PROMPT
®
PROMPTS FOR RESTRUCTURING ORAL MUSCULAR PHONETIC TARGETS
THEORIEËN DIE HEBBEN BIJGEDRAGEN AAN DE ONTWIKKELING VAN HET CONCEPTUEEL KADER VAN PROMPT The PROMPT Institute Santa Fe, New Mexico
“PROMPT will teach you how to look, your hands will teach you how to know, your heart will teach you how to see.” Deborah A. Hayden 1995
PROMPT Conceptueel en Theoretisch Kader
Het Conceptueel Kader van PROMPT is consistent met de “Dynamic Systems Theory” (DST). Deze stelt dat motorische spraakproductie (zoals motorische acties in het algemeen) het gevolg is van gecoördineerde acties tussen alle onderdelen. Dit strekt zich ook uit tot alle interne domeinen van de individu (fysiek-sensorisch, cognitief-linguïstisch en sociaal-emotioneel) en de externe focus vanuit de omgeving.
Als één van deze globale domeinen verstoord, vertraagd of beschadigd is, zal spraakproductie zich niet normaal kunnen ontwikkelen. Het PROMPT systeem voor het evalueren en behandelen van individuen omvat al deze domeinen. PROMPT behandelt niet slechts “spraak”. In plaats hiervan worden alle aspecten van de cliënt aangesproken. We noemen deze “aspecten” domeinen.
Hoewel de overkoepelende theorie achter PROMPT de DST is, zijn in ieder domein meerdere belangrijke theorieën geïntegreerd. In het volgende deel zal van elke theorie kort beschreven worden hoe deze zich verhoudt tot het betreffende domein en tot het gehele model van PROMPT.
Theorie PROMPT
2
THEORIEËN DIE HEBBEN BIJGEDRAGEN AAN DE ONTWIKKELING VAN HET CONCEPTUEEL KADER VAN PROMPT STRUCTUREEL/FYSIEK-SENSORISCH DOMEIN R.D. Kent: Biologische en sensorische aspecten van spraak
R.D. Kent onderzoekt zowel de sensomotorische aspecten van spraakontwikkeling als de biologie van fonologische ontwikkeling. Kent beschrijft dat de biologische predispositie en de musculoskeletale en neuromotorische rijpingsprocessen de essentiële componenten zijn voor de spraakontwikkeling van de individu. Deze worden geconditioneerd door ervaring en gebruik. Het samenspel tussen biologische en experimentele factoren is nodig voor de verwerving van motorische spraakpatronen. Wanneer deze gebieden gecombineerd worden met het zich ontwikkelende auditief-motorische bewustzijn van de eigen vocalisatie door het kind, is er een basis gelegd voor bewuste en intentionele mondelinge communicatie.
Kent beschrijft ook belemmeringen voor de spraakontwikkeling van een pasgeborene. Bij een pasgeborene ontbreekt corticale celmyelinisatie. Het gedrag van de pasgeborene is over het algemeen reflexmatig, en ondergaat een enorme verandering van de musculoskeletale anatomie en een snelle ontwikkeling van het centraal zenuwstelsel (CZS). De pasgeborene is niet goed toegerust om spraak te produceren aangezien het CZS nog onrijp en reflexmatig is. De baby wordt geboren met een biologische predispositie en een gegeven musculoskeletaal systeem. Het CZS is weliswaar compleet en gereed om sensorische input te ontvangen, maar het motorisch systeem is nog niet voldoende complex en flexibel. Met de beperkte middelen die de baby tot zijn beschikking heeft, produceert hij prelinguïstische geluiden en komt de vroege spraakontwikkeling op gang. Door ontwikkeling ontstaat verandering welke rijping en tevens hervorming van het systeem weergeeft.
Bij de geboorte is het systeem van een baby flexibel en klaar om sensorische, motorische, visuele en auditieve input te ontvangen. Het systeem kan zich aanpassen aan de eigenschappen van de omgeving, die op zijn beurt het resultaat beïnvloedt. De anatomische structuren van de baby, die de oraalmotorische ontwikkeling ondersteunen, veranderen heel snel tijdens de eerste twee jaren. In het begin heeft de baby een platte en brede mondholte welke bijna geheel gevuld is door de tong (anterieure tongmassa). Tongbewegingen zijn vooral anterieur/posterieur. Het palatum is kort en gaat langzaam over in het oropharyngeale kanaal, waar het velum en de epiglottis dicht bij elkaar liggen. De pharynx is kort en de larynx ligt hoog. De kaak en de tong werken als een geheel zonder differentiatie. Met zes maanden is de kaak de eerste structuur die gebruikt wordt voor de productie van geluiden. Dit resulteert in de eerste klinkers. In dit eerste jaar, maar met name rond twee tot vier maanden, verandert het spraakorgaan van de baby en begint het te lijken op die van een volwassene. De nabijheid van de pharynx en de naso-pharynx dwingt de pasgeborene tot neusademen en nasale vocalisaties. Tussen vier en zes maanden wordt de afstand tussen de larynx en de naso-pharynx groter. Nu veranderen de vocalisaties van de baby en begint het brabbelen, met afwisselende bewegingen van het aanzetstuk. Naso-pharyngeale afsluiting komt ook voor.
Voor de productie van spraakgeluiden is een flexibele en verfijnde motorische controle over de tong nodig. De tong is een uniek spierorgaan welke intrinsieke en extrinsieke spieren bevat; de extrinsieke spieren verbinden het harde gehemelte aan de zachte weefsels van het hoofd en de nek, terwijl de intrinsieke hun insertie in de tong zelf hebben. De tong vormt zijn eigen “hydrostaat” om beweging te ondersteunen en uit te voeren. De tong kan buigen door adequate contractie van de intrinsieke spieren. De tong en de kaak werken in de vroege spraakontwikkeling als een geheel. Gedifferentieerde beweging komt later voort uit rijping.
Theorie PROMPT
3
Wanneer consistente bewegingspatronen herhaald worden en onder de controle van de baby komen, begint de ontwikkeling van willekeurig (versus automatisch of reflexmatig) motorisch gedrag. Nu verdwijnen ook de orale reflexen en komen er veranderingen in visueel gedrag en de myelinisatie van corticale cellen op gang. Veel aspecten van de fonetische ontwikkeling kunnen gekoppeld worden aan de anatomische-fysiologische veranderingen van het spraakapparaat. De ontwikkeling van vocaal spel in de vroege stadia van de fonologische ontwikkeling komt voort uit de ontwikkeling van de musculoskeletale systemen, auditieve verfijning en vocale interactie met ouders en verzorgers. Hiermee wordt een basis gelegd voor beurtgedrag en sociale interacties.
Bijdrage aan PROMPT: De ontwikkeling van het organisme heeft een duidelijke relatie met de ontwikkeling van klankproductie en de wijze waarop klanken geproduceerd en gebruikt kunnen worden. Wanneer normale ontwikkeling van het musculoskeletale systeem niet plaatsvindt binnen de verwachte tijdsspanne, kan dit (in meer of mindere mate) het spraakmotorisch systeem beperken in de ontwikkeling van adequate motorische mogelijkheden voor spraak, en daardoor ook in de ontwikkeling van taal.
J.H. Jackson: Evolutie en terugval
Jackson beschrijft evolutie als een “ascenderende ontwikkeling in een bepaalde volgorde”. De progressie komt voort uit centra in het CZS, welke bij de geboorte al relatief goed georganiseerd zijn (medulla, pons, middenhersenen), of vanuit de laagste centra die een organiserende functie hebben, of vanuit de hoogste centra (cerebellum, cerebrale cortex). Volgens Jackson verloopt deze progressie van meest eenvoudig naar meest complex, van meest georganiseerd naar minst georganiseerd en van meest automatisch naar minst automatisch. Daarnaast beschrijft hij ook dat door veroudering, ziekte of trauma’s, het neurologisch systeem kan terugvallen naar vroegere of meer georganiseerde, minder complexe en geautomatiseerde gedragingen.
Bijdrage aan PROMPT: Jackson’s theorie over evolutie en terugval herinnert de therapeut eraan, dat vroege reflexen de eerste of primaire bewegingspatronen mogelijk maken, waardoor de baby in contact komt met zijn omgeving en begint met de diversificatie van meerdere actiesets. Daarom is het belangrijk dat de PROMPT therapeut de neurologische conditie van de cliënt beoordeelt, en bepaalt hoeveel onafhankelijkheid in beweging bereikt kan worden bv. van reflexmatig naar bewust gecontroleerd motorisch gedrag. Wanneer controle op lagere niveaus verworven is, zal meer spierinteractie of integratie gezien worden op hogere niveaus. Aan de andere kant kan een omgekeerd patroon voorkomen bij volwassenen die een trauma of hersenbloeding hebben meegemaakt. Met andere woorden, complex gedrag kan terugvallen in ongeremde reflexen en verlies van willekeurige controle.
O. Sporns en G. Edelman: “Neuronal Group Selection Theory” “Neuronal Group selection theory (NGT)” stelt dat de werking van de hersenen plastisch is en reageert op veranderingen in de omgeving. Afhankelijk van het resultaat of succes van herhaalde acties, waarbij gebruik is gemaakt van somatosensorische input om de tactiele, auditieve en visuele input weer te geven, worden de neuronale templaten gewijzigd. De ingeslepen patronen, of meest efficiënte neurale banen worden engrammen genoemd. In de hersenen worden deze neurale banen vervolgens geïntegreerd in meerdere sensorische en motorische vlakken. Op basis van flexibiliteit kiest het organisme de meest effectieve, doch flexibele, motorische actie die aan de eisen van de taak voldoet. NGT stelt dat motorische spraakoutput georganiseerd wordt in gebaren synergieën of motorische actiesets en dat deze sets, hoewel holistisch van aard, voldoende flexibel zijn om “motorische equivalentie” mogelijk te maken, ofwel de mogelijkheid om een doel te bereiken met variërende maten van vrijheid. Bijdrage aan PROMPT: NGT ondersteunt de gedachte dat dynamische tactiele input belangrijk is voor het veranderen van spraakmotorische actiesets of bewegingspatronen voor spraakproductie. Het stelt dat hoe vaker het correcte patroon bereikt wordt (door middel van
Theorie PROMPT
4
somatosensorische feedback) en leidt tot succes voor bruikbare of functionele doelen, hoe waarschijnlijker het zal zijn dat het bestaande neuronale templaat veranderd zal worden, en des te sterker de verbindingen of engrammen zullen worden. NGT biedt een neurale ondersteuning voor de “dynamic systems theory” en stelt dat zowel het organisme als de omgeving nodig zijn voor het ontwikkelen van verfijnd en flexibel motorisch gedrag. J. Kaas: Plasticiteit van de hersenen De standpunten en het onderzoek van J. Kaas laten zien dat er plasticiteit is binnen de neuromotorische banen van de hersenen. De hersenen kunnen zichzelf wat betreft sensorische informatie reorganiseren, afhankelijk van de ontvangen informatie . Tactiele informatie kan de ontwikkeling van neuromotorische banen direct beïnvloeden. Het werk van Kaas was primair gericht op de sensorische cortex. Zijn bijdrage stelt dat wij als therapeuten de representatie intern kunnen veranderen door wat er extern gebeurt. We kunnen tactiele en sensorische informatie gebruiken om de ontwikkeling te stimuleren van meer intacte of nieuwe banen en corticale templaten.
Bijdrage aan PROMPT: Het onderzoek van Kaas stelt dat externe input, vooral die welke voortkomt uit sensomotorische ervaringen (of directe tactiele en kinesthetische manipulatie), interne representaties kan veranderen en nieuwe baansystemen in de hersenen kan creëren, die zowel herkenning als het gebruik van sensomotorische informatie beïnvloeden.
R.A. Schmidt: Schematheorie De theorie van R.A. Schmidt, bekend als het “motor response schema”, beschrijft hoe een motorische vaardigheid geleerd wordt. Een motorisch respons schema stelt de individu in staat om vaardige bewegingen uit te voeren om een bepaald doel te bereiken. Om een motorisch respons schema tot stand te brengen, zijn er vier voorwaarden waaraan voldaan moet worden: (1) “Initial conditions” voor de beweging: de informatie die voorafgaand aan de respons vanuit de verschillende receptoren ontvangen wordt door het spiersysteem. Dit is proprioceptieve informatie over de positie van de ledematen en het lichaam in de ruimte, alsook visuele en auditieve informatie vanuit de omgeving. Na de beweging worden de ‘initial conditions’, die gebruikt werden om de beweging te plannen, opgeslagen in het motorisch geheugen (in spraak zou dit de initiële positie van de articulatoren zijn). (2) “Response specifications” voor een motorisch programma: de kracht en de snelheid welke nodig zijn voor de uitvoering van de betreffende beweging. Deze elementen worden gespecificeerd voordat de beweging ingezet kan worden (snelheid waarmee het ingezet wordt). Nadat de beweging uitgevoerd is, worden de gebruikte specificaties opgeslagen met de overige informatie die ontvangen wordt na de beweging. Deze opgeslagen informatie dient als een overzicht van de specificaties van de uitgevoerde beweging en daarmee ook als een basaal motorplan (in spraak zou dit het basaal motorplan voor een fonetische sequentie zijn). (3) “Sensory consequences” is de kinesthetische feedback vanuit de motorische respons: tijdens de beweging wordt de binnenkomende feedback (feedback vanuit de ogen, oren, proprioceptoren enz.) welke voortkomt uit de motorische respons, vergeleken. (4) “Response outcome”: het resultaat van de beweging, ofwel de evaluatie van het succes van de reactie in vergelijking met het plan. De beweging wordt opgeslagen en vergeleken met het oorspronkelijk plan (in spraak is dit het feitelijke resultaat van het articulatieprogramma). Het samenspel en de verhoudingen tussen deze voorwaarden, vormen uiteindelijk een representatie voor het schema van de beweging in voorbereiding. De theorie beschrijft twee soorten geheugen: ‘Recall’ en ‘Recognition’. ‘Recall memory’ is belangrijk voor het vormen van motorische opdrachten. ‘Recognition memory’ evalueert de respons-geproduceerde feedback om hier foutinformatie uit te halen. De theorie is op sommige vlakken zwak, hoewel er wel enige empirische ondersteuning is. Er wordt in de vormschema geen rekening gehouden met ontwikkelingsinvloeden en individuele ver-
Theorie PROMPT
5
schillen.
Bijdrage aan PROMPT: Het herinnert de therapeut eraan dat spraak vele verschillende aspecten uit zowel de sensorische als de motorische productie nodig heeft om succesvol te zijn. Het vraagt de therapeut ook te beoordelen of de cliënt bewegingssequenties zowel kan onthouden als kan oproepen, en deze vervolgens kan vergelijken en contrasteren om zodoende motorische resultaten te kunnen veranderen.
1. · · · ·
2. ·
3. ·
· ·
· ·
Spraak Motorische Controle Implicaties voor PROMPT
Traditionele conceptualisatie van spraakmotorische controle Hiërarchische top-down modellen. Linguïstisch, fonologisch-, fonetisch-, spiercontractie-, bewegings- en akoestisch resultaat. Beperkingen: motorische controle is niet echt een eenvoudig lineair proces. Traditionele modellen negeren vele bottom-up invloeden zoals sensorische aspecten van motorische controle, biomechanische eigenschappen van spieren (zoals tonus), effecten van reflexen enz.
Een verbeterde representatie van spraak motorische controle vanuit bevindingen in de hedendaagse neurofysiologie. Voor efficiënte spraakproductie zijn meerdere biologische voorwaarden nodig om te komen tot ‘equivalente’ akoestische eindproducten. Ook bij snel wisselende biomechanische invloeden binnen het systeem. Huidige modellen proberen te verklaren hoe deze snel wisselende invloeden ervoor zorgen dat het systeem de geplande motorische doelen steeds moet aanpassen.
Spraak coördinatie. Voor spraak is een goede temporele en spatiale coördinatie tussen bewegingen nodig. Dit houdt in: a. Manipulatie van ademvolume. b. Genereren van luchtweg afsluitingen en volumes. c. Dynamische vormgeving (‘shaping’) van de bovenste luchtwegholtes.
Iedere functie is op zijn beurt het resultaat van meerdere bewegingen, welke goed gecoördineerd moeten zijn met betrekking tot het moment van initiatie, afsluiting en de kracht van de beweging. Individuele producties zijn niet stereotype; ze variëren naar gelang plaats van initi atie van de articulatoren, spierspanning, reflexen op lager niveau enz. Maar per ceptueel gezien zijn de eindresultaten wel gelijk; “motor equivalence”. Dus bestaat er binnen normale systemen de mogelijkheid om veranderingen in motorische con trole in te passen en aan te passen op basis van fysiologische eigenschappen. Het systeem kan flexibel te zijn onder verschillende voorwaarden. Dit faciliteert het leren van motorische vaardigheden (Abbs et al., 1984).
Flexibele coördinatie van meerdere bewegingen welke zich aanpassen aan de toestand van het systeem en de variërende contextuele eisen, zoals de spreeksnel heid, de luidheid (schreeuwen, fluisteren, normaal spreekvolume), heeft meerdere implicaties voor de behandeling: a. Articulatorische spatiale doelen zijn niet stereotype. b. Perceptueel identieke producties worden bereikt met motorische vari abiliteit, dus het systeem moet getraind worden om zich aan te passen aan deze variabele omstandigheden om toch perceptueel identieke, gelijke
Theorie PROMPT
6
-
uitingen te produceren. Hiervoor is flexibele snel wisselende aanpassing van het systeem nodig. c. Op hogere niveaus wordt de algemene structuur van de motorische actie gedefinieerd in abstracte termen (fonologie), maar slechts die eigenschap pen die onveranderd blijven worden gespecificeerd (cliënten waarvoor PROMPT geschikt is, hebben op dit niveau geen problemen). d. Op lagere organisatieniveaus worden de benodigde spieren en hun temporele aspecten van activering gedefinieerd op basis van sensorische feedback, de eigenschappen van het systeem, de context enz. (dit zijn de parameters die in PROMPT worden getraind en hertraind). e. PROMPT gaat uit van de hypothese dat door uitvergrote sensorische feedback: Ten eerste, de beschikbare vrijheidsgraden (‘degrees of freedom’) voor het systeem, verminderen door stabilisatie en vergrote sensorische feedback (meest primitief niveau van leren), en Ten tweede, het systeem traint hoe het zich moet aanpassen aan verschillende en continu veranderende factoren om perceptueel equivalente eindproducten te produceren.
PROMPT traint geen statische spatiale eindproducten en ook geen enkelvoudige foneemproducties. Het accentueert de meest bepalende spatiale en temporele aspecten van iedere uiting, gegeven de staat van het systeem van de cliënt en de eisen van de taak. Hierdoor zal PROMPT variëren binnen eenzelfde uiting bij eenzelfde cliënt om een perceptueel en akoestische equivalent te bereiken. 4. ·
·
· 5. · · ·
6. · ·
Sensomotorische integratie voor spraakmotorische controle. Sensomotorische integratie is actief tijdens zowel programmering als uitvoering van spraak. Sommige banen zijn meer betrokken bij het programmeren (basale ganglia, cerebellum, supplementaire motorische cortex en premotorische cortex), en andere meer bij de uitvoering (projecties op de primaire motorische schors via de somatosensorische cortex via de thalamische projecties vanuit orofaciale gebieden). Er is een duidelijke inter-afhankelijkheid tussen de coördinatie van spraakbewegingen en sensorische processen. Bijvoorbeeld voor zowel programmeringsstoornissen (ontwikkelings- en verworven apraxie) en uitvoeringsstoornissen (ontwikkelings- en verworven dysarthrie), als voor stoornissen welke grotendeels gebaseerd zijn op sensorische stoornissen (bv. spraakproblemen door hoorstoornissen). Dus, (re)habilitatie gericht op het (opnieuw) bereiken van controle via het gebruik van externe efferentie (biofeedback) zou effectief moeten zijn. PROMPT benadrukt sensorische input door het stimuleren van: Pre-respons houdingsaanpassing (‘‘postural pre-tuning’) (Kelso & Tuller). Algehele reorganisatie van een beweging gebaseerd op de context, nadat houdingsaanpassing bereikt is (‘‘parameter estimation’). Online compensatie door alle betrokken structuren (‘‘on-line shaping’).
De ideale PROMPT cliënt zou moeten beschikken over: Relatief intacte ‘onderliggende linguïstische intenties’ (‘pre-linguistic signaling’). Algemene motorische doelen welke mogelijk: Niet zijn geleerd. Verkeerd zijn aangeleerd. Gedeeltelijk verloren zijn gegaan of verstoord zijn geraakt.
Theorie PROMPT
7
7. · ·
Initiële doelen voor PROMPT zouden moeten zijn: Bereiken van een faciliterende houdingsaanpassing (‘pre-tuning’). Verminderen of herstructureren van het aantal vrijheidsgraden (‘degrees of freedom’) welke beschikbaar zijn voor het systeem, dat wil zeggen grenzen (‘boundaries’) aangeven.
8. Tussendoel van PROMPT: · Zodra de algemene parameters van de beweging duidelijk zijn, helpt PROMPT de cliënt in het proces naar het beperken van vrijheidsgraden (‘degrees of freedom’) om motorische equivalentie te bereiken. Dat wil zeggen “het controleren van biomechanische en reflexmatige invloeden en het effectief gebruiken van sen somotorische input”, en via efficiënte coördinatie van autogene en non-autogene responsen. 9. ·
Einddoel van PROMPT: Organisatie van het spraakproces als geheel waarin overmatige vrijheidsgraden (‘degrees of freedom’) gecontroleerd worden door het gebruik van flexibele, onder steunende en economische methoden, om alle beïnvloedende variabelen te over winnen, zoals biomechanische eigenschappen, reflexen enz.. Dus: flexibele aan passing door het zenuwstelsel van multiple vrijheidsgraden (‘degrees of freedom’).
COGNITIEF-LINGUÏSTISCH DOMEIN E. Thelen: “Dynamic Motor Action Theory” E. Thelen stelt dat het menselijk systeem complex maar wel gecoördineerd is en werkt naar het meest efficiënte eindresultaat. De productie van spraak vraagt de meest complexe en flexibele bijdrage van alle systemen. Spraakproductie omvat de processen die het samenspel tussen het receptieve organisme en de sociaal/fysieke omgeving onderzoeken. Het receptieve organisme heeft betrekking op de genetische en neurologische integriteit van de individu samen met de invloed van de omgeving op dat systeem. Thelen definieert ‘coördinatie’ als iets dat ontstaat als de activiteiten van de betrokken elementen op geordende wijze aan elkaar gerelateerd zijn in ruimte en tijd. Alle betrokken units vertonen binnen een beperkt kader flexibiliteit en vrijheidsgraden (‘degrees of freedom’) wat betreft hun bewegingen in de ruimte, om een motorisch doel te bereiken. Vrijheidsgraden (‘degrees of freedom’) refereren aan de hoeveelheid beweging binnen en over ruimtelijke bewegingsvlakken.
Samenvattend hebben alle actieve units binnen een dynamisch systeem bepaalde vrijheidsgraden (‘degrees of freedom’) welke stabiliseren en samenwerken om een gecoördineerde actie uit te voeren. Deze actie kan zeer individuspecifiek zijn en kan resulteren in een adequate of een nietadequate actie. Deze voorkeursbewegingen worden ook wel ‘attractor states’ genoemd. De ‘attractor state’ heeft bepaalde begrensde eigenschappen die efficiënt zijn of de voorkeur hebben of aangeleerd zijn door het individuele systeem. ‘Attractor states’ komen in normaal en niet normaal ontwikkelende systemen voor. Wanneer er ofwel beperkingen van buitenaf ofwel veranderingen door ontwikkeling in de benige structuren ontstaan welke invloed hebben op de spieren kan een ‘phase shift’ het resultaat zijn. Bij normaal ontwikkelende kinderen komen ‘phase shifts’ doorlopend voor tijdens de vroege spraak en taalperioden. Maar sommige ‘attractor states’, welke mogelijk veroorzaakt zijn door structurele of neuromusculaire afwijkingen, kunnen blijvend zijn en een uit balans zijnd motorisch systeem tot gevolg hebben, wat invloed heeft op de ontwikkeling van efficiënte motorische spraakpatronen. Bijdrage aan PROMPT: Door reorganisatie van interne of externe (omgevings)invloeden, kunnen goed gecoördineerde systemen zich ontwikkelen of veranderen. Systematische reorganisatie (het kind helpen te verschuiven van een minder efficiënte ‘attractor state’ via een ‘phase shift’ naar een meer efficiënte ‘attractor state’) zal de meest efficiënte en flexibele motorische controle geven voor de ontwikkeling van spraak.
Theorie PROMPT
8
Piaget: Sensomotorische aspecten van cognitie Piaget’s werk op het gebied van cognitieve ontwikkeling had grote invloed op veel onderzoekers op het gebied van taalontwikkeling. Piaget’s ideeën leveren een stevige basis voor theorieën over cognitieve voorlopers van taalvaardigheden. Zijn theorie stelt dat kinderen eerst symbolisch moeten leren denken (sensomotorische acties welke ontwikkeld worden door schema’s) om taal te kunnen ontwikkelen. Hij zegt dat de cognitieve voorlopers van taal zowel paralinguïstisch als linguïstisch zijn en imitatie, kennis van middel-doel relaties, objectpermanentie en symbolische functies (de mogelijkheid om niet aanwezige voorwerpen en gebeurtenissen in het geheugen vast te houden) bevatten.
Volgens Piaget leren kinderen door ervaringen over hun wereld en ze leren ideeën over te brengen door middel van taal. Dit wordt gereflecteerd in de acties, bewegingen en concepten welke zij gebruiken (schema’s). Bijdrage aan PROMPT: De therapeut wordt eraan herinnerd te bepalen waar in het ontwikkelingsverloop het kind zich bevindt, en eraan te denken dat er een algemeen sequentieel ontwikkelingspatroon van ordinale vaardigheden bestaat. In de interventie is het ook belangrijk de mentale fasen van het kind te matchen met de activiteiten met daarmee overeenkomende lexicons, zowel motorisch als cognitief-linguïstisch. Ze moeten uit cognitief oogpunt zowel adequaat zijn als functioneel. L.S. Vygotsky: Sociale cognitie en taal Volgens L.S. Vygotsky vormen sociale interacties de basis om taal te leren. Vygotsky-theorie vraagt de actieve, directe bijdrage van een volwassene, die ook de instemmende communicatieve partner is. Vygotsky’s ideeën over transactioneel leren zeggen dat al het individueel psychologisch functioneren, inclusief taal, verworven wordt door sociale interactie met een meer ervaren en competent medelid uit de maatschappij. Vygotsky vindt dat iedere functie binnen de ontwikkeling van het kind gebeurt op sociaal en psychologisch vlak. Dit proces van verschuiving van regulatie door anderen naar zelfregulatie maakt het voor het kind mogelijk zelfstandig problemen op te lossen.
Bijdrage aan PROMPT: De sociale aspecten van interventie en mentorschap (volwassen model van taal en sociaal gedrag) zijn belangrijk in de ontwikkeling van de relatie tussen de therapeut en de cliënt. Nelson: ‘Event Knowledge’ Het onderzoek van K. Nelson beschouwt de kennis van het kind over alledaagse gebeurtenissen en hun mentale representaties, als de basis voor denken, praten en handelen. Ze beschrijft ‘event knowledge’ als een dynamische mix van mensen, voorwerpen en acties. Ze beschrijft dat centraal in dit idee alledaagse routines een veilige basis bieden voor kennisverwerving van het kind. De ‘event knowledge’ welke bij het kind ingebed is in de representatie van gebeurtenissen, houdt in het begrijpen van temporele sequenties van subgebeurtenissen, die de totale gebeurtenis vormen, alsook de rollen van de deelnemers. De onderzoeksresultaten van Nelson laten zien dat taal binnen bekende of routinematige gebeurtenissen van een hoger niveau is, dan taal tijdens vrij spel met speelgoed. Voor het plannen van taalinterventie, is het ontwikkelen van bekende contexten waarbinnen taal geoefend kan worden dus belangrijk. Bijdrage aan PROMPT: Het is belangrijk om het spraak-taalvertraagde kind te bekijken op zowel de cognitieve als de sociale domeinen en om interventie te structureren en om voorspelbare sociale routines in te bouwen, van waaruit natuurlijke spraak- en taalvormen zich kunnen ontwikkelen.
Theorie PROMPT
9
Bruner: ‘Scaffolding’ in het leren van taal J. Bruner gebruikt de term ‘scaffolding’ om te verwijzen naar het proces van transactioneel leren. Volwassenen helpen het taallerend kind door eenvoudige taal aan te bieden en door nadruk te leggen op bekende, routinematige, sterk ingeperkte gebeurtenissen welke door Bruner ‘formats’ genoemd worden. ‘Formats’ bevatten een sequentiële structuur, gemarkeerde rollen en scripts. Deze situaties, waarbij vaardigheden worden overgebracht middels routinematige gebeurtenissen, bieden een veel gevarieerder raamwerk voor het leren dan de andere theorieën die eerder besproken zijn. Een transactionele benadering van het leren specificeert de rol van de volwassene in het leren van taalscripts. Bijdrage aan PROMPT: Voor het leren van sociale taal is opbouw in kleine stappen en een begeleide interactie nodig. Ook belangrijk zijn routines en rollen welke consistentie bieden en ruimte geven aan spraak- en taalvormen welke voorspelbaar, functioneel en adequaat zijn.
Bates en MacWhinney: ‘Resource Allocation’ Het competitiemodel, als eerste beschreven door Bates en MacWhinney, is een dynamisch taalproductiemodel. Dit model bevat verscheidene kernprincipes welke gebaseerd zijn op hoe we informatieprocessen verwerken met taalproductie en –verwerving als doel. Ze herinneren ons eraan dat perceptuele aanwijzingen invloed hebben op het leren van taal door het kind. Vooral als ze vaak voorkomen en consistent gebruikt worden binnen een taak zal deze perceptie sterker worden. Ze zeggen ook dat als de aanwijzing niet altijd betrouwbaar is of moeilijk waar te nemen is, het kind hiervoor extra verwerkingsbronnen zal moeten aanspreken. Bijdrage aan PROMPT: In de competitie om de “beperkte” verwerkingsbronnen, wordt mogelijk op basis van belang of relevantie door de individu bepaald wat aandacht krijgt en onthouden wordt. Voor PROMPT interventie moeten we bepalen welke variabelen de aandacht en het geheugen van het kind beïnvloeden en hoe het kind mogelijk compenseert voor verwerkingsproblemen. SOCIAAL-EMOTIONEEL / PRAGMATISCH
A.Wetherby: Communicatieve functies A.Wetherby bespreekt de communicatieve functies van taal. Deze kunnen prelinguïstisch, linguïstisch, non-verbaal of verbaal zijn. Deze communicatieve functies representeren een variatie aan specifieke doelen of redenen waarom een kind communiceert. Bijvoorbeeld om iets te vragen, te protesteren, te roepen, op te scheppen, het gedrag van anderen te reguleren of om iemands aandacht op een voorwerp of gebeurtenis te richten. Wetherby heeft tests ontwikkeld om de communicatieve functies van jonge kinderen te analyseren, bijvoorbeeld de ‘communicative temptations’ die nagaan hoe een kind reageert: non-verbaal, verbaal, oraal, visueel of met gebaren; de redenen waarom een kind communiceert; en het type en aantal beurtnamen.
Bijdrage aan PROMPT: Therapeuten worden eraan herinnerd dat de intentie om te communiceren, verbaal of non-verbaal, aanwezig moet zijn voordat spraak- en taalinterventie kan starten. Communicatieve functies zijn belangrijk in de ontwikkeling van PROMPT-interventie. Zo mogelijk, moet er alles aan gedaan worden om genormaliseerde “functies” samen met expressieve spraakproducties te ontwikkelen. L. Bloom: Taalontwikkeling en emotionele expressie Bloom zegt dat taalverwerving het gevolg is van een essentiële spanning tussen de inspanning die hiervoor nodig is en de betrokkenheid van het kind. Haar onderzoek ondersteunt een ‘single resource model’ waarbij verschillende soorten expressieve acties uit dezelfde bron van middelen putten. De effecten van de samenwerking en competitie om bronnen,
Theorie PROMPT
10
tussen de verschillende gedragingen om deze middelen zullen zichtbaar zijn. In het algemeen vindt ze dat 1.) Acties afhankelijk zijn van de persoonlijke interesse en betrokkenheid tijdens een gebeurtenis, zowel als van de aandacht en inzet die ervoor nodig zijn. 2.) Dat deze ontwikkeling versterkt wordt wanneer een kind probeert om, in een bepaalde situatie, een mismatch tussen de inhoud van zijn eigen gedachten en de intenties van anderen op te lossen. 3.) Het kind wordt uitgelokt om zich in steeds meer detail uit te drukken over de steeds uitgebreidere intenties welke door ontwikkeling van cognitie mogelijk worden. 4.) Taal staat bij jonge kinderen niet los van cognitie, acties en emoties. 5.) Taal, emotionele expressie en spelactiviteiten putten uit dezelfde bron waarin voorraden per definitie beperkt zijn. Er moet moeite worden gedaan om verschillende expressieve acties te coördineren en ze te integreren in alledaagse activiteiten. 6.) De verbinding wordt gevormd door de intentie.
Bijdrage aan PROMPT: Bloom’s onderzoek ondersteunt een ‘single resource model’ waarbij de middelen per definitie beperkt zijn. Dit herinnert de PROMPT-therapeut eraan dat hoewel alle aspecten van het kind tijdens behandeling in beschouwing genomen moeten worden, als er op één aspect gefocust wordt, de anderen een mindere rol zullen moeten aannemen of minder veeleisend zullen moeten zijn. Emoties of emotioneel gedrag hebben ook middelen nodig. Daarom moeten wij eraan denken dat als een kind van slag of bang is, gedrag dat normaal gesproken verworven is zoals bv. nauwkeurige spraakproductie of het gebruik van zinnen, mogelijk hieronder lijden.
Theorie PROMPT
11
