwijl je voorbijgaat. 43 Zijn leerlingen zeiden tot hem: Wie bent u dat u deze dingen tot ons zegt? (Hij zei:) Uit de dingen die ik tot jullie spreek, beseffen jullie niet wie ik ben. Maar jullie zijn geworden als de Judeeërs, want zij houden van de boom en haten zijn vruchten, en zij houden van de vruchten terwijl ze de boom haten. 44 Jezus zei: Wie de Vader belastert, hem zal worden vergeven, en wie de Zoon belas tert, hem zal worden vergeven. Maar wie de Heilige Geest belastert, hem zal niet worden vergeven, op aarde noch in de hemel. 45 Jezus zei: Er worden geen druiven geoogst van doornstruiken, noch worden vijgen geoogst van distels, want deze brengen geen vrucht voort. Een goed mens brengt goede dingen voort uit zijn schatkamer; een slecht mens brengt slechte dingen voort uit zijn slechte schatkamer, die in zijn geest is, en hij spreekt kwaad, want uit de overvloed van zijn geest brengt hij kwaad voort. 46 Jezus zei: Van Adam tot Johannes de Doper is er onder hen die uit vrouwen geboren zijn, niemand zo uitgestegen boven Johannes de Doper, dat hij zijn ogen niet hoeft neer te slaan voor hem. Maar ik heb dit gezegd: Wie van jullie wordt als een klein kind, hij zal het Koninkrijk kennen en uitstijgen boven Johannes.
47 Jezus zei: Het is onmogelijk voor een man om twee paarden te beklimmen of twee bogen te spannen, en het is onmogelijk voor een dienaar om twee heren te dienen, anders zal hij de een eren en de ander minachten. Niemand drinkt oude wijn en ver langt onmiddellijk nieuwe wijn te drinken. En men giet geen nieuwe wijn in oude zakken zodat ze niet barsten. En men giet geen oude wijn in nieuwe zakken die hem zouden bederven. Men naait geen oude lappen op nieuwe kleren omdat er anders een scheur zou ontstaan. 48 Jezus zei: Wanneer er twee vrede sluiten in dit ene huis, dan zullen ze tot de berg zeggen: ‘Verplaats u', en hij zal zich verplaatsen. 49 Jezus zei: Gezegend zijn de eenlingen en de uitverkorenen, want jullie zullen het Koninkrijk vinden, want jullie komen er vandaan en zullen er opnieuw naar terugkeren. 50 Jezus zei: Wanneer ze tot jullie zeggen: Waaruit is jullie bestaan ontsproten?, zeg dan tot hen: Wij zijn gekomen uit het licht, daar waar het licht uit zichzelf ontstaan is. Het bestond en openbaarde zich in hun beeld. Wanneer ze tot jullie zeggen: Zijn jullie dat?, zeg dan: Wij zijn de zonen ervan en de uitverkorenen van de levende Vader. Wanneer ze jullie vragen: Wat is het teken van de Vader in jullie?, zeg dan: Het is beweging en rust. 51 Zijn leerlingen zeiden tot hem: Op welke dag zullen de doden tot rust komen? En op welke dag komt de nieuwe wereld? Hij zei tot hen: Waar jullie naar uitkijken is reeds gekomen, maar jullie zien het niet. 52 Zijn leerlingen zeiden tot hem: 24 profeten hebben in Israël gesproken en allen spra ken in U. Hij zei tot hen: Jullie hebben hem die leeft in jullie aanwezigheid verlaten en gespro ken over de doden. 53 Zijn leerlingen zeiden tot hem: Is besnijdenis heilzaam voor ons? Hij zei tot hen: Als het heilzaam was, zou hun Vader hen besneden geboren laten worden uit hun
moeder. Maar de ware besnijdenis in de Geest, die is zinvol in ieder opzicht. 54 Jezus zei: Gelukkig de armen, want van hen is het Koninkrijk der Hemelen. 55 Jezus zei: Wie zijn vader en zijn moeder niet haat, kan geen leerling van mij worden. En wie zijn broeders en zusters niet haat, en zijn kruis opneemt op mijn wijze, zal mij niet waardig zijn. 56 Jezus zei: Wie de wereld heeft leren kennen, heeft een lijk gevonden en wie een lijk heeft gevonden, hem is de wereld niet waardig. 57 Jezus zei: Het Koninkrijk van de Vader is als een man die goed had gezaaid. Zijn vijand kwam in de nacht, hij zaaide onkruid over het goede zaad. De man stond zijn werkers niet toe het onkruid uit te trekken. Hij zei tot hen: Als jullie uitgaan om het onkruid uit te trekken, trekken jullie het graan er mee uit. Want op de dag van de oogst zal het onkruid zichtbaar zijn; men zal het uittrekken en verbranden. 58 Jezus zei: Gelukkig de man die geleden heeft, hij heeft het leven gevonden. 59 Jezus zei: Zie op naar de Levende terwijl u leeft, opdat jullie niet de kracht ontbreekt om hem te vinden wanneer jullie sterven. 60 Zij zagen een Samaritaan die een lam meedroeg op zijn weg naar Judea. Hij zei tot zijn leerlingen: Die man omringt het lam. Zij zeiden: Opdat hij het kan doden en opeten. Hij zei tot hen: Zolang het leeft, zal hij het niet eten, maar pas als hij het zou doden en het een lijk was geworden. Zij zeiden: Anders kan hij het niet doen. Hij zei tot hen: Zoeken jullie ook voor jezelf een plek van rust, zodat jullie geen lijken worden en worden opgegeten. 61a Jezus zei: Er zijn er twee die rusten op een bank, de een zal sterven, de ander zal leven.
8
61b Salome zei: Wie ben jij, man? Komend van de ene ben je op mijn bank geklommen en heb je van mijn tafel gegeten. Jezus zei tot haar: Ik ben hij die bestaat vanuit hem die heel is. Men gaf mij van dat van mijn Vader. (Salome:) Ik ben uw leerling. (Jezus:) Daarom zeg ik: wanneer iemand heel zal zijn, zal hij vol licht zijn; wanneer hij echter verdeeld zal zijn, zal hij vol duisternis zijn. 62 Jezus zei: Ik spreek over mijn geheimen tegen hen die mijn geheimen waardig zijn. Wat jullie rechterzijde doet, laat jullie linkerzijde niet beseffen wat het is. 63 Jezus zei: Er was eens een rijk man die vele bezittingen had. Hij zei: Ik zal mijn rijk dommen gebruiken om te zaaien, te maaien en te planten om mijn voorraadschuur te vullen met de oogst, zodat ik aan niets gebrek zal lijden. Aldus waren zijn gedachten, en in diezelfde nacht stierf hij. Wie oren heeft, laat hem horen. 64 Jezus zei: Een man had gasten en toen hij het diner had voorbereid, zond hij zijn dienaar om de gasten uit te nodigen. Hij ging naar de eerste. Hij zei tot hem: Mijn heer nodigt u uit. Hij antwoordde: Ik heb geld voor enkele kooplieden. Zij komen vanavond naar me toe. Ik zal dingen bij hen bestellen. Ik verontschuldig mij voor het diner. Hij ging naar een ander en zei tot hem: Mijn heer nodigt u uit. Hij antwoordde hem: Ik heb een huis gekocht en zij vragen een dag tijd van mij, ik zal geen tijd heb ben. Hij kwam bij een volgende. Hij zei tot hem: Mijn heer nodigt u uit. Hij antwoord de hem: Mijn vriend gaat trouwen en ik, die de maaltijd zal toebereiden, kan niet komen. Ik verontschuldig me voor het diner. Hij ging naar een volgende en zei: Mijn heer nodigt u uit. Hij antwoordde hem: Ik heb een landgoed gekocht, ik moet de pacht ophalen. Ik kan niet komen, ik verontschuldig mij. De dienaar keerde terug en sprak tot zijn heer: Zij, die u uitgenodigd had voor de maaltijd, hebben zich veront schuldigd. De heer zei tot zijn dienaar: Ga naar buiten de
straat op. Breng allen die je aantreft mee om te dineren. Handelaren en kooplieden zullen de plaatsen van mijn Vader niet betreden. 65 Hij zei: Een rechtvaardig man had een wijngaard. Hij gaf hem aan pachters opdat zij erin zouden werken en hij de vruchten uit hun hand kon ontvangen. Hij zond zijn dienaar opdat de pachters hem de vruchten van de wijngaard zouden geven. Zij grepen de dienaar en sloegen hem en het scheelde niet veel of ze hadden hem gedood. De dienaar ging heen en bracht verslag uit aan zijn heer. De heer sprak: Misschien kende hij hen niet. Hij zond een andere dienaar. De pachters sloegen ook hem. Toen zond de heer zijn zoon. Hij zei: Misschien zullen ze mijn zoon ontzien. De pachters die daar waren grepen hem en doodden hem omdat zij wisten dat hij de erfgenaam van de wijngaard was. Wie oren heeft, laat hem luisteren. 66 Jezus zei: Toon me de steen die de bouwlieden verworpen hebben. Het is de hoek steen. 67 Jezus zei: Hij die alles kent, maar gebrek heeft aan zelfkennis, heeft overal gebrek aan. 68 Jezus zei: Jullie zijn gelukkig wanneer ze jullie haten en vervolgen. Ze zullen de plaats, waarheen ze jullie vervolgd hebben, niet vinden. 69 Jezus zei: Gelukkig zijn zij die vervolgd zijn tot in hun hart. Zij die daar zijn, hebben de Vader werkelijk leren kennen. Gelukkig zijn zij die hongerig zijn, de buik van hem die verlangt zal worden verzadigd. 70 Jezus zei: Wanneer jullie datgene voortbrengen in jezelf, wat jullie hebben, zal dat jullie redden. Als jullie het niet in je hebben, zal dat wat jullie niet in je hebben, jullie doden. 71 Jezus zei: Ik zal dit huis verwoesten en niemand kan het ooit weer opbouwen. 72 Iemand zei tot hem: Spreek tot mijn broeders opdat zij de bezit-
tingen van mijn vader met mij delen. Hij zei tot hem: O mens, wie heeft mij tot verdeler gemaakt? Hij wendde zich tot zijn leerlingen en zei tot hen: Ik ben toch geen verdeler? 73 Jezus zei: De oogst is overvloedig, maar er zijn weinig arbeiders. Maar bidt de heer dat hij arbeiders uitzendt naar de oogst. 74 Hij zei: Heer, velen staan rondom de drinkput, maar er is niets in de bron. 75 Jezus zei: Velen staan voor de deur, de eenlingen zullen het bruidsvertrek binnengaan. 76 Jezus zei: Het Koninkrijk van de Vader is als een koopman die een lading koopwaar had. Hij ontdekte een parel. De koopman was wijs, hij gaf de lading koopwaar terug en kocht alleen die parel. Jullie, zoek ook naar zijn blijvende schat die niet vergaat, waar geen mot komt om te eten en geen worm om te vernietigen. 77 Jezus zei: Ik ben het licht dat op alles schijnt. Ik ben het al, het al is uit mij voortgeko men en het al heeft mij voortgebracht. Splijt een stuk hout, ik ben daar. Til de steen op en jullie zullen mij vinden. 78 Jezus zei: Waarom zijn jullie naar de open vlakte gekomen? Om een riet te zien, bewegend in de wind? En om een man te zien in kostbare kleren zoals jullie koningen en machtigen? Zij hebben kostbare kleren aan en zij kunnen de waarheid niet kennen. 79 Een vrouw uit de menigte zei tot hem: Gezegend de schoot die u droeg en de borsten die u voedden. Hij zei tot haar: Gezegend zijn zij die geluisterd hebben naar het woord van de Vader, zij hebben er waarlijk zorg voor gedragen. Want er zullen dagen komen dat jullie zeggen: Gezegend de schoot die niet ontvangen heeft en de borsten die geen melk gegeven hebben. 80 Jezus zei: Wie de wereld heeft leren kennen, heeft het lichaam gevonden. Maar wie het lichaam
gevonden heeft, de wereld is hem niet waardig. 81 Jezus zei: Laat hem die rijk geworden is, koning worden en laat hem die kracht heeft er afstand van doen.
9
82 Jezus zei: Wie dicht bij mij is, is dicht bij het vuur en wie ver van mij is, is ver van het Koninkrijk. 83 Jezus zei: De beelden zijn geopenbaard aan de mens en het licht dat erin is, is verbor gen in het beeld van het licht van de Vader. Het zal openbaar worden en het beeld ervan zal verborgen worden door het licht. 84 Jezus zei: Wanneer jullie je gelijkenis zien, verheugen jullie je. Wanneer jullie echter jullie beelden zouden zien die voortkomen uit jullie oorsprong, die noch sterven noch ontstaan, wat zouden jullie dan ondergaan? 85 Jezus zei: Adam is voortgekomen uit een grote kracht en een grote rijkdom en hij werd jullie niet waardig. Want als [.....] waardig geweest, [.....] niet dood. 86 Jezus zei: [De vossen hebben hun holen] en de vogels hebben hun nesten, maar de zoon des mensen heeft geen plaats om zijn hoofd neer te leggen en te rusten. 87 Jezus zei: ellendig is het lichaam dat afhankelijk is van een lichaam en ellendig is de ziel die afhankelijk is van deze twee. 88 Jezus zei: De engelen komen naar jullie met de profeten en zij zullen jullie geven wat jullie al hebben. En ook jullie zelf geven hen wat jullie hebben en jullie zullen je afvra gen: Wanneer zullen ze komen om te nemen wat hen toekomt? 89 Jezus zei: Waarom wassen jullie de buitenkant van de beker? Zien jullie niet in dat wie de binnenkant schiep ook degene is die de buitenkant schiep? 90 Jezus zei: Komt tot mij, want mijn juk is weldadig en mijn heerschappij is mild, en jullie zullen rust vinden voor jezelf.
91 Zij zeiden tot hem: Zeg ons wie u bent, opdat we in u kunnen geloven. Hij zei tot hen: Jullie lezen het gezicht van de hemel en de aarde, en wat bij jullie aanwezig is, kennen jullie niet, en dit gunstige ogenblik kunnen jullie niet lezen. 92 Jezus zei: Zoekt en jullie zullen vinden. Maar de dingen waarover jullie me in die dagen vroegen, ik vertelde ze jullie niet in het toenmalige licht. Nu wil ik ze jullie vertellen en jullie zoeken er niet naar. 93 Geef niet wat heilig is aan de honden, opdat ze het niet op de mesthoop werpen. Gooi geen parels voor de zwijnen opdat zij ze niet [vertrappen]. 94 [Jezus] zei: Hij die zoekt, zal vinden [en hem die klopt], zal worden open gedaan. 95 [Jezus zei:] Als jullie geld hebben, leen het dan niet uit tegen rente, maar geef [het] aan hem van wie jullie het niet terugkrijgen. 96 Jezus zei: Het Koninkrijk van de Vader is vergelijkbaar met een vrouw die een weinig zuurdesem nam. Ze verborg het in deeg en maakte er grote broden van. Wie oren heeft, laat hem horen. 97 Jezus zei: Het Koninkrijk van de Vader is vergelijkbaar met een vrouw die een kruik droeg, gevuld met meel. Terwijl ze over de weg liep, ver van huis, brak het oor van de kruik. Het meel ledigde zichzelf achter haar op de weg. Ze merkte het niet op, ze was zich van geen ongeluk bewust. Toen ze haar huis bereikte, zette ze de kruik neer en ontdekte dat hij leeg was. 98 Jezus zei: Het Koninkrijk van de Vader is vergelijkbaar met een man die een machtig man wilde doden. Hij trok het zwaard in zijn huis en dreef het in de muur opdat hij zou beseffen dat zijn hand sterk zou zijn. Naar binnen toe doodde hij toen de machtige. 99 De leerlingen zeiden tot hem: Uw broeders en uw moeder staan buiten. Hij zei tot hen: Zij hier die de wil van mijn Vader doen, zijn mijn
broeders en mijn moeder. Zij zijn het die het Koninkrijk van mijn Vader zullen binnengaan. 100 Ze toonden Jezus een goudstuk en zeiden tot hem: De mannen van Caesar vragen belasting van ons. Hij zei tot hen: Geef wat van Caesar is aan Caesar, geef wat van God is aan God en wat van mij is, geef dat aan mij. 101 Wie zijn [vader] en zijn moeder niet haat op mijn manier, kan geen [leerling] van mij worden. En wie zijn [vader] en zijn moeder niet liefheeft op mijn manier, kan mijn [leerling] niet worden. Want mijn moeder [........] voort, maar mijn ware moeder gaf mij het leven. 102 Jezus zei: Wee de Farizeeërs, want ze lijken op een hond die rust in de voerbak van ossen, want hij eet niet en laat ook de ossen niet eten. 103 Jezus zei: Gelukkig is de man die weet in welk deel de dieven naar binnen komen, opdat hij zal opstaan en zijn [Koninkrijk] verzamelen en zijn lendenen omgorden vanaf het begin, voordat zij binnenkomen. 104 Zij zeiden tot Jezus: Kom, laten we bidden vandaag, en vasten. Jezus zei: Welke zonde heb ik begaan of waarin ben ik overwonnen? Maar wanneer de bruidegom het bruidsvertrek zou verlaten, laat hen dan vasten en bidden. 105 Jezus zei: Hij die zijn vader en moeder zal kennen, zal hoerenzoon genoemd worden. 106 Jezus zei: Wanneer jullie de twee één maken, zullen jullie mensenzonen worden, en als jullie zeggen: ‘Berg, verplaats je', zal hij zich verplaatsen. 107 Jezus zei: Het Koninkrijk is vergelijkbaar met een schaapherder die honderd schapen had. Een ervan, het grootste, verdwaalde. Hij liet de negen-en-negentig achter en zocht dat ene totdat hij het vond. Na de moeite die hij zich getroost had, zei hij tot het schaap: Ik bemin jou meer dan de negen-en-negentig. 108 Jezus zei: Wie drinkt uit mijn mond zal worden zoals ik en ikzelf
zal worden als hij en de dingen die verborgen zijn zullen hem openbaar worden.
10
109 Jezus zei: Het Koninkrijk is vergelijkbaar met een man die in zijn akker een verborgen schat had waarover hij niets wist. Na zijn dood liet hij deze na aan zijn zoon. De zoon wist het niet. Hij aanvaardde de akker en gaf haar weg. En wie haar kocht ging uit ploegen en vond de schat. Hij begon geld uit te lenen aan wie hij maar wilde. 110 Jezus zei: Wie de wereld heeft gevonden en rijk is geworden, laat hem afzien van de wereld.
111 Jezus zei: De hemelen en de aarde zullen worden opgerold in jullie aanwezigheid. En hij die leeft vanuit het levende, zal de dood niet aanschouwen. Want Jezus spreekt aldus: Wie zichzelf vindt, de wereld is hem niet waardig. 112 Jezus zei: Wee het vlees dat afhankelijk is van de ziel, wee de ziel die afhankelijk is van het vlees. 113 Zijn leerlingen zeiden tot hem: Wanneer komt het Koninkrijk? Het zal niet komen door erop te wachten. Men zal niet zeggen:
‘Kijk, daar is het' of ‘Kijk, dat is het'. Maar het Koninkrijk van de Vader is verspreid over de aarde en de mensen zien het niet. [114 Simon Petrus zei tot hen: Laat Maria van ons weggaan want vrouwen zijn het leven niet waardig. Jezus zei: Zie, ikzelf zal haar leiden om haar mannelijk te maken opdat zij ook een levende geest kan worden gelijk jullie mannen. Want elke vrouw die zichzelf manne lijk maakt, zal het Koninkrijk binnengaan.]
Literatuur Tj. Baarda, E. de Boer, R. van den Broek, J. Helderman, C. van der Kooi & J. Slavenburg, Het Evangelie van Thomas, Zoetermeer: Meinema 1999. Meindert Boersma, Een vuur ontsteken. Het Thomas Evangelie met andere woorden, Soest z.j. Meindert Boersma, Mandylion, Heeswijk: Dabar-Luyten, 2000. Roelof van den Broek, Gnosis in de Oudheid. Nag Hammadi in context, Amsterdam: In de Pelikaan 2010. Tobias Churton, Geschiedenis van de gnosis. De kennis van het hart, Utrecht 1989. Robert M. Grant, David Noel Freedman, Het Thomas Evangelie. Vertaling en toelichting, Utrecht/Antwerpen: Spectrum 1962. Hartzema, R., Het Thomas Evangelie, Amsterdam: Karnak 1980. Bram Moerland, Schatgraven in Thomas, Amsterdam: Bert Bakker 2009. Oyen, Paul van, Evangelie van Thomas, Deventer: Conversion Productions 1999. G. Quispel, Het Evangelie van Thomas en de Nederlanden, Amsterdam: Elsevier 1971. Gilles Quispel & Henk Verkerk, De verliezers. Een partijdige geschiedenis van kerken en ketters. Met de opnieuw vertaalde tekst van het Evangelie van Thomas, Arnhem 1981. Gilles Quispel, Het Evangelie van Thomas vertaald, Baarn 1991. G. Quispel e.a., De hemetische gnosis in de loop der eeuwen. beschouwingen over de invloed van een Egyptische religie op de cultuur van het westen, Baarn 1992. Gilles Quispel, Het Evangelie van Thomas. Uit het Koptisch vertaald en toegelicht, Amsterdam: Uitgeverij In de Pelikaan 2004. Riemer Roukema, Het Evangelie van Thomas, Zoetermeer: Meinema 2005. Ruysbeek, Erik van, Een klein Thomas Evangelie, Antwerpen: Soethoudt 1985. R. Schippers & T. Baarda, Het evangelie van Thomas. Vertaling, inleiding en kommentaar, Kampen 1960 Jacob Slavenburg, Willem Glaudemans, Nag Hammadi geschriften I. Een integrale vertaling van alle teksten uit de Nag Hammadi-vondst en de Berlijnse Codex. Deel I; Jezus van Nazareth en Hermes Trismegistos, Deventer: AnkhHermes 2000. Jacob Slavenburg, Het Thomas-Evangelie, Deventer: Ankh-Hermes 2001. Jos Stollman, Zenmeester Jezus, Utrecht: Servire-Kosmos/Z&K 2001. Kees Waaijman, Spiritualiteit. Vormen, grondslagen, methoden, Gent/Kampen 2001. S. van Wersch, De gnostisch-occulte vloedgolf. Van Simon de Tovenaar tot New Age. Een kritische beoordeling, Kampen 1990.
