Tefillah be-kol zimrah. Twee achttiende-eeuwse ḥazzanut competities in de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam

‘Tefillah be-kol zimrah’ Twee achttiende-eeuwse ḥazzanut competities in de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam

Anna de Wilde Scriptie Master Midden-Oosten Studies, traject Hebreeuws Universiteit van Amsterdam 1e begeleider: Prof. dr. S.Z. Berger 2e begeleider: dr. T.A.M. Smidt van Gelder-Fontaine September 2014

Inhoudsopgave Inleiding

1

1. Liturgische muziek in de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam

5

2. De achttiende-eeuwse ḥazzanut competities

14

2.1 De ḥazzanut competitie van 1743 2.2 De ḥazzanut competitie van 1772 2.3 Invloed op de Ashkenazische gemeenschap

3. Culturele uitingen in de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam

36

Conclusie

45

Bibliografie

47

Bijlage 1. Beschrijvingen handschriften

51

Bijlage 2. Vertalingen

57

*Afbeelding op titelpagina: HS. ROS. B40.

Inleiding ‘As in all Jewish communities, in those of the Netherlands too few individuals who held the prestigious post of ḥazzan (cantor) sustained and transmitted musical traditions rather than the abstract shared memory of an entire community. These individuals, sometimes one in each generation, carries on their shoulders the musical memory of their community.’1 Deze woorden van musicoloog Edwin Seroussi benoemen de bijzondere plek die de ḥazzan innam in joodse gemeenten over de hele wereld. De ḥazzan leidde en leidt tot op de dag van vandaag als voorzanger de diensten in de synagoge. Dit ambt was en is grotendeels verantwoordelijk voor de liturgische traditie van de gemeenschap. In de meeste joodse gemeenschappen werd en wordt deze functie benoemd door het gemeentelijk bestuur. De vroegmoderne Amsterdamse Portugees-joods gemeente is hierin een uitzondering; hier kwam de benoeming van de ḥazzan op een wel heel opvallende manier tot stand, namelijk door middel van competities. Het zijn de achttiende-eeuwse ḥazzanut competities die centraal staan in deze scriptie. Om de gemeente kennis te laten maken met verschillende kandidaten die de positie van ḥazzan begeerden, werden in de gemeente zang competities gehouden. Op min of meer democratische wijze werd door de gemeenteleden uit de kandidaten een nieuwe ḥazzan gekozen. De vraag die in dit onderzoek centraal staat, is welke plaats de ḥazzanut competities innamen binnen de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam in de achttiende eeuw. Hiervoor zal ter sprake komen op welke manier de competities verliepen, welke – met name culturele – betekenis zij hadden voor de gemeente en welke invloed zij hadden op de gemeenteleden en haar buurgemeenschap. Aan de hand van enkele plano’s die een beschrijving geven van ‘de liederen die gezongen zijn door de kandidaten die trachtten voorzanger te zijn’ zullen deze competities worden bestudeerd. Niet alleen legt dit onderzoek een nieuw aantal bronnen bloot, ook levert het een aanvulling op het onderwerp van ḥazzanut competities binnen de studie van liturgische joodse muziek. Een van de eerste joodse musicologen die in de negentiende eeuw zijn aandacht richtte op Sefardische liturgische muziek was de schrijver, rabbijn en ḥazzan David Aaron de Sola (1796 – 1860). Deze van oorsprong Amsterdammer gaf in 1857 in Londen het werk The ancient melodies of the liturgy of the Spanish and Portuguese Jews uit over de oorsprong van de

1

E. Seroussi, Diversity within unity. Some historical aspects of Dutch synagogue music (Amsterdam 2008) 7.

1

liturgische muziek van West-Europese Sefardische joden.2 Hierin voert De Sola bewijs aan die de ouderdom bevestigt van een ononderbroken keten van een Sefardische traditie. Na de verdrijving van alle joden van het Iberisch schiereiland ontwikkelde deze van oorsprong Spaanse liturgische muziek zich verder op elke nieuwe plek in de Sefardische diaspora. Een andere pionier op het gebied van joodse muziek is Eduard Birnbaum (1855-1920).3 Naar aanleiding van zijn werk kwam aan het einde van de negentiende eeuw verschillend gedrukte en handgeschreven bladmuziek aan het licht, waaronder stukken uit de Ets Haim – Livraria Montezinos. Hiertoe behoorden tevens audio opnamen van muziekstukken die bewaard zijn gebleven door mondelinge overlevering. Onderzoekers uit volgende generaties hebben deze muzikale bronnen gebruikt om vragen te stellen over hun oorsprong, hun historische ontwikkeling en de relaties tussen andere Sefardische tradities met de niet-joodse cultuur.4 Zo baseerde Aron Friedmann (1855-1936) zich op Birnbaums werk en vulde hij deze aan met gegevens over de Amsterdamse ḥazzanim.5 Abraham Zvi Idelsohn (1882-1938) maakte als eerste musicoloog het onderscheid tussen de Sefardische traditie uit het Oosten en uit het Westen. Hij zocht naar de overeenkomsten en verschillen tussen deze twee aan elkaar gerelateerde tradities. Hoewel hij De Sola’s these accepteerde, werkt hij deze uit en wees hij op de complexiteit van de elkaar overlappende lagen in de muzikale traditie van de Portugees-joodse Amsterdamse gemeente. Hij meende dat de overeenkomstige elementen uit de Oosterse en de Westerse Sefardische traditie niet zo eenvoudig zijn als De Sola suggereerde. In navolging van Idelsohn deden Israel Adler (1925-2005) en Maxine R. Kanter (1925-) onderzoek naar handschriften die betrekking hebben op Sefardische liturgische muziek. Adler beschreef vele handschriften in onder andere de Ets Haim-Livraria Montezinos. Bovendien identificeerde hij een groot aantal componisten en ḥazzanim.6 Kanter onderzocht aan de hand van zowel handschriften als opnames de metrische melodieën van liturgische muziek in de Portugees-joodse gemeenten van Londen en Amsterdam.7

2

E. Aguilar en D.A. de Sola, The ancient melodies of the liturgy of the Spanish and Portuguese Jews (Londen 1857). E.R. Jessurun ed., Talele zimrah. Being the traditional liturgical chants of the Spanish and Portuguese Jews’ congregation London (Oxford 1931). 3 H. Bar-Dayan, ‘Birnbaum, Eduard’, in: F. Skolnik en M. Berenbaum eds., Encyclopaedia Judaica (2e editie; Detroit e.a. 2007) 714. 4 E. Seroussi, ‘Sefardische liturgische muziek’, in: J. Bethlehem, F. Hiegentlich, F.J. Hoogewoud eds., Gids voor onderzoek naar de geschiedenis van de joden in Nederland (Amsterdam 2000) 50-61, aldaar 51. 5 A. Friedman, Lebensbilder berühmter Kantoren (Berlijn 1921). 6 I. Adler, Musical life and traditions of the Portuguese Jewish community of Amsterdam in the XVIIIth century (Jeruzalem 1974). 7 M.R. Kanter, ‘Traditional high holiday melodies of the Portuguese synagogue of Amsterdam’, Journal of musicological research 3.3 (1981) 223-257.

2

Als laatste moet in dit verband musicoloog Edwin Seroussi worden genoemd, omdat hij het meeste recente onderzoek verrichtte op het gebied van Sefardische liturgische muziek.8 Seroussi benadrukt dat in traditionele werken over West-Europese Sefardische liturgische muziek drie punten centraal staan, namelijk de ouderdom van de West-Europese Sefardische liturgische muziek, de integratie van West-Europese kunstmuziek in de synagoge en het verval van de West-Europese Sefardische liturgische muziek in de tweede helft van de negentiende eeuw. In zijn werken tracht Seroussi nieuw licht te werpen op de oorsprong, de overlevering en het bewaren van West-Europese Sefardische liturgische muziek. In dit onderzoek zal zijn werk worden gebruikt als uitgangspunt. Anders dan in de bovengenoemde historiografie staat in dit onderzoek niet een musicologische invalshoek centraal, maar een cultuur-historische. Deze scriptie bestudeert de teksten die tijdens de ḥazzanut competities werden gezongen en niet de gezongen melodie, i.e. de muziek. Niet alleen door musicologen zijn de ḥazzanut competities al eerder benoemd, ook zijn zij opgevallen bij historici, zoals Yosef Kaplan en Herman Prins Salomon.9 In dit onderzoek staat, naast bekende bronnen, ook een aantal bronnen centraal dat nog niet eerder is beschreven en geanalyseerd. Zij vormen daarom een aanvulling op zowel de musicologische als cultureel-historische historiografie. Deze bronnen bestaan enerzijds uit handschriften en drukwerken van de door de kandidaten gezongen liederen, anderzijds uit beschrijvingen van de competities. Aan de hand hiervan zal worden nagegaan welke plaats de ḥazzanut competities innamen in de achttiende-eeuwse Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam. Het eerste hoofdstuk bestudeert de plaats van liturgische muziek in de Amsterdamse Portugees-joodse gemeente. Onder andere zal worden besproken hoe de liturgische muziek zich ontwikkelde na de oprichting van deze en andere gemeenten in de West-Europese Sefardische diaspora en welke rol de ḥazzan hierbij speelde. In het tweede hoofdstuk worden de ḥazzanut competities in kaart gebracht. Verschillende bronnen zullen uitgebreid worden beschreven en geanalyseerd. De plano’s die met ‘de liederen die gezongen zijn door de kandidaten die trachtten voorzanger te zijn’ staan hierin centraal. Zij zullen bijdragen aan een beter begrip van het fenomeen ḥazzanut wedstrijden. Ten slotte worden in hoofdstuk drie de ḥazzanut competities in een breder kader geplaatst van culturele uitingen binnen de Portugees-joodse

8

E. Seroussi, Spanish-Portuguese synagogue music in nineteenth-century reform sources from Hamburg. Ancient tradition in the dawn of modernity (Jeruzalem 1996). Idem, ‘New perspectives on the music of the Spanish-Portuguese synagogues in North-Western Europe’, Studia Rosenthaliana 35.2 (2001) 297309. Idem, Diversity within unity. Idem, ‘Sefardische liturgische muziek’. 9 Y. Kaplan, ‘‫הפורטוגאלית באמסטרדם‬-‫’פסקים מבית הדין של הקהילה הספרדית‬, in: J. Michman ed., Studies on the History of the Dutch Jews 5 (Jeruzalem 1988) 1-54. 1-54. H.P. Salomon, ‘Joseph Jesurun Pinto (1729-1782). A Dutch hazan in colonial New York’, Studia Rosenthaliana 13.1 (1979) 18-29.

3

gemeente van Amsterdam, om zo een beeld te krijgen van de plaats die de competities innamen in de gemeenschap. Om dit onderzoek te ondersteunen, is een tweetal bijlagen toegevoegd. De eerste bijlage bestaat uit technische beschrijvingen van de handschriften. De tweede bijlage bevat de Hebreeuwse tekst van de handschriften met daarbij de door mij vervaardigde Nederlandse vertaling. Tenslotte is in deze scriptie gekozen voor de Engelse transliteratie van de Hebreeuwse woorden, omdat dit de meest gangbare vorm is in de academische wereld. Hiervoor is gebruik gemaakt van de transliteratieregels van de Encyclopaedia Judaica.10 Besloten is dat ook gangbare Nederlandse woorden als Sabbath omwille van de eenduidigheid op Engelse wijze worden gespeld.

10

F. Skolnik en M. Berenbaum, Encyclopaedia Judaica (2e editie; Detroit e.a. 2007) 197, 200-205. In het vervolg geciteerd als EJ.

4

1. Liturgische muziek in de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam Voor een beter begrip van de ontwikkelingen binnen de liturgische muziek, wordt nu zeer kort de oorsprong van de Portugees-joodse gemeente geschetst. Hoewel in het verleden meestal gesproken werd over de ‘Sefardische gemeenschap’ komt de term ‘Portugese gemeenschap’ dichter in de buurt van hoe zij zichzelf zagen: la nación portuguesa. Daar waar het elementen betreft die gelden voor de gehele Sefardische diaspora – alle Spaanse en Portugese joden die het Iberisch schiereiland in de vroegmodern periode ontvluchtten – zal de term ‘Sefardisch’ wel gehanteerd worden. Met de verdrijving van de joden uit Spanje in 1492 en later uit Portugal ontvluchtten velen het land. Ook bekeerden grote aantallen zich tot het christendom; deze bekeerlingen worden ook wel chrisianos nuevos of conversos genoemd. Velen bleven in het geheim het joodse geloof beoefenen en het converso-leven ontwikkelde zich afgezonderd van het traditionele rabbijnse jodendom.11 Tegen het eind van de zestiende eeuw ontvluchtten wederom vele Spaanse en Portugese conversos het Iberisch schiereiland op zoek naar een ander bestaan. Voor velen was Noord-Europa een alternatief – er ontstond een steeds wijder verspreide Sefardische diaspora. Zo kwam in Amsterdam vanaf de eerste jaren van de zeventiende eeuw een kleine gemeenschap tot stand van voormalig conversos. Wat begon als een kleine groep handelaren, was in 1639 uitgegroeid tot een gemeenschap van meer dan duizend mannen en vrouwen. In dat jaar verenigden de drie Sefardische gemeenten in Amsterdam zich onder de naam Kahal Kados de Talmud Torah.12

Verfraaiing van de Sefardische liturgische muziek Binnen het religieuze en sociale leven van de gemeenschap hadden muzikale gebeurtenissen een duidelijke plaats. Onder andere door middel van muziek uitten de Amsterdamse Portugese hun jodendom; het was de Sefardische muziek die voor veel Portugese joden een verfraaiing vormde

11

Over de Iberische oorsprong van de Amsterdamse Portugese joden zie T. Levie Bernfeld, Poverty and welfare among the Portuguese Jews in early modern Amsterdam (Portland 2012) 1-4; D.M. Swetschinski, Reluctant cosmopolitans. The Portuguese Jews of seventeenth-century Amsterdam (Londen 2000); Bodian, Hebrews of the Portuguese nation, m.n. hoofdstuk 1; Y. Kaplan, From Christianity to Judaism. The story of Isaac Orobio de Castro (Oxford 1989); R.G. Fuks-Mansfeld, De Sefardim in Amsterdam tot 1795. Aspecten van een Joodse minderheid in een Hollandse stad (Hilversum 1989) 15-24. 12 Over de komst van de eerste Portugese joden naar Amsterdam in deze paragraaf zie Bodian, Hebrews of the Portuguese nation, hoofdstuk 2; Swetschinski, Reluctant cosmopolitans, hoofstuk 1; idem, ‘Tussen middeleeuwen en Gouden Eeuw’, in: Blom, J.C.H., R.G. Fuks-Mansfeld en I. Schöffer ed., Geschiedenis van de Joden in Nederland (Amsterdam 1995) 53-96; Y. Kaplan, ‘De joden in de Republiek tot omstreeks 1750. Religieus, cultureel en sociaal leven’, in: idem, 129-176. Fuks-Mansfeld, De Sefardim in Amsterdam tot 1795, 37-118.

5

van het religieuze jodendom. De synagoge diende niet alleen als centrale plaats voor het gemeenschappelijke sociale leven, maar ook als plaats voor persoonlijke gelegenheden, zoals huwelijken.13 In de archieven zijn vele muzikale aanwijzingen te vinden: in historische beschrijvingen, teksten van gelegenheidscomposities, in druk en handschrift, genoteerde muziek handschriften en meldingen in memoires.14 De schrijver Daniel Levi de Barrios (1635-1701)15 heeft het bijvoorbeeld over ‘the spellbinding powers of the voice of Emanuel Abenatar Mello’ die ḥazzan was in de Amsterdamse gemeente in 1652.16 De Amsterdamse ḥazzanim waren zeer goed opgeleid. Hun muzikale opleiding en die van andere gemeenteleden blijkt uit de vele getuigenissen afkomstig uit het einde van de zeventiende en gedurende de achttiende eeuw. Zij schrijven over de opvoeringen van muziek in de synagoge, over festiviteiten van verschillende verenigingen en over vreugdevolle familiebijeenkomsten. De teksten van de meeste muzikale stukken waren in de Hebreeuwse taal en hadden een religieus karakter.17 Zo trad in 1624 Rohiel Jessurun op in de synagoge van de Portugees-joodse gemeente Bet Jacob, waarvan hij lid was, met het bekende Dialogo dos Montes dat werd begeleid door vocale en instrumentale muziek. Met de vereniging van de Portugees-joodse gemeenten in 1639 werd in artikel 16 opgesteld dat dit soort optredens verboden waren in de synagoge: ‘Their shall be neither feasts nor enigmas in the synagogue, neither on Shimhat Torah nor at any time.’18 Vanaf dat moment lijkt het erop dat met name Spaanse stukken met een religieus karakter een plaats kregen buiten de synagoge, op ontmoetingsplaatsen zoals de broederschappen of de academias.19 Hierover volgt meer in hoofdstuk drie. De Portugees-joodse kroniekschrijver David Franco Mendes (1713-1792) heeft veel historisch materiaal voor ons achtergelaten, waaronder gedichten.20 Hij behoorde tot de intelligentsia van de achttiende eeuw en was lid van literaire sociëteiten. Franco Mendes schreef bijvoorbeeld voor de vele muzikale manifestaties die voor bepaalde gelegenheden werden gehouden. Andere auteurs die gelegenheidsgedichten schreven zijn de rabbijnen Isaac Aboab da 13

E. Seroussi, ‘New perspectives’, 297. I. Adler, Musical life and traditions, 10. 15 Over Daniel Levi de Barrios zie J.S. da Silva Rosa, Een eigenhandige brief van Daniel Levi de Barrios. Bijdrage tot eene biographie van dezen dichter-geschiedschrijver (Kopenhagen 1923); W.C. Pieterse, Daniel Levi de Barrios als geschiedschrijver van de Portugees-Israëlietische gemeente te Amsterdam in zijn ’Triumpho del govierno popular’ (Proefschrift UvA 1968); J. Rebollo Lieberman, El teatro alegórico de Miguel (Daniel Leví) de Barrios (Newark 1996). 16 Adler, Musical life and traditions, 12. 17 Ibidem. 18 GAA 334, inv. nr. 19, 107. Geciteerd uit Bodian, Hebrews of the Portuguese nation, 94. 19 Adler, Musical life and traditions, 15. 20 Zie onder ander J. Melkman, David Franco Mendes. A Hebrew poet (Jeruzalem 1951); I.E. Zwiep, ‘An echo of lofty mountains. David Franco Mendes, a European intellectual’, Studia Rosenthaliana 35.2 (2001) 285-296. 14

6

Fonseca (1606-1693)21 en Selomoh d’Oliveyra (ca. 1633-1708)22. Zij schreven gedichten voor meer dan tien verschillende broederschappen en studieverenigingen. Volgens Adler is het muzikale aspect van deze composities essentieel. Hij is van mening dat dit over het hoofd gezien wordt in de analyse historicus Joseph Melkman over de werken van David Franco Mendes.23 Muziek had tevens een belangrijke liturgische functie binnen de synagogediensten. Een aspect van liturgische muziek is de cantillatie, de muzikale voordracht van de bijbel. In de Sefardische diaspora nam onderwijs een bijzondere plek in. Niet alleen omdat in het jodendom leren centraal staat – iedereen is zich verplicht te wijden aan de studie van de heilige wet – ook omdat er in de Sefardische diaspora sprake was van een gebrek aan kennis van het joodse geloof vanwege hun verleden als conversos. De waarde die aan onderwijs werd gehecht, blijkt onder andere uit het gegeven dat de Talmud Torah school een van de eerste genootschappen is die in 1616 werd opgericht door de gemeente Bet Jacob. Een belangrijk onderdeel van het onderwijs binnen Talmud Torah school was de muzikale voordracht; de onderwijzers deden grote moeite ervoor te zorgen dat elke generatie de juiste manier leerde van het voordragen van de gebeden en teksten.24 Voor de gehele Westerse Sefardische diaspora gold dat bij het oprichten van een nieuwe gemeente het vormen van een nieuwe liturgische traditie een essentieel onderdeel was. De vraag was echter hoe dit moest. Enerzijds keerden de Portugese joden terug naar hun wortels en wenden zij zich tot Sefardische gemeenschappen in Noord-Afrika en de Oriënt. Anderzijds namen zij de klanken mee van Westerse Europese muziek waar zij al aan waren gewend uit hun eigen omgeving. De geleidelijke ontwikkeling van de muzikale activiteiten en het muzikale repertoire van de Portugees-joodse liturgie in Westerse Sefardische diaspora reflecteert de complexe culturele identiteit van deze gemeenschappen, met name gedurende de eerste decennia na haar oprichting in de zeventiende eeuw. Volgens Edwin Serousi moet de muziek in de synagoge gezien worden in het licht van de ideeën van historicus Yosef Kaplan met betrekking tot de West-Europese gemeenschappen van de Sefardische diaspora.25 Volgens Kaplan hadden veel Portugese joden een ideaal voor ogen hoe het nieuwe religieuze leven in hun nieuwe woonplaats in praktijk gebracht moest 21

Zie onder andere S. Berger, ‘Codices Gentium: rabbi Isaac Aboab's collection of classical literature’, Studia Rosenthaliana 29.1 (1995) 5-13; J.S. Silva Rosa, Iets over den Amsterdamschen opperrabbijn Isaac Aboab (Amsterdam 1913). 22 Zie onder andere A. van der Heide, ‘De geleerd in sijn kamer’, Studia Rosenthaliana 14 (1980) 228238; idem, ‘Poetry in the margins. The literary career of haham Selomoh d’Oliveyra (1633-1708)’, Studia Rosenthaliana 40 (2007-2008) 139-146. 23 Adler, Musical life and traditions, 25-26. 24 Seroussi, ‘New perspectives’, 302. 25 E. Seroussi, Spanish-Portuguese synagogue music, 17.

7

worden.26 Na verloop van tijd werden de voormalig conversos nog al eens teleurgesteld, omdat hun ideaal niet overeenkwam met de werkelijkheid en zij geconfronteerd werden met aanpassing aan het normatieve rabbijnse jodendom. Zij hadden generaties lang geleefd in afzondering van het traditionele joodse leven en hun bewustzijn en hun kennis van het jodendom waren aangepast aan hun crypto-leven. In de gehele Westerse Sefardische diaspora heerste onder voormalige conversos het wijdverspreide geloof dat de innerlijke identiteit belangrijker was dan wat zij praktiseerden. De nadruk lag op het geloof zelf en niet op de praktijk, wat betekende dat het jodendom meer gezien werd als een religie dan als een manier van leven.27 Zij grepen hiermee terug naar het leven dat zij eerder leefden als cryptojoden, toen zij niet verplicht waren zich te houden aan álle mitzvot van de halakhah om ‘verlossing’ te krijgen. Eenmaal in Amsterdam, levend als joden in vrijheid, gold voor velen nog steeds dat het geloof zelf belangrijker was dan het uitvoeren van de halakhah.28 Niet alleen was het voor veel conversos moeilijk om zich in Amsterdam te houden aan de mitzvot, ook was er volgens Seroussi waarschijnlijk sprake van een afkeer voor de stijl van de traditioneel onbegeleide Sefardische liturgische muziek en het onstuimige zingen van de gemeenschap. In de tijden dat zij als conversos leefden waren zij ver afgeraakt van de traditionele joodse liturgische muziek. Dit was mogelijk een van de redenen op grond waarvan geprobeerd werd de synagogediensten te verfraaien met contemporaine West-Europese muziek. Er werd een compromis gevonden tussen de wens om de Oosterse Sefardische liturgische melodieën te behouden en het verlangen het religieuze repertoire te vernieuwen. Zo behielden de ḥazzanim voor de belangrijke feestdagen traditionele melodieën, voor andere gelegenheden schreven zij samen met professionele componisten nieuwe muziek in contemporaine stijlen.29 Een belangrijk kenmerk van deze Amsterdamse liturgische traditie is de constante bewerking van oude en nieuwe melodieën.30 De Westerse Sefardische liturgische muziek van die periode bevat daarom zowel elementen van traditionele joodse muziek als elementen afkomstig uit een niet-joodse West-Europese barok.31 Bovendien werd er door de parnassim veel waarde gehecht aan het decorum binnen de synagogediensten, onder andere onder invloed van de christelijke omgeving. 32 Christelijke bezoekers aan de Esnoga, de in 1675 ingewijde grote synagoge van de Portugese gemeenschap, 26

Y. Kaplan, ‘The intellectual ferment in the Spanish-Portuguese community of seventeenth century Amsterdam’, in: H. Beinart ed., The Sefardi legacy (Jeruzalem 1992) 288-314, aldaar 189. 27 Y. Kaplan, ‘‫ הרב והמשמעת בבית הכנסת הספרדי באמסטרדם‬,‫’הפילוסוף‬, Igeret 27 (2005) 13-16, aldaar 15. 28 Kaplan, An alternative path to modernity. The Sephardi diaspora in Western Europe (Leiden 2000) 111-112. Bodian, Hebrews of the Portuguese nation, hoofdstuk 5. 29 Seroussi, ‘New perspectives’, 303. 30 Ibidem, 306. 31 Ibidem, 298. 32 Ibidem, 307.

8

hadden een redelijke mate van invloed op de besluitvorming van de Mahamad. Van verschillende kanten kreeg de Mahamad namelijk te horen dat christelijke bezoekers het een rommeltje vonden in de synagoge omdat er tijdens de dienst werd gepraat en heen en weer werd gelopen. Zo schreef de Italiaanse Gregorio Leti aan het einde van de zeventiende eeuw dat hij geen verschil zag tussen de manier waarop de Portugese joden handeldrijven op de beurs en de manier waarop zij bidden in de synagoge.33 Voor de Portugese elite was dit reden genoeg om een poging te doen zich aan te passen aan de waarden en gebruiken van de christelijke omgeving. Verschillende regels werden ingesteld om de orde te handhaven, zo werd bij een aantal joodse feestdagen waaronder Purim aan zichtbare feestvreugde ingeboet. Deze gente política – zoals zij het zelf noemden – onthult volgens Yosef Kaplan het culturele ideaal dat zij voor ogen hadden en de culturele ontwikkelingen die zij wilden bewerkstelligen.34 Deze gente política van zowel de verfraaiing van de liturgische muziek als het fatsoeneren van de synagogediensten valt onder de door Kaplan genoemde term bom judezmo, een ‘waardig’ jodendom.35 Het ging de Mahamad en Portugees-joodse elite niet alleen om het uiterlijke vertoon in de synagoge tegenover christelijke buitenstaanders, maar ook om het onderwijzen van de eigen gemeenteleden in bom judezmo. Enerzijds wilden zij de gemeenschappelijk discipline vergroten en de gemeenschap van vroegere conversos versterken, anderzijds wilden zij meegaan met de culturele tendensen van hun tijd en beoogden zij een unieke joodse gemeenschap. Het bom judezmo kan gezien worden als een beschavingsproces waarbinnen de Portugees-joodse elite een jodendom probeerde te ontwikkelen, om op gelijke voet te kunnen staan met de christelijke cultuur van de elite in Europa. Naast de aanpassingen die de Mahamad doorvoerde gerelateerd aan de veranderingen binnen de niet-joodse wereld, trachtte zij met het beschavingsproces ook heel duidelijk een hechte gemeenschap met een traditionele basis te consolideren.36 Dit is goed terug te zien in de eerder besproken dualiteit van de Sefardische liturgische muziek. In het derde hoofdstuk wordt in een breder kader van culturele uitingen terug gekomen op het bom judezmo. Professionalisering van de ḥazzan De functie van ḥazzan werd volgens historicus Yosef Kaplan een van de belangrijkste en meeste gewaardeerde posities in Europese Sefardische gemeenschappen in de zeventiende en achttiende eeuw.37 Met de oprichting van de eerste joodse gemeenschappen in Amsterdam, werden de

33

Kaplan, ‘‫ הרב והמשמעת‬,‫’הפילוסוף‬, 13. Ibidem, 14. 35 Kaplan, ‘‫ הרב והמשמעת‬,‫’הפילוסוף‬, 13-16. Idem, An alternative path to modernity, 34-37. 36 Kaplan, An alternative path to modernity, 34-37. Idem, ‘The Portuguese Jews of Amsterdam’, 28. 37 Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 14-15. 34

9

ḥazzanim – net als de eerste rabbijnen – vanuit het buitenland gehaald. Twee Amsterdamse ḥazzanim uit de vroege zeventiende eeuw waren R. Isaac Uziel uit Fez en R. Joseph Shalom uit Saloniki Gallego. Uziel was in eerste instantie naar Amsterdam gekomen om rabbijn te zijn.38 Aangezien de gemeente echter klein was en de kennis over de liturgie onvoldoende was, functioneerde hij tevens als ḥazzan. Beide ḥazzanim waren tussen 1614-1630 actief in Amsterdam. Omdat zij de functie van ḥazzan bekleedden in de vormende jaren van de gemeenschap, hadden zijn grote invloed op het ontstaan van de lokale muzikale canon.39 Zoals we in de vorige paragraaf lazen, moest met de oprichting van nieuwe Sefardische gemeenten tevens een nieuwe liturgische traditie worden opgezet. De ḥazzan was essentieel voor het overdragen van deze traditie van West Sefardische liturgische muziek. Volgens Seroussi was de voorzanger, soms een enkel individu gedurende een hele generatie, de ‘musical memory of their community’.40 Omdat dit een redelijk fragiele situatie was, waarin de lijn van traditie zomaar kon worden doorbroken, werd veel aandacht gewijd aan de selectie, opleiding en ondersteuning van de ḥazzanim. In lijn met de rest van het onderwijs in de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam ontstond al redelijk snel een ontwikkeling van goed opgeleide ḥazzanim.41 Het beperkte aanbod van ḥazzanim in de West-Europese Sefardische diaspora kon de vraag ernaar niet bijhouden. Dit tekort leidde tot aanzienlijke mobiliteit onder de voorzangers, die vanuit Amsterdam afreisden naar andere gemeenten om daar dienst te doen.42 Zo was de opleiding van de ḥazzanim in de Amsterdamse gemeenschap dermate geslaagd dat de meerderheid van ḥazzanim in de Hamburgse Portugees-joodse gemeenschap vanaf circa 1660 tot halverwege de twintigste eeuw afkomstig was uit Amsterdam.43 Deze mobiliteit had onder andere tot gevolg dat er sprake was van een redelijke uniformiteit van het liturgische repertoire en muzikale gebruiken in de West-Europese Sefardische diaspora. Sefardische joden konden zich daardoor in bijna elke Portugees-joodse synagoge in West-Europa thuis voelen.44 Na de vereniging van de verschillende joodse gemeenten in 1639 werd de positie van ḥazzan een prominente en goed betaalde functie. Van alle functies die betaald werden vanuit de kas van de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam werd alleen de ḥakham beter betaald dan de ḥazzan.45 In de eerste decennia na de oprichting van de gemeente werd de ḥazzan gekozen door de parnassim van de gemeente; de gebruikelijke manier waarop alle posities in die 38

Bodian, Hebrews of the Portuguese nation, 48-49. Seroussi, ‘New perspectives’, 300. 40 Ibidem, 299. 41 Seroussi, ‘Sefardische liturgische muziek’, 52. 42 Seroussi, ‘New perspectives’, 299. 43 Seroussi, Spanish-Portuguese synagogue music, 132. 44 Seroussi, ‘New perspectives’, 299. 45 Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 14-15. 39

10

periode werden aangesteld. In het begin had de ḥazzan behalve de taak van voorzanger ook andere bezigheden.46 Vanaf de tweede helft van de zeventiende eeuw werd de verkiezing van de ḥazzanim volgens Seroussi ‘een ingewikkelde, wat pittoresk aandoende affaire’.47 Allereerst was er vanaf dat moment sprake van een toenemende professionalisering van de functie van ḥazzan, omdat het belang van de muzikale kwaliteiten – deskundigheid en een mooie stem – even belangrijk werden als de religieuze kennis en de vroomheid van de ḥazzan.48 Daarnaast veranderde in het midden van de zeventiende eeuw de manier waarop de ḥazzan werd aangesteld: in plaats van de parnassim kregen de leden van de gemeenschap het voor het zeggen. Vanaf dat moment werd de ḥazzan gekozen door de gemeenteleden, dat wil zeggen door de leden die de finta betaalden.49 Er kan zeker gesteld worden dat dit zeer uitzonderlijk was, omdat binnen de gemeente geen andere functie op ‘democratische’ wijze door de belastingbetalende leden werd gekozen. De zes parnassim van de Mamahad – de leiders van het bestuur van de gemeenschap – werd door coöptatie gekozen: de zittende bestuursleden kozen de leden voor het volgende bestuur. Twee maal per jaar werden nieuwe bestuursleden gekozen, drie leden aan het begin van het joodse nieuwe jaar en met Pesach weer drie leden en de penningmeester. Feitelijk kwam het er op neer dat het bestuurscollege bestond uit de meest welgestelde en invloedrijke families van de gemeenschap. De Mahamad had als taken het benoemen van rabbijnen, het uitspreken van de ḥerem over ieder die de wet overtrad, het bepalen van de hoogte van de finta, het bepalen van ieders plek in de synagoge, en het zorgen voor de ordehandhaving. Niet alleen benoemden de parnassim de rabbijn van de gemeente, ook kozen zij het personeel voor alle andere functies die nodig waren in de gemeente. Des te meer was dit een uitzonderlijk fenomeen aangezien dit in andere Sefardische (en Ashkenazische) gemeenschappen niet plaatsvond. Aan het einde van het volgende hoofdstuk zal worden ingegaan op de invloed die de ḥazzanut competities hadden op de Ashkenazische buurgemeente. Wegens de uitzonderlijkheid van de op min of meer democratische wijze gekozen ḥazzanim waren deze publieke gebeurtenissen speciaal en groots. Ze brachten veel spanning met zich mee omdat rondom elke kandidaat een groep met bewonderaars werd gevormd. Deze aanhangers probeerden op verschillende wijzen de gemeente en haar leden te beïnvloeden om te zorgen dat de kandidaat die zij aanmoedigden ḥazzan zou worden. Er werd zelfs met geld gegokt voor de verkiezingsuitslag. De Mahamad probeerde elke vorm van beïnvloeding te

46

Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 15. Seroussi, ‘Sefardische liturgische muziek’, 52. 48 Seroussi, ‘Sefardische liturgische muziek’, 52. Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 15. 49 Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 15. 47

11

voorkomen met de straf van de ḥerem. In de volgende hoofdstukken zal duidelijk worden dat deze verboden niet met al te veel succes werden gehandhaafd.50 De eerste ḥazzanut competities Uit de archieven van de Portugese gemeenschap – beschikbaar in het stadsarchief van Amsterdam – blijkt dat Efraim Abarbanel de eerste ḥazzan is die op democratische wijze werd aangesteld. Dit gebeurde op de 16e van de maand Kislev in 5409, oftewel 1648.51 Circa vijf jaar na de eerste keer dat de functie van ḥazzan democratisch werd gekozen, besloten de parnassim deze wijze te verbeteren en aan te scherpen. Vanaf dat moment werden bovendien twee ḥazzanim aangesteld in de gemeente en zelfs soms drie.52 Deze verbeteringen kwamen op gang naar aanleiding van nieuw te houden verkiezingen. In dat jaar, op 22 maart 1653, was Efraim Shmuel Abarbanel overleden en werden twee nieuwe ḥazzanim verkozen uit een lijst van zeven kandidaten, namelijk Joseph Faro en Emanuel Abenatar.53 Met de feestelijke inwijding van de Esnoga in 1675 waren zij de ḥazzanim. Een volgende ḥazzanut verkiezing, vermeld door David Franco Mendes, vond plaats in 1693. Op 21 Ḥeshvan 5454 stierf Emanuel Abenatar en op 4 Adar van datzelfde jaar was David Abenatar Mello met 224 stemmen verkozen tot de nieuwe ḥazzan van de gemeente.54 Onduidelijk is wanneer Joseph Faro ophield ḥazzan te zijn. In 1708 werden twee ḥazzanim verkozen, Shmuel Rodrigues Mendes en Isaac Cohen di Lara, die naast de oudere ḥazzan David Abenatar zouden dienen.55 De Portugees-joodse kroniekschrijver David Franco Mendes maakte beschrijvingen van de competities die werden gehouden voor de verkiezingen van de nieuwe ḥazzan. Deze tonen het enthousiasme voor muziek in de Amsterdamse Portugese gemeenschap. De kandidaten, die hun publiek trachtten te imponeren, zochten met name naar nog ongepubliceerde gedichten die vrienden en lokale dichters hen met veel plezier gaven.56 Volgens Kaplan was de verkiezing van de ḥazzan een van de meest dramatische en kleurrijke gebeurtenissen van de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam.57 In de volgende hoofdstukken zullen twee verkiezingen uit de achttiende eeuw uitgebreid worden besproken. Aan het einde van de zeventiende eeuw en gedurende de achttiende eeuw groeide het representatieve karakter van de functie van ḥazzan. Om deze reden en vanwege de felle strijd die de verkiezing van ḥazzan met zich meebracht in de gemeente, waren alle ogen op de 50

Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 16. GAA 334, inv. no. 19 (Escamoth A), 257. 52 Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 16. 53 Ibidem. Zie ook David Franco Mendes, Memorias, 62. 54 David Franco Mendes, Memorias, 96. 55 Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 16. Zie ook GAA 334, inv. no. 20 (Escamoth B), 494. 56 Adler, Musical life and traditions, 21 57 Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 15. 51

12

kandidaten gericht. Er mocht geen vuiltje in de lucht zijn, anders zou dat het imago van een kandidaat kunnen beschadigen. Dit was een van de redenen waarom de kandidaten die zich aanmelden als potentiele ḥazzan getrouwd moesten zijn.58 In de verkiezingen van de ḥazzan ging het niet alleen om muzikaliteit, maar ook om de geleerdheid van de kandidaten. De meesten waren lid van de yeshiva Ets Haim en bezaten een aanzienlijke hoeveelheid religieuze kennis. De religieuze wetten benadrukten dat degene die werd gekozen tot ḥazzan ‘benemerito’ (eerzaam) en ‘grato’ (aangenaam) moest zijn.59 Niet elke ḥazzan bleek in staat zich hieraan te houden. Er zijn voorbeelden van ḥazzanim die werden gestraft omdat ze (ernstige) overtredingen hadden begaan. Zo werd op 2 december 1714 een uitspraak gedaan door de Bet Din met betrekking tot een ḥazzan van wie men schande sprak omdat zijn vrouw vreemd was gegaan. De vraag was of hij mocht aanblijven als ḥazzan. De rechtbank antwoordde uiteindelijk positief, omdat het niet zijn persoonlijke fout was, zijn vrouw had deze schande begaan. Op hemzelf was niets aan te merken.60 In de achttiende eeuw bereikte de status van ḥazzan zijn hoogtepunt. Het was een bloeiperiode van creativiteit. Vele muzikale kunstcomposities werden vervaardigd door zowel professionele componisten als door de ḥazzanim zelf. Halverwege de achttiende eeuw werd de muzikale liturgie voor het eerst vastgesteld in de Seder Ḥazzanut, die de muzikale inhoud en uitvoering van de synagoge dienst bepaalde.61 Dit alles zorgde in de achttiende eeuw voor een toenemende professionalisering van het ambt van ḥazzan. Bovendien werd dit duidelijk zichtbaar in de verhoging van het salaris van de voorzanger in die periode.62

58

Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 17. Ibidem. Zie ook noot 58. 60 Ibidem. 61 Seroussi, ‘Sefardische liturgische muziek’, 52. 62 Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 17. 59

13

2. De achttiende-eeuwse ḥazzanut competities Zoals in het vorige hoofdstuk genoemd, vond in 1708 de eerste ḥazzanut competitie van de achttiende eeuw plaats. Hoewel van deze competitie geen bronnenmateriaal is teruggevonden, zijn de andere twee ḥazzanut competities van de achttiende eeuw beter gedocumenteerd. In dit hoofdstuk zullen deze twee ḥazzanut competities worden besproken die plaatsvonden in de achttiende-eeuwse Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam. Allereerst zal nader ingegaan worden op de competitie uit 1743, daarna volgt de competitie uit 1772. Voor beide competities zal bij de volgende elementen worden stilgestaan: de aanloop naar de competitie, een beschrijving van de handschriften en drukwerken, een schets van de kandidaten en hun liederen en tenslotte een verslag van de verkiezing. Aan het einde van dit hoofdstuk wordt nog kort ingegaan op de invloed van de competities op de Ashkenazische buurtgemeente. 2.1 De ḥazzanut competitie van 1743 Er bestaan slechts enkele achttiende-eeuwse verwijzingen naar de competitie voor ḥazzan in het jaar 1743.63 Twee bronnen die deze competitie vermelden zijn afkomstig van twee achttiendeeeuwse joodse schrijvers. De eerste is de Amsterdammer Abraham Chaim Braatbard die in zijn Jiddische kroniek verschillende gebeurtenissen vastlegt in Amsterdam tussen 1740 en 1752. Hij schrijft onder andere over ‘wat er gebeurde [bij de benoeming] van een voorzanger bij de Portugees-Israëlitische Gemeente’.64 De tweede schrijver die het gebeuren rond de competities heeft opgetekend is de Portugees-joodse David Franco Mendes. Zijn kroniek over de geschiedenis van de Portugees-joodse gemeenschap, van haar ontstaan tot het jaar 1772, is een van de best bewaarde historische documenten van de gemeenschap. Hoewel het originele werk is te bezichtigen in de Ets Haim – Livraria Montezinos, is in de Studia Rosenthaliana van 1975 de Portugese transcriptie van het werk opgenomen.65 Een andere verzameling handschriften uit de Ets Haim – Livraria Montezinos van Franco Mendes’ hand maakt ook melding van de

63

In de eerder aangehaalde literatuur in dit onderzoek (zie Alder, Seroussi, Kaplan) worden de hier besproken bronnen met betrekking tot de ḥazzanut competitie van 1743 nergens aangehaald. 64 Abraham Haim Braatbard, De zeven provinciën in beroering. Hoofdstukken uit een Jiddische kroniek over de jaren 1740-1752 van Abraham Chaim Braatbard vertaald uit het Jiddisch en uitgegeven door L. Fuks (Amsterdam 1960) 126-127. 65 David Franco Mendes, Memorias do estabelecimento e progresso dos Judeos Portuguezes e Espanhoesnesta famosa citade de Amsterdam uitgegeven door L. Fuks, R. G. Fuks-Mansfeld en B. N. Teensma in: Studia Rosenthaliana, 9.2 (1975) I-II, 1-171.

14

competitie en heeft liederen opgenomen die door de kandidaten werden gezongen. 66 Een eenbladshandschrift met een vergelijkbare inhoud van een onbekende schrijver is te vinden in de Bibliotheca Rosenthaliana.67

Aanloop naar de competitie Tot het jaar 1743 functioneerden twee ḥazzanim in de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam. In de verzameling handschriften van David Franco Mendes is een lied opgenomen voor Simḥat Torah in het jaar 1739. Hieruit blijkt dat de gemeente op dat moment twee ḥazzanim had, namelijk Shmuel Rodrigues Mendes en Aaron Cohen de Lara.68 Ook Braatbard noemt deze twee ḥazzanim.69 In de zomer van het jaar 1743 werd ḥazzan Mendes ziek en zond de Mahamad hem naar Naarden om te herstellen. Dit mocht niet baten en op 20 Iyyar 5503 werd Mendes dood in bed aangetroffen.70 Volgens Braatbard bleek Cohen de Lara in de tussentijd zijn functie als ḥazzan niet alleen af te kunnen en kreeg hij tijdelijk hulp van onderwijzer Farrar.71 Nog op dezelfde dag van Mendes’ overlijden vroeg ḥazzan Cohen de Lara aan de voorzitter van de Mamahad, Jacob Jessurun Pinto, toestemming om een nieuw soort procedure te starten.72 Deze procedure bracht veel onvrede en tumult teweeg in de Portugees-joodse gemeenschap. onder hen die het niet eens waren met deze ontwikkeling werd geroddeld en geklaagd. Negentien dagen na de dood van Mendes, op 10 Sivan, maakte de Mahamad bekend dat iedereen die zich geschikt achtte voor de positie van ḥazzan kon solliciteren om mee te doen met de competitie. Daarnaast maakte de Mahamad duidelijk dat de gemeenteleden tijdens deze competitie niet mochten klappen en schreeuwen. Met andere woorden, ze moesten zich rustig houden. Bovendien werd een verbod opgesteld op het ronselen van stemmen, op straffe van een geldboete en excommunicatie. De Mahamad spoorde haar leden juist aan om: ‘votassem conforme suas Conciencias sem paixão a favor do q[ue] achassem o mais benemerito’, oftewel om te stemmen op basis van hun geweten en niet op basis van het feit wat voor hen het meest verdienstelijk zou zijn.73 Op 14 Sivan kwam de Mahamad bijeen in het huis van Jessurun Pinto – omdat hij ziek was – en kozen zij van de vijftien belangstellenden elf kandidaten uit die mochten deelnemen

66

EH 47 E 5, fols. 64r-66v. HS. ROS. PL. B40. 68 EH 47 E 5, fol. 63r. Franco Mendes, Memorias, 117. 69 Braatbard, De zeven provinciën, 126-127. 70 EH 47 E 5, fol. 64r. Franco Mendes, Memorias, 117. 71 Braatbard, De zeven provinciën, 126-127. 72 Franco Mendes, Memorias, 118. 73 Ibidem. 67

15

aan de competitie om ‘proef te zingen’ zoals Braatbard dat noemt.74 De eerstgenoemde op de kandidatenlijst komt niet voor in de te bespreken handschriften met de gezongen verzen; deze kandidaat vond het te snel om direct de volgende Sabbath als eerste te moeten zingen.75

De handschriften Elke kandidaat was een week lang – vanaf Kabalat Sabbath – de ḥazzan in alle gehouden diensten in de Esnoga. Uit de Memorias van David Franco Mendes blijkt dat elke kandidaat aan het einde van zijn week, vlak voor dat de volgende kandidaat de nieuwe week begon, een nieuw geschreven Hebreeuwse lied moest voordragen.76 Van deze nieuwe liederen gezongen tijdens de competitie zijn twee handschriften bekend. Het eerste handschrift is een plano-vel uit de Bibliotheca Rosenthaliana.77 Het is geschreven in een net Hebreeuws kwadraatschrift met zwarte inkt op kalfsperkament. Hoewel de kopiist onderaan het jaartal 5503 (oftewel 1743) heeft genoteerd, vermeldt hij zijn eigen naam niet. Het handschrift bestaat uit twaalf verzen van vier regels die verdeeld zijn over twee kolommen. Het tweede handschrift maakt deel uit van een collectie gebeden en gedichten gereciteerd in de Portugese synagogen van Amsterdam tussen 1597 en 1782, genaamd ‘kol tefillah ve-kol zemirah’, welke David Franco Mendes in 1792 verzamelde en kopieerde.78 Het eerder genoemde lied voor Simḥat Torah in 1739 – waardoor bekend is wie er op dat moment ḥazzanim waren – maakt ook deel uit van deze verzameling. Het gedeelte in dit handschrift betreffende de competitie van 1743 bestaat uit drie folia – van de in totaal 136 folia – die aan weerszijden beschreven zijn. Het handschrift is geschreven met zwarte inkt op papier in een Sefardisch cursief afgewisseld met koppen in een kwadraatschrift. Vergeleken met het handschrift uit de Bibliotheca Rosenthaliana bevat het handschrift van Franco Mendes een net iets uitgebreidere introductie. Hierin vermeldt hij de reden voor de gehouden competitie, namelijk het overlijden van ḥazzan Shmuel Rodrigues Mendes. Het handschrift uit de Bibliotheca Rosenthaliana begint slechts met: Dit zijn de liederen die gezongen zijn door de ‫אלה השירים אשר זמרו העומדי לנסות להיות ש”ץ‬ kandidaten die trachten voorzanger te zijn ]‫[שליח ציבור‬ Dit eenbladshandschrift is in zijn geheel vrij summier. Voor aanvang van elke vers staan op één regel drie zaken beschreven: op welke melodie het vers werd gezongen, door wie het was 74

Braatbard, De zeven provinciën, 127. Franco Mendes, Memorias, 118. 76 Ibidem, 119. 77 HS. ROS. PL. B40. 78 EH 47 E 5, fols. 64r-66v. 75

16

gezongen en op welke Sabbath van het jaar. In het handschrift van Franco Mendes staan deze laatste twee gegevens verwerkt in een mooie zin waarin de kwaliteiten van de kandidaat worden geprezen: verheven, eerbiedig, wijs, intelligent, aardig et cetera. Een vergelijking van de introducties ziet er als volgt uit.

David Franco Mendes schrijft: Op Sabbath Ḥukkat zong de heer Joseph de Isaac ‫בשבת חוקת שר הגביר יוסף די יצחק צרפתי‬ Sarphati dit lied, gecomponeerd door de aardige ‫השירה הזאת חברה הגביר הנחמד הסופר‬ heer, de grote schrijver, de eerbiedige, Joseph Siprut ‫המופלג כה”ר [כבוד הרב] יוסף שפרוט די‬ 79 de Gabay :‫גבאי‬ De onbekende kopiist noteert in het kort: Melodie Le-Kulkhem

Sarphati

Ḥukkat

‫חקת‬

‫צרפתי‬

‫לחן לכלכם‬

De kandidaten worden door Franco Mendes genoemd bij hun voor- én achternaam – in sommige gevallen achternamen – terwijl het handschrift uit de Bibliotheca Rosenthaliana slechts een achternaam geeft. Bovendien vermeldt Franco Mendes de volledige naam door wie het vers is gecomponeerd; een intrigerend gegeven waar in hoofdstuk drie op terug wordt gekomen. De melodie waarop de verzen zijn geschreven is blijkbaar voor hem niet dusdanig van belang om weer te geven; het handschrift uit de Bibliotheca Rosenthaliana bevat de melodie juist wel. De volgorde waarin de kandidaten en de door hun gezongen verzen zijn genoteerd, is gelijk in beide handschriften. Logischerwijs komen ook de verzen zelf overeen. Wel is er een opvallend verschil: in het handschrift uit de Bibliotheca Rosenthaliana krijgt kandidaat Rodrigues twee verzen, terwijl in het handschrift van David Franco Mendes alleen het eerste vers van deze twee aan hem is toebedeeld. In de volgende paragraaf zullen alle kandidaten en hun verzen worden langsgelopen. Ten slotte valt nog een ander verschil op tussen de twee handschriften. Het handschrift uit de Bibliotheca Rosenthaliana bevat twaalf verzen die door de tien kandidaten zijn gezongen. Het handschrift van Franco Mendes bevat daarentegen elf verzen voor de tien kandidaten. Bovendien heeft deze laatste tevens een afsluitend vierregelig vers opgenomen die Sarphati zong op zijn eerste Sabbath als assistent-ḥazzan. Hier zal later op terug worden gekomen.

79

EH 47 E 5, fol. 64v.

17

De kandidaten en hun liederen In bijlage twee zijn de Hebreeuwse teksten met vertaling van de handschriften opgenomen. 80 In deze paragraaf zullen nu de verzen (die in beide handschriften gelijk zijn) worden gegeven. Omdat de twee handschriften verschillende introducties bij de verzen hebben, wordt hier de inhoudelijke strekking van beiden samengevoegd tot een Nederlandse vertaling. In de introducties wordt in beide handschriften allereerst de Sabbath vermeld die de afsluiting vormde van de week waarop de kandidaat zijn muzikale kwaliteiten liet horen en zien aan de Portugese gemeenschap. Op deze laatste Sabbath presenteerde de kandidaat een nieuw geschreven lied. De naam van de Sabbath genoemd voor elk vers verwijst naar de parashat hashavua. Hieronder zal bij elke Sabbath in de noten worden verwezen naar de betreffende parasha. Bovendien staat in het eenbladshandschrift uit de Bibliotheca Rosenthaliana in de introductie voor elk vers een verwijzing naar de melodie van de pizmon waarop het gezongen werd. In de noten wordt bij de Hebreeuwse teksten bovendien aangegeven door welke passages uit de Tanakh de schrijvers en componisten werden geïnspireerd. Er wordt met name verwezen bij kleine en grotere constructies, soms letterlijk overgenomen, soms met een kleine wijziging. Een aantal malen wordt ook verwezen naar afzonderlijke woorden, daar waar deze niet veel voorkomen of duidelijk afkomstig zijn uit een bepaalde passage. Tien weken lang stond elke week in het teken van een andere kandidaat die zijn best deed de positie van ḥazzan te bemachtigen. Nu volgt een weergave van de tien kandidaten en de nieuw gecomponeerde liederen gezongen tijdens de afsluitende Sabbath van zijn week: Op Sabbath Koraḥ81 zong Abraham Lopes Laguna een kwatrijn met het rijmschema a-b-b-a82 dat werd gemaakt door Jacob Bashan op de melodie van de pizmon ‘El Elohim’83:

Zoals het hoort verzocht ik U Heb genade voor mij en help mij Wend U tot mij en wees mij genadig Geef mij een teken van uw goedheid

80

‫עתרתי לך יאות‬ ‫חמול עלי ועזרני‬ 85 ‫פנה אלי וחנני‬ 86 ‫עשה עמי לטובה אות‬ 84

Het gaat hier dus om EH 47 E 5, fols. 64r-66v en HS. ROS. PL. B40. Be-Midbar 16:1 – 18:32. 82 Aangezien er geen bestaande rijmschema’s bestaan, is hier geprobeerd om zo goed mogelijk de rijmklank weer te geven in een eenvoudig schema waarin de eindklanken worden weergegeven aan de hand van letters. 83 Franco Mendes verwijst ook naar deze pizmon in zijn Memorias, 117. 84 ‫עזרני‬: Tehillim 109:26, 119:86, 118:13. 85 Tehillim 25:16, 119:132, 86:16. 86 Tehillim 86:17. 81

18

Op Sabbath Ḥukkat87 zong Joseph de Isaac Sarphati een vers gecomponeerd door Joseph Siprut de Gabay op de melodie van ‘Le-Kulkhem’ en met het rijmschema a-a-b-b:

Levende God, mijn rotsvaste kracht Op U vertrouw ik en bij U zoek ik mijn toevlucht Wees met mij als ik hulp nodig heb En ontvang alstublieft mijn verzoek

89

‫ חילי‬88‫אלהים חי וצור‬ 90 ‫בך אבטח וחוסה לי‬ ‫היה עמי בעזרתי‬ ‫וקבל נא עתרתי‬

Op Sabbath Balak91 zong Joseph Gomez Silva een vers gecomponeerd door Yaḥish Foa op de melodie van ‘Be-Yom Tova’ met het rijmschema a-b-c-b: ‫ חנני נא‬92‫שוכן מרום‬ ‫ואמצא חן בעין עמך‬ ‫וקהל זה שמר לעד‬ ‫צוה עליו ברכתך‬

Hij die hoog hierboven woont, wees alstublieft genadig En ik zal goed bevallen in de ogen van Uw volk En bescherm deze gemeente eeuwig Stuur haar Uw zegeningen

Op Sabbath Pinḥas93 zong Daniel Pimentel een kwatrijn met het rijmschema a-b-a-b gecomponeerd door Aaron da Costa Abendana dat hij solo zong:

Een solo voor hem die rijdt in de steppe van God Maak aan de volken zijn grootse daden bekend De hele gemeente, volk en Israël Zing vaak samen zijn lofprijzingen

‫סולו לרוכב בערבות אל‬ ‫הודיעו בעמים עלילותיו‬ ‫כל הקהל עדה וישראל‬ ‫הרבו שירו יחד תהלותיו‬

94

Op Mattot en Masei95 zong Shlomo de Isaac Saruco een kwatrijn gedicht door Joseph Siprut op de melodie van ‘Le-Kulkhem’, dezelfde als waarop hij voor Sarphati een vers componeerde, met hetzelfde rijmschema van a-a-b-b:

Hoor, Almachtige, mijn gebeden Besteed aandacht aan de stem van mijn gebeden En zegen alstublieft met Uw goedheid

‫ תפלתי‬96‫שמע שדי‬ ‫ קול תחנתי‬97‫והסכת‬ ‫וברך נא בטובתך‬

87

Be-Midbar 19:1 – 22:1. ‫צור‬: onder andere Devarim 32:18. 89 Habakkuk 3:19. 90 Tehillim 91:2. 91 Be-Midbar 22:2 – 25:9. 92 Isaiah 33:5. 93 Be-Midbar 25:10 – 30:1. 94 Tehillim 103:7, 105:1. 95 Respectievelijk Be-Midbar 30:2-32:42 en Be-Midbar 33:1 – 36:13. 96 Job 31:35, Be-Midbar 24:4, 24:16. 97 Devarim 27:9. 88

19

‫קהלה זאת בברכתך‬

Deze gemeente met Uw zegeningen

Op Sabbath Va-Etḥannan98 zong Jacob de Isaac Senior Hendriques een kwatrijn met het rijmschema a-b-c-d en gecomponeerd door David Franco Mendes zelf, ook op melodie van ‘LeKulkhem’:

Ik hef mijn ogen op naar U, die groot en verheven is Neem mijn geest en heb oog voor mijn woorden Wees mij alstublieft genadig met vreugdezang Zegen en behoudt het ongeschonden volk

‫ לך רם נשא‬99‫עיני אשא‬ ‫ שיחי‬101‫אמץ רוחי ושעה‬ 102 ‫חנני נא חן ברננה‬ ‫ולאום טהור ברך ונצור‬

100

Op Sabbath Ekev103 zong Benjamin Dias Brandon twee verzen die hij zelf had gemaakt en gecomponeerd; de eerste op dezelfde melodie als de meeste verzen, namelijk ‘Le-Kulkhem’, en de tweede op de melodie ‘Yeshalem Shalem’. Het rijmschema bestaat uit a-b-a-b / b-c-d-c:

Aanvaard, God, de stem van mijn gebeden Die ik voor U opstelde En antwoord op al mijn vragen En verleen mij Uw genade Spreid de rotsvaste glans van Uw goddelijke geest Over het heilige volk van deze gemeente God, stem toe met daden tegen hen Vandaag een dreiging is een teken van uw goedheid

‫ קול תפלתי‬104‫רצה אל‬ ‫אשר אערוך לפניך‬ ‫ומלא כל שאלתי‬ ‫וזכני בחסדך‬ ‫ זיו שכינתך‬106‫ צור‬105‫פרשז‬ ‫על עם קדש קהלה זאת‬ ‫הואל האל עשות עמם‬ 107 ‫היום איום לטובה אות‬

Op Sabbath Re’eh108 zong David Semaḥ de Valenca een vers gecomponeerd door Jacob Bashan, die ook voor kandidaat Laguna een lied componeerde op de melodie van ‘El Elohim’, met hetzelfde rijmschema van a-b-b-a:

In de gemeente zal ik Uw naam uitspreken Geef mij antwoord, God, met al uw genade

98

Devarim 3:23 – 7:11. Tehillim 121:1. 100 Isaiah 2:12. 101 ‫שעה‬: Bereshit 4:5. 102 ‫ברננה‬: Tehilllim 100:2. 103 Devarim 7:12 – 11:25. 104 Tehillim 40:14, 119:108. 105 Job 26:9. 106 ‫צור‬: onder andere Devarim 32:18. 107 ‫אות לטובה‬: Tehillim 86:17. 108 Devarim 11:26 – 16:17. 99

20

‫בתוך קהל שמך אקרא‬ ‫ענני אל ברוב חסדך‬

‫תשו חני בצאן ידך‬ ‫ויודוני בקול זמרה‬

Geef genade aan schapen en geiten van Uw handen Zij zullen U danken met een zingende stem

Op Sabbath Shofetim109 zong Eliyahu Rodrigues Lopes. In het handschrift uit de Bibliotheca Rosenthaliana staan twee verzen geschreven die Rodrigues zong, een op de melodie ‘Be-Yom Tova’ met het rijmschema a-b-a-b en een op de melodie van ‘Le-Kulkhem’ die verder gaat met het rijmschema c-d-d-c. In het handschrift van Franco Mendes staat alleen het eerste vers geschreven dat werd gecomponeerd door de al eerder genoemde Joseph Siprut:

In de tempel van God, dorp en schapen en geiten Tot geschenken zullen mijn gebeden leiden Ik vraag U, laat dit een uur zijn van hemelse genade Hij zal mijn vragen ontvangen

‫במקדש אל כפר וצאן‬ ‫לשי אוביל תפלתי‬ 110 ‫אבקש נא בעת רצון‬ ‫יקבל את שאלותי‬

Het gekozen volk voor allen zal God zegenen met alle zegeningen Zoals de sterren aan de hemel en ook zoals het zand Ontelbaar zullen jullie nakomelingen zijn

‫סגולי עם לכלכם‬ ‫יברך אל בברכת כל‬ 111 ‫ככוכבי רום וגם כחול‬ ‫לאין מספר לזרעכם‬

Op Sabbath Ki Teẓe112 zong Shmuel de Oheb als laatste een kwatrijn opgesteld door Shimos Mendes da Silva en met het rijmschema a-b-b-a:

Met een zingende stem en ik zal niet ophouden Naar God te komen met mijn gebeden Hij zal mijn stem met vragen horen En Hij zal worden geheiligd en Hij zal groot zijn

‫בקול זמרה ולא אחדל‬ ‫לבוא אל אל בתפלתי‬ ‫הוא ישמע את קול שאלתי‬ ‫ויתקדש ויתגדל‬

De verkiezing voor ḥazzan Na de tien intensieve en vreugdevolle weken waarin elke week een andere kandidaat zijn stem en muzikaliteit ten gehore bracht, zouden op 12 Elul de verkiezing worden gehouden. De gebeurtenis werd echter vertraagd, omdat veel ‘velhos’ (de oudere en gewichtige mannen van de gemeente) voor twee ḥazzanim wilden stemmen. Een groot deel van de Mahamad was het hier niet mee eens. Ondertussen gingen de leden gestaag door met roddelen, stemmen winnen en vurig discussiëren. Smeekbedes, donaties, autoritaire toespraken en bedreigingen waren aan het orde van de dag, ondanks het verbod van de Mahamad hierop. De favoriete kandidaten waren Laguna, Gomez en Brandon. Met name de ‘vriendjespolitiek’ van de velhos was enorm. 109

Devarim 16:18 – 21:9. Tehillim 69:14. 111 Bereshit 22:17. 112 Devarim 21:10 – 25:19.a 110

21

Bovendien trachtten zij andere gemeenteleden over te halen om aan hen toestemming te verlenen de assistent-ḥazzan uit te kiezen.113 Uiteindelijk bereikten de velhos op 28 Elul een compromis met de Mahamad. Omdat deze leden belangrijk waren in de gemeente, had de Mahamad hen nodig en kwam hen tegemoet. Het was uiteindelijk kandidaat Joseph de Isaac Sarphati die door de oudere mensen werd benoemd tot de assistent-ḥazzan.114 In de documenten van de Portugese gemeente staat hij volgens historicus Leo Fuks inderdaad genoteerd als hulpvoorzanger.115 Zoals eerder genoemd, bevat Franco Mendes’ ‘kol tefillah ve-kol zemirah’, na de liederen voor de ḥazzanut competitie van 1743, een vers dat werd gezongen door Sarphati ter ‘overwinning’. Dit vers met rijmschema a-b-b-a zong Sarphati op zijn eerste Sabbath als assistent-ḥazzan en werd gecomponeerd door Jacob Bashan, die ook voor een aantal kandidaten van de ḥazzanut competitie verzen had geschreven116:

Dank aan God voor hulp aan de armen Want Hij beantwoordde de stem van onze gebeden En voor dit volk op alle dagen Genade genade voor jullie tot in de eeuwigheid

‫אודה לאל לדל מסעד‬ ‫כי השיב קול תפלותי‬ ‫ולעדה זאת בכל ימי‬ 117 ‫חן חן אתן לעולמי עד‬

Uit de Memorias van David Franco Mendes komt niet naar voren op welke dag de verkiezing voor de ḥazzan uiteindelijk plaats heeft gevonden. In totaal brachten 384 leden hun stem uit op een van de kandidaten: slechts een persoon stemde op Semuel Oheb, Selomoh Saruco kreeg twee stemmen, op Benjamin Diaz Brandon werd 51 maal gestemd, Abraham Lopes Laguna kreeg 148 stemmen en Joseph Gomez Silva had duidelijk de voorkeur met 182 stemmen. Vreemd genoeg heeft Franco Mendes geen ‘winnaarslied’ voor Gomez Silva opgenomen in zijn handschrift. Circa een jaar na het begin van de competitie, op 11 Iyyar 1744, stierf Aaron Cohen de Lara, de andere ḥazzan van de Portugees-joodse gemeenschap.118 Volgens Braatbard ontstonden toen weer onenigheden en ruzies in de gemeente omdat vele leden tegen Gomez gekant waren, die nog maar net zijn positie als ḥazzan had verworven. David da Pinto, de voorzitter van de Mahamad, maakte zich sterk om Gomez als ḥazzan te behouden. De verhoudingen in de gemeente werden er niet beter op. Uiteindelijk werd dit alles beslecht door de tegenstanders van 113

Franco Mendes, Memorias, 119. Ibidem, 119. 115 Braatbard, De zeven provinciën, 126, noot 97. 116 EH 47 E 5, fol. 66v. 117 ‫עולמי עד‬: Isaiah 45:17. 118 David Franco Mendes maakt hierover in zijn Memorias geen opmerking over. Wel noemt hij in Nissan van dat jaar dat Lara zich onwel voelde. 114

22

Gomez, die het voor elkaar kregen om Sarphati in plaats van de positie van assistent-ḥazzan een vaste aanstelling als ḥazzan te bezorgen.119 Voor de vacature van ḥazzan werd dit maal dus geen nieuwe competitie georganiseerd. Franco Mendes heeft ook voor deze gelegenheid, dat Sarphati een vaste aanstelling kreeg, een gedicht opgenomen in zijn ‘kol tefillah ve-kol zemirah’. De eerste Sabbath direct na het overlijden van Cohen de Lara werd Sarphati in zijn positie van ḥazzan benoemd en zong hij twee verzen met rijmschema a-a-b-b / c-d-d-c, die werden gecomponeerd door Jacob Bashan120:

Ik dank U, mijn rotsvaste burcht Met al uw goedheid koos U mij Om U te bezingen met mijn lofprijzingen In Uw tempel met mijn gebeden Deze gemeente van U zal haar vlag hijsen Vermenigvuldig hun fortuin, altijd hun kracht Stop hun leugens voor hun aankopen Reken hen te goede

122

‫ משגבי‬121‫לך אודה צור‬ ‫ברוב טובך בחרת בי‬ ‫לשרתך בתהלתי‬ :‫במקדשך בתפלתי‬

‫קהלך זה דגלם תרים‬ ‫תרבה הונם תמיד אונם‬ ‫תשבית מונם לפני קונם‬ 123 ‫לטובה יהיו נזכרים‬

Mogelijk was Franco Mendes een fervent Sarphati-aanhanger, hij nam zowel de verzen op die Sarphati zong bij dienst aanstelling als assistent-ḥazzan als toen hij een vaste aanstelling kreeg. Voor de echte winnaar van de ḥazzanut competitie van 1743 heeft hij geen ‘winnaarslied’ opgenomen. Wellicht was dit een stille hint die duidelijk maakt welke kant Franco Mendes koos in de onenigheden binnen de gemeente.

2.2 De ḥazzanut competitie van 1772 Net als voor de competitie voor ḥazzan in het jaar 1743, geldt voor de competitie van 1772 dat we niet veel bronnen tot onze beschikking hebben.124 De kroniek van David Franco Mendes over de geschiedenis van de Portugees-joodse gemeenschap, van haar ontstaan tot het jaar 1772,

119

Braatbard, De zeven provinciën, 126-127. EH 47 E 5, fol. 67v. 121 ‫צור‬: onder andere Devarim 32:18. 122 Tehillim 59:10. 123 Verwijzing naar Nehemiah 5:19. 124 In de eerder aangehaalde literatuur in dit onderzoek (zie Alder, Seroussi, Kaplan) worden de te besproken plano’s uit de Bibliotheca Rosenthaliana en de Ets Haim – Livraria Montezinos met betrekking tot de ḥazzanut competitie van 1772 nergens genoemd. Wel halen Kaplan, Salomon en Adler de beschrijving van de competitie van 1772 van Franco Mendes aan: zie Kaplan, ‘‫’פסקים מבית הדין‬, 16-17; Salomon, ‘Joseph Jesurun Pinto’, 24; Adler, Musical life and traditions, 22-23. 120

23

bevat gelukkig nog net de competitie.125 Franco Mendes heeft in zijn ‘kol tefillah ve-kol zemirah’ – de collectie gebeden en gedichten gereciteerd in de Portugese synagogen van Amsterdam tussen 1597 en 1782 – net als voor de competitie van 1743, tevens liederen opgenomen voor de volgende ḥazzanut competitie van de achttiende eeuw.126 Daarnaast bevinden zich in de Bibliotheca Rosenthaliana twee eenbladshandschriften en een eenbladsdruk die liederen bevatten van deze competitie.127 De bronnen hebben een vergelijkbare inhoud en zullen allen uitgebreid besproken worden in dit hoofdstuk.

Aanloop naar de competitie Zoals we in het eerste deel van dit hoofdstuk hebben gezien, won Joseph Gomez Silva de ḥazzanut competitie van 1743. In eerste instantie was Joseph de Isaac Sarphati benoemd als assistent-ḥazzan, maar mocht hij een jaar later al de plek van ḥazzan Aaron Cohen de Lara innemen. In de loop der jaren kregen zij verschillende ouderdomskwaaltjes met het gevolg dat ene Aron de David Hamis af en toe moest worden ingezet om te assisteren. De velhos van de Portugees-joodse gemeenschap beloonden hem ten slotte voor deze inzet door hem op 10 Ḥeshvan in het jaar 1771 te belonen met de positie van assistent-ḥazzan.128 Op 5 Nisan 5532 (1772) stierf ḥazzan Joseph de Isaac Sarphati. Onder begeleiding van ḥazzan Gomez Silva en assistent-ḥazzan David Hamis werd hij naar de begraafplaats Beth Haim gebracht.129 Dertig jaar eerder, na het sterven van Cohen de Lara, werd de positie van ḥazzan overgedragen aan de toen nog maar net verkozen assistent-ḥazzan Sarphati. Maar nadat Isaac Sarphati gestorven was, werd de net aangestelde assistent-ḥazzan David Hamis niet benoemd tot vaste ḥazzan. Uit de Memorias van David Franco Mendes blijkt geen enkele twijfel noch strijd over het feit dat er verkiezingen moesten worden uitgeroepen. Circa een maand na het sterven, op zondag 7 Iyyar, maakte de Mahamad de vacature bekend voor de positie van ḥazzan: ‘Havendo N[osso] S[enhor] recolhido p[ar]a sim o Haz[an] Josseph Haim de Is[hac] Sarfatim e pretendendo os S[enhore]s do M[aha]m[a]d se ocupe seu Lugar, notificão a todos os que se acharem capazes de Exercello entreguem Suas petições aos S[enhore]s do M[aha]M[a]d te dom[in]go prox[i]mo ao mais tardar, q[ue] depois disso não serão admetidos.’130

125

Franco Mendes, Memorias. EH 47 E 5, fols. 114r-117. 127 HS. ROS. PL. A14, HS. ROS. PL. B5 en ROS. EBL. B2. 128 Franco Mendes, Memorias, 142. 129 Ibidem, 144. 130 Ibidem. 126

24

De kandidaten kregen precies een week de tijd om hun sollicitatie in te dienen. Op de daaropvolgende woensdag (17 Iyyar) kwam de

Mahamad bijeen om de sollicitaties te

beoordelen. Zij liet zeven kandidaten toe tot de ḥazzanut competitie.131 Net als bij de competitie van dertig jaar eerder bracht elke kandidaat een week lang tijdens alle diensten in de Esnoga zijn muzikaliteit en stem ten gehore. De week begon telkens met de dienst van Kabalat Sabbath. Ook nu weer gaf elke kandidaat aan het einde van zijn week, vlak voordat de volgende kandidaat het stokje overnam, een voordracht van een nieuw geschreven Hebreeuws lied op nieuw gecomponeerde muziek.132 Wat opvalt in de beschrijving van Franco Mendes is de grote toestroom van niet alleen Portugese joden, maar ook van hun Ashkenazische buren en zelfs christelijke Amsterdammers. Op de Sabbathsdiensten vulden zij de grote Esnoga tot op elke zit- en staanplaats. Hoewel de ‘tudescos’ – de Portugese benaming voor de Ashkenazische joden – normaal niet in het schip van de synagoge mochten zitten, vertrapten zij op een Sabbath zes opzichters die bij houten barrières stonden om orde te houden. De Ashkenazische mannen zochten hun weg naar de middelste gangpaden van de Esnoga om daar vervolgens plaats te nemen. Volgens Franco Mendes waren er gedurende de weken van de ḥazzanut competitie, tijdens de ochtenddiensten van maandag en donderdag, zelfs meer Portugees-joodse vrouwen in de synagoge aanwezig dan op een winterse Sabbath ochtend.133 Franco Mendes beschrijft bovendien hoe de kandidaten gedurende deze weken de Esnoga verlieten. Elke kandidaat was omringd door een groep van bewonderaars als hij door de deuren van de synagoge naar buiten stapte. Sefardische en Ashkenazische jongens stonden hand in hand langs de trottoirs aan beide zijden van de straten – als een hekwerk – zodat de kandidaten door de drukte heen hun weg konden vinden naar huis. Elke keer als er een kandidaat langs kwam, werd door de menigte gejuicht en gejoeld. De hele wijk werd overgenomen door deze ‘alborotarão’, oftewel herrieschoppers.134 Zowel voor omstanders als voor de leden van de gemeenschap moet het een groot spektakel zijn geweest om dit te aanschouwen.

De handschriften en drukwerken Over de competitie van ḥazzan in 1772 staan er meer bronnen met liederen tot onze beschikking dan over de competitie van 1743. Zo zijn er drie handschriften en twee drukwerken voor deze competitie teruggevonden. Allereerst beschikt de Bibliotheca Rosenthaliana over twee zo goed 131

Franco Mendes, Memorias, 144. Ibidem, 145. 133 Ibidem. 134 Ibidem, 145-146. 132

25

als identieke handschriften.135 Kopiist Jekutiel ben Isaac Sofer vervaardigde deze ongeveer een jaar na de wedstrijd, in 1773. Beide zijn kalfsperkamenten plano-vellen van gelijke grootte. Het perkament van een van de handschriften (HS. ROS. PL. A14) is ietwat vergeeld en vervuild. De tekst is geschreven met zwarte inkt in een net Sefardisch kwadraatschrift van twee maten. De achttien verzen van vier regels zijn verdeeld over drie kolommen. In hetzelfde jaar kwam een eenbladsdruk tot stand op initiatief van Joseph Yisrael Milo en Moshe de Shlomo Levi Maduro.136 Zoals geschreven staat, was het voor hen een mitzvah om de kosten voor het drukken op zich te nemen. Het blad kwam ter perse door Gerard Johan Janszoon in het huis van Yisrael Mondovi en werd gedrukt met zwarte inkt op papier in een Sefardisch kwadraatschrift in twee maten. De druk bestaat uit vijftien verzen van vier regels die verdeeld zijn over twee kolommen en gedrukt in een gegraveerde decoratieve lijst. Tenslotte bevat Franco Mendes’ ‘kol tefillah vekol zemirah’ naast de handgeschreven Hebreeuwse liederen ter gelegenheid van de competitie voor ḥazzan tevens een ingeplakte druk van een folio met verzen voor de winnaar van de competitie.137 Zoals gezegd zijn de twee eenbladshandschriften uit de Bibliotheca Rosenthaliana zo goed als identiek, zowel wat betreft het materiaal, de opmaak als de inhoud. Dit niet verwonderlijk, omdat het kopieën zijn die door dezelfde kopiist zijn vervaardigd. Tussen de twee handschriften zijn slechts een paar verschillen van orthografische aard te noemen: drie maal is een woord met net een andere letter geschreven. Daarnaast wordt onderaan de plano’s duidelijk dat de kopiist de handschriften niet klakkeloos wilde kopiëren. In de laatste zin van beide handschriften, waar het jaartal wordt gegeven, kon de kopiist zijn creativiteit kwijt. De zinnen zijn net even wat anders geformuleerd.

HS. ROS. PL. A14: In het jaar: van de Heer van de hemelse machten, ‫י”י הושיע‬ gelukkig de mens die op U vertrouwt, Heer, schenk de koning de overwinning, antwoord ons wanneer wij U aanroepen

138

‫בשנת י”י צבאות אשרי אדם בטח‬ .‫ לפ”ק‬139‫המלך יעננו ביום קראנו‬

HS. ROS. PL. B5: In het jaar: gelukkig de mens die vertrouwt op de Heer 135

140

‫בשנת אשרי הגבר אשר שם ה” מבטחו‬ .‫לפ”ק‬

HS. ROS. PL. A14 en HS. ROS. PL. B5. ROS. EBL. B2. 137 EH 47 E 5, fols. 114r-116v is handgeschreven, fol. 117 is de bijgevoegde druk. 138 Tehillim 84:13. 139 Tehillim 20:10. 140 Tehillim 40:5. 136

26

De totale waarde van de letters is echter wel gelijk en komt op hetzelfde jaar 5533 (1773) uit. De eenbladsdruk uit de Bibliotheca Rosenthaliana verschilt wat betreft opmaak van de bovengenoemde handschriften. De verzen in de eenbladsdruk zijn in twee kolommen gegeven, terwijl de verzen in de handschriften in drie kolommen staan. De handschriften zijn geschreven op perkament, anders dan de druk die van papier is gemaakt. Bovendien staan in de eenbladsdruk de verzen in een decoratieve lijst genoteerd. Het handschrift van Franco Mendes maakt deel uit van een grotere verzameling handschriften en heeft sowieso een verschil in opmaak, de verzen zijn verdeeld over drie folia die aan beide zijden beschreven zijn. De volgorde waarin de kandidaten en hun bijbehorende liederen staan genoteerd, is in de eenbladsdruk en het handschrift van Franco Mendes gelijk. Deze volgorde is anders dan die van de eenbladshandschriften. Echter, als we het handschrift in plaats van per kolom van boven naar beneden, van links naar rechts zouden lezen, is het wel gelijk aan de anderen. Lettend op de chronologie van de Sabbath moet de volgorde in de eerste twee genoemde werken de juiste zijn geweest. De inleidende zinnetjes voor elke kandidaat en zijn liederen zijn in de twee handschriften en de druk uit de Bibliotheca Rosenthaliana hetzelfde. Voor het handschrift van Franco Mendes geldt dat de inhoudelijke strekking hiervan gelijk is, maar er is wel sprake van net iets ander woordgebruik.

In de Bibliotheca Rosenthaliana handschriften en druk staat: Voor de verheven heer Yosef Benveniste – ‫להגביר הנעלה יוסף בנוינישתי יצ”ו [ישמרהו צורו‬ God behoede hem. ]‫ויחיהו‬ Op de Sabbath Be-Midbar; ‫בשבת המדבר‬

Terwijl Franco Mendes is zijn handschrift schrijft: Op Sabbath Be-Midbar opende met een lied ‫בשבת במדבר פתח בשיר הגביר הנחמד יוסף בנוינישתי‬ de aardige heer Yosef Benveniste dit vers, ‫הרביעית הזאת חברה היקר והנעלה הח” [החכם] כה”ר‬ gecomponeerd door de geliefde en verheven, :‫[כבוד הרב] יעקב חי ישראל‬ wijze, eerbiedige Yaakov Hai Israel: Net als bij de ḥazzanut competitie van 1743 is Franco Mendes uitgebreider in zijn inleidende zinnen dan in de andere werken. Hij heeft een verwijzing naar de dag van de Sabbath in de zin verwerkt in tegenstelling tot de andere twee handschriften en de druk – hier staat deze verwijzing in de regel eronder. Bovendien vermeldt Franco Mendes ook hier weer de volledige naam van de componisten van de verzen, terwijl dit gegeven in de andere werken niet

27

voorkomt. Anders dan in een aantal handschriften voor de ḥazzanut wedstrijd van 1743 staat in geen van deze handschriften de melodie bij de verzen vermeld. Lettend op de paar orthografische verschillen in de eenbladshandschriften van de Bibliotheca Rosenthaliana, valt op dat de eenbladsdruk sterker lijkt op HS. ROS. PL. B5. Tussen het handschrift van Franco Mendes en de andere werken bestaan ook enkele orthografische verschillen. Daarnaast zijn er enkele kleine tussenzinnetjes die wel in de eenbladshandschriften staan en niet voorkomen in de eenbladsdruk en Franco Mendes’ handschrift, en vice versa. Zo wordt in de eenbladsdruk en in het handschrift van Franco Mendes vermeld dat de nieuw aan te stellen ḥazzan in de plaats komt van de overleden Joseph de Isaac Sarphati.141 In de eenbladshandschriften zijn tot slot drie verzen opgenomen voor de winnaar van de competitie die in de eenbladsdruk niet zijn opgenomen. Aan het handschrift van Franco Mendes is een eenbladsdruk toegevoegd met precies deze drie verzen voor de winnaar. De druk met deze verzen geplakt in ‘kol tefillah ve-kol zimrah’ is door dezelfde personen gefinancierd, gedrukt en uitgegeven als de eenbladsdruk met de nieuwe verzen van de zeven kandidaten. Ook staat er het volgende onderaan:

De woorden van hem die het goede vraagt voor de kroon van Israël, de gekozene ḥovshi

:‫נאם דורש טוב לנז”י [נזר ישראל] הנבחר חפשי‬

Letterlijk betekent ‘ḥovshi’ hij die een vrij man is. David Franco Mendes ondertekent meerdere van zijn gedichten met dit woord. Het kan gezien worden als zijn pseudoniem. De kans is daarom aanzienlijk dat hij de schrijver is van de verzen in deze druk. Sofer schrijft onderaan zijn eenbladshandschriften dat deze door hem is geschreven ter herinnering aan het laatste geslacht, dus ook deze laatste ‘winnaarsverzen’. De vraag is echter of de tekst en het vers ook door hem zelf zijn vervaardigd of dat het slechts door hem was gekopieerd. De twee gedrukte stukken zijn niet samengevoegd tot één eenbladsdruk, zoals wel is gedaan op de handschriften. Hoewel beide eenbladsdrukken in 1773 – dus pas na de wedstrijd en de verkiezingen – verschenen, was mogelijk de ene druk net iets eerder ter perse gegaan dan de ander. Bovendien is het nog maar de vraag welke werken eerder tot stand kwamen, met andere woorden wie kopieerde van wie? Mogelijk schreef David Franco Mendes als eerste het winnaarslied, waarna kopiist Sofer de twee eenbladshandschriften vervaardigde. Hiervan werden later twee verschillende drukken gemaakt. Vice versa is ook denkbaar. David Franco Mendes verzamelde en kopieerde zijn handschrift pas later, dus de kans is groot dat hij de

141

28

Voor andere verschillen zie bijlage 2.

verzen overschreef van de eenbladsdruk of van de eenbladshandschriften; bovendien voegde hij de door hem geschreven winnaarsverzen er in druk aan toe.

De kandidaten en hun liederen Net als in het vorige hoofdstuk geldt dat in bijlage twee de Hebreeuwse teksten met een vertaling van de handschriften is opgenomen.142 Ook nu weer is in noten verwezen naar passages die gebaseerd zijn op verzen uit de Tanakh. Omdat de introducties per handschrift en druk verschillen, is er voor gekozen om de inhoudelijke strekking in het Nederlands weer te geven. De verzen die in deze paragraaf worden getoond, zijn in alle handschriften zo goed als gelijk.143 Op Sabbath Be-Midbar144 zong Joseph Benveniste dit kwatrijn gecomponeerd door Jacob Ḥai Israel met het rijmschema a-a-b-b:

Ik bad met heel mijn hart Aan God, mijn rots en burcht Hij zal jullie gebeden ontvangen En ik zal gunst vinden in jullie ogen

146

‫לבי‬-‫תחנתי בכל‬ ‫ ומשגבי‬145‫לאל סלעי‬ ‫יקבל את תפלתכם‬ ‫ואמצא חן בעיניכם‬

Op Sabbath Be-Ha’alotkha147 zong Joseph Jessurun Pinto twee liederen met het rijmschema a-ba-b / c-d-c-d die David Franco Mendes componeerde:

Luister God, hij die de harten test Een nieuw lied zal ik zingen voor Uw naam En geef mij genade en gunst Dit is de tijd in de ogen van Uw volk Heilig volk, Almachtige Hij zal aan jullie nog duizenden zoals jullie toevoegen. En spoedig zal hij jullie herinneren en jullie bevrijden

‫ בוחן‬148‫ לבבות‬.‫הקשב אל‬ ‫שיר חדש אזמר לשמך‬ ‫ותנני לחסד ולחן‬ ‫ בעיני עמך‬149‫זאת העת‬ ‫עדה קדושה אל נורא‬ ‫יוסף עליכם עוד ככם‬ ‫ ומהרה‬.‫אלף פעמים‬ ‫יפקוד וגם יגאל אתכם‬

142

Het gaat hier dus om EH 47 E 5, fols. 114r-166v, HS. ROS. PL. A14, HS. ROS. PL. B5, ROS. EBL. B2. 143 De Hebreeuwse tekst van ROS EBL. B2 wordt hier weergegeven. Voor kleine orthografische verschillen met de andere handschriften en drukken zie bijlage 2. 144 Verwijzing naar parashat hashavua. Hier Be-Midbar 1:1 – 4:20. 145 Tehillim 42:10. 146 Tehillim 59:10. 147 Be-Midbar 8:1 – 12:16. 148 Divrei ha-Yamim 1 28:9. 149 Verwijzing naar Koheleth 3:1-17.

29

Op Sabbath Shelaḥ Lekha150 zong Haim Joseph Piza de volgende liederen, die Isaac de Elihau HaCohen Belinfante voor hem maakte. Het rijmschema is anders dan voorgaande liederen, in het eerste couplet de regels in tweeën zijn gesplitst. Het rijmschema ziet er als volgt uit: (a-)a-b(c-)c-(b-)b151 / a-d-d*-d152 / a-d-d*-d153 / e-f-e-f.

Koning der wereld Met een aangenaam lied Luister naar mijn stem Om U te dienen

verheven en groot ik zal zingen voor U vol van verlangen in Uw tempel

‫נשא ורם‬ ‫לך‬-‫ארנן‬ ‫מלא חפצי‬ ‫בהיכלך‬

155

‫מלך עולם‬ ‫בנועם שיר‬ ‫שמעה קולי‬ ‫לשרתך‬

154

Wend alstublieft Uw hart naar het bijzondere volk Heilige gemeente van Talmud Torah Kijk naar mij met een oog van mededogen De goedheid van hun pracht is voor mij een schuilplaats

‫הטה נא לב סגלי עם‬ ‫קהל קדוש תלמוד תורה‬ ‫ בי בעין חמלה‬-‫יביטו‬ 156 ‫חסדה הודם עלי סתרה‬

Antwoord hen als beloning Het stille leven is vol van licht Rust, vreugde en al het goede Waak voor en verlos van alle problemen

‫השב להם כתגמולם‬ ‫חיי השקט מלא אורה‬ ‫טובה‬-‫ חדוה וכל‬157‫שלוה‬ 158 ‫צרה‬-‫שמרה ופדם מכל‬

Ontvang goedschiks het gebed van vertrouwen In de ogen van God en zijn Almachtige pracht En Zijn genade zal ons leiden en zij zullen vruchtbaar leven Met eer en veel glorie en verdubbelde gunsten

‫תקבל ברצון תפלת אמונים‬ ‫בעיני אלהים ונורא תהלות‬ ‫וחסדו יצום ויחיו דשנים‬ ‫בכבוד והון רב וטובות כפולות‬

Op Sabbath Koraḥ159 zong Aaron Touro deze kwatrijnen met het rijmschema a-b-a-b / c-d-c-d, die David Franco Mendes op zijn verzoek componeerde:

Hoog verheven is God, mijn machtige redder Vandaag zal ik juichen van vreugde 150

161

‫ עוז ישועתי‬160‫אל נשגב‬ 162 ‫היום תרון לשוני רון‬

Be-Midbar 13:1 – 15:41. Tussen haakjes staat de ‘binnenrijm’ waar de eerste en tweede kolom op elkaar rijmen. Omdat de tweede regel geen binnenrijm heeft, is deze er niet in opgenomen. 152 Het * geeft aan dat de rijm net iets anders is (la in plaats van ra), maar wel in dit schema past. 153 Idem (hier va in plaats van ra). 154 Onder andere Tehilim 10:16. 155 Isaiah 2:12. 156 ‫עלי סתרה‬:Devarim 32:28. 157 Tehillim 122:7. 158 ‫צרה‬-‫ פדם מכל‬verwijzing naar Tehillim 78:42. 159 Be-Midbar 16:1 – 18:32. 160 Isaiah 33:5. 161 Tehillim 140:8. 162 Verwijzing naar Tehillim 51:14 en 132:16. 151

30

Aan U houd ik vast, laat mijn gebed voor U zijn als reukwerk van de hand van Aaron Zegen dit volk zodat U groot zal zijn. Geef gehoor aan vele ontelbaren. En haar stem zal U behagen. Mozes en de eerst geofferde stier

‫אוחיל תכון תפלתי‬ ‫ על ידו אהרן‬163‫כקטרת‬ ‫עדה זאת בעבור גדלך‬ ‫ הרבה לאין מספר‬.‫ברך‬ ‫ ותיטב לך‬.165‫הטה אזנך‬ 166 ‫ משה ומשור פר‬.‫קולה‬

164

Op Sabbath Ḥukkat167 zong David de Emanuel da Silva het volgende lied die zijn broer Abraham da Silva voor hem componeerde met het rijmschema a-a-a-a / b-c-b-c:

Aanvaard, God, mijn redder mijn gebeden zoals een geschenk Wees met mij als ik hulp nodig heb bij het vervullen van mijn vraag En ook met alles, zoals het zand van de zeeën Zegen onze hulp Met eer, met kapitaal, met vele dagen En met het komen van onze Messias

169

‫ אל ישועתי‬168‫רצה נא‬ ‫ תפלתי‬.‫כמו מנחה‬ ‫היה עמי בעזרתי‬ ‫למלא את שאלתי‬

‫ כחול ימים‬.‫וגם בכל‬ ‫תברך את עזרתנו‬ ‫ ברוב ימים‬.‫ הון‬.‫בכבוד‬ ‫ועם ביאת משיחנו‬

Op Sabbath Balak170 zong Abraham de Joseph Gomez Silva dit lied met rijmschema (a-)a-b-(c)c-b171 dat David Franco Mendes op zijn verzoek voor hem componeerde:

Hij die heilig en groot is, bescherm Abram Luister en hoor mijn vreugdevolle stem En met al jouw genade, God, geef aan jouw dienaar kracht. Om mijn gemeente te behagen

‫ מגן אברם‬.‫קדש ורם‬ ‫הקשב ושמע קול רנתי‬ ‫ תן אל עבדך‬.‫וברוב חסדך‬ ‫ למצוא חן בקהלתי‬.‫עוז‬ 172

Op Sabbath Pinḥas173 zong Shlomo HaCohen Faro deze liederen van de hand van Elishev Natanel Sarphati met rijmschema a-b-a-b / c-c-c-c / d-e-e-e:

163

‫תכון תפלתי כקטרת‬: Tehillim 141:2. ‫לאין מספר‬: Divrei Ha-Yamim 1 22:4. 165 Onder andere Tehillim 86:1, 88:3, 71:2. 166 ‫ותיטב ליהוה משור פר‬: Tehillim 69:31. 167 Be-Midbar 19:1 – 22:1. 168 Tehillim 119:108. 169 ‫ אל ישועתי‬: Isaiah 12:2. 170 Be-Midbar 22:2 – 25:9. 171 Tussen haakjes staat de ‘binnenrijm’ van de twee delen waaruit de eerste en derde regel bestaan. 172 Bereshit 15:1. 173 Be-Midbar 25:10 – 30:1. 164

31

Antwoord naar mijn stem voor Zijn welzijn En ook als stem van Cohen in Uw tempel Zij zullen Uw naam prijzen met mijn lippen In lied en zangstem in Uw heilig huis De levende God zal jullie gebeden horen Hij zal de pracht en weelde bij jullie aristocraten verheffen Hij zal de eer van de Rabbijn en jullie wijzen vergoten Verleng met zegeningen jullie goede jaren Heer van de wereld, U zal ik danken Op mij is Uw genade op mij Ik vertrouw op U, geef gratie In de ogen van hen die mijn woorden horen

‫ענה לקולי אל כלשלומה‬ ‫וגם כקול כהן במקדשך‬ ‫יפארו שמך שפתי נא‬ ‫בשיר וקול זמרה בבית קדשך‬ ‫ תפלתכם‬174‫ישמע אלהים חי‬ ‫ישגיב הדר ופאר אצילכם‬ ‫ישגיא כבוד הרב וזקניכם‬ ‫תרבו בברכות טוב שנותיכם‬ ‫אדון עולם לך אודה‬ ‫עלי רוב חסדך עלי‬ ‫בך אבטח תנה חני‬ ‫בעיני שומעי מלי‬

De verkiezing voor ḥazzan Op 21 Tammuz van het jaar 5532 (1772) boog de Mahamad zich tot middernacht over de verkiesingsprocedure. Zij besloten dat de ‘Jehidim fintad[o]s’ – de belasting betalende leden – op 28 Tammuz tussen 9 en 12 uur ‘s ochtend en ‘s middags tussen 2 en 6 uur in de kamer van de Mahamad konden stemmen. Elke stemgerechtigde kreeg een gedrukt stembiljet met daarop acht namen: die van de zeven kandidaten en de naam van Aaron David Hamis Vaz, de assistentḥazzan die op dat moment in functie was.175 Net als met de competitie voor de positie van ḥazzan dertig jaar eerder vonden in de weken voorafgaand aan de verkiezing acties en campagnes plaats met het doel mensen over te halen te stemmen op een bepaalde kandidaat. Ondanks waarschuwingen van de Mahamad en de rabbijnen op straffe van excommunicatie werden er opzienbarend veel stemmen geronseld.176 Hoewel de Mahamad wilde dat de winnaar werd gekozen op grond van morele deugden en vroomheid, kozen de leden toch voor de meest indrukwekkende zanger.177 Favorieten voor de positie van ḥazzan waren Haim de Joseph Piza, David de Emanuel da Silva en de assistent-ḥazzan David Hamis Vaz. Twee zich terug om onbekende redenen.178 Op de dag van de verkiezing kregen de stemgerechtigde leden in groepjes van vier toegang tot de kamer van de Mahamad. Door het bijzijn van een opzichter ging het er binnen rustig aan toe. Alles werd afgehandeld volgens de regels zoals opgesteld tijdens de ḥazzanut competitie van 1743. Toch was het volgens Franco Mendes op straat en in de huizen van de leden helemaal niet vredig, veroorzaakt door strijd en verdeeldheid onder de verschillende groepen gemeenteleden 174

‫אלהים חי‬: Isaiah 37:4. Franco Mendes, Memorias, 146. 176 Ibidem, 146-147. 177 Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 160 178 Ibidem, 147. 175

32

die duidelijk toonden welke kandidaat zij aanhingen. Om fraude tegen te gaan werd tijdens het Minḥa-gebed de doos met stemmen verzegeld en bewaakt door een opzichter. Ondanks de verschillende verboden op het ronselen en kopen van stemmen, besloot de Mahamad het door de vingers te zien en werd uiteindelijk niemand gestraft.179 De uitslag van de verkiezing was als volgt. Slechts een persoon stemde op Selomoh HaCohen Faro, Aaron Touro kreeg vier stemmen, acht mensen stemden op Haim de Joseph Piza en op Abraham de Joseph Gomez Silva stemden zes personen. Aaron de David Hamis Vaz kreeg honderdtachtig stemmen en David de Emanuel da Silva won met 203 stemmen. Zeventien leden onthielden zich van een stemming, wat een totaal van 419 stemgerechtigde leden betekent. In de twee eenbladshandschriften van Jekutiel ben Isaac Sofer is een lied van dank opgenomen voor de winnaar David de Emanuel da Silva. Aan het handschrift ‘kol tefillah vekol zimrah’ van Franco Mendes is een eenbladsdruk gevoegd met precies deze drie verzen voor de winnaar. Dit ‘winnaarslied’ met rijmschema a-b-a-b / c-d-c-d / d-e-d-e gaat als volgt:

Een lied van dank Dat wordt gezongen voor de Heer omdat het goed is omdat zijn genade er voor de wereld is. De intelligente en wijze en aardige jongeman David de Emanuel da Silva – God behoede hem. Op de dag van zijn inwijding en op de dag van de vreugde in zijn hart. Op de dag dat hij als voorzanger is gekozen in de heilige gemeente van de Portugezen. Offeren van hun lof, hun geschenken en hun bijdragen voor het gouden altaar in de heilige hekhal. De herinnering van de zielen, dit huis van de levende God, gebedshuis Talmud Torah hier in Amsterdam Op de 16e van de maand Menachem in het jaar Dezelfde David de Emanuel da Silva de kroon van Israël, God behoede hem

‫מזמור לתודה‬ . ‫אשר שר ליי” כי טוב כי לעולם חסדו‬ ‫המשכיל ונבון הבחור הנחמד דוד די‬ .]‫עמנואל דא סילוא ה”י [השם ישמרה‬ ‫ ביום נבחר‬.‫ביום חנכתו ויום שמחת לבו‬ ]‫לשליח ציבור בק”ק [קהל קדוש‬ ‫ להקריב את שבחי”הם‬. ‫הספרדים‬ ‫מנחותיהם ונדבותיהם על מזבח הזהב‬ ‫ ה”ן [הזכרת‬. ‫אשר בהיכל קדשו‬ ‫נשמות] זה בית אלהים חיים בית תפלה‬ ‫תלמוד תורה אשר באמשטרדם איע”א‬ ‫בי”ו לחדש מנחם שנת ה”ה דויד די‬ ‫עמנואל דה סילוה נז”י [נזר ישראל] י”ץ‬ ‫[ישמרהו צורו] לפ”ק‬ ‫תהלה לאלהינו‬

Lof aan onze God

Dank aan God, de burcht van mijn leven Die in het hart van Zijn volk gaf Mij te kiezen vanuit een competitie van broers Om te zingen en te zegenen met Zijn naam

‫אודה לאל מעוז חיי‬ ‫אשר נתן בלבב עמו‬ ‫לבחור בי מקרב אחי‬ ‫ברך בשמו‬-‫לשרת ול‬

In het bijzijn van heel Zijn volk

Op deze dag, de dag van mijn inwijding En inwijding van jullie gebedshuis 179 180

180

‫נגדה נא לכל עמו‬

‫ביום זה יום חנכתי‬

Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 147. Tehillim 116:14, 116:18.

33

‫וחנוך בית תפלתכם‬ ‫ לו בשמחתי‬181‫אהלל‬ ‫ואתחנן בשלותכם‬

Prijs ik Hem met mijn vreugde En ik zal smeken voor jullie rust Voor Zijn dienaar is dit gebed

De goede God is de rots van jullie kracht De naam Talmud Torah zal worden verheven Hij zal jullie vermenigvuldigen en zegenen En jullie behoeden van al het kwade

‫ולעבדו זו תפלה‬ 183

‫ מעזכם‬182‫האל הטוב צור‬ ‫ירומם שם תלמוד תורה‬ ‫הוא ירבה ויברך אתכם‬ ‫ צרה‬- ‫וישמרכם מכל‬

De winnaar van de 1772 competitie werd ‘s middags begeleid naar de Esnoga door een grote hoeveelheid mensen en onder begeleiding van muziek: ‘A tarde foi acompanhado a Esnoga com m[ui]tos velhos da nação o d[it]o Hazan, muitos bons Jehidim e Congreg[ante]s, e innumeravel plebe, assim da nossa nação como dos Tudescos, precedido de Dous trompet eyros, 2 Cornos de Cassa, e 2 Hotbois; Abrirãose as portas mayores da Esnoga, q[ue] 25 estava atestada de Tudescos que atropelarão os guardiões, estando o K[ahal] K[ados] cantando de seu propio motivo varios Psalmos e Pizmonim.’184 Zowel Sefardische joden als Ashkenazische joden waren afgekomen op deze vreugdevolle inwijding. Zij werden begeleid door twee trompetten, twee hoorns en twee hobo’s. Terwijl men verschillende psalmen en pizmonim zong, gingen de grote deuren van de Esnoga open en drong een grote massa mensen de synagoge binnen.

2.3 Invloed op de Ashkenazische gemeenschap Zoals we hebben kunnen lezen, beoefende de ḥazzan een van de belangrijkste functies in de Amsterdamse Portugees-joodse gemeente. In deze gemeente was dit veel meer het geval dan in andere gemeenschappen in de West-Europese Sefardische diaspora. De Amsterdamse ḥazzanut competities waren een uitzonderlijk fenomeen. Ook in Ashkenazische gemeenten was dit een onbekend gebeuren. Desondanks lijkt het erop dat de enerverende ḥazzanut competities van de Amsterdamse Portugese joden wel enige invloed hebben gehad op hun joodse buurgemeente. Zoals boven beschreven, mengden sommige Ashkenazische joden zich in de feestvreugde van de competities en waren zij erbij wanneer een kandidaat in de Esnoga moest zingen. Bovendien is er sprake van twee gebeurtenissen mogelijk mede ontstaan onder invloed van de

181

Tehillim 56:5, 11. ‫צור‬: onder andere Devarim 32:18. 183 Nehemiah 8:10. 184 Franco Mendes, Memorias, 148. 182

34

gebeurtenissen in de Portugees-joodse gemeenschap. Zo brak er in 1709 een hevige ruzie uit in de Ashkenazische gemeenschap tussen de aanhangers van twee ḥazzanim. Het verhaal gaat als volgt: de uit Kalisz afkomstige Arjeh Leib, die op dat moment ḥazzan was in de Ashkenazische gemeente, kreeg onenigheid met Jehiel Michel, een rivaliserende ḥazzan afkomstig uit Lublin. Deze laatste had een vernieuwing bedacht voor de synagogedienst, namelijk een trio met een assistent-ḥazzan en een contrabas. Ḥazzan Leib was het hier blijkbaar niet mee eens en beide ḥazzanim kregen een groep leden achter zich staan die de strijd met elkaar aanging.185 Het andere verhaal speelt zich aan het einde van de achttiende eeuw af. Toen in 1786 Shmuel Katz, de ḥazzan van de Ashkenazische gemeente van Amsterdam, overleed, zou zijn zoon als de nieuwe ḥazzan worden aangesteld. Een meerderheid van de gemeente was echter tegen zijn zoons benoeming en er waren vele andere kandidaten die deze functie op zich wilden nemen. Naar aanleiding van deze kwestie ontstond onenigheid in de gemeente. De leden groepeerden zich ieder rondom de eigen kandidaat, net als tijdens de ḥazzanut competities in de Portugees-joodse gemeente. Hoewel de hulp van de autoriteiten werd ingeroepen, hielp dit niet. Toen Moshe Glogau hoorde van de vacante positie, meldde hij zich aan. In eerste instantie werd ook hij niet met open armen ontvangen, maar na enige druk van zijn achterban werd hij uiteindelijk aangesteld als ḥazzan.186 Hoewel in de Amsterdamse Ashkenazische gemeente geen verkiezingen werden gehouden zoals in de Portugees-joodse gemeente, blijkt uit deze kwestie dat de leden van de Ashkenazische gemeente wel degelijk enige invloed konden uitoefenen. Door hun toedoen werd niet de zoon van de oude ḥazzan, maar Glogau genoemd tot de nieuwe voorzanger van de gemeenschap. Het gerucht van Glogau’s fijne en aangename stem raakte snel verspreid en hij werd ten slotte met veel spektakel ingewijd. Voor deze inwijding werden verschillende gedichten geschreven. Een voorbeeld hiervan is een Hebreeuws gedicht uit de Bibliotheca Rosenthaliana dat in 1786 werd geschreven door Moses ben Judah Piza.187

185

Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 160. A.M. Habermann, ‘‫’פרשת גדולותו של ר” משה גלוגא‬, Tazlil 9 (Jeruzalem 1969) 109-123, aldaar 109. 187 HS. ROS. PL. B67. L. Fuks en R.G. Fuks-Mansfeld, Hebrew and Judaic manuscripts in Amsterdam public collections ; I Catalogue of the manuscripts of the Biblioteca Rosenthaliana, University Library of Amsterdam (Leiden 1973) no. 333. 186

35

3. Culturele uitingen in Portugees-joodse gemeente van Amsterdam De ḥazzanut competities kunnen worden gezien in de brede context van culturele uitingen binnen de Portugees-joodse gemeente van Amsterdam. De competities zijn verbonden aan de culturele wereld van theater, concerten, literatuur en poëzie. Deze plekken vormen een sociaal equilibrium voor de joodse en de niet-joodse wereld. Hier krijgt het bom judezmo – besproken in het eerste hoofdstuk – haar vorm.

Toneel, literatuur en poëzie De Portugees-joodse elite hield zich vast aan aristocratische manieren. Zij woonden in prachtige grachtenpanden en hechtten aan kunst, zeldzame boeken en handschriften. Niet alleen kwam deze culturele waardering voort uit hun Iberische achtergrond, maar het was hen ook te doen om de christelijke elite waarmee zij in contact stonden. De Portugees-joodse elite wilde hun christelijke buren imponeren met een waardig beeld van zowel het jodendom als van hun aristocratische manier van leven.188 Sommigen van de joodse burgerlijke elite fungeerden als weldoeners van niet-joodse auteurs en kunstenaars om zo in bredere kring naam te maken. Bovendien droegen zij sterk bij aan de stimulering van kunst en literatuur in joodse kring. Hun gevoel voor esthetiek oefenden zij uit op de hele gemeenschap.189 In het verlengde van de vroegmoderne Spaanse cultuur namen theater, toneel en opera een prominente plaats in binnen de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam.190 Ook onder niet-joodse Amsterdamse bourgeoisie kwam toneel in zwang als een nieuw soort amusement. In de Portugees-joodse gemeenschap traden toneelgroepen, operazangers en musici op bij families thuis die hiervoor groot publiek uitgenodigden. Dit gebeurde zowel uit gewoonte als voor speciale gelegenheden.191 De liefde voor theater blijkt uit verschillende historische bronnen. Het is bekend dat een aantal Portugese joden aan het einde van de zeventiende eeuw een pakhuis huurden voor Spaanstalige theatervoorstellingen. In 1708 werd bovendien het Amsterdamse stadsbestuur om officiële toestemming gevraagd op woensdagen – dan was de schouwburg gesloten – in de Amsterdamse stadsschouwburg Spaanse komedies te mogen opvoeren, zoals zij de negen jaar daarvoor gewend waren te doen.192 Hiervoor werd geen toestemming gegeven uit angst dat de Portugese joden dan op andere dagen niet meer naar de

188

Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 158. Ibidem. 190 H. den Boer, La literatura Sefardi de Amsterdam (Alcalá de Henares 1996) 146-153. 191 Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 158-159. 192 Bodian, Hebrews of the Portuguese nation, 94. 189

36

schouwburg zouden komen. Het is bekend dat zij vaak in de schouwburg naar voorstellingen kwamen kijken, ook bezochten sommigen frequent de Amsterdamse opera.193 De rabbijnen van de gemeenschap – voor wie de religieuze waarden centraal stonden – kunnen niet zeer enthousiast zijn geweest over dit soort vermaak. Volgens historica Miriam Bodian is het een weerspiegeling van hun realisme en menselijkheid dat zij de opvoeringen van Spaanse drama’s niet verboden.194 Zoals we eerder in het eerste hoofdstuk zagen, was het gebruik van de synagoge als plaats voor dit soort festiviteiten verboden. De blijmoedige en artistieke gewoonten van Iberische oorsprong die diep waren geworteld in de gemeente werden getolereerd, maar niet in de heilige ruimtes. In een ietwat meer besloten kring vonden culturele uitingen plaats in academias en literaire sociëteiten. In de academias – zoals de in 1676 opgerichte Academia de los Sitibundos (academie van de dorstigen) en Academia de los Floridos (academie van de begaafden) uit 1685 – stond de Spaanse taal en literatuur centraal.195 Deze academies leken in hun organisatie en doelstelling op de literaire academies in het zestiende- en zeventiende-eeuwse Spanje die verbonden waren met het leven van de adel aan het hof.196 Een groot deel van de burgerlijke elite van de Portugees-joodse gemeenschap, zoals de parnassim, artsen en intellectuelen, nam deel aan deze seculiere bijeenkomsten. In de academias hield men zich bezig met een grote verscheidenheid aan literaire activiteiten; van het schrijven van proza en poëzie, intellectuele spelletjes (raadsels) tot competities in spreekvaardigheid.197 De nadruk lag meer op de welsprekendheid dan op de inhoudelijke kant van de stukken. Voor veel Portugese joden waren deze academies een mogelijkheid om in contact te blijven met de Iberische cultuur uit hun verleden.198 Volgens hispanist Harm den Boer moeten deze literaire activiteiten echter niet gezien worden als een teken van heimwee, maar eerder als een teken van succes: de academias hangen nauw samen met de aristocratische levensstijl die de Portugees-joodse elite er aan het einde van de zeventiende eeuw en begin achttiende eeuw op nahield.199 De Spaanse en Portugese literatuur van de Amsterdamse Portugese joden weerspiegelt volgens Den Boer duidelijk de sociale aspiraties van haar elite. Tussen de tweede helft van de zeventiende en de eerste helft van de achttiende eeuw bloeide de Spaans- en Portugeestalige literatuur van de Amsterdamse Portugese joden. Den Boer toont aan dat de Amsterdamse 193

Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 158-159. D.M. Swetschinski Portuguese Jewish merchants of seventeenth century Amsterdam. A social profile (Proefschrift Brandeis University 1979) 71-73. 195 Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 157. Den Boer, La literatura, 137, 142. 196 Kaplan, From Christianity to Judaism, 286-288. 197 S. Berger en I.E. Zwiep, ‘Epigones and the formation of new literary canons. Sephardi anthologies in eighteenth-century Amsterdam’, Studia Rosenthaliana 40 (2007/2008) 147-158, aldaar 152. 198 Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 157. 199 Den Boer, La literatura, 135-146. 194

37

Portugees-joodse schrijvers, zoals de eerder genoemde Daniel Levi de Barrios, tegelijkertijd Spaanse en Portugese literatuur vervaardigden voor een eigen joods publiek, als voor een nietjoods publiek.200 De literaire werken zonder een specifiek joods karakter hebben betrekking op personen of gebeurtenissen buiten de Portugees-joodse gemeenschap. Hiertoe behoren werken die betrekking hebben op geschiedenis, mythologie of religie – zonder naar jodendom of christendom te verwijzen – of zijn lofzangen op katholieke vorsten en edelen. Deze werken weerspiegelen een hang naar een wereldse, Iberische status en geven volgens Den Boer een verlangen weer naar status en naar een herwonnen eigenwaarde.201 De werken die in een specifiek joodse context gesitueerd zijn, hebben betrekking op personen of gebeurtenissen binnen de Portugees-joodse gemeenschap, zoals gemeenschap, zoals bruiloften, lijkzangen, apologetische teksten, lofzangen of preken gehouden in de synagoge. Deze werken geven blijk van een joodse eigenwaarde, die wel nog in de ban is van de Iberische obsessie voor zuiver bloed en adel. Daarnaast ontstaat een uniek genre van preken geschreven door rabbijnen en studenten van Ets Haim die laten zien dat de klassieke, christelijke (Iberische) cultuur en de joodse cultuur heel goed samen konden gaan met behoud van een eigen joodse identiteit.202 De Spaanse en Portugese literatuur bestemd voor een verschillend publiek maakten duidelijk deel uit van eenzelfde culturele manifestatie. Naast de academias werden aan het einde van de zeventiende- en gedurende de achttiende eeuw binnen de Portugees-joodse gemeenschap literaire sociëteiten opgericht waar de Hebreeuwse taal centraal stond. Voorbeelden hiervan zijn de Mikra Kodesh (heilige zaak) en de Amadores das Musas (liefhebbers van de muzen). De leden van deze sociëteiten hielden zich bezig met het schrijven van Hebreeuwse werken en het vertalen van Spaanse, Portugese, Franse en Italiaanse werken in het Hebreeuws. Hun intentie was: ‘to listen to God’s words and His Torah’.203 Hoewel de Amadores das Musas prioriteit gaf aan joodse onderwerpen en Hebreeuwse boeken, leefde de sociëteit niet in een isolement van de Hebreeuws joodse wereld. Volgens historicus Shlomo Berger suggereert de Portugese naam van hun sociëteit – in plaats van een Hebreeuwse naam – dat zij zich óók bezig hielden met niet-joodse literatuur en doorgaans nog hun Iberische verleden koesterden.204 Vertalingen van onder andere Franse literatuur in het Hebreeuws gaven de leden van de Amadores das Musas bovendien toegang tot een brede Europese culturele erfenis; waaronder niet alleen contemporaine Europese werken,

200

H. den Boer, ‘De Spaans- en Portugeestalige literatuur van de Sefardische joden van Amsterdam. Tussen status en identiteit’ De zeventiende eeuw 6 (1990) 152-158, aldaar 152. Zie ook Den Boer, La literatura, hoofdstuk 1. 201 Den Boer, ‘De Spaans- en Portugeestalige literatuur’, 153, 158. 202 Ibidem. 203 S. Berger, ‘Amadores das Musas’, Scripta Classica Israelica 15 (1996) 274-288, aldaar 279. 204 Berger, ‘Amadores das Musas’, 279.

38

maar ook de Griekse en Romeinse klassieken. Door middel van hun vertalingen en nabootsingen van deze werken waren de leden van de Amadores das Musas in staat hun kennis te verrijken en hun Hebreeuws te verfijnen.205 Hoewel de Hebreeuwse poëzie bedoeld was als tegenwicht tegen de Spaanse seculiere poëzie – die vol stond met niet-joodse culturele uitingen – stond ook de vorm en inhoud van hun Hebreeuwse poëzie onder invloed van Iberische en Italiaanse dichtkunst.206 De sociëteiten zochten behalve hun loyaliteit aan het Hebreeuws en de joodse traditie hun toevlucht tot buitenlandse literatuur, net als de academies van de zeventiende eeuw. In de literaire sociëteiten hield men zich, net als in de academias, bezig met verschillende literaire vormen zoals proza, redevoeringen en raadsels. Poëzie vormde slechts een klein onderdeel van de zeventiende-eeuwse culturele uitingen; het schrijven van Hebreeuwse gedichten stond toen nog niet zo centraal als de bestudering van de Torah en het volgen van de halakhah. In de achttiende eeuw werd dichten steeds geliefder binnen de Portugees-joodse gemeenschap. Hierbinnen kan ook het enthousiasme worden gezien waarmee verschillende leden van de gemeenschap de dichtverzen voor de ḥazzanut competities schreven. Waar de Hebreeuwse dichtkunst een steeds grotere aantrekkingskracht uitoefende op de Amsterdamse Portugese joden, betrof dit niet andere Sefardisch-joodse gemeenschappen in Europa. De hebraïst Albert van der Heide meent dat de waardering voor de dichtkunst verschilt per joodse gemeenschap vanwege de verscheidenheid in omgevingsfactoren. Volgens Van der Heide zijn joden zich altijd erg bewust geweest van hun positie binnen omringende culturen en is daarmee de niet-joodse omgeving essentieel geweest in de ontwikkeling van Hebreeuwse dichtkunst. Al in de zeventiende eeuw zien we onder Amsterdamse Portugese-joden enerzijds de constante aanpassing en imitatie van buitenlandse literaire vormen en anderzijds de ambitie om deze modellen te overtreffen. Zij zagen het Hebreeuws als dé taal voor literaire activiteiten omdat de taal heilig was voor hen.207 Dit komt overeen met de idealen van de eerste Amsterdamse Portugese joden die prioriteit gaven aan een onderwijssysteem waarin de Hebreeuwse taal centraal stond. In de achttiende eeuw verwerft Hebreeuwse poëzie een legitieme plek binnen de Sefardische cultuur en de Hebreeuwse taal krijgt een centrale plaatst in de gehele joodse literatuur.208 Niet alleen in de literaire sociëteiten overheerst nu de Hebreeuwse taal, maar ook in de academies.

205

Berger, ‘Amadores das Musas’, 287-288. Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 161. 207 A. van der Heide, ‘Dutch Hebrew poetry of the seventeenth century’ in: Dutch Jewish History 2 (Jeruzalem en Assen 1989) 137-152, aldaar 138-139 208 Heide, ‘Dutch Hebrew Poetry’, 141. Berger, ‘Amadores das Musas’, 276. 206

39

De synagoge als culturele broedplaats Als we terug gaan naar ḥazzanut competities zien we dat deze culturele uiting direct was verbonden met de synagoge, in tegenstelling tot bovenstaande culturele uitingen. Desondanks waren de ḥazzanut competities en de culturele uitingen buiten de synagoge sterk verbonden met elkaar en was als vanzelfsprekend sprake van wederzijdse beïnvloeding. Hoogstwaarschijnlijk was een groot deel van zowel de kandidaten van de ḥazzanut competities als van de dichters en de componisten lid van de academias en/of literaire sociëteiten. David Franco Mendes was bijvoorbeeld lid van de sociëteiten Mikra Kodesh en Amadores das Musas.209 De kennis die leden van de verschillende seculiere en religieuze genootschappen opdeden, namen zij mee in hun composities voor in de synagoge. Zo is het karakter van de (lof)gedichten die Franco Mendes schreef in zijn bundels met poëzie, brieven, responsa en vertalingen Kinor David (uit de jaren 1731-1789) en Sukkat David (uit de jaren 1751-1789)210 gelijk aan de verzen die hij schreef voor de ḥazzanut competities. Anderzijds kan volgens Kaplan worden gesteld dat hoewel de kunst van de ḥazzan voornamelijk tot de religieuze sfeer behoorde, de invloed van de ḥazzan ook zeker doorsijpelde in de seculiere cultuur.211 In de vorige twee hoofdstukken wordt het enthousiasme voor de ḥazzanut competities binnen de Portugees-joodse gemeenschap duidelijk. Bovendien blijkt uit de besproken bronnen dat vele personen betrokken waren bij de vervaardiging van nieuwe liederen voor de afsluitende Sabbath van de ronde van elke kandidaat. Met plezier werden familieleden, vrienden en sociëteitsgenoten ingeschakeld om een bijdrage te leveren, door bijvoorbeeld een gedicht te schrijven en/of muziek te componeren. Van veel schrijvers van de verzen voor de ḥazzanut competities zijn andere werken en gedichten terug te vinden in de collecties van de Bibliotheca Rosenthaliana en de Ets Haim – Livraria Montezinos. Zo bevindt zich in de eerste een verzameling van 102 grafschriften van Amsterdamse Portugese joden, gekopieerd en deels geschreven door Franco Mendes vanaf 1780, waar ook de volgende eerder genoemden aan bijdroegen. Van degeneden die bijdroegen aan de competitie van 1743 worden Joseph Siprut de Gabay, Yeḥiel Foa en Benjamin Dias Brandon genoemd; van de competitie van 1722 Elishev Natanel Sarphati en Isaac Cohen Belifante.212 Volgens historicus J.S. Silva Rosa was Joseph Siprut de Gabay een vermaard schoonschrijver en een van de voornaamste leden van Mikra Kodesh.213 Van hem zijn vele stukken overgebleven. Hij schreef onder andere in 1743 een Hebreeuws raadsel voor een 209

Zwiep, ‘An echo of lofty mountains’, 285. EH 47 B 3. EH 47 A 26. Zie hiervoor Melkman, David Franco Mendes, 40-45. 211 Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 160 212 HS. ROS. 575. Zie Fuks, Hebrew and Judaic manuscripts I, no. 445. 213 J.S. Silva Rosa, Geschiedenis der Portugeesche joden te Amsterdam 1593-1925 (Amsterdam 1925) 126. 210

40

huwelijk van Abraham ben Joseph Capadoce en Rebecca de Chaves214 en in 1744 een Hebreeuws gedicht voor het huwelijk van Jacob ben Moses de Chaves en Raḥel bat Isaac de Veiga Henriques.215 Voor dit laatste huwelijk schreef ook Jacob Bashan – die een vers schreef voor de competitie van 1743 – een raadsel.216 Voor de ḥazzanut competities werd bij de nieuw geschreven verzen ook nieuwe muziek gecomponeerd en/of samengesteld. We weten dat Abraham da Silva op nieuwe muziek een vers voor zijn broer David de Emanuel da Silva schreef, die kandidaat was voor de competitie van 1772.217 Het was niet ongewoon om van bestaande stukken muziek, nieuwe muziek te componeren. Dit zien we ook terug in de ḥazzanut competities. Naar aanleiding van deze bewerkte muziek zal nu een aantal prominente componisten worden besproken. In de ḥazzanut competitie van 1743 gebruikte Joseph Siprut de Gabay een compositie van componist Caceres, hij zette deze in een andere toonsoort en voorzag daarop een vers van tekst voor de tweede kandidaat Joseph de Isaac Sarphati. Ook de zevende kandidaat, Benjamin Dias Brandon paste de muziek van Caceres aan op twee door hemzelf geschreven kwatrijnen.218 Over deze Caceres is het volgende bekend. In de eerste helft van de achttiende eeuw was Abraham Caceres (of Casseres) een prominente componist.219 Zijn naam wordt voor het eerst gevonden in 1718 als componist van de jaarlijkse viering van Lekaḥ Tov, een Amsterdamse broederschap voor studie van de Talmud. In 1726 schreef hij de muziek voor de inwijding van een nieuwe synagoge in Den Haag, genaamd Ḥonen Dal. Dat Caceres’ roem als leidend musicus van de Portugees-joodse gemeenschap ver rijkte, blijkt uit Sefer Hon Ashir (Amsterdam 1731) van de hand van de Italiaanse rabbijn en kabbalist Emanuel Hai Ricchi (1688–1743)220 waarin hij twee melodieën opnam van Caceres. In de eerder genoemde beschrijving van het feest Simḥat Torah in het jaar 1739 schrijft David Franco Mendes vol lof over hem.221 Het liturgische gedicht van Moses Luzzatto Le’el Elim222 was door Caceres op muziek gezet als een duet voor de ḥazzanim Shmuel Rodrigues Mendes en Aaron Acohen de Lara en dit werd onder zijn begeleiding in de synagoge

214

EH PL. A7. Zie L. Fuks en R.G. Fuks Mansfeld, Hebrew and Judaic manuscripts in Amsterdam public collections; II Catalogue of the manuscripts of Ets Haim/Livraria Montezinos, Sephardic community of Amsterdam (Leiden 1975) no. 317. 215 EH PL. A8. Zie Fuks, Hebrew and Judaic manuscripts II, no. 256. 216 HS. ROS. PL. A19. Zie Fuks, Hebrew and Judaic manuscripts I, no. 436. 217 Franco Mendes, Memorias, 145. 218 Adler, Musical life and tradition, 21-22. 219 Adler, Musical life and tradition, 79-84. Idem, ‘Caceres (Casseres), Abraham’, in: EJ, 330. 220 E. Gottlieb, ‘Ricchi, Raphael Immanuel ben Abraham ḥai’, in: EJ, 283. 221 Zie bijlage 2: EH 47 E 5, fol. 63r. 222 H. Krieg, ‘Le'el eeliem. Een vocale compositie van Abraham de Casseres’, Maandblad voor de geschiedenis der Joden in Nederland I (Amsterdam 1948) 67-70.

41

opgevoerd.223 Uit een Seder Ḥazzanut uit 1772 blijkt dat dit gedicht deel was geworden van de liturgie van Simḥat Torah.224 In ditzelfde handschrift is het stuk Ḥishki Ḥizki opgenomen, dat Caceres componeerde voor drie stemmen met muzikale begeleiding voor de inwijding van de Esnoga in 1675. Een derde bij ons bekende compositie van Caceres is het Ha-Mesi'aḥ Illemim voor het ochtendgebed op Sabbath en op feestdagen. Deze componeerde hij voor twee stemmen met een basso continuo en twee violen.225 Adler meent dat, voor zover kan worden afgemeten naar zijn weinig overgebleven composities, Caceres een gedegen muzikale opleiding moet hebben gehad. Hij noemt diens muziek teder. Zelfs in zijn Ḥishki Ḥizki dat gebaseerd is op een protestants koraal kiest hij voor een elegante melodische lijn. In de achttiende eeuw werden van zijn composities vele imitaties en aanpassingen gemaakt; zoals de verzen voor de ḥazzanut competities. Hetzelfde geldt voor een andere componist die gerelateerd kan worden aan de ḥazzanut competitie van 1772, namelijk: Cristiano Giuseppe Lidarti (1730- na 1793). In de tweede helft achttiende eeuw werd zijn liturgische muziek veel gebruikt.226 Hieruit blijkt nogmaals de vele niet-joodse invloeden op de Amsterdamse Portugees-joodse gemeente. Er zijn vele sporen van deze Italiaans christelijke componist te vinden in de gemeente, meer nog dan van Caceres.227 Een voorbeeld is een driedelige cantate, Bo-i Be-Shalom, dat in onbegeleide vorm behoorde tot het liturgische repertoire van de gemeenschap tijdens de diensten van Simḥat Torah en Sabbath Bereshit. Het is niet duidelijk of Lidarti een periode in Amsterdam heeft verbleven. Er bestaat slechts een handschrift waar Lidarti met naam en toenaam wordt genoemd in combinatie met de vermelding van een jaartal. David Franco Mendes noemt dit in zijn beschrijving van de ḥazzanut competitie van 1772. Hij vermeldt dat de kwatrijnen die Haim de Joseph Piza zong, geschreven waren door Isaac de Eliyahu HaCohen Belifante. Deze laatste componeerde bij de door hem geschreven tekst tevens nieuwe muziek die hij samenstelde uit de muziek van Lidarti.228 Het imiteren en aanpassen van muziek gold ook voor Franco Mendes. Van de twee verzen die hij schreef voor Aaron Touro, de vierde kandidaat, was de eerste een deel van het hallel op de muziek van Lidarti. Het gaat in dit geval om Lidarti’s muziek die Franco Mendes aanpaste aan de door hemzelf geschreven Hebreeuwse verzen voor de competitie. Desondanks meent Adler dat er verschillende andere stukken te vinden zijn waarvan het niet anders kan dan dat de teksten door Lidarti op muziek zijn gezet. Het gaat volgens hem om ‘a perfect adaption of

223

Zie bijlage 2: EH 47 E 5 fol. 63r. Franco Mendes, Memorias, 117. EH. 49 B 22. Zie Fuks, Hebrew and Judaic manuscripts II, no. 408. 225 Adler, Musical life and tradition, 79-84. Idem, ‘Caceres (Casseres)’, 330. 226 Kaplan, ‘De joden in de Republiek’, 160. 227 Adler, Musical life and tradition, 84-88. 228 Franco Mendes, Memorias, 145. 224

42

the words to the music, seeming to imply a musical composition especially created for these texts’.229 Het tweede vers dat Franco Mendes in 1772 schreef voor Aaron Touro was een nieuw kaddish waarvan de muziek was gecomponeerd door M. Mani.230 Hoewel deze laatste componist vaker in bronnen voorkomt, is het volgens Adler nog niet gelukt hem te identificeren. Waarschijnlijk was hij een Amsterdamse musicus met eenzelfde soort reputatie als Caceres, hoewel hij wel minder getalenteerd kan worden genoemd dan hem.231

Een volledige culturele manifestatie Uit de bronnen die betrekking hebben op de twee achttiende-eeuwse ḥazzanut competities wordt duidelijk dat de muzikale en literaire creativiteit verder reikte dan religie en liturgie. Het culturele leven buiten en binnen de synagoge waren met elkaar verweven. Met hun aandeel in de ḥazzanut wedstrijden droegen de leden van de academias en literaire sociëteiten bij aan de joodse liturgie van de synagogedienst. Voor de rabbijnen en parnassim waren de ḥazzanut competities wellicht een mogelijkheid om ook binnen de synagoge de niet-joodse invloeden in het culturele leven van de gemeente (die we eerder bespraken) te verbinden met het liturgische en religieuze leven en zodoende het te legitimeren. Het bom judezmo werd neergezet als een volledige culturele manifestatie waar geen enkele culturele uiting – literatuur, poëzie, toneel, liturgie et cetera – aan ontkwam. Tussen het seculiere of het religieuze werd geen onderscheid gemaakt; alles stond in dienst van een ontwikkeling met oog op Europese burgerlijkheid.232 Zoals Den Boer heeft aangetoond, behoorde de Hebreeuwse én Spaanse en Portugese literatuur tot dezelfde culturele manifestatie.233 Volgens historici Shlomo Berger en Irene Zwiep gebruikten de Portugese joden de Hebreeuwse taal om zich buiten hun vaste culturele kringen te wagen. In de tweede helft van de achttiende eeuw kwam een nieuwe Amsterdams-Sefardische canon tot stand binnen en buiten de diverse genootschappen die een nieuwe literaire identiteit weerspiegelde. Deze stroming stond voor een open seculiere oriëntatie, zonder ooit de van oudsher, religieuze traditie in gevaar te brengen.234 De eerder besproken veronderstelling van Albert van der Heide over het belang van omgevingsfactoren voor Hebreeuwse poëzie is nauw verbonden aan andere vormen van literatuur.235 De literaire sociëteiten zoals de Mikra Kodesh en Amadores das Musas zijn een

229

Adler, Musical life and tradition, 86. Voor musicologische uitleg en voorbeelden zie ibidem. Franco Mendes, Memorias, 145. 231 Adler, Musical life and tradition, 89. 232 Berger en Zwiep, ‘Epigones’, 149. 233 Den Boer, La literatura. 234 Berger en Zwiep, ‘Epigones’, 149. 235 Heide, ‘Dutch Hebrew Poetry’. 230

43

weerspiegeling van de achttiende-eeuwse niet-joodse Nederlandse culturele behoefte aan intellectuele, culturele en politieke uitwisseling. De Portugees-joodse gemeenschap doet hier aan mee in de hoop op gelijke voet te zullen staan met de christelijke elite van Europa.236 De parnassim wensten om hun culturele verhevenheid te tonen aan zowel de joodse als de nietjoodse wereld. Ook het religieuze en liturgische leven kon hieraan bijdragen. Zoals we al in het eerste hoofdstuk lazen, reflecteerde de geleidelijke ontwikkeling van de muzikale activiteiten en het muzikale repertoire van de Portugees-joodse liturgie in de Westerse Sefardische diaspora de complexe culturele identiteit van deze gemeenschappen. Zo is ook in de Amsterdamse Sefardische liturgische muziek een combinatie terug te vinden van traditionele Sefardisch-joodse muziek en van West-Europese muziek. Enerzijds waren de Portugese joden zich bewust van het verlangen onder de Portugese joden naar het creëren van een eenheid door middel van joodse traditionele muziek; anderzijds trachtten de parnassim het muzikale decorum van de protestante kerk te imiteren en zo onderdeel te worden van een grotere Europese cultuur.237 Dit gebeurde niet alleen in de officiële liturgische muziek, maar ook in culturele uitingen zoals de ḥazzanut wedstrijd.

236 237

44

Berger en Zwiep, ‘Epigones’, 151. Seroussi, ‘New perspectives’, 307.

Conclusie In dit onderzoek hebben we kennis gemaakt met een opvallend fenomeen dat, voor zover bekend, in geen andere joodse gemeenschap voorkwam. De Amsterdamse Portugese joden waren uniek in hun ḥazzanut competities. In de zeventiende en achttiende eeuw nam het professionele karakter van de functie van ḥazzan toe. Gedurende die eeuwen werd zijn positie in toenemende mate belangrijk. De ḥazzan droeg de verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling en overdracht van de liturgische muziek. In de West-Europese Sefardische diaspora zijn met de oprichting van nieuwe Sefardische gemeenten veranderingen waarneembaar in de liturgische muziek. Deze kwamen voort uit het streven naar bom judezmo; de traditionele onbegeleide liturgische muziek werd verfraaid met contemporaine West-Europese muziek. Als voorzanger in de synagogediensten had de ḥazzan niet alleen een leidende rol maar fungeerde tevens als voorbeeld. De ḥazzan moest een ongeschonden reputatie hebben, een vroom persoon zijn en over voldoende religieuze kennis beschikken. Uit de beschrijvingen van de competities wordt bovendien duidelijk dat het belang van de muzikale kwaliteiten, zoals deskundigheid en een mooie stem, voor de gemeenteleden steeds belangrijker werden. Met de toenemende professionalisering van de ḥazzan in de Portugees-joodse gemeente en de ontwikkeling van nieuwe West Sefardische liturgische muziek, kregen ook de ḥazzanut competities een centrale rol in de gemeenschap. De competities waren een fenomeen dat de hele gemeente en zelfs de christelijke en Ashkenazische buren in rep en roer bracht. Hoewel alleen de finta betalende leden mochten stemmen, hadden de competities invloed op alle gemeenteleden. Vele Portugese-joden waren aanwezig als de kandidaten hun stem lieten horen, tijdens de weken van de competitie waren de kandidaten het gesprek van de dag en voorstanders groepeerden zich om druk uit te oefenen op de stemgerechtigden. In culturele zin betekende de ḥazzanut competities veel voor de gemeenschap. Het was dé plek waar de grenzen tussen de religieuze en de literaire wereld vervaagden. Uit de bronnen over de twee achttiende-eeuwse ḥazzanut competities blijkt dat muzikale en literaire creativiteit hier samenkwam met religie en liturgie. Gemeenteleden die doorgaans hun culturele creativiteit uitten in de academias en literaire sociëteiten, deden hetzelfde met de competities in synagogediensten. Hoewel de synagoge door de parnassim en rabbijnen als een heilige plek werd beschouwd, waar doorgaans geen plek was voor culturele uitingen, stond de synagoge nu wel open voor deze vorm van culturele uitingen. De ḥazzanut competities waren een legitieme

45

verbinding tussen het religieuze liturgische leven en het culturele leven dat bol stond van nietjoodse invloeden. Aan de hand van de historische beschrijvingen en de plano’s met ‘de liederen die gezongen zijn door de kandidaten die trachtten voorzanger te zijn’ is duidelijk geworden dat de ḥazzanut competities een verbinding vormden tussen twee werelden en deel uit maakten van een volledige culturele manifestatie die bom judezmo wordt genoemd.

46

Bibliografie Primaire bronnen Bibliotheca Rosenthaliana, Bijzondere Collecties, Universiteit van Amsterdam HS. ROS. PL. A14 HS. ROS. PL. A19 HS. ROS. PL. B5 HS. ROS. PL. B40 HS. ROS. 575 Ets Haim-Livraria Montezinos, Amsterdam EH PL. A7 EH PL. A8 EH 47 A 26 EH 47 B 3 EH. 49 B 22 EH 47 E 5 Stadsarchief Amsterdam (GAA), 334: archief van de Portugees-Israëlietische Gemeente GAA 334, inv. nr. 19, 107 GAA 334, inv. no. 19, 257 GAA 334, inv. no. 20, 494

Gedrukte bronnen Bibliotheca Rosenthaliana, Bijzondere Collecties, Universiteit van Amsterdam ROS. EBL. B2 Braatbard, Abraham Haim, De zeven provinciën in beroering. Hoofdstukken uit een Jiddische kroniek over de jaren 1740-1752 van Abraham Chaim Braatbard vertaald uit het Jiddisch en uitgegeven door L. Fuks (Amsterdam 1960). Franco Mendes, David, Memorias do estabelecimento e progresso dos Judeos Portuguezes e Espanhoesnesta famosa citade de Amsterdam uitgegeven door L. Fuks, R. G. Fuks-Mansfeld en B. N. Teensma in: Studia Rosenthaliana 9.2 (1975) III, 1-171.

Literatuur Adler, I., ‘Caceres (Casseres), Abraham’, in: F. Skolnik en M. Berenbaum eds., Encyclopaedia Judaica (2e editie; Detroit e.a. 2007) 330.

47

______. Musical life and traditions of the Portuguese Jewish community of Amsterdam in the XVIIIth century (Jeruzalem 1974). Aguilar, E., en D.A. de Sola, The ancient melodies of the liturgy of the Spanish and Portuguese Jews (Londen 1857). Bar-Dayan, H., ‘Birnbaum, Eduard’, in: F. Skolnik en M. Berenbaum eds., Encyclopaedia Judaica (2e editie; Detroit e.a. 2007) 714. Berger, S., en I.E. Zwiep, ‘Epigones and the formation of new literary canons. Sephardi anthologies in eighteenth-century Amsterdam’, Studia Rosenthaliana 40 (2007/2008) 147-158. Berger, S., ‘Amadores das Musas’, Scripta Classica Israelica 15 (1996) 274-288. ______. ‘Codices Gentium: rabbi Isaac Aboab's collection of classical literature’, Studia Rosenthaliana 29.1 (1995) 5-13. Bodian, M., Hebrews of the Portuguese nation. Conversos and community in early modern Amsterdam (Bloomington 1997). Boer, H. den, La literatura Sefardi de Amsterdam (Alcalá de Henares 1996). ______.‘De Spaans- en Portugeestalige literatuur van de Sefardische joden van Amsterdam. Tussen status en identiteit’ De zeventiende eeuw 6 (1990) 152-158. Friedman, A., Lebensbilder berühmter Kantoren (Berlijn 1921). Fuks, L., en R.G. Fuks-Mansfeld, Hebrew and Judaic manuscripts in Amsterdam public collections; I Catalogue of the manuscripts of the Biblioteca Rosenthaliana, University Library of Amsterdam (Leiden 1973). ______. Hebrew and Judaic manuscripts in Amsterdam public collections; II Catalogue of the manuscripts of Ets Haim/Livraria Montezinos, Sephardic community of Amsterdam (Leiden 1975). Fuks-Mansfeld, R.G., De Sefardim in Amsterdam tot 1795. Aspecten van een Joodse minderheid in een Hollandse stad (Hilversum 1989). Gottlieb, E., ‘Ricchi, Raphael Immanuel ben Abraham Ḥai’, in: F. Skolnik en M. Berenbaum eds., Encyclopaedia Judaica (2e editie; Detroit e.a. 2007) 283. Habermann, A.M., ‘‫’פרשת גדולותו של ר” משה גלוגא‬, Tazlil 9 (Jeruzalem 1969) 109-123. Heide, A. van der, ‘Poetry in the margins. The literary Career of haham Selomoh d’Oliveyra (1633-1708)’, Studia Rosenthaliana 40 (2007-2008) 139-146. ______. ‘De geleerd in sijn kamer’, Studia Rosenthaliana 14 (1980) 228-238. ______. ‘Dutch Hebrew poetry of the seventeenth century’ in: Dutch Jewish History 2 (Jeruzalem en Assen 1989) 137-152.

48

Jessurun, E.R., ed., Talele zimrah. Being the traditional liturgical chants of the Spanish and Portuguese Jews’ congregation London (Oxford 1931). Kanter, M.R., ‘Traditional high holiday melodies of the Portuguese synagogue of Amsterdam’, Journal of musicological research 3.3 (1981) 223-257. Kaplan, Y., ‘‫ הרב והמשמעת בבית הכנסת הספרדי באמסטרדם‬,‫’הפילוסוף‬, Igeret 27 (2005) 13-16. ______. An alternative path to modernity. The Sephardi diaspora in Western Europe (Leiden 2000). ______. ‘De joden in de Republiek tot omstreeks 1750. Religieus, cultureel en sociaal leven’, in: Blom, J.C.H., R.G. Fuks-Mansfeld en I. Schöffer eds., Geschiedenis van de Joden in Nederland (Amsterdam 1995) 129-176. ______. ‘The intellectual ferment in the Spanish-Portuguese community of seventeenth century Amsterdam’, in: H. Beinart ed., The Sefardi legacy (Jeruzalem 1992) 288-314. ______. From Christianity to Judaism. The story of Isaac Orobio de Castro (Oxford 1989). ______. ‘‫הפורטוגאלית באמסטרדם‬-‫’פסקים מבית הדין של הקהילה הספרדית‬, in: J. Michman ed., Studies on the History of the Dutch Jews 5 (Jeruzalem 1988) 1-54. Krieg, H., ‘Le'el eeliem. Een vocale compositie van Abraham de Casseres’, Maandblad voor de geschiedenis der Joden in Nederland I (Amsterdam 1948) 67-70. Levie Bernfeld, T., Poverty and welfare among the Portuguese Jews in Early Modern Amsterdam (Oxford 2012). Melkman, J., David Franco Mendes. A Hebrew poet (Jeruzalem 1951). Pieterse, W.C., Daniel Levi de Barrios als geschiedschrijver van de PortugeesIsraëlietische

gemeente

te

Amsterdam

in

zijn

’Triumpho

del

govierno

popular’ (Proefschrift Universiteit van Amsterdam 1968). Rebollo Lieberman, J., El teatro alegórico de Miguel (Daniel Leví) de Barrios (Newark 1996). Salomon, H.P., ‘Joseph Jesurun Pinto (1729-1782). A Dutch hazan in colonial New York’, Studia Rosenthaliana 13.1 (1979) 18-29. Seroussi, E., Diversity within unity. Some historical aspects of Dutch synagogue music (Amsterdam 2008). ______. ‘Sefardische liturgische muziek’, in: J. Bethlehem, F. Hiegentlich, F.J. Hoogewoud eds., Gids voor onderzoek naar de geschiedenis van de joden in Nederland (Amsterdam 2000) 50-61.

49

______. Spanish-Portuguese synagogue music in nineteenth-century reform sources from Hamburg. Ancient tradition in the dawn of modernity (Jeruzalem 1996). ______. ‘New perspectives on the music of the Spanish-Portuguese synagogues in North-Western Europe’, Studia Rosenthaliana 35.2 (2001) 297-309. Silva Rosa, J.S., Geschiedenis der Portugeesche joden te Amsterdam 1593-1925 (Amsterdam 1925). ______. Een eigenhandige brief van Daniel Levi de Barrios. Bijdrage tot eene biographie van dezen dichter-geschiedschrijver (Kopenhagen 1923). ______. Iets over den Amsterdamschen opperrabbijn Isaac Aboab (Amsterdam 1913). Skolnik, F., en M. Berenbaum, Encyclopaedia Judaica (2e editie; Detroit e.a. 2007). Swetschinski, D.M., Reluctant cosmopolitans. The Portuguese Jews of seventeenthcentury Amsterdam (Londen 2000). ______. ‘Tussen middeleeuwen en gouden eeuw’, in: Blom, J.C.H., R.G. FuksMansfeld en I. Schöffer eds., Geschiedenis van de Joden in Nederland (Amsterdam 1995) 53-96. ______. Portuguese Jewish merchants of seventeenth century Amsterdam. A social profile (Proefschrift Brandeis University 1979). Zwiep, I.E., ‘An echo of lofty mountains. David Franco Mendes, a European intellectual’, Studia Rosenthaliana 35.2 (2001) 285-296.

50

Bijlage 1. Beschrijvingen handschriften HS. ROS. PL. B40 Hebreeuwse handschrift voor de competitie van ḥazzan, kopiist onbekend Amsterdam, 5503 = 1743 1 fol.

Inhoud ‫אלה השירים אשר זמרו העומדים לנסות להיות ש"צ‬ […] ‫בשנת המסת הגדלת אשר ראו עיניך לפ"ק‬

Codicologie 

1 fol.



Kalfsperkament



Zwarte inkt



341 x 225 mm



Twaalf verzen van vier regels, verdeeld over twee kolommen



Net kwadraatschrift in twee maten



Geen decoratie

Tekst Hebreeuwse gedichten ter gelegenheid van de competitie voor ḥazzan in het jaar 1743. Boven de verzen staat een verwijzing naar de Sabbath waarop het is gezongen, een verwijzing naar de melodie waarop gezongen is en de namen van de tien kandidaten: Laguna, Sarphati, Gomez, Pimentel, Saruco, Senior, Brandon (2 verzen), Valenca, Rodrigues (2 verzen), Oheb.

EH 47 E 5

Kol Tefillah ve-Kol Zimrah; verzameling gebeden en gedichten gereciteerd in de Portugese synagogen van Amsterdam van 1597 tot 1782. Verzameld en gekopieerd door David Franco Mendes. Amsterdam, 1792. 136 fols.

51

Inhoud fol. 1r: Titel: ‫ בעיר הגדולה הזאת‬/‫ של הספרדים ה”י‬/‫ הקהלות הקדושות‬/‫ נתנו בבית ה’ אלהי ישראל‬/‫קול תפלה וקול זמרה‬ ‫ אנכי הכותב דוד פראנקו‬/‫ זכרון לבני ישראל‬/‫ מיום נתישבו בה בשנת כי לא נחש ביעקב עד היום הזה‬/‫אמשטירדם‬ . ‫מינדיס יצ”ו‬ […] fol. 63r: Simḥat Torah 1739, beschrijving wie er zongen fol. 63v: aantal liederen fols. 64r-66v: liederen voor de competitie voor ḥazzan van 1743238 fol. 66v: lied voor de eerste Sabbath van ḥazzan Sarphati fols. 66v-67r: lied gezongen door ḥazzan Gomez voor Sukkot 67r-67v: lied voor de dood van ḥazzan Lara, gezongen door Sarphati […] 114r-116v: liederen voor de competitie van 1772 fol. 117r: een bijgevoegde druk van een fol. van het lied van dank gezongen door ḥazzan Emanuel da Silva […]

Codicologie 

136 fols.



Contemporaine foliëring



Papier



Zwarte inkt



130 x 83 mm



Hebreeuws Sefardisch cursief schrift afgewisseld met koppen in kwadraatschrift Spaans en Portugees contemporain cursief schrift



Titel geschreven in een gegraveerde decoratieve lijst

Tekst Fols. 64r-66v: Hebreeuwse gedichten ter gelegenheid van de competitie voor ḥazzan in het jaar 1743. Naar aanleiding van de dood van Shmuel Rodrigues Mendes op 20 Iyyar 1743. Aan het begin van elke vers staat een regel met daarin vermeld op welke Sabbath het lied werd 238

Zowel de beschrijving van dit handschriften in Fuks, Hebrew and Judaic manuscripts II, no. 448 als die op de website van de Ets Haim Manuscripts (http://www.etshaimmanuscripts.nl/portfolio/eh-47-e-05/) klopt niet. In de foliëring is de volgende fout gemaakte: fols. 64-66 zijn omgewisseld met fols. 74-76. Bovendien gaat de beschrijving maar tot fol. 90 terwijl het handschrift bestaat uit 136 fols.

52

gezongen, door welke kandidaat en door wie het lied was gecomponeerd: Abraham Lopes Laguna, gecomponeerd door Jacob Bashan; Joseph de Isaac Sarphati, gecomponeerd door Joseph Siprut de Gabay; Joseph Gomez Silva, gecomponeerd door Yeḥiel Foa; Daniel Pimentel, gecomponeerd door Aaron da Costa Abendana; Shlomo de Isaac Saruco, gecomponeerd door Joseph Siprut; Jacob de Isaac Senior Hendriques, gecomponeerd door David Franco Mendes; Benjamin Dias Brandon, gecomponeerd door hemzelf (2 verzen); David Semaḥ de Valenca, gecomponeerd door Jacob Bashan; Eliyahu Rodrigues Lopes, gecomponeerd door Joseph Siprut; Shmuel de Oheb, gecomponeerd door Shimos Mendes da Silva. Fols 114r-117: Hebreeuwse gedichten ter gelegenheid van de competitie voor ḥazzan in het jaar 1772. Naar aanleiding van de dood van Joseph Isaac Sarphati op 5 Nissan 1772. Aan het begin van elke vers staat een regel met daarin vermeld op welke Sabbath het lied werd gezongen, door welke kandidaat en door wie het lied was gecomponeerd: Joseph Benveniste, gecomponeerd door Jacob Ḥai Israel; Joseph Jessurun Pinto (2 verzen), gecomponeerd door David Franco Mendes; Haim de Joseph Piza (3 verzen), gecomponeerd door Isaac de Eliyahu HaCohen Belinfante; Aaron Touro (2 verzen), gecomponeerd door David Franco Mendes; David de Emanuel da Silva (2 verzen), gecomponeerd door zijn broer Abraham da Silva; Abraham de Joseph Gomez da Silva (2 verzen), gecomponeerd door David Franco Mendes; Shlomo HaCohen Faro (2 verzen), gecomponeerd door Elishev Natanel Sarphati.

HS. ROS. PL. A14 Hebreeuwse handschrift voor de competitie van ḥazzan, door kopiist Jekutiel ben Isaac Sofer Amsterdam, 5533 = 1773 1 fol.

Inhoud ‫אלה הם השירים אשר שוררו מדי שבת בשבתו המנוסים לעמוד ולשרת בשם יי \ להיות ש”ץ בקהלתנו המפוארה‬ ‫יע”א במקום הגביר הנעלה נעים \ זמירות ישראל יוספ די יצחק צפרתי נ”ע פה באמשטרדם \ בשנת תקבל ברצון‬ ‫לפ”ק‬ […] ‫ יקותיאל סופר בן כהר"ר יצחק סופר יצ”ו‬/ ‫תכתב זאת לזכרון לדר אחרון על ידי‬ ‫בשנת י”י צבאות אשרי אדם בטח י”י הושיע המלך יעננו ביום קראנו לפ”ק‬

53

Codicologie 

1 fol.



Kalfsperkament, vergeeld en aangetast



Zwarte inkt



472 x 321 mm



Achttien verzen van vier regels, verdeeld over drie kolommen



Net kwadraatschrift in twee maten



Geen decoratie

Tekst Hebreeuwse gedichten ter gelegenheid van de competitie voor ḥazzan in het jaar 1772. Boven de verzen staat een verwijzing naar de Sabbath waarop het is gezongen en de namen van de zeven kandidaten: Joseph Benveniste, Aaron Touro (2 verzen), Shlomo HaCohen Faro (2 verzen), Joseph Jessurun Pinto (2 verzen), David de Emanuel da Silva (2 verzen), Haim Joseph Piza (3 verzen), Abraham Gomez da Silva (2 verzen). Tot slot is een lied van dank opgenomen, gezongen door de winnaar David de Emanuel da Silva (3 verzen).

Zie ook HS. ROS. PL. B5 en ROS. EBL. B2.

HS. ROS. PL. B5 Hebreeuwse handschrift voor de competitie van ḥazzan, door kopiist Jekutiel ben Isaac Sofer Amsterdam, 5533 = 1773 1 fol.

Inhoud ‫אלה הם השירים אשר שוררו מדי שבת בשבתו המנוסים לעמוד ולשרת \ בשם יי להיות ש”ץ בקהלתנו המפוארה‬ ‫יע”א במקום הגביר הנעלה \ נעים זמירות ישראל יוספ די יצחק צפרתי נ”ע פה \ באמשטרדם בשנת תקבל ברצון‬ ‫לפ”ק‬ […] ‫בשנת אשרי הגבר אשר שם ה’ מבטחו לפ”ק‬

Codicologie 

54

1 fol.



Kalfsperkament



Zwarte inkt



472 x 321 mm



Achttien verzen van vier regels, verdeeld over drie kolommen



Net kwadraatschrift in twee maten



Geen decoratie

Tekst Hebreeuwse gedichten ter gelegenheid van de competitie voor ḥazzan in het jaar 1772. Boven de verzen staat een verwijzing naar de Sabbath waarop het is gezongen en de namen van de zeven kandidaten: Joseph Benveniste, Aaron Touro (2 verzen), Shlomo HaCohen Faro (2 verzen), Joseph Jessurun Pinto (2 verzen), David de Emanuel da Silva (2 verzen), Haim Joseph Piza (3 verzen), Abraham Gomez da Silva (2 verzen). Tot slot is een lied van dank opgenomen, gezongen door de winnaar David de Emanuel da Silva (3 verzen).

Zie ook HS. ROS. PL. A14 en ROS. EBL. B2.

ROS. EBL. B2 Hebreeuwse druk voor de competitie van ḥazzan. Op initiatief van Joseph Israel Milo en Moshe de Shlomo Levi Maduro, gedrukt door Gerard Johan Janszoon bij uitgever Israel Mondovi. Amsterdam, 5533 = 1773 1 fol.

Inhoud ‫אלה הם השירים אשר שוררו מדי שבת בשבתו המנוסים לעמוד ולשרת בשם יי \ להיות ש”ץ בקהלתנו המפוארה‬ ‫יע”א \ פה באמשטרדם בשנת תקבל ברצון לפ”ק‬ […] : ‫ וחברו משה די שלמה לוי מאדורו יצ”ו‬. ‫כמצוח ובהוצאח הגבירים יוסף ישראל מילו יצ”ו‬ ”‫בדפוס על ידי גירארר יוהאן יאנסון ובבית הבחור ישראל מונדווי יצ‬ Codicologie 

1 fol.



Papier



Zwarte inkt

55



408 x 257 mm



Vijftien verzen van vier regels, verdeeld over twee kolommen



Kwadraatschrift in twee maten



Gedrukt in een gegraveerde decoratieve lijst

Tekst Hebreeuwse gedichten ter gelegenheid van de competitie voor ḥazzan in het jaar 1772. Boven de verzen staat een verwijzing naar de Sabbath waarop het is gezongen en de namen van de zeven kandidaten: Joseph Benveniste, Joseph Jessurun Pinto (2 verzen), Haim Joseph Piza (3 verzen), Aaron Touro (2 verzen), David de Emanuel da Silva (2 verzen), Abraham Gomez da Silva (2 verzen) en Shlomo HaCohen Faro (3 verzen).

Zie ook HS. ROS. PL. A14 en HS. ROS. PL. B5.

56

Bijlage 2. Vertalingen HS. ROS. PL. B40 Dit zijn de liederen die gezongen zijn door de kandidaten die trachten voorzanger te zijn

‫אלה השירים אשר זמרו העומדים‬ ‫לנסות להיות ש”צ‬ ‫באמשטרדם‬

In Amsterdam

[rechter kolom] Melodie El Elohim

Laguna

‫קרח‬

Koraḥ

‫לגונה‬

‫עתרתי לך יאות‬ ‫חמול עלי ועזרני‬ ‫פנה אלי וחנני‬ ‫עשה עמי לטובה אות‬

Zoals het hoort verzocht ik U Heb genade voor mij en help mij Wend U tot mij en wees mij genadig Geef mij een teken van uw goedheid Melodie Le-Kulkhem

Ḥukkat

Sarphati

‫חקת‬

‫צרפתי‬

Gomez

Balak

‫בלק‬

‫גומיש‬

Pimentel

Pinḥas

‫פינחס‬

Saruco

Mattot en Masei

‫מטות ומסעי‬

Senior

Va-Etḥannan

Ik hef mijn ogen op naar U, die groot en verheven is Neem mijn geest en heb oog voor mijn woorden

‫סולו‬

‫סרוקו‬

‫לחן לכלכם‬

‫שמע שדי תפלתי‬ ‫והסכת קול תחנתי‬ ‫וברך נא בטובתך‬ ‫קהלה זאת בברכתך‬

Hoor, Almachtige, mijn gebeden Besteed aandacht aan de stem van mijn gebeden En zegen alstublieft met Uw goedheid Deze gemeente met Uw zegeningen Melodie Le-Kulkhem

‫פימניטל‬

‫סולו לרוכב בערבות אל‬ ‫הודיעו בעמים עלילותיו‬ ‫כל הקהל עדה וישראל‬ ‫הרבו שירו יחד תהלותיו‬

Een solo voor hem die rijdt in de steppe van God Maak aan de volken zijn grootse daden bekend De hele gemeente, volk en Israel Zing vaak samen zijn lofprijzingen Melodie Le-Kulkhem

‫לחן ביום טובה‬

‫שוכן מרום חנני נא‬ ‫ואמצא חן בעין עמך‬ ‫וקהל זה שמר לעד‬ ‫צוה עליו ברכתך‬

Hij die hoog hierboven woont, wees alstublieft genadig En ik zal goed bevallen in de ogen van Uw volk En bescherm deze gemeente eeuwig Stuur haar Uw zegeningen Solo

‫לחן לכלכם‬

‫אלהים חי וצור חילי‬ ‫בך אבטח וחוסה לי‬ ‫היה עמי בעזרתי‬ ‫וקבל נא עתרתי‬

Levende God, mijn rotsvaste kracht Op U vertrouw ik en bij U zoek ik mijn toevlucht Wees met mij als ik hulp nodig heb En ontvang alstublieft mijn verzoek Melodie Be-Yom Tova

‫לחן לאל אלהים‬

‫אתחנן‬

‫שיניאור‬

‫לחן לכלכם‬

‫עיני אשא לך רם נשא‬ ‫אמץ רוחי ושעה שיחי‬

57

‫חנני נא חן ברננה‬ ‫ולאום טהור ברך ונצור‬

Zegen mij alstublieft met mooie zang Zegen en behoudt het ongeschonden volk

[linker kolom] Melodie Le-Kulkhem

Brandon

Ekev

‫עקב‬

‫בראנדון‬

‫רצה אל קול תפלתי‬ ‫אשר אערוך לפניך‬ ‫ומלא כל שאלתי‬ ‫וזכני בחסדך‬

God, aanvaard de stem van mijn gebeden Die ik voor U opstelde En antwoord op al mijn vragen En verleen mij Uw genade Melodie yeshalem shalem

‫בראנדון‬

Brandon

Re’eh

‫ראה‬

Rodrigues

Shofetim

‫שפטים‬

Oheb

Ki Teẓe

Met een zingende stem en ik zal niet ophouden Naar God te komen met mijn gebeden Hij zal mijn stem met vragen horen En Hij zal worden geheiligd en Hij zal groot zijn In het jaar herinner u de grootse daden die u met eigen ogen hebt gezien = 1743

58

‫רודריגיש‬

‫רודריגיש‬

Rodrigues

‫לחן ביום טובה‬

‫לחן לכלכם‬

‫סגולי עם לכלכם‬ ‫יברך אל בברכת כל‬ ‫ככוכבי רום וגם כחול‬ ‫לאין מספר לזרעכם‬

Het gekozen volk voor allen zal God zegenen met alle zegeningen Zoals de hoogte van de sterren en ook zoals het zand Ontelbaar zullen jullie nakomelingen zijn Melodie El Elohim

‫לחן לאל אלהים‬

‫במקדש אל כפר וצאן‬ ‫לשי אוביל תפלתי‬ ‫אבקש נא בעת רצון‬ ‫יקבל את שאלותי‬

In de tempel van God, dorp en schapen en geiten Tot geschenken zullen mijn gebeden leiden Ik vraag U, laat dit een uur zijn van hemelse genade Hij zal mijn vragen ontvangen Melodie Le-Kulkhem

‫ואלינסה‬

‫בתוך קהל שמך אקרא‬ ‫ענני אל ברוב חסדך‬ ‫תשו חני בצאן ידך‬ ‫ויודוני בקול זמרה‬

In de gemeente zal ik Uw naam uitspreken Geef mij antwoord, God, met al uw genade Geef genade aan schapen en geiten van Uw handen Zij zullen U danken met een zingende stem Melodie Be-Yom Tova

‫לחן ישלם שלם‬

‫פרשז צור זיו שכינתך‬ ‫על עם קדש קהלה זאת‬ ‫הואל האל עשות עמם‬ ‫היום איום לטובה אות‬

Spreidt de rotsvaste glans van Uw goddelijke geest Over het heilige volk van deze gemeente God, stem toe met daden tegen hen Vandaag een dreiging is een teken van uw goedheid Melodie El Elohim Valenca

‫לחן לכלכם‬

‫כי תצא‬

‫אוהב‬

‫לחן לאל אלהים‬

‫בקול זמרה ולא אחדל‬ ‫לבוא אל אל בתפלתי‬ ‫הוא ישמע את קול שאלתי‬ ‫ויתקדש ויתגדל‬ ‫בשנת המסת הגדלת אשר ראו עיניך‬ ‫לפ"ק‬

EH 47 E 5

Titelpagina: ‫ בעיר‬/]‫ של הספרדים ה”י [השם ישרמו‬/‫ הקהלות הקדושות‬/‫ נתנו בבית ה’ אלהי ישראל‬/‫קול תפלה וקול זמרה‬ ‫ אנכי הכותב‬/‫ זכרון לבני ישראל‬/‫ מיום נתישבו בה בשנת כי לא נחש ביעקב עד היום הזה‬/‫הגדולה הזאת אמשטירדם‬ .]‫דוד פראנקו מינדיס יצ”ו [ישמרהו צורו ויחיהו‬ Stem van gebed en stem van gezang, gegeven in het huis van de Heer, God van Israel, de heilige gemeenten van de Sefardim – God behoede ons – in deze grote stad Amsterdam vanaf de dag dat wij ons hier vestigden in het jaar 1598 tot op deze dag. Herinnering aan het volk Israel. Ik schrijf David Franco Mendes – God behoede hem [63r] ‫בשמחה תורה שנת תצ”ט חבר הח’ [החכם] השלם אחד המיוחד שבפייטנים כמוה”רר [מורנו הרב רבי] [מורנו הרב‬ ‫רבי] משה חיים לוצאטו זלה”ה [זכרונו לחיי העולם הבא] השירים האלה לכבוד החתנים היקרים הגביר הנעלה יצחק‬ ‫ ונתנו בשיר על ידי היודע‬.‫די אברהם נוניס אינריקיס חתן תורה והגביר הנעלה אהרן די יוסף די פינטו חתן בראשית‬ ‫במסא ומלאכת הנגון החסיד והענין כה”ר [כבוד הרב] אברהם די קאסיריס ושוררו אותם בנעימות קולם יחד שלוחי‬ :‫ וכה”ר [כבוד הרב] ארהן הכהן די לארא‬:‫הצבור המפוארים והיקרים כה”ר [כבוד הרב] שמואל רודריגיש מינדיס‬ ‫ וכפתחם עמדו כל העם קהל גדול עד מאד בשתיקה ותהי שמחה גדולה בלב כל‬:‫חלקת כולם בחיים הנצחיים עד עולם‬ :‫ וישאו להם החתנים משאת ארבעים דוקא"דוס מלבד התנדבותם כמנהג החתנים‬.‫שומעם‬ Met Simḥat Torah in het jaar 1739 schreef de wijze, perfecte, enige, bijzondere, eerbiedige dichter Moshe Haim Lutzato – in herinnering van het hiernamaals – deze liederen voor de geliefde ḥatanim, de verheven heer Isaac de Abraham Nunes Henriques Ḥatan Torah en de verheven heer Aaron de Joseph de Pinto Ḥatan Bereshit. En zij gaven in zang onder begeleiding van de melodie gecomponeerd door de bekende, vrome, belangstellende en eerbiedige Abraham de Caceres, en zij zongen met fijne stemmen samen met de prachtige en geliefde ḥazzanim de eerbiedige Shmuel Rodrigues Mendes en de eerbiedige Aaron Cohen de Lara: het deel van iedereen in het eeuwige leven tot in eeuwigheid: en als jullie opening stond het hele volk, grote gemeente, in grote stilte en er zal grote vreugde zijn in het hart van hen die luisteren. En aan hen werd door de ḥatanim een geschenk gegeven van 40 dokados naast het vrijwillige gebruik als ḥatanim:239

En dit zijn de liederen die zijn gezongen van Sabbath naar Sabbath door de mensen die naar het huis van de Heer, het gebedshuis, kwamen om te trachtten te staan en te

[64r] ‫ואלה השירים שוררו מידי שבת בשבתו‬ ‫האנשים אשר באו לידי נסיון בבית ה’ בית‬ ‫תפלה לעמוד לשרת תחת השליח צבור‬

239

De liederen voor Simḥat Torah zijn hier niet opgenomen, omdat deze niet relevant zijn voor het onderzoek.

59

dienen onder de betrouwbare, wijze, verheven, bovengenoemde, eerbiedige voorzanger Shmuel Rodrigues Mendes – zaliger gedachtenis: die stierf op 20 Iyar 1743: op de avond van Sabbath Koraḥ zong Abraham Lopes Laguna dit kwatrijn gemaakt door de wijze, perfecte, eerbiedige Jacob Bashan – God hebbe zijn ziel – op zijn verzoek

Zoals het hoort verzocht ik U Heb genade voor mij en help mij Wend U tot mij en wees mij genadig Geef voor mij een teken van Uw goedheid Op Sabbath Ḥukkat zong de heer Joseph de Isaac Sarphati dit vers, gecomponeerd door de aardige heer, de grote schrijver, de eerbiedige, Joseph Siprut de Gabay

Levende God, mijn rotsvaste kracht Op U vertrouw ik en bij U zoek ik mijn toevlucht Wees met mij als ik hulp nodig heb En ontvang alstublieft mijn verzoek Op Sabbath Balak zong de heer Joseph Gomez Silva dit vers, gecomponeerd door de wijze, verheven, eerbiedige Yeḥiel Foa – God hebbe zijn ziel

Hij die hoog hierboven woont, wees alstublieft genadig En ik zal goed bevallen in de ogen van Uw volk En bescherm deze gemeente eeuwig Stuur haar Uw zegeningen

Op Sabbath Pinḥas zong de jongeman Daniel Pimentel dit kwatrijn, gecomponeerd naar zijn keuze door de wijze, eerbiedige Aaron da Costa Abendana

60

‫הנאמן הח’ [החכם] הנעלה הנ”ל [הנזכר‬ ‫למעלה] כה”ר [כבוד הרב] שמואל‬ ‫ נפטר‬:]‫רודריגש מינדיס ז”ל [זכרון לברכה‬ ‫ שר‬:‫ בליל שבת קרח‬:‫בכ’ אייר תק”ג‬ ‫ הרביעית הזאת‬:‫אברהם לופס לאגונא‬ ‫הבינה הח’ [החכם] השלם כמוה”רר [מורנו‬ ]‫הרב רבי] יעקב בשן נ”ע [נשמתו עדן‬ :‫בבקשתו‬ [64v] ‫עתרתי לך יאות‬ ‫חמול עלי ועזרני‬ ‫פנה אלי וחנני‬ :‫עשה עמי לטובה אות‬ ‫בשבת חוקת שר הגביר יוסף די יצחק‬ ‫צרפתי השירה הזאת חברה הגביר הנחמד‬ ‫הסופר המופלג כה”ר [כבוד הרב] יוסף‬ :‫שפרוט די גבאי‬ ‫אלהים חי וצור חילי‬ ‫בך אבטח וחוסה לי‬ ‫היה עמי בעזרתי‬ :‫וקבל נא עתרתי‬ :‫בשבת בלק שר הגביר יוסף גומש סילוה‬ ‫השירה הזאת חברה הח’ [החכם] הנעלה‬ ‫כה”ר [כבוד הרב] יחיאל פואה נ”ע [נשמתו‬ :]‫עדן‬ ‫שוכן מרום חנני נא‬ ‫ואמצא חן בעין עמך‬ ‫וקהל זה שמר לעד‬ :‫צוה עלימו ברכתך‬ [65r] ‫בשבת פינחס שר הבחור דניאל פימינטל‬ ’‫הרביעית הזאת חברה בבחרותו הח‬ ‫[החכם] כה”ר [כבוד הרב] אהרן דה קוסטא‬

:‫אבנדנא‬ Een solo voor hem die rijdt in de steppe van God Maak aan de volken zijn grootse daden bekend De hele gemeente, volk en Israel Zing vaak samen zijn lofprijzingen Op Sabbath Mattot en Masei zong de geliefde, eerbiedige jongeman Shlomo de Isaac Saruco dit vers, gedicht door bovengenoemde, eerbiedige Joseph Siprut – God hebbe zijn ziel

Hoor, Almachtige, mijn gebeden Besteed aandacht aan de stem van mijn gebeden En zegen alstublieft met Uw goedheid Deze gemeente met Uw zegeningen Op Sabbath Va-Etḥannan zong de aardige jongeman Jacob de Isaac Senior Hendriques dit kwatrijn dat ikzelf, David Franco Mendes, componeerde Ik hef mij ogen op naar U, die groot en verheven is Neem mijn geest en heb oog voor mijn woorden Zegen mij alstublieft met mooie zang Zegen en behoudt het ongeschonden volk Op Sabbath Ekev opende zijn mond met dit vers de wijze, verheven, eerbiedige Benjamin Dias Brandon – God hebben zijn ziel – dat hij zelf maakte en componeerde op de melodie van Le-Kulkhem God, aanvaard de stem van mijn gebeden Die ik voor U opstelde En antwoord op al mijn vragen En verleen mij Uw genade Op de melodie van Yeshalem Shalem Spreidt de rotsvaste glans van Uw goddelijke geest

‫סולו לרוכב בערבות אל‬ ‫הודיעו בעמים עלילותיו‬ ‫כל הקהל עדה וישראל‬ :‫הרבו שירו יחד תהלותיו‬ ‫בשבת מטות ומסעי שר הבחור היקר כה”ר‬ ‫[כבוד הרב] שלמה די יצחק סרוקו‬ ‫הרביעית הזאות להפייטן הנ”ל [הנזכר‬ :‫למעלה] כה”ר [כבוד הרב] יוסף שיפרוט‬ ]‫נ”ע [נשמתו עדן‬ ‫שמע שדי תפלתי‬ ‫והסכת קול תחנתי‬ ‫וברך נא בטובתך‬ :‫קהלה זאת בברכתך‬ ‫בשבת ואתחנן שר הבחור הנחמד יעקב די‬ ‫יצחק שניאור אינריקיס הרביעית הזאת‬ :‫אשר חברתי אנכי דוד פרנקו מינדיס‬ ‫עיני אשא לך רם נשא‬ ‫אמץ רוחי ושעה שיחי‬ ‫חנני נא חן ברננה‬ ‫ולאום טהור ברך ונצור‬ ]‫בשבת עקב פתח את פיו בשיר הח’ [החכם‬ ‫הנעלה כה”ר [כבוד הרב] בנימין דיאס‬ ‫בראנדון נ”ע [נשמתו עדן] הכינה וגם‬ ‫חברה הוא בעצמו לחן לכולכם‬ ‫רצה אל קול תפלתי‬ ‫אשר אערוך לפניך‬ ‫ומלא כל שאלתי‬ :‫וזכני בחסדך‬ :‫לחן ישלם שלם‬ ‫פרשז צור זיו שכינתך‬

61

Over het heilige volk van deze gemeente God, stem toe met daden tegen hen Vandaag een dreiging is een teken van uw goedheid

Op Sabbath Re’eh zong de jongeman David Semaḥ de Valenca dit vers dat gecomponeerd is door de wijze Jacob Bashan – hierboven genoemd In de gemeente zal ik Uw naam uitspreken Geef mij antwoord, God, met al uw genade Geef genade aan schapen en geiten van jouw handen Zij zullen U danken met een zingende stem Op Sabbath Shofetim zong de jongeman Eliyahu Rodrigues Lopes dit vers, gecomponeerd door rabbijn Joseph Siprut In de tempel van God, dorp en schapen en geiten Tot geschenken zullen mijn gebeden leiden Ik vraag U, laat dit een uur zijn van hemelse genade Ontvang mijn vragen Op Sabbath Ki Teẓe. Begaf zich buiten met een lied de aardige, eerbiedige jongeman Shmuel de Oheb – God behoede hem – probeerde zijn stem in dit kwatrijn die werd opgesteld voor hem door onze wijze leraar en rabbijn der rabbijnen Shimos Mendes da Silva – God hebbe zijn ziel

Met een zingende stem en ik zal niet ophouden Naar God te komen met mijn gebeden Hij zal mijn stem met vragen horen En Hij zal worden geheiligd en Hij zal groot zijn Op Sabbath Tshuva in het jaar 1744 is de eerste Sabbath voor het onthaal van de heer Joseph de Isaac Sarphati als hulp voor de ḥazzanim, opende met zang zijn mond, dit kwatrijn gemaakt door de bovengenoemde rabbijn Bashan

62

‫על עם קדש קהלה זאת‬ ‫הואל האל עשות עמם‬ ‫היום איום לטובה אות‬ [66r] ‫בשבת ראה שר הבחור דוד צמח די‬ ’‫ואלינסא השירה הזאת אשר חבר הח‬ :]‫[החכם] יעקב בשן הנ”ל [הנזכר למעלה‬ ‫בתוך קהל שמך אקרא‬ ‫ענני אל ברוב חסדך‬ ‫תשו חני בצאן ידך‬ :‫ויודוני בקול זמרה‬ ‫בשבת שופטים שר הבחור אליהו רודריגש‬ ‫לופיס השירה הזאת חברה ר" יוסף‬ :‫שיפרוט‬ ‫במקדש אל כפר וצאן‬ ‫לשי אוביל תפלתי‬ ‫אבקש נא בעת רצון‬ :‫יקבל את שאלותי‬ ‫ יצא יצא בשיר הבחור‬. ‫בשבת כי תצא‬ ‫הנחמד כה”ר [כבוד הרב] שמואל די‬ ‫שמואל אוהב ה”י [השם ישרמו] נישא את‬ ‫קולו בזמרה ברביעית הזאת אשר ערך‬ ‫אותה לפניו הח’ [החכם] השל מוה" שמוש‬ :]‫מינדיס די סולה נ”ע [נשמתו עדן‬ [66v] ‫בקול זמרה ולא אחדל‬ ‫לבוא אל אל בתפלתי‬ ‫הוא ישמע את קול שאלתי‬ :‫ויתקדש ויתגדל‬ ‫בשבת תשובה שנת התק”ד היא השבת‬ ‫הראשונה להקבלת הגביר יוסף די יצחק‬ ‫צרפתי לעזרת החזנים פתח בשיר את פיהו‬ ‫זאת הרביעית מעשי ידי הרב בשן הנ”ל‬

Dank aan God voor hulp aan de armen Want Hij beantwoordde de stem van onze gebeden En voor dit volk op alle dagen Genade genade voor jullie tot in de eeuwigheid

]‫[הנזכר למעלה‬ ‫אודה לאל לדל מסעד‬ ‫כי השיב קול הפלותי‬ ‫ולעדה זאת בכל ימי‬ :‫חן חן אתן לעולמי עד‬

[…]241

En toen stierf ook de aardige, eerbiedige heer Aaron Cohen de Lara – de kroon van Israël. Is onder hem benoemd op de 11 dag van Iyar in het jaar 1744 de aardige heer Joseph de Isaac Sarphati: en direct op de nacht van Sabbath zei hij twee verzen, die werden gemaakt en gecomponeerd op zijn vraag en verzoek door de wijze, perfecte en eerbiedige Jacob Bashan: bovengenoemd:

Ik dank U, mijn rotsvaste burcht Met al uw goedheid koos U mij Om U te bezingen met mijn lofprijzingen In Uw tempel met mijn gebeden Deze gemeente van U zal haar vlag hijsen Vermenigvuldig hun fortuin, altijd hun kracht Stop hun leugens voor hun aankopen Reken hen te goede

[67r] ‫והיה כאשר נפטר גם הגביר הנחמד כה”ר‬ ‫[כבוד הרב] אהרן כהן די לארא נז”י [נזר‬ ‫ נתמנה תחתיו בי”א‬.‫ישראל] לבית עולמו‬ ‫אייר שנת תק”ד הגביר הנחמד יוסף די‬ ‫ וישר בליל שבת אמר שתי‬:‫יצחק צרפתי‬ ‫ אשר הכין וחבר לשאלתו‬240‫רביעיות הלזו‬ ‫ולבקשתו הח’ [החכם] השלם כמוה”רר‬ ‫ נ”ע [נשמתו‬:‫[מורנו הרב רבי] יעקב בשן‬ :]‫עדן‬ [67v] ‫לך אודה צור משגבי‬ ‫ברוב טובך בחרת בי‬ ‫לשרתך בתהלתי‬ :‫במקדשך בתפלתי‬ ‫קהלך זה דגלם תרים‬ ‫תרבה הונם תמיד אונם‬ ‫תשבית מונם לפני קונם‬ :‫לטובה יהיו נזכרים‬

[…]

Dit zijn de liederen die zijn gezongen van Sabbath naar Sabbath door hen die kwamen om te proberen te staan en te zingen in de tempel om voorzanger te zijn, in onze prachtige gemeente hier in Amsterdam: in het jaar

[114r] ‫אלה הם השירים אשר שוררו מידי שבת‬ ‫בשבתו הבאים לידי נסיון לעמוד‬ ‫לשרת בקדש להיות ש"ץ בקהלתנו המפואר‬ :‫ בשנת תקבל ברצון‬:‫פה אשטירדם‬

240

Moet waarschijnlijk zijn: ‫האלו‬ Hier bevat het handschrift een gedicht voor Sukkot gezongen door Gomez Silva. Deze verzen zijn hier niet opgenomen, omdat deze niet relevant zijn voor het onderzoek. 241

63

ontvang dit goedschiks [=1772] Onder de aardige heer Joseph Isaac Sarphati – kroon van Israël – die opsteeg naar de Heer op 5 Nissan in dat jaar

‫תחת הגביר הנחמד יוסף די יצחק צרפתי‬ ‫נז”י [נזר ישראל] אשר עלה אל השאלקים‬ ‫בה’ ניסן בשנה ההיא‬

Op Sabbath Be-Midbar opende met een lied de aardige heer Joseph Benveniste dit kwatrijn, gecomponeerd door de geliefde en verheven, wijze, eerbiedige Jacob Hai Israel:

‫בשבת במדבר פתח בשיר הגביר הנחמד‬ ‫יוסף בנוינישתי הרביעית הזאת חברה היקר‬ ]‫והנעלה הח’ [החכם] כה”ר [כבוד הרב‬ :‫יעקב חי ישראל‬

Ik bad met heel mijn hart Aan God, mijn rots en burcht Hij zal jullie gebeden ontvangen En ik zal gunst vinden in jullie ogen

Op Sabbath Be-Ha’alotkha zong de wijze en intelligente – kroon van Israël in New York en Hamburg – heer Joseph Jessurun Pinto deze liederen die ikzelf componeerde

‫לבי‬-‫תחנתי בכל‬ ‫לאל סלעי ומשגבי‬ ‫יקבל את תפלתכם‬ ‫ואמצא חן בעיניכם‬ [114v] ‫בשבת בעלותך שר המשכיל ונבון נז”י [נזר‬ ‫ישראל] בני”וו יו”רק והמבורג הגביר יוסף‬ ‫ישורון פינטו השירים שחברתי אנכי‬

Luister God, hij die de harten test Een nieuw lied zal ik zingen voor Uw naam En geef mij genade en gunst Dit is de tijd in de ogen van Uw volk

‫ לבבות בוחן‬.‫הקשב אל‬ ‫שיר חדש אזמר לשמך‬ ‫ותנני לחסד ולחן‬ ‫זאת העת בעיני עמך‬

Heilig volk, Almachtige Hij zal aan jullie nog duizenden zoals jullie toevoegen. En spoedig zal hij jullie herinneren en jullie bevrijden

‫עדה קדושה אל נורא‬ ‫יוסף עליכם עוד ככם‬ ‫ ומהרה‬.‫אלף פעמים‬ ‫יפקוד וגם יגאל אתכם‬

Op Sabbath Shelaḥ Lekha zong de wijze en intelligente heer Haim eerbiedig Joseph Piza: deze liederen: gemaakt en ook gevestigd door de wijze, verheven, eerbiedige Isaac de Elihau HaCohen Belinfante

Koning der wereld Met een aangenaam lied Luister naar mijn stem Om U te dienen

64

verheven en groot ik zal zingen voor U vol van verlangen in Uw tempel

‫בשבת שלח לך שר המשכיל ונבון‬ ‫הגביר כ"ר חיים בכה”ר [כבוד הרב] יוסף‬ ’‫ הכינם וגם יסדם הח‬:‫ השירים האלה‬:‫פיזה‬ ‫[החכם] הנעלה כה”ר [כבוד הרב] יצחק די‬ :‫אליהו הכהן בלינפנטי‬ [115r] ‫מלך עולם נשא ורם‬ ‫ארנן לך‬ ‫בנועם שיר‬ ‫שמעה קולי מלא חפצי‬ :‫בהיכלך‬ ‫לשרתך‬

Wend alstublieft Uw hart naar het bijzondere volk Heilige gemeente van Talmud Torah Kijk naar mij met een oog van mededogen De goedheid van hun pracht is voor mij een schuilplaats

‫הטה נא לב סגילי עם‬ ‫קהל קדוש תלמוד תורה‬ ‫ בי בעין חמלה‬-‫יביטו‬ ‫חסדה הודם עלי סתרה‬

Antwoord hen als beloning Het stille leven is vol van licht Rust, vreugde en al het goede Waak voor en verlos van alle problemen

‫השב להם כתגמולם‬ ‫חיי השקט מלא אורה‬ ‫שלוה חדוה וכל טובה‬ :‫שמרה ופדם מכל צרה‬

Na het einde van het gebed

Ontvang goedschiks het gebed van vertrouwen In de ogen van God en zijn Almachtige pracht En Zijn genade zal ons leiden en zij zullen vruchtbaar leven Met eer en veel glorie en verdubbelde gunsten

Op Sabbath Koraḥ de wijze, intelligente, aardige jonge man Aaron Touro – God behoede hem. Dit zijn de kwatrijnen die ikzelf componeerde voor zijn eer, op zijn verzoek Hoog verheven is God, mijn machtige redder Vandaag zal ik juichen van vreugde Aan U houd ik vast, laat mijn gebed voor U zijn als reukwerk van de hand van Aaron Zegen dit volk zodat U groot zal zijn. Geef gehoor aan vele ontelbaren. En haar stem zal U behagen. Mozes en de eerst geofferde stier Op Sabbath Ḥukkat opende zijn mond met zang de aardige, wijze, intelligente, eerbiedige jonge man David de Emanuel da Silva – God behoede hem: met deze liederen: gemaakt en ook gevestigd zijn wijze en intelligent broer Abraham da Silva – God behoede hem

‫לאחר סיום התפלה‬

‫תקבל ברצון תפלת אמונים‬ ‫בעיני אלהים ונורא תהלות‬ ‫וחסדו יצום ויחיו דשנים‬ :‫בכבוד והון רב וטובות כפולות‬ [115v] ‫בשבת קרח הח’ [החכם] ונבון הבחור‬ ]‫הנחמד אהרן טוירו ה”י [השם ישרמו‬ ‫[השם ישרמו] אלה הרביעיות שחברתי‬ :‫אנשי לכבודו בבקשתו‬ ‫אל נשגב עוז ישועתי‬ ‫היום תרון לשוני רון‬ ‫אוחיל תכון תפלתי‬ ‫כקטרת על ידו אהרן‬ ‫עדה זאת בעבור גדלך‬ ‫ הרבה לאין מספר‬.‫ברך‬ ‫ ותיטב לך‬.‫הטה אזנך‬ ‫ משה ומשור פר‬.‫קולה‬ ‫בשבת חקת פתח את פוי בשיר הבחור‬ ]‫הנחמד המשכיל ונכון כה”ר [כבוד הרב‬ ‫דוד די עמנואל דה סילוה ה”י [השם‬ :‫ בשירים האלה‬:]‫ישרמו] [השם ישרמו‬ ]‫הכינם וגם יסדם אחיו הנבון והח’ [החכם‬ ‫אברהם דה סילוה ה”י [השם ישרמו] [השם‬ ]‫ישרמו‬ [116r]

65

Aanvaard, God, mijn redder mijn gebeden zoals een geschenk Wees met mij als ik hulp nodig heb bij het vervullen van mijn vraag

‫רצה נא אל ישועתי‬ ‫ תפלתי‬.‫כמו מנחה‬ ‫היה עמי בעזרתי‬ ‫למלא את שאלתי‬

En ook met alles, zoals het zand van de zeeën Zegen onze hulp Met eer, met kapitaal, met vele dagen En met het komen van onze Messias

‫ כחול ימים‬.‫וגם בכל‬ ‫תברך את עזרתנו‬ ‫ ברוב ימים‬.‫ הון‬.‫בכבוד‬ ‫ועם ביאת משיחנו‬

Op Sabbath Balak zong voor de Heer de aardige jonge man, ḥazzan van de ḥevra Abraham de Joseph Gomez Silva – God behoede hem. Deze lofprijzing en lied die ik voor hem componeerde op zijn verzoek: Hij die heilig en groot is, bescherm Abram Luister en hoor mijn vreugdevolle stem En met al jouw genade, geef God, aan jouw dienaar kracht. Om mijn gemeente te behagen

Op Sabbath Pinḥas zong de aardige jonge man Shlomo HaCohen Faro – God behoede hem – deze liederen gemaakt door de wijze, ongeschonden Elishev Natanel Sarphati – God behoede hem.

Antwoord naar mijn stem voor Zijn welzijn En ook als stem van Cohen in Uw tempel Zij zullen Uw naam prijzen met mijn lippen In lied en zangstem in Uw heilig huis Na het einde van het Arvit [avondgebed] zal het belang van de levende God toenemen De levende God zal jullie gebeden horen Hij zal de pracht en weelde bij jullie aristocraten verheffen Hij zal de eer van de Rabbijn en jullie wijzen vergoten Verleng met zegeningen jullie goede jaren Na het einde van het Shaḥarit [ochtendgebed] tot slot het

66

‫בשבת בלק שר לה” הבחור הנחמד חזן של‬ ‫החברה אברהם די יוסף גומיס סילוה ה”י‬ ‫[השם ישרמו] שבחה וזמרה הזאת שחברתי‬ :‫בבקשתו‬ ‫ מגן אברם‬.‫קדוש ורם‬ ‫הקשב ושמע קול רנתי‬ ‫ תן אל עבדך‬.‫וברוב חסדך‬ ‫ למצוא חן בקהלתי‬.‫עוז‬ [116v] ‫בשבת פינחס שר הבחור הנחמד שלמה‬ ]‫הכהן פארו יצ”ו [ישמרהו צורו ויחיהו‬ ‫[ישמרהו צורו ויחיהו] השירים האלו מעשה‬ ‫ידי החכם השלם אלישיב נתנאל צרפתי‬ ]‫יצ”ו [ישמרהו צורו ויחיהו‬ ‫ענה לקולי אל כלשלומה‬ ‫וגם כקול כהן במקדשך‬ ‫יפארו שמך שפתי נא‬ ‫בשיר וקול זמרה בבית קדשך‬ ‫אחר סיום תפלת ערבית על תושקל יגדל‬ :‫אלהים חי‬ ‫ישמע אלהים חי תפלתכם‬ ‫ישגיב הדר ופאר אצילכם‬ ‫ישגיא כבוד הרב וזקניכם‬ :‫תרבו בברכות טוב שנותיכם‬ ‫אחר סיום תפלת שחרית ע"מ אדון עולם‬

Adon Olam Heer van de wereld, U zal ik danken Op mij is Uw genade op mij Ik vertrouw op U, geef gratie In de ogen van hen die mijn woorden horen

Een lied van dank Dat wordt gezongen voor de Heer omdat het goed is omdat zijn genade er voor de wereld is. De intelligente en wijze en aardige jongeman David de Emanuel da Silva – God behoede hem. Op de dag van zijn inwijding en op de dag van de vreugde in zijn hart. Op de dag dat hij als voorzanger is gekozen in de heilige gemeente van de Portugezen. Offeren van hun lof, hun geschenken en hun bijdragen voor het gouden altaar in de heilige hekhal. De herinnering van de zielen, dit huis van de levende God, gebedshuis Talmud Torah hier in Amsterdam Op de 16e van de maand Menachem in het jaar Dezelfde David de Emanuel da Silva de kroon van Israel, God behoede hem [=1772] Lof aan onze God

Dank aan God, de burcht van mijn leven Die in het hart van Zijn volk gaf Mij kiezen vanuit een competitie van broers Om te zingen en te zegenen met Zijn naam In het bijzijn van heel Zijn volk

Op deze dag, de dag van mijn inwijding En inwijding van jullie gebedshuis Prijs ik Hem met mijn vreugde En ik zal smeken voor jullie rust Voor Zijn dienaar is dit gebed

De goede God is de rots van jullie kracht De naam Talmud Torah zal worden verheven Hij zal jullie vermenigvuldigen en zegenen En jullie behoeden van al het kwade

‫אדון עולם לך אודה‬ ‫עלי רוב חסדך עלי‬ ‫בך אבטח תנה חני‬ ‫בעיני שומעי מלי‬ [117 – gedrukt en ingeplakt] ‫מזמור לתודה‬ .‫אשר שר ליי” כי טוב כי לעולם חסדו‬ \ ‫המשכיל ונבון הבחור הנחמד דוד די‬ ‫ ביום‬.]‫עמנואל דא סילוא ה”י [השם ישרמו‬ ‫ ביום נבחר \ לשליח‬.‫חנכתו ויום שמחת לבו‬ .‫ציבור בק”ק [קהל קדוש] הספרדים‬ ‫להקריב את שבחי”הם מנחותיהם‬ ‫ונדבותיהם על מזבח \ הזהב אשר בהיכל‬ ‫ ה”ן [הזכרת נשמות] זה בית אלהים‬.‫קדשו‬ ‫חיים בית תפלה תלמוד תורה \ אשר‬ ‫באמשטרדם איע”א‬ ‫בי”ו לחדש מנחם שנת ה”ה דויד די עמנואל‬ ‫דה סילוה נז”י [נזר ישראל] י”ץ [ישמרהו‬ ‫צורו] לפ”ק‬ ) :‫( תהלה לאלהינו‬ ‫אודה לאל מעוז חיי‬ ‫אשר נתן בלבב עמו‬ ‫לבחור בי מקרב אחי‬ :‫ברך בשמו‬-‫לשרת ול‬ ) ‫( נגדה נא לכל עמו‬ ‫ביום זה יום הנכתי‬ ‫וחנוך בית תפלתכם‬ ‫אהלל לו בשמחתי‬ ‫ואתחנן בשלותכם‬ ( ‫( ולעבדו זו תפלה‬ ‫האל הטוב צור מעזכם‬ ‫ירומם שם תלמוד תורה‬ ‫הוא ירבה ויברך אתכם‬ :‫וישמרכם מכל – צרה‬

67

De woorden van hem die het goede vraagt voor de kroon van Israel, de gekozene ḥovshi Als mitzvah en op kosten van de heren Joseph Israel Milo – God behoede hem. En zijn vriend Moshe de Shlomo Levi Maduro – God behoede hem: Gedrukt door Gerard Johan Janszoon in het huis van de jongeman Israel Mondovi – God behoede hem.

‫נאם דורש טוב לנז”י [נזר ישראל] הנבחר‬ :‫חפשי‬ ‫כמצות ובהוצאת הגבירים יוסף ישראל מילו‬ ‫ וחברו משה די‬.]‫יצ”ו [ישמרהו צורו ויחיהו‬ ‫שלמה לוי מאדורו יצ”ו [ישמרהו צורו‬ ‫ בדפוס על ידי גירארר יוהאן‬:]‫ויחיהו‬ ‫יאנסון ובבית הבחור ישראל מונדווי יצ”ו‬ ]‫[ישמרהו צורו ויחיהו‬

HS. ROS. PL. A14 & HS. ROS. PL. B5 ‫אלה הם השירים אשר שוררו מדי שבת בשבתו המנוסים לעמוד ולשרת בשם יי‬ ‫להיות ש"ץ [שליח ציבור] בקהלתנו המפוארה יע”א במקום הגביר הנעלה נעים‬ ‫זמירות ישראל יוספ די יצחק צפרתי נ”ע [נשמתו עדן] פה באמשטרדם‬ ‫בשנת תקבל ברצון לפ"ק‬ Dit zijn de liederen die elke Sabbath gezongen zijn, door hen die trachten te staan en te dienen in de naam van de Heer, om voorzanger te zijn in onze gemeente – God zal haar beschermen – in plaats van de verheven heer, de geliefde zanger van Israël, Joseph de Isaac Sarphati – God hebbe zijn ziel – hier in Amsterdam In het jaar ontvang dit goedschiks [= 1772]

Voor de verheven heer Joseph Benveniste – God behoede hem

[rechterkolom] ‫להגביר הנעלה יוסף בנוינישתי‬ ]‫יצ”ו [ישמרהו צורו ויחיהו‬ ‫בשבת המדבר‬

Op de Sabbath Be-Midbar

Ik bad met heel mijn hart Aan God, mijn rots en burcht Hij zal jullie gebeden ontvangen En ik zal gunst vinden in jullie ogen Voor de slimme en wijze jongeman Aaron Touro – God behoede hem Op Sabbath Koraḥ

Hoog verheven is God, mijn machtige redder Vandaag zal ik juichen van vreugde Aan U houd ik vast, laat mijn gebed voor U zijn

68

‫לבי‬-‫תחנתי בכל‬ ‫לאל סלעי ומשגבי‬ ‫יקבל את תפלתכם‬ ‫ואמצא חן בעיניכם‬ ‫להחכם ונבון הבחור אהרן טויירו‬ ]‫יצ”ו [ישמרהו צורו ויחיהו‬ ‫בשבת קרח‬

‫אל נשגב עוז ישועתי‬ ‫היום תרון לשוני רון‬ ‫אוחיל תכון תפלתי‬

‫כקטרת על ידו אהרן‬

als reukwerk van de hand van Aaron

‫עדה זאת בעבור גדלך‬ ‫ הרבה לאין מספר‬. ‫ברך‬ ‫ ותיטב לך‬. ‫הטה אזנך‬ ‫ משה ומשור פר‬. ‫קולה‬

Zegen dit volk zodat U groot zal zijn. Geef gehoor aan vele ontelbaren. En haar stem zal U behagen. Mozes en de stieren Voor de aardige jongeman Shlomo HaCohen Faro – God behoede hem

‫בשבת פינחס‬

Op Sabbath Pinḥas

Antwoord naar mijn stem voor Zijn welzijn En ook als stem van Cohen in Uw tempel Zij zullen Uw naam prijzen met mijn lippen In lied en zangstem in Uw heilig huis Na het einde van het avond gebed

‫להבחור הנחמד שלמה הכהן‬ ]‫פארו יצ”ו [ישמרהו צורו ויחיהו‬

Cohen Faro

‫ענה לקולי אל כלשלומה‬ ‫וגם כקול כהן במקדשך‬ ‫יפארו שמך שפתי נא‬ ‫בשיר וקול זמרה בבית קדשך‬ ‫כהן פארו‬

‫אחר סיום תפלת הלילה‬

De levende God zal jullie gebeden horen Hij zal de pracht en weelde bij jullie aristocraten verheffen Hij zal de eer van de Rabbijn en jullie wijzen vergoten Verleng met zegeningen jullie goede jaren

‫ישמע אלהים חי תפלתכם‬ ‫ישגיב הדר ופאר אצילכם‬ ‫ישגיא כבוד הרב וזקניכם‬ ‫תרבו בברכות טוב שנותיכם‬

Voor de intelligente, wijze en geliefde zanger van Israël in verschillende heilige gemeenten de heer Joseph Jessurun Pinto – God behoede hem

[middelste kolom] ‫להמשכיל ונבון נעים זמירות ישראל‬ ‫בכמה קהילות קדושות הגביר יוסף‬ ]‫ישורון פינטו י”צ [ישמרהו צורו‬

Op Sabbath Be-Ha’alotkha

Luister God, hij die de harten test Een nieuw lied zal ik zingen voor Uw naam En geef mij genade en gunst Dit is de tijd in de ogen van Uw volk Heilig volk, Almachtige Hij zal aan jullie nog duizenden zoals jullie toevoegen. En spoedig zal hij jullie herinneren en jullie bevrijden Voor de aardige jongeman David de Emanuel da Silva – God behoede hem En op de berg van de Heer Op Sabbath Ḥukkat

Aanvaard, God, mijn redder

‫בשבת בהעלתך‬

‫ לבבות בוחן‬.‫הקשב אל‬ ‫שיר חדש אזמר לשמך‬ ‫ותנני לחסד ולחן‬ ‫זאת העת בעיני עמך‬ ‫עדה קדושה אל נורא‬ ‫יוסף עליכם עוד ככם‬ ‫ ומהרה‬. ‫אלף פעמים‬ ‫יפקוד וגם יגאל אתכם‬ ‫להבחור הנחמר דוד די עמנואל דא סילוא‬ ]‫י”צ [ישמרהו צורו‬ "‫ובו בהר ה‬ ‫בשבת חקת‬

‫רצה נא אל ישועתי‬

69

‫ תפלתי‬. ‫כמו מנחה‬ ‫היה עמי בעזרתי‬ ‫למלא את שאלתי‬

mijn gebeden zoals een geschenk Wees met mij als ik hulp nodig heb bij het vervullen van mijn vraag En ook met alles, zoals het zand van de zeeën Zegen onze hulp Met eer, met kapitaal, met vele dagen En met het komen van onze Messias

Voor de intellectuele en wijze jongeman Haim – zoon van de eervolle rabbijn - Joseph Piza – God behoede hem Op de Sabbath Shelaḥ Lekha

Koning der wereld Met een aangenaam lied Luister naar mijn stem Om U te dienen

verheven en groot ik zal zingen voor U vol van verlangen in Uw tempel

Wend alstublieft het hart naar het bijzondere volk Heilige gemeente van Talmud Torah Kijk naar mij met een oog van mededogen De goedheid van hun pracht is voor mij een schuilplaats Antwoord hen als beloning Het stille leven is vol van licht De serene vreugde en al het goede Waak voor en verlos van alle problemen Na het einde van het gebed

Ontvang goedschiks het gebed van vertrouwen In de ogen van God en zijn Almachtige pracht En Zijn genade zal ons leiden en zij zullen vruchtbaar leven Met eer en veel glorie en verdubbelde gunsten Voor de aardige jongeman, de ḥazzan van de ḥevra Abraham Gomez da Silva – God behoede hem

242

In HS. ROS. PL. A14 staat: ‫בכ"ה‬. Moet waarschijnlijk ‫ י"צו‬staan 244 In HS. ROS. PL. A14 staat: ‫סגלה‬. 243

70

‫ כחול ימים‬. ‫וגם בכל‬ ‫תברך את עזרתנו‬ ‫ ברוב ימים‬. ‫ הון‬. ‫בכבוד‬ ‫ועם ביאת משיחנו‬ [linker kolom] ‫להמשכיל ונבון הגביר כ”ר חיים‬ 243 "‫ [כבוד הרב] יוסף פיזא י‬242‫בכה”ר‬ ‫בשבת שלח לך‬

‫מלך עולם נשא ורם‬ ‫לך‬-‫בנועם שיר ארנן‬ ‫שמעה קולי מלא חפצי‬ ‫בהיכלך‬ ‫לשרתך‬ ‫ עם‬244‫הטה נא לב סגלי‬ ‫קהל קדוש תלמוד תורה‬ ‫ בי בעין חמלה‬-‫יביטו‬ ‫חסדה הודם עלי סתרה‬ ‫השב להם כתגמולם‬ ‫חיי השקט מלא אורה‬ ‫טובה‬-‫שלוה חדוה וכל‬ ‫צרה‬-‫שמרה ופדם מכל‬ ‫לאחר סיום התפלה‬

‫תקבל ברצון תפלת אמונים‬ ‫בעיני אלהים ונורא תהלות‬ ‫וחסדו יצום ויחיו דשנים‬ ‫בכבוד והון רב וטובות כפולות‬ ‫להבחור הנחמד החזן של החברה אברהם‬ ‫גומש דא סילוא יצ”ו [ישמרהו צורו‬ ]‫ויחיהו‬

‫בשבת בלק‬

Op Sabbath Balak

Hij die heilig en groot is, bescherm Abram Luister en hoor mijn vreugdevolle stem En met al jouw genade, geef God, aan jouw dienaar kracht. Om mijn gemeente te behagen Na het einde van het dagelijks gebed

Cohen Faro

Heer van de wereld, U zal ik danken Op mij is Uw genade op mij Ik vertrouw op U, geef gratie In de ogen van hen die mij woorden horen

‫ מגן אברם‬. ‫קדש ורם‬ ‫הקשב ושמע קול רנתי‬ ‫ תן אל עבדך‬. ‫וברוב חסדך‬ ‫ למצוא חן בקהלתי‬. ‫עוז‬ ‫כהן פארו‬

‫אחר סיום תפלת היום‬

‫אדון עולם לך אודה‬ ‫עלי רוב חסדך עלי‬ ‫בך אבטח תנה חני‬ ‫בעיני שומעי מלי‬ [onderaan midden]

Een lied van dank Dat wordt gezongen voor de Heer omdat het goed is omdat zijn genade er voor de wereld is. De intelligente en wijze en aardige jongeman David de Emanuel da Silva – God behoede hem. Op de dag van zijn inwijding en op de dag van de vreugde in zijn hart. Op de dag dat hij als voorzanger is gekozen in de heilige gemeente van de Portugezen. Offeren van hun lof, hun geschenken en hun bijdragen voor het gouden altaar in de heilige hekhal . De herinnering van de zielen, dit huis van de levende God, gebedshuis Talmud Torah hier in Amsterdam Op de 16e van de maand Menachem in het jaar Dezelfde David de Emanuel da Silva de kroon van Israel, God behoede hem [=1772]

Lof aan onze God

Dank aan de God, de toevlucht plek van ons leven Die in het hart van Zijn volk gaf Mij kiezen vanuit een competitie van broers Om te zingen en te zegenen met Zijn naam In het bijzijn van heel Zijn volk

Op deze dag, de dag van mijn inwijding En inwijding van jullie gebedshuis Prijs ik Hem met mijn vreugde En ik zal smeken voor jullie rust

‫מזמור לתודה‬ . ‫אשר שר ליי” כי טוב כי לעולם חסדו‬

‫המשכיל ונבון הבחור הנחמד דוד די‬ ‫עמנואל דא סילוא‬ ‫ביום חנכתו ויום‬. ]‫ה”י [השם ישרמו‬ ‫ ביום נבחר לשליח ציבור‬. ‫שמחת לבו‬ . ‫ציבור בק”ק [קהל קדוש]הספרדים‬ ‫להקריב את שבחי"הם מנחותיהם‬ ‫ונדבותיהם על מזבח הזהב אשר בהיכל‬ ‫ ה”ן [הזכרת נשמות] זה בית‬.‫קדשו‬ ‫אלהים חיים בית תפלה תלמוד תורה אשר‬ ‫באמשטרדם איע”א‬ ‫בי”ו לחדש מנחם שנת‬

‫ה”ה דויד די עמנואל דה סילוה נז”י‬ ‫[נזר ישראל] י”ץ לפ”ק‬ ‫תהלה לאלהינו‬

‫אודה לאל מעוז חיי‬ ‫אשר נתן בלבב עמו‬ ‫לבחור בי מקרב אחי‬ ‫ברך בשמו‬-‫לשרת ול‬ ‫נגדה נא לכל עמו‬

‫ביום זה יום חנכתי‬ ‫וחנוך בית תפלתכם‬ ‫אהלל לו בשמחתי‬ ‫ואתחנן בשלותכם‬

71

‫ולעבדו זו תפלה‬

Voor Zijn dienaar is dit gebed

‫האל הטוב צור מעזכם‬ ‫ירומם שם תלמוד תורה‬ ‫הוא ירבה ויברך אתכם‬ ‫ צרה‬- ‫וישמרכם מכל‬

De goede God is de rots van jullie kracht De naam Talmud Torah zal worden verheven Hij zal jullie vermenigvuldigen en zegenen En jullie behoeden van al het kwade Dit is geschreven ter herinnering van de laatste geslacht door Yekutihel Sofer zoon van de eervolle rabbijn Isaac Sofer – God behoede hem In het jaar Adonai, gelukkig de mens die op u vertrouwt, Heer, schenk de koning de overwinning, antwoord ons wanneer wij u

‫תכתב זאת לזכרון לדר אחרון על ידי‬ [‫יקותיאל סופר בן כהר”ר [כבוד הרב רבי‬ ]‫יצחק סופר יצ”ו [ישמרהו צורו ויחיהו‬ ‫אדם בטח י”י‬ 245

‫בשנת י”י צבאות אשרי‬

‫הושיע המלך יעננו ביום קראנו לפ”ק‬

aanroepen [5533=1773] In het jaar gelukkig de mens die vertrouwt op de Heer

‫בשנת אשרי הגבר אשר שם ה” מבטחו‬ 246

‫לפ”ק‬

ROS. EBL. B2 Dit zijn de liederen die elke Sabbath gezongen zijn, door hen die trachten te staan en te dienen in de naam van de Heer, om voorzanger te zijn in onze gemeente – God zal haar beschermen hier in Amsterdam. In het jaar ontvang dit goedschiks [= 1772] Voor de verheven heer Joseph Benveniste – God behoede hem Op de Sabbath Be-Midbar

Ik bad met heel mijn hart Aan de rotsvaste God Hij zal jullie gebeden ontvangen En ik zal gunst vinden in jullie ogen Voor de intelligente, wijze en geliefde zanger van Israël in verschillende heilige gemeenten de heer Joseph Jessurun Pinto – God behoede hem Op Sabbath Be-Ha’alotkha

Luister God, hij die de harten test

245 246

72

HS. ROS. PL. A14. HS. ROS. PL. B5.

‫אלה הם השירים אשר שוררו מדי שבת‬ ‫בשבתו המנוסים לעמוד ולשרת בשם יי‬ ‫להיות ש”ץ בקהלתנו המפוארה יע”א פה‬ ‫באמשטרדם בשנת תקבל ברצון לפ”ק‬

‫להגביר הנעלה יוסף בנוינישתי יצ”ו‬ ]‫[ישמרהו צורו ויחיהו‬ ‫בשבת המדבר‬

‫לבי‬-‫תחנתי בכל‬ ‫לאל סלעי ומשגבי‬ ‫יקבל את תפלתכם‬ ‫ואמצא חן בעיניכם‬ ‫להמשכיל ונבון נעים זמירות ישראל בכמה‬ ‫קהילות קדושות הגביר יוסף ישורון פינטו‬ ]‫י”צ [ישמרהו צורו‬ ‫בשבת בהעלתך‬

‫ לבבות בוחן‬.‫הקשב אל‬

Een nieuw lied zal ik zingen voor Uw naam En geef mij genade en gunst Dit is de tijd in de ogen van Uw volk

‫שיר חדש אזמר לשמך‬ ‫ותנני לחסד ולחן‬ ‫זאת העת בעיני עמך‬

Heilig volk! Almachtige Hij zal aan jullie nog duizenden zoals jullie toevoegen. En spoedig zal hij jullie herinneren en jullie bevrijden

‫עדה קדושה! אל נורא‬ ‫יוסף עליכם עוד ככם‬ ‫ ומהרה‬.‫אלף פעמים‬ ‫יפקוד וגם יגאל אתכם‬

Voor de intellectuele en wijze jongeman Haim – zoon van de eervolle rabbijn - Joseph Piza – God behoede hem

‫להמשכיל ונבון הגביר כ”ר חיים בכ"הר‬ ]‫יוסף פיזא יצ”ו [ישמרהו צורו ויחיהו‬

Op de Sabbath Shelaḥ Lekha

‫בשבת שלח לך‬

Koning der wereld Met een aangenaam lied Luister naar mijn stem Om U te dienen

‫מלך עולם נשא ורם‬ ‫לך‬-‫בנועם שיר ארנן‬ ‫שמעה קולי מלא חפצי‬ ‫בהיכלך‬ ‫לשרתך‬

verheven en groot ik zal zingen voor U vol van verlangen in Uw tempel

Wend alstublieft het hart naar het bijzondere volk Heilige gemeente van Talmud Torah Kijk naar mij met een oog van mededogen De goedheid van hun pracht is voor mij een schuilplaats Antwoord hen als beloning Het stille leven is vol van licht Rust, vreugde en al het goede Waak voor en verlos van alle problemen Na het einde van het gebed

‫הטה נא לב סגלי עם‬ ‫קהל קדוש תלמוד תורה‬ ‫ בי בעין חמלה‬-‫יביטו‬ ‫חסדה הודם עלי סתרה‬ ‫השב להם כתגמולם‬ ‫חיי השקט מלא אורה‬ ‫טובה‬-‫שלוה חדוה וכל‬ ‫צרה‬-‫שמרה ופדם מכל‬ ‫לאחר סיום התפלה‬

Ontvang goedschiks het gebed van vertrouwen In de ogen van God en zijn Almachtige pracht En Zijn genade zal ons leiden en zij zullen vruchtbaar leven Met eer en veel glorie en verdubbelde gunsten

‫ברצון תפלת אמונים‬ ‫אלהים ונורא תהלות‬ ‫דשנים‬ ‫ויחיו‬ ‫יצום‬ ‫והון רב וטובות כפולות‬

Voor de slimme en wijze jongeman Aaron Touro – God behoede hem

‫להחכם ונבון הבחור אהרן טויירו יצ”ו‬ ]‫[ישמרהו צורו ויחיהו‬

Op Sabbath Koraḥ

Hoog verheven is God, mijn machtige redder Vandaag zal ik juichen van vreugde Aan U houd ik vast, laat mijn gebed voor U zijn als reukwerk van de hand van Aaron

‫תקבל‬ ‫בעיני‬ ‫וחסדו‬ ‫בכבוד‬

‫בשבת קרח‬

‫אל נשגב עוז ישועתי‬ ‫היום תרון לשוני רון‬ ‫אוחיל תכון תפלתי‬ ‫כקטרת על ידו אהרן‬

73

Zegen dit volk zodat U groot zal zijn. Geef gehoor aan ontelbaren. En haar stem zal U behagen. Mozes en de eerst geofferde stier Voor de aardige jongeman David de Emanuel da Silva – God behoede hem

‫ערה זאת בעבור גדלך‬ ‫ הרבה לאין מספר‬. ‫ברך‬ ‫ ותיטב לך‬. ‫הטה אזנך‬ ‫ משה ומשור פר‬. ‫קולה‬ ‫להבחור הנחמר דוד די עמנואל דא‬ ‫סילוא י"צ‬

Op Sabbath Ḥukkat

‫בשבת חקת‬

Aanvaard, God, mijn redder mijn gebeden zoals een geschenk Wees met mij als ik hulp nodig heb bij het vervullen van mijn vraag

‫רצה נא אל ישועתי‬ ‫ תפלתי‬. ‫כמו מנחה‬ ‫היה עמי בעזרתי‬ ‫למלא את שאלתי‬

En ook met alles, zoals het zand van de zeeën Zegen onze hulp Met eer, met kapitaal, met vele dagen En met het komen van onze Messias

‫ כחול ימים‬. ‫וגם בכל‬ ‫תברך את עזרתנו‬ ‫ ברוב ימים‬. ‫ הון‬. ‫בכבוד‬ ‫ועם ביאת משיחנו‬

Voor de aardige jongeman, de ḥazzan van de ḥevra Abraham Gomez da Silva – God behoede hem

‫להבחור הנחמד החזן של החברה אברהם‬ ‫גומש דא סילוא יצ”ו [ישמרהו צורו‬ ]‫ויחיהו‬ ‫בשבת בלק‬

Op Sabbath Balak

Hij die heilig en groot is, bescherm Abram Luister en hoor mijn vreugdevolle stem En met al jouw genade, geef God, aan jouw dienaar kracht. Om mijn gemeente te behagen Voor de aardige jongeman Shlomo HaCohen Faro – God behoede hem

‫ מגן אברם‬. ‫קדש ורם‬ ‫הקשב ושמע קול רנתי‬ ‫ תן אל עבדך‬. ‫וברוב חסדך‬ ‫ למצוא חן בקהלתי‬. ‫עוז‬ ‫להבחור הנחמד שלמה הכהן פארו יצ”ו‬ ]‫[ישמרהו צורו ויחיהו‬ ‫בשבת פינחס‬

Op Sabbath Pinḥas

Antwoord naar mijn stem voor Zijn welzijn En ook als stem van Cohen in Uw tempel Zij zullen Uw naam prijzen met mijn lippen In lied en zangstem in Uw heilig huis Na het einde van het avond gebed

Het belang van de levende

Heer zal toenemen

De levende God zal jullie gebeden horen Hij zal de pracht en weelde bij jullie aristocraten verheffen Hij zal de eer van de Rabbijn en jullie wijzen vergoten Verleng met zegeningen jullie goede jaren

74

‫ענה לקולי אל כלשלומה‬ ‫וגם כקול כהן במקדשך‬ ‫יפארו שמך שפתי נא‬ ‫בשיר וקול זמרה בבית קדשך‬ ‫על משקל יגדל‬

‫אחר סיום תפלת הלילה‬ ‫אלוהים חי‬

‫ישמע אלהים חי תפלתכם‬ ‫ישגיב הדר ופאר אצילכם‬ ‫ישגיא כבוד הרב וזקניכם‬ ‫תרבו בברכות טוב שנותיכם‬

[in het midden onderaan] Na het einde van het dagelijks gebed Olam

Het belang van Adon

Heer van de wereld, U zal ik danken Op mij is Uw genade op mij Ik vertrouw op U, geef gratie In de ogen van hen die mij woorden horen Als mitzvah en op kosten van de heren Yosef Israel Milo – God behoede hem. En zijn vriend Moshe di Shlomo Levi Maduro – God behoede hem: Gedrukt door Gerard Johan Janszoon in het huis van de jongeman Israel Mondovi – God behoede hem.

‫על משקל אדון עולם‬

‫אחר סיום תפלת היום‬

‫אדון עולם לך אודה‬ ‫עלי רוב חסדך עלי‬ ‫בך אבטח תנה חני‬ ‫בעיני שומעי מלי‬ ‫כמצוה ובהוצאה הגבירים יוסף ישראל‬ ‫ וחברו‬.]‫מילו יצ”ו [ישמרהו צורו ויחיהו‬ ‫משה די שלמה לוי מאדורו יצ”ו [ישמרהו‬ ‫ בדפוס על ידי גירארר יוהאן‬:]‫צורו ויחיהו‬ ‫יאנסון ובבית הבחור ישראל מונדווי יצ”ו‬ ]‫[ישמרהו צורו ויחיהו‬

75