Terreingebruik en voedselkeus van broedende Steenuilen in de Achterhoek
Loes van den Bremer, SOVON Vogelonderzoek Nederland m.m.v. Ronald van Harxen & Pascal Stroeken, STONE Steenuiloverleg Nederland
Opbouw presentatie • Introductie - Achtergrond - Doelstellingen - Onderzoeksgebied • Methode - Apparatuur - Veldwerk • Resultaten • Discussie • Conclusies en aanbevelingen
Achtergrond • 1998-2004: ‘Plan van Aanpak Steenuil’ - broedsucces onvoldoende voor stabiele populatie (Willems et al. 2004) - één van de oorzaken: verslechterde voedselomstandigheden • 2006-2008: ‘Steenuil onder de pannen’ - STONE, VBN, LBN & SOVON - maatregelen in voorbeeldgebieden - publiciteit - maatregelencatalogus - onderzoek
Doelstellingen • Onderzoeken wat het terreingebruik is van volwassen Steenuilen gedurende het broedseizoen. • Bepalen van het dieet van verschillende paren Steenuilen gedurende het broedseizoen. • Bepalen van het relatieve belang van de verschillende terreinonderdelen ten aanzien van de gevangen prooien.
Onderzoeksgebied Achterhoek, omgeving Noordijk en Heelweg
Noordijk
Heelweg
Methode Opzet 2007 - paar 1 (Noordijk): camera + zenders - paar 2 (Noordijk): zenders - paar 3 (Noordijk): zenders 2 studenten volgen uilen en kijken beelden af Opzet 2008 - paar - paar - paar - paar
1 4 5 1
(Noordijk): camera + zenders (Heelweg): camera + zenders (Aalten): camera + zenders & 4: ontvangststations (resp. 9 & 10)
3 studenten volgen uilen en analyseren camerabeelden
Terreingebruik • Zenderen uilen - 2007: 2 man, 3 vrouw - 2008: 3 man en 3 vrouw • Volgen in veld - 3x avond, 1x ochtend p. week
Terreingebruik Ontvangststations 2008 - contact zender mannetje - Noordijk: 9 locaties - Heelweg: 10 locaties - ‘unieke’ plekken in territorium - Bereik handmatig ingesteld
Heelweg 17 13 16 18 14
10
19 15
12
11
Voedselkeuze • 2 camera’s in nestkast - 2007: 1 broedpaar - 2008: 3 broedparen • Continue opname • Beelden wekelijks geanalyseerd
Verloop broedseizoen
jaar legbegin legselgrootte uitkomstdatum eerste ei uitkomstsucces aantal uitgevlogen jongen
Noordijk 1 2007 26-apr 4 29-mei 3 0
Noordijk 2 2007 16-apr 4 4 4
Noordijk 3 2007 10-apr 5 5 5
Noordijk 1 2008 23-apr 4 24-mei 3 3
Heelweg 2008 17-apr 3 21-mei 3 2
Aalten 2008 15-apr 4 17-mei 4 4
Resultaten terreingebruik 2007: 248 waarnemingen bij 3 paren 2008: 750 waarnemingen bij 2 paren 75% alle waarnemingen in 2008 bij Noordijk en Heelweg periode aantal volguren totaal aantal volguren avond aantal volguren ochtend aantal waarnemingen
Noordijk 2007 (1) 20 maart - 5 juni 45,3 36 9,3 108
Noordijk 2007 (2) 28 maart - 19 juni 41,8 34,6 7,2 74
Noordijk 2007 (3) 22 maart - 21 juni 18,8 18,8 0 66
Noordijk 2008 (1) 20 mei - 2 juli 78,4 68,9 9,5 394
Heelweg 2008 20 mei - 12 juni 35,5 27,5 8 356
Totaal 219,8 185,8 34 998
Noordijk paar 1
n=502
Noordijk
grasland maïs
paardenweide maïs
boom- gazon gaard boomgaard
gerst
paardenweide
n=502
Terreingebruik Noordijk 2008 394 waarnemingen
374 foerageren
331 prooivangsten
- belang gazon op erf en paardenweide - laatste weken jongenperiode: veel gefoerageerd op gazon
habitattype Eiken rond erf Gazon Paardewei Maisakker Gazon met fruitbomen Houtstapel Houtwal Opgaande begroeiing Totaal
Totaal 29 (7.8) 182 (48.7) 110 (29.4) 21 (5.6) 22 (5.9) 2 (0.5) 1 (0.3) 7 (1.8) 374 (100)
20 mei - 4 juni 2 (2.7) 10 (13.5) 46 (62.2) 12 (16.2) 0 (0) 0 (0) 1 (1.4) 3 (4.1) 74 (100)
5 -18 juni 18 (12.8) 71 (50.4) 26 (18.4) 9 (6.4) 13 (9.2) 2 (1.4) 0 (0) 2 (1.4) 141 (100)
19 juni - 2 juli 9 (5.7) 101 (63.5) 38 (23.9) 0 (0) 9 (5.7) 0 (0) 0 (0) 2 (1.3) 159 (100)
Terreingebruik Noordijk 2008, Jacobs index
gerst
gerst
houtwal
houtwal
maïsakker
maïsakker
intensief grasland
intensief grasland
paardenweide
paardenweide
gazon
gazon
boomgaard
boomgaard
opgaande begroeiing
opgaande begroeiing -1
-0.5
0
0.5
Vanglocaties, 20 mei - 9 juni (n=61)
1
-1
-0.5
0
0.5
Vanglocaties, 10 juni - 2 juli (n=270)
1
Heelweg
n=356 n=356
Heelweg
grasland weiland (koeien)
weiland (koeien)
grasland
maïs
n=356
Heelweg 356 waarnemingen waarvan 164 foerageerwaarnemingen
kuilbult gazon met fruitbomen gazon maisakker solitaire boom houtwal mestopslag weiland grasland overig
aantal 8 0 0 1 4 4 35 45 62 5 164
percentage 5 0 0 1 2 2 21 27 38 3
kuilbult gazon met fruitbomen gazon maïsakker solitaire boom houtwal mestopslag weiland intensief grasland -1
-0.5
0
0.5
20 mei - 13 juni (n=164)
1
Home-range & foerageerafstanden Activiteitengebied broedpaar Noordijk 7,2 ha (n=394), broedpaar Heelweg 14,6 ha (n=356) van broedpaar Heelweg (Minimum Convex Polygon, White and Garrott 1990)
Mediane foerageerafstand Noordijk 50,1 m tegenover Heelweg 90,9 m.
Ontvangststations Noordijk Periode 19 mei t/m 29 mei (laatste 5 dagen eifase, eerste 5 dagen jongenfase)
verblijfsduur
aantal bezoeken
open rommelschuur ruige berm houtstapel gazon met fruitbomen schuur gazon paardenweide 0
10
20
30
40
50
60
Ontvangststations Heelweg Periode 21 mei t/m 3 juni (eerste 13 dagen jongenperiode)
verblijfsduur
aantal bezoeken
schuur met nestkast kuilbult dicht bij erf solitaire boom mestopslag houtwal langs weg ruige hoek bij kuilbult houtwal in weiland gazon met fruitbomen 0
10
20
30
40
50
Voedselaanvoer
totale periode opnamen opnamen legperiode opnamen broedperiode opnamen jongenperiode aantal geobserveerde prooiaanvoeren
Noordijk 2007 26-4 t/m 4-6 100% 100% 3% 194
Noordijk 2008 4-4 t/m 8-7 100% 100% 100% 3537
Heelweg 2008 17-4 t/m 27-6 100% 79% 100% 2228
Aalten 2008 5-4 t/m 22-5 100% 80% 12% 144
Voedselaanvoer leg- en broedperiode 5% 2%
13%
14%
6%
20%
17%
28%
37% 32%
18% 5%
Noordijk 2007 (n=195)
Noordijk 2008 (n=383)
insect meikever
7%
5% 17%
larve/rups
1%
woelmuis
16%
ware muis
35%
muis spec. regenworm vlinder
22%
kikker 57%
37%
Heelweg 2008 (n=138)
vogel vleermuis
Aalten 2008 (n=88)
Voedselaanvoer jongenperiode
Noordijk soort insect meikever larve rups regenworm vlinder woelmuis ware muis muis spec. vogel spitsmuis kikker vleermuis overig onduidelijk totaal
Heelweg
aantal
percentage
gewicht
percentage
aantal
percentage
gewicht
percentage
31 168 659 1174 808 72 8 33 6 1 2 1 126 3089
1.0 5.4 21.3 38.0 26.2 2.3 0.3 1.1 0.2 0.0 0.1 0.0 4.1
15.5 168 659 1174 2020 36 156 665 70 10 30 5 5008.5
0.3 3.4 13.2 23.4 40.3 0.7 3.1 13.3 1.4 0.2 0.6 0.1 -
87 235 794 224 560 27 16 10 8 2 5 21 99 2088
4.2 11.3 38.0 10.7 26.8 1.3 0.8 0.5 0.4 0.1 0.2 1.0 4.7
43.5 235 794 224 1400 13.5 366 225 155 30 75 3561
1.2 6.6 22.3 6.3 39.3 0.4 10.3 6.3 4.4 0.8 2.1 -
Voedselaanvoer jongenperiode
Noordijk
Heelweg
3% 13%
4% 13%
2%
insect
7%
meikever
6%
larve rups
3%
10%
23%
regenworm vlinder woelmuis ware muis muis spec.
24%
vogel 6%
spitsmuis kikker
41%
vleermuis 40%
Voedselaanvoer jongenperiode 40% biomassa regenwormen
Heelweg
Noordijk
250 200 150 100 50 0 1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
21
23
25
27
29
31
33
Wat wordt waar gevangen? Noordijk: 201 prooien aan habitattype gekoppeld
Paardenweide meikever 19 rups 27 regenworm 8 vlinder 1 larve 7 woelmuis 1 langpootmug vogel insect totaal 63
Gazon 7 31 20 5 24
Eiken rond erf Maisakker 1 3 14 5 2 5
2
1 1 88
21
1 13
Wat wordt waar gevangen? Noordijk: 201 prooien aan habitattype gekoppeld
Gazon 1%
Paardenweide 8%
11%
2%
5% 24%
2%
27%
Eiken rond erf
Meikever
30%
Rups Regenworm
13%
Vlinder 35%
Larve
5%
Woelmuis 6%
Langpootmug
Vogel 66%
23%
42%
Wat wordt waar gevangen? Heelweg: slecht 23 prooien kunnen koppelen aan terreingebruik - opvallende plek mestopslag: rattenstaartlarven - regenwormen uit weiland
Discussie (1) • Terreingebruik op 2 manieren vastgelegd: - handmatig volgen
voordeel: grote actieradius nadeel: (on)zichtbaarheid uilen, verplaatsingssnelheid - ontvangststations voordeel: constante registratie nadeel: beperkte actieradius • Combinatie beide methoden: goed beeld van belangrijke habitattypen/landschapselementen. • Resultaten betrekking op broedperiode, terrein moet jaarrond voldoende voedsel kunnen leveren.
Discussie (2) • Voedselkeus goed in beeld gebracht:
- voordeel: alle aangevoerde prooien geregistreerd, grootste deel ook op naam gebracht - nadeel: zeer arbeidsintensief, kleine steekproef • Jagen op muizen in 2008 onderbelicht gebleven, mogelijk dan ander terreingebruik.
Conclusies • Afwisseling verschillende type vegetaties (beweid, gemaaid) op korte afstand van nest van belang, zoals paardenweide en korte gazons. • 95% van alle foerageerwaarnemingen binnen 300 meter van nestkast. • Beschutte plaatsen als houtwallen, boomgaarden en solitaire bomen van belang om te rusten. • Belang uitkijkposten om foerageerplekken te benutten.
Aanbevelingen • Onderzoek naar voedselaanbod. • Onderzoek naar habitatgebruik en voedselkeus: steekproef uitbreiden! • Volgen van gebieden waar maatregelen ter verbetering van Steenuilhabitat hebben plaatsgevonden.
Dankwoord • Vincent de Lenne (Larenstein), Suzanne Sijstermans & Niels van den Hooff (CAH Dronthe), Bas Otemans & Martijn Versluis (Helicon) • Ronald van Harxen & Pascal Stroeken (STONE) • Hans & Sonja Grooters, Anton Meenink (VWG Neede) • Families Dassen, Ordelman, Borghijink & Johan Meinen • Trees Dik • Nico van den Brink (Alterra)
Foto’s: Peter Eekelder, Harvey van Diek, Jasja Dekker, Vincent de Lenne, Niels van den Hooff
