Te vroeg vernietigd, te jong gestorven

Te vroeg vernietigd, te jong gestorven…

… nooit te veel herinnerd, nooit te wijs overdacht. Projectboek door de leerlingen 5 en 6 ASO Schooljaar 2008-2009

Dit boek bevat bijdragen van: • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Amina Claeskens Aya Van Renterghem Elnaz Ghorbanzadeh Emmie Vanhooren Enisa Demirovic George Al Sahour Jelle Cappelle Jonas Vangheluwe Julie Vandekerckhove Kathia Baelens Kyra Vanacker Lene Ardaen Mike Bossier Paul Gordyn Roua Al Sahour Sarah Pascal Sharon Cappelle Simon Engels Tatjana Bondarenko Tino Tack William Vandenberghe

Het project werd gecoördineerd door Paul Gordyn.

Zij die zich de geschiedenis niet kunnen herinneren, zijn veroordeeld om ze te herhalen.

(George Santayana, Spaans filosoof, 1863-1952, in Life of Reason: Reason in Common Sense)

In tegenstelling tot wat vaak wordt gezegd, komt het voorkomen van de herhaling uit het denken voort en niet uit de herinnering.

(Alain Badiou, Frans filosoof, geboren in 1937, in De 20e eeuw)

Woord vooraf Pedagogische projecten In de seminarielessen (Vrije Ruimte) krijgen onze leerlingen van 5 en 6 ASO het vak Project Open Leerruimte. In het schooljaar 2007-2008 werkten de leerlingen een project uit rond erfgoed: ze maakten een wandelzoektocht, een tentoonstelling en brochures over het erfgoed van de school, hun eigen familiaal erfgoed, culinair erfgoed van de regio en verder in de wereld, erfgoed in de schoolbuurt. In het schooljaar 2008-2009 wordt het erfgoedproject verder gezet: de leerlingen hebben de opdracht gekregen de relatie te onderzoeken tussen erfgoed en oorlog/vrede, vertrekkend vanuit de stelling Oorlog vernietigt erfgoed, erfgoed verdedigt vrede. Het lag voor de hand om hierbij 2 voorstellen van projectwerking te integreren: • het project Te jong, voorgesteld door het Instituut voor Veteranen: leerlingen onderzochten de levensloop van in WO I gesneuvelde oud-leerlingen van onze school • het project (On)versteend Verleden - Oorlogsmonumenten van de Tweede Wereldoorlog als onderzoeksobject voor leerlingen uit het Secundair Onderwijs, voorgesteld door het Nationaal Gedenkteken van het Fort van Breendonk in samenwerking met de Universiteit van Gent. De opdeling tussen eerste en tweede wereldoorlog hebben we niet gehandhaafd: oorlog is van alle tijden. We hebben ons ook niet beperkt tot België: oorlog kent geen grenzen. Overeenkomstig het motto van ons vak Project Open Leerruimte “Onze school, onze stad, ons land… ligt in onze wereld” hebben we drie cirkels bestudeerd: de eigen regio, het eigen land en de rest van onze wereld. Dit schooljaar starten we ook met een project rond filosofie: Een filosofische tuin – filosoferen in onze reële en virtuele schooltuin. In de schooltuin komen voorwerpen die filosofische thema's symboliseren, op de bijhorende website komen de overeenstemmende teksten van de leerlingen. Het lag voor de hand om “oorlog en vrede” als een van de eerste thema’s te nemen en de resultaten hiervan in dit projectboek op te nemen.

Proces en product De leerlingen die meewerkten aan dit project hebben uiteraard verschillende vaardigheden, mogelijkheden en interesses. De kwaliteit van de teksten vertoont dan ook verschillen. Dit lijkt ons niet erg. De opleiding die onze school wil verstrekken, hecht zowel belang aan het product als aan het proces: naast het product, het resultaat zoals hier te lezen, m.a.w. de teksten, is er het proces, datgene wat de leerlingen geleerd hebben en de veranderingen in hun houding t.o.v. het behandelde thema. Dit neemt niet weg dat iedereen zijn best heeft gedaan. Het projectboek is het klassikale resultaat van onze 3e graad ASO (gecoacht door hun leerkracht P.O.L.), waarin verschillende individuele onderzoeksopdrachten, groepswerkjes en klassikale besprekingen tot één geheel werden verwerkt. Enkele bij de creatieve opdrachten en bij stellingen of meningen waar niet iedereen noodzakelijk mee akkoord zal gaan, worden de individuele auteurs vermeld.

Inhoudstafel WOORD VOORAF .................................................................................................................................................. 4 INHOUDSTAFEL .................................................................................................................................................... 5 INLEIDING ............................................................................................................................................................ 7 DEEL 1: OORLOG VERNIETIGT ERFGOED ............................................................................................... 9 TE VROEG VERNIETIGD ...................................................................................................................................... 10 Vernietiging van erfgoed door oorlog in Roeselare...................................................................................... 10 Vernietiging van erfgoed door oorlog elders in België................................................................................. 16 Vernietiging van erfgoed door oorlog elders in de wereld ........................................................................... 19 ACTUELE BEDREIGINGEN VAN ERFGOED ............................................................................................................ 24 BESCHERMING VAN ERFGOED TEGEN OORLOGSGEWELD .................................................................................... 29 DEEL 2: ERFGOED VERDEDIGT VREDE................................................................................................... 31 TE JONG… HERDENKING GESNEUVELDE OUD-LEERLINGEN VAN ONZE SCHOOL ................................................. 32 Gesneuvelde oud-leerlingen WO I herdacht door onze school in de jaren 1920-30..................................... 33 Historisch-biografisch onderzoek naar de gesneuvelde oud-leerlingen-soldaten ........................................ 55 Leopold De Mol .......................................................................................................................................................... 55 Leon Vermeulen (herstel van de persoonsverwisseling met Jules Vermeulen)........................................................... 60 Robert Verschoore (herstel van de foutieve doodsverklaring) .................................................................................... 68

Nieuwe – creatieve - herdenking................................................................................................................... 72 Een creatieve opdracht ............................................................................................................................................... 72 Fotomontage met gedicht (Amina)........................................................................................................................... 73 Voordracht gedicht Grafsteen (Aya) ......................................................................................................................... 74 Aquarel (Elnaz) ........................................................................................................................................................ 75 Schuwe Maandag: een oorlogsgeschiedenis uit onze familie (Emmie)..................................................................... 76 Interview in krant met mijn moeder, gevlucht voor de oorlog in Servië (Enisa)...................................................... 79 Tekening (George) .................................................................................................................................................... 80 Gedicht (Jonas) ........................................................................................................................................................ 81 Getuigenis van mijn oma Marie-Madeleine Tytgat, °24/12/1929 (Jelle) ................................................................. 82 Collage (Kathia)......................................................................................................................................................... 85 Collage van teksten (Kyra)........................................................................................................................................ 86 Beeld van dode duif (Lene) ...................................................................................................................................... 87 Installatie (“schaakbord”) (Mike)............................................................................................................................. 88 Haiku (Paul) ............................................................................................................................................................. 89 Tekening (Roua) ....................................................................................................................................................... 90 Installatie “Oorlog en kinderen” (Sarah) ................................................................................................................... 91 Gedicht (Simon)....................................................................................................................................................... 92 Gedicht (Tino).......................................................................................................................................................... 93 Twee elfjes (William) .............................................................................................................................................. 94

NOOIT TE VEEL HERINNERD - ERFGOED OVER OORLOG EN VREDE ...................................................................... 95 Oorlogsmonumenten in Roeselare ................................................................................................................ 96 De erebegraafplaats op de stedelijke begraafplaats ..................................................................................................... 96 Monument voor Le Hétet en het monument voor de Franse bevrijders .................................................................... 102 De Franse en Engelse militaire begraafplaatsen van Roeselare................................................................................. 106 De verdwenen Duitse militaire begraafplaatsen in Roeselare ................................................................................... 113 Herdenkingsplakkaten op graven van oud-strijders .................................................................................................. 116 Het bevrijdingsmonument op de Onze-Lieve-Vrouwemarkt .................................................................................... 117 Herdenkingsplakkaat aan slag tussen Oostenrijk/Engeland en Frankrijk (1794) ...................................................... 122

Oorlogsmonumenten elders in België ......................................................................................................... 123 Oorlogs- en vredesmonumenten elders in de wereld .................................................................................. 126 Roerend Belgisch erfgoed rond oorlog en vrede......................................................................................... 134 Roerend erfgoed rond oorlog en vrede elders in de wereld ........................................................................ 138 NOOIT TE WIJS OVERDACHT - FILOSOFEREN OVER OORLOG EN VREDE ............................................................. 141 Is oorlog (soms) moreel goed te keuren? .................................................................................................... 142 Filosofen en oorlog: van lofprijzing tot afkeuring..................................................................................................... 143 Pacifisme: de argumentatie voor en tegen................................................................................................................. 148 Pacifisme: enkele beroemde verdedigers .................................................................................................................. 152 “De klacht van de vrede” van pacifist Erasmus......................................................................................................... 155 Bertrand Russell: (bijna) absoluut pacifisme............................................................................................................. 160

De theorie van de rechtvaardige oorlog..................................................................................................................... 163 Een recente discussie: van non-interventie naar humanitaire interventie .................................................................. 165 Jean-Paul Sartre: oorlog en engagement ................................................................................................................... 167 Uit de klasdiscussies over pacifisme en rechtvaardige oorlog................................................................................... 171

Wat zijn de oorzaken van oorlog?............................................................................................................... 175 Oorlog: vele oorzaken ............................................................................................................................................... 176 Noam Chomsky: “Het ware gelaat van Amerika”..................................................................................................... 178 Sam Huntington: leidt de botsing der beschavingen tot een nieuwe oorlog? ............................................................ 180

Hoe kan de vrede bereikt en bewaard worden? .......................................................................................... 184 Enkele methodes om de vrede dichterbij te brengen ................................................................................................. 185 Immanuel Kant: “Naar de eeuwige vrede”................................................................................................................ 192 Vrede door anders te gaan (samen)leven – een discussietekst van de leerkracht ...................................................... 195 Uit de klasdiscussies over de oorzaken van oorlog en over de methoden om de vrede te bereiken .......................... 199

BESLUIT ........................................................................................................................................................... 202

Inleiding De eerste wereldoorlog, de tweede wereldoorlog, de koude oorlog met de dreiging van een atoomoorlog, de Viëtnamoorlog, de burgeroorlog in voormalig Joegoslavië, talloze regionale conflicten, Afghanistan, Irak, … Oorlog – waarschijnlijk aanwezig zodra er mensen waren – is in de 20e en 21e eeuw krachtiger aanwezig dan ooit. Over één ding is iedereen het wel eens: oorlog veroorzaakt onnoemelijke ellende. Gebouwen worden te vroeg vernietigd, mensen sterven te jong.

Oorlog vernietigt erfgoed De vernietiging van waardevolle zaken kan moeilijk adequaat beschreven worden. We geven enkele voorbeelden van vernietiging van erfgoed door oorlog, in Roeselare, elders in België en elders in de wereld – het topje van de ijsberg. We geven voorbeelden van erfgoed dat op dit ogenblik door conflicten bedreigd wordt en misschien nog gered kan worden. We vragen ons daarom af of erfgoedinstellingen noodplannen opstellen om erfgoed te beschermen in geval van conflict. Na een oorlog willen velen de herinnering aan sommige aspecten ervan levendig houden en later doorgeven aan volgende generaties. Ze willen gesneuvelden herinneren en eren en ze willen de ellende in herinnering houden om herhaling te voorkomen. De oorlog wordt immaterieel erfgoed.

Erfgoed verdedigt vrede Onze school heeft ter zake een traditie. We geven een overzicht hoe gesneuvelde oud-leerlingen meermaals werden herdacht, vooral de slachtoffers van de eerste wereldoorlog. We zijn op zoek gegaan naar meer gegevens over de levensloop van de herdachte oud-leerlingen. Dit heeft geleid tot een onverwacht resultaat: we zijn gestoten op 2 fouten die de school heeft gemaakt bij de herdenkingen in de jaren 1920 en 1930: 2 soldaten werden verwisseld en 1 werd ten onrechte als gesneuvelde vermeld. We hebben de gesneuvelde oud-leerlingen nogmaals een eerbetoon willen brengen, en wel op de wijze die voorheen aangewend werd: door een creatieve uiting die reflecteert over de oorlog. De herdenking van een oorlog brengt nieuw erfgoed tot stand. Vaak versteent de herdenking tot onroerend erfgoed. We hebben de oorlogsmonumenten van onze stad Roeselare eerder grondig bestudeerd. Daarnaast geven we voorbeelden van bekende oorlogsmonumenten elders in België en elders in de wereld. Daarnaast is er het onoverzichtelijke roerend erfgoed rond oorlog en vrede: verhalen, kunstwerken zoals schilderijen, boeken, films. We geven voorbeelden hiervan uit België en uit andere delen van de wereld. Al deze vormen van herdenken zijn zinvol en noodzakelijk: ze helpen om herhaling te voorkomen. Maar denken dat de herinnering op zich volstaat is, is wensdenken. Wie zich niet bewust is van vroegere fouten, zal ze wellicht herhalen. Maar ook wie ten volle bewust is vroegere fouten, stoot zich vaak aan dezelfde steen. Weten dat je vroeger fout was, is nog niet weten waarom je toen die fout gemaakt hebt en helemaal nog niet weten hoe je ze nu kan voorkomen. De fout moet geanalyseerd worden en een methode om ze te voorkomen moet ontwikkeld worden. Het is nodig over oorlog en vrede na te denken, erover te filosoferen.

7

Filosoferen over oorlog en vrede Deze taak is immens. Filosofie is een intellectuele bezigheid waarbij het eigen erfgoed centraal staat: filosofen keren steeds terug naar de waardevolle teksten van vroegere filosofen. Dat is echter geen doel op zich: het dient als inspiratie om zelf opnieuw passende antwoorden te vinden op de belangrijke vragen, hier de vragen rond oorlog en vrede. Een eerste vraag betreft de morele beoordeling van oorlog. In een eerste tekst schetsen we hoe de eerste filosofen oorlog als vanzelfsprekend accepteren en pas sinds het begin van de moderne tijd oorlog negatief beoordeeld wordt: oorlog wordt voor de meeste denkers totaal onaanvaardbaar (pacifisten) of enkel in zover het gaat om een rechtvaardige oorlog. Als voorbeeld uit het begin van de moderne tijd bespreken we Erasmus’ Klacht van de vrede. We gaan op zoek naar belangrijke vertegenwoordigers van het hedendaagse pacifisme en naar hun argumentaties. Een tekst over Bertrand Russell toont ons dat zelfs verstokte pacifisten soms oorlog toch noodzakelijk vinden. We onderzoeken het begrip gerechtvaardigde oorlog ook in het algemeen. We lichten de huidige discussie toe i.v.m. humanitaire interventies. We beschrijven hoe Jean-Paul Sartre aan sommige oorlogen deelnam of ze goedkeurde, maar andere resoluut afwees en hoe hij dit verbond met zijn begrip engagement. Belangrijker dan de vraag hoe ver pacifisme mag gaan, lijkt ons de vraag hoe oorlog kan vermeden worden. Om deze vraag te beantwoorden, moeten we eerst op zoek gaan naar de oorzaken van oorlog. We stellen een aantal algemene hypothesen voor over de oorzaak van oorlogen. We wijzen op het verschil tussen officiële en reële drijfveren aan de hand van Noam Chomsky’s beschrijving van “het ware gelaat van Uncle Sam”. We onderzoeken een studie over de oorzaak van mogelijke toekomstige oorlogen: Sam Huntingtons idee van de “botsing der beschavingen”. Rest de vraag hoe de vrede kan bereikt en bewaard blijven. Een eerste tekst bespreekt enkele algemene voorstellen. Een tweede tekst stelt een stuk filosofisch erfgoed voor: Kants voorstel op weg “Naar de eeuwige vrede”. Ten slotte volgt een discussietekst. De auteurs van de teksten presenteerden hun bijdrage aan de klas. De gesprekken die daarop volgden gaven aan de leerkracht de gelegenheid om bepaalde zaken nog te verduidelijken en aan te vullen, maar waren tevens voor de leerlingen een uitnodiging om na te denken over hun eigen mening, deze te uiten en te confronteren met de mening van anderen. Enkele interessante passages uit deze klasdiscussies worden weergegeven. In een van deze discussies maken de leerlingen kritische opmerkingen over een schoolproject als dit. Uiteraard zijn de filosofische teksten en de bijhorende klasdiscussies slechts een aanzet. Ze laten vele vragen open. De complexiteit van de vragen maakt dit onvermijdelijk. Niet iedereen zal akkoord gaan met bepaalde verkondigde stellingen. Het doel is iedereen die dit filosofisch deel doorneemt stof tot nadenken te geven. Een oproep naar iedereen om inderdaad na te denken over de vraagstukken rond oorlog en vrede is het voornaamste punt uit ons besluit.

8

Deel 1: Oorlog vernietigt erfgoed

indien u wel eens de ruïnes van steden aanschouwd hebt, vernielde dorpen, uitgebrande kerken, verlaten akkers, en dit schouwspel zo beklagenswaardig als het is, werkelijk gezien hebt, bedenk dan: dit zijn vruchten van de oorlog.

(Uit De klacht van de Vrede, geschreven door de Nederlandse filosoof Erasmus)

9

Te vroeg vernietigd Vernietiging van erfgoed door oorlog in Roeselare De stad Roeselare, voor het eerst vermeld in 822, heeft al veel te lijden gehad onder oorlogsgeweld. Roeselare Omdat er niets van verdediging was rond de stad, was Roeselare een gemakkelijk doelwit voor plunderaars. Daarom werden er schuttersgilden opgericht, maar deze konden natuurlijk geen weerstand bieden tegen oorlogsgeweld.

Vóór de wereldoorlogen In 1488 en 1492 werd Roeselare vernield achtergelaten door het leger van Maximiliaan van Oostenrijk. Bijna alle vroegmiddeleeuwse gebouwen waren vernietigd waaronder de halle, de Sint-Michielskerk. Rond 1500 werden deze opnieuw gebouwd, de halle in 1493, de Sint-Michielskerk in 1504, maar nu in laatgotische stijl. Daarna volgde een periode van vrede in Roeselare maar heel lang duurde deze niet. Zo’n 60 jaar later, op 26 augustus 1566 trok de Beeldenstorm door de stad, komende uit de richting van Noordschoote. Verscheidene beelden uit de Sint-Michielskerk en uit de halle moesten eraan geloven. De Tachtigjarige Oorlog (in de modernere geschiedschrijving ook wel De Opstand of de Nederlandse Opstand genoemd) is de naam voor een opstand en strijd in de Nederlanden (1568-1648, met het Twaalfjarig Bestand in de jaren 1609-1621). Tijdens het jaar 1582 werd een deel van de stad met onder andere de halle vernield, dit keer door de malcontenten of contrareformanten. In 1616 en de twee komende jaren werd de halle weer gebouwd, mede daardoor kwam ook de economie weer op gang. Roeselare was platzak, er was geen geld om het door de vele oorlogen (onder meer de 80-jarige Oorlog) beschadigde belfort te herstellen, met het logische gevolg dat op 30 oktober 1704 het belfort instortte. Door de val werd ook nog het grootste deel van de halle vernietigd. Met het puin van de halle werd weer een nieuwe opgebouwd maar die brandde in 1749 al weer af. Daarna werd de halle nooit meer heropgebouwd. De kelders van het belfort kan je tevens nog altijd terugvinden onder de markt. Ondanks dat Roeselare door vele oorlogen geteisterd werd bleef de Sint-Michielskerk bijna onaangetast, maar door een storm op 19 januari 1735 stortte de kerk in. De kerk werd herbouwd, maar doordat de kerk al 2 keer vernield is, bestaat hij nu uit drie verschillende bouwstijlen.

Eerste Wereldoorlog Tijdens de Eerste Wereldoorlog leed de stad onder artillerievuur van de geallieerden doordat de stad was ingenomen door de Duitsers. De stad werd weer heropgebouwd in de jaren 1920.

10

Verwoestingen rond de kerk, najaar 1918- voorjaar 1919. Vooral de westelijke delen van de stad hebben zwaar te lijden onder de Britse beschietingen van 1917-1918. Hierboven een zicht vanuit de richting van de Zuidstraat, naar de Motestraat toe. De SintMichielsstraat is nog niet aangelegd.

Een zicht van bij de kerktoren in de richting van de Verwerijstraat. Boven de verwoeste huizen steekt net de gevel van de kapel van het Klein Seminarie uit. Het torentje is verdwenen door een brand in oktober 1918.

11

De Zuidstraat in de richting van de Grote Markt. Het huis op de hoek van de (toen erg smalle) Paterstraat heeft zwaar geleden onder de bombardementen. Bij de andere gebouwen blijft de schade voorlopig beperkt.

Enige bedrijvigheid in de Noordstraat, in de omgeving van de Uilstraat. Het opgeruimde puin aan de rechterkant van de straat suggereert dat hier bommen zijn gevallen. In het midden van het wegdek de tramlijn naar Hooglede.

12

13

14

Tweede Wereldoorlog De Tweede Wereldoorlog brak aan toen de stad net volledig opnieuw opgebouwd was, maar veel heeft Roeselare niet moeten lijden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Vooral de Nieuwmarkt (wijk rond de Diksmuidsesteenweg tot in het centrum ) was getroffen door zwaar geschut. Roeselare werd bevrijd door de Polen. Daarvan komt dus de naam van het Polenplein, een plein centraal gelegen in de stad.

Bronnen http://nl.wikipedia.org/wiki/Roeselare www.roeselare.be http://nl.wikipedia.org/wiki/80-jarige_oorlog Foto’s: collectie Johan Delbecke, Roeselare: ‘Bezette Stad’

15

Vernietiging van erfgoed door oorlog elders in België Zoals in vele landen heeft België veel monumenten en erfgoed. België heeft veel oorlogen meegemaakt waardoor de monumenten vernietigd worden, hier hebt u een paar voorbeelden.

De verwoesting van Leuven (1914) In de nacht van 25 op 26 augustus 1914 staken Duitse troepen de universiteitsbibliotheek van het bezette Leuven in brand. Bijna duizend handschriften, 800 incunabelen en 300.000 boeken gingen in vlammen op. Door de verlaten straten vlogen half verbrande bladzijden tot in de weilanden buiten de stad. Heel de geallieerde wereld was ontzet. Duitse troepen waren al op 19 augustus 1914 de stad Leuven binnengetrokken. De eerste dagen bleef het relatief rustig, maar op 25 augustus barstte de bom. Om acht uur 's avonds werd er geschoten in de stad. Hoe het precies is gegaan is niet duidelijk, maar waarschijnlijk zijn twee verschillende Duitse compagnieën in het schemerdonker op elkaar gaan schieten, denkend dat de tegenpartij uit Belgen bestond. De Duitse troepen waren ervan overtuigd dat Belgische 'franc-tireurs' (burger-sluipschutters) op hen hadden geschoten. Daarvoor moest de hele stad boeten. Drie dagen lang heerste in Leuven een terreurbewind. Grote groepen burgers werden geëxecuteerd, huizen geplunderd en het hele oude centrum werd in brand gestoken. Meer dan 200 burgers werden omgebracht en nog eens honderden werden per trein naar een kamp in Münster gedeporteerd. Na drie dagen brand waren ruim 1100 panden verwoest.

Cisterciënzer abdij van Saint Remy Op anderhalve kilometer ten noorden van Rochefort gelegen werd de Cisterciënzer abdij van Saint Remy in 1230 gesticht door de landsheer van Rochefort, Gilles de Walcourt en zijn gemalin, beide vurige kerkbeschermers. Enig klooster op de Famenne bodem werd het in 1650 geplunderd en verwoest door de Lotharingse troepen. De monniken herbouwden het, maar de gerestaureerde kerk en de kloostergebouwen werden tijdens de Franse Revolutie vernietigd. In 1797 werden de bezittingen van het klooster in beslag genomen. Een eeuw later herbouwen de Cisterciënzers het gebouw dat in 1912 opnieuw de titel van abdij verwerft.

16

De abdij van Leffe De kerk van Leffe werd in 1151 door de Norbertijnse orde van Floreffe opgericht. In 1200 werd deze kerk omgevormd tot een abdij. Doorheen de jaren kreeg de abdij te maken met heel wat tegenspoed: in 1460 vernietigde een overstroming de hele abdij; in 1466 raasde een brand doorheen het domein; in 1735 zorgden ondergebrachte soldaten voor aanzienlijke schade; en in 1792 werd de abdij volledig geplunderd. Ondanks deze problemen, kan je hier nog steeds terecht om te genieten van rust, kalmte en een biertje van Leffe.

Brussel, in puin geschoten door de Fransen Tijdens de Negenjarige Oorlog tussen Frankrijk (Lodewijk XIV) en de Grote Alliantie (Willem III van Oranje-Nassau) werd Brussel op 13 augustus 1695 met kanonnen en mortieren gebombardeerd onder leiding van de Franse maarschalk de Villeroy. Na de beschieting stonden enkel nog de muren en de toren van het stadhuis en het Broodhuis overeind. Rondom de markt werden in de jaren daarna de gildehuizen heropgebouwd in een Vlaams-Italiaanse stijl. Hierdoor zijn bijna alle gebouwen rond het plein opgetrokken in dezelfde stijl van die tijd. In de tweede helft van de 19de eeuw werden de meeste gebouwen gerestaureerd onder impuls van burgemeester Karel Buls.

Boven: gravure naar tekening van Augustin Coppens “Vue des ruines de la Grand-Place depuis la rue de la Colline » Hiernaast: kaart «Ghebombareert ent brandent 1695 », gedrukt in Antwerpen door Gaspar Bouttats

Brusselen

17

De geschiedenis van Nieuwpoort Na de overstromingen in het begin van de 11de eeuw werden lange zeewerende dijken gebouwd, gevolgd door inpolderingen. Aan de rand van het aldus gewonnen land liet graaf Filips van de Elzas nieuwe steden resp. havens oprichten, o.m. Nieuwpoort (Neoportus, Novum oppidum, Novus Portus). In 1163 kreeg Nieuwpoort zijn stadskeure en werd het ommuurd. De stad bereikte haar hoogste bloei in de 15de eeuw. Wegens zijn strategische ligging werd Nieuwpoort herhaaldelijk belegerd en verwoest. De stadsmuren werden in 1857 gesloopt. De plaats speelde een kapitale rol bij de inundatie van de IJzervlakte in de Eerste Wereldoorlog: in de nacht van 28 op 29 oktober 1914 werden de sluizen van de Noordvaart geopend en moest het Duitse leger terugtrekken. Tijdens deze oorlog werd Nieuwpoort vrijwel geheel vernietigd en na 1918 heropgebouwd. In 1949 nam het delen van Oostduinkerke, Ramskapelle, Westende en Lombardsijde op, in 1971 de plaatsen Sint-Joris en Ramskapelle en in 1977 een deel van Westende (militair kamp van Lombardsijde).

18

Vernietiging van erfgoed door oorlog elders in de wereld Inleiding Ik heb gekozen voor dit onderwerp omdat het vooral over erfgoed gaat rond heel de wereld. De 2 steden die ook direct bij me opkwamen waren Londen en Dresden, de 2 bekendste ook !! Ik zal ook iets vertellen rond de boeddha’s die vernietigd zijn in Bamiyan, en Hiroshima, de grootste vernietiging ooit, door het krachtigste wapen, de atoombom.

1) Vernieling boeddha's van Bamiyan Op 13 maart 2001 werden de Boeddhabeelden bij Bamiyan vernietigd. Toen de Taliban in Afghanistan aan het toppunt van de macht stond, kregen een aantal militiestrijders de opdracht om de ‘goden van de ongelovigen‘ neer te halen. Ze legden springstof aan de voeten en aan de schouders van de Boeddha’s en bliezen ze op. De Taliban hebben een misdaad tegen de cultuur begaan, zegt UNESCO directeur Koichiro Matsuura. De internationale gemeenschap heeft 'te weinig en te laat' gedaan om de boeddha's te redden. Dat zei de Pakistaanse minister van Buitenlandse Zaken Abdul Sattar. Hij noemde de vernietiging een ‘tragische ramp‘. De vernietiging van de 2000 jaar oude beelden is een onderdeel van het streven van de Taliban naar een moslimstaat. Niet-islamitische kunst hoort daar niet thuis bij volgens hen. Volgens de VN hebben zij geen ‘respect voor werelderfgoed ‘. In 2003 werd Bamiyan uitgeroepen tot werelderfgoed. De enige aanpak waarmee Unesco en andere deskundigen kunnen instemmen voor het herstellen is anastylose, een techniek waarbij de originele delen weer op hun plaats worden gezet met zo weinig mogelijk nieuwe materialen. Maar het in elkaar zetten van brokstukken die soms 90 ton wegen is buitengewoon moeilijk. Afghanistan heeft niet één hijskraan die dat aankan!

2) De stad Dresden Dresden is de hoofdstad van de Duitse deelstaat Sachsen. Dresden wordt vanaf 1485 een belangrijke stad. In de nacht van 13 op 14 februari 1945 verwoest een Brits bombardement Dresden. De meesten zeggen dat het geen strategisch doel diende. Taylor Frederick heeft nieuw archiefonderzoek gedaan en komt tot de conclusie dat de aanval een strategisch doel diende. Dresden was een prachtige cultuurstad, maar tegelijkertijd een militair centrum waar wapens werden gefabriceerd en waar belangrijke spoorlijnen doorheen liepen. Hij

19

meent verder dat het bombardement bedoeld was om chaos te veroorzaken en de Russische bondgenoten aan het Oostfront te ontlasten. Ongeveer 35.000 mensen komen om en 75000 woningen werden vernietigd. Volgens Frederick Taylor waren er fabrieken die de oorlog steunden. Het was een belangrijk verkeersknooppunt, het trok de Duitse militairen weg van de Oostfront. Veel Duitsers dachten dat de stad nooit aangevallen zou worden omdat het een historisch centrum was. Het bombardement bestond uit 3 golven, in totaal werd de stad door bijna 1500 vliegtuigen gebombardeerd. Er werden veel brandbommen gebruikt. Men dacht dat er 200.000 à 300.000 slachtoffers gevallen waren. Tegenwoordig zegt men dat het er 35000 waren, misschien telde men de vluchtelingen niet mee.

2a) Wederopbouw Na de oorlog werd de wederopbouw eerst ter hand genomen in de omringende stadsdelen. Hier heeft de visie van de socialistische planologen vorm gekregen. Wie niet wordt gehinderd door DDRtrauma's of herinneringen aan het oude Dresden, kan in de nieuwe delen van de oude stad wel degelijk aanzetten tot iets fraais ontwaren. De Prager Strasse, die van het (in staat van renovatie verkerende) centraal station naar het toeristische centrum voert, getuigt van een zeker tekentafelelan. De brede flaneerboulevard wordt geflankeerd door hoogbouw. De burgers moesten in het stadscentrum kunnen wonen. Aan de voet van de flats bevinden zich gedateerde winkelgalerijen en hoekige warenhuizen die de suggestie van moderniteit moesten wekken. Verderop, rondom de Altmarkt (het plein dat na het bombardement als noodcrematorium werd gebruikt), staan de stalinistische arbeiderspaleizen uit de vroege jaren vijftig. De naburige Wilsdruffer Strasse deed op de hoogtijdagen van de DDR dienst als parade-avenue. Op die functie is de hele planologie afgestemd. En daarachter doemt de oude, goeddeels herstelde, binnenstad op - de bestemming van de meeste bezoekers.

20

3) Londen in oorlog met Duitsland De Blitzkrieg was het aanhoudende bombarderen van Groot-Brittannië door Nazi Duitsland van 7 september 1940 tot 10 mei 1941 tijdens de 2de wereldoorlog. De naam komt van de Duitse term “Blitzkrieg” of bliksemoorlog. Terwijl de ‘Blitz’ velen steden over het land trof, begon het met bombarderen van Londen voor 57 nachten op een rij. Tegen eind mei 1941, waren meer dan 43000 burgers, de helft van hen in Londen, gedood door bombardementen en meer dan een miljoen huizen vernietigd of beschadigd en dit alleen nog maar in Londen. Londen was niet de enige stad die door de Luftwaffe moest lijden tijdens de Blitz. Andere belangrijke militaire en industriële centra zoals Belfast, Liverpool, Hull, Manchester, Cardiff, Portsmouth, Coventry, Shefield, Swansea, Bristol, Birmingham leden aan zware luchtaanvallen en hoge aantal slachtoffers. Het voorgenomen doel was om de Britten te demoraliseren. Tegen mei 1941 was de dreiging van een invasie van Groot-Brittannië verdwenen. De aandacht had zich gevestigd op het oosten. In 1944 liet de ontwikkeling van onbestuurde V1 vliegende bommen en V2 raketten kort Duitsland toe om Londen opnieuw aan te vallen met wapens die van het Europees continent werden gelanceerd. In totaal hebben de V wapens 8939 burgers gedood in het zuidoosten van Londen.

Rook die van St. Katharine Dokken na de eerste inval van Blitz op 7 september toeneemt

Kinderen in het oosteind van Londen, die nu dakloos zijn door de bommen van de Nazi’s. September 1940

Het stadscentrum van Coventry na een verwoestende aanval in de nacht van 14/15 november 1940

21

4) Hiroshima en Nagasaki De atoombombardementen op Hiroshima en Nagasaki waren kernaanvallen tijdens de 2de wereldoorlog tegen het Japanse Rijk. Deze aanvallen zijn uitgevoerd door de Verenigde Staten onder het bevel van Harry S. Truman. Op 6 augustus 1945 werd de eerste bom (Little boy) op de stad Hiroshima afgeworpen, gevolgd door een andere bom (Fatman) op de stand Nagasaki op 9 augustus 1945. Het totale dodental is ongeveer 140.000.

4a) Hiroshima Hiroshima was een stad met militaire en industriële waarde, en de 1ste die een atoomaanval moest doorstaan. Deze stad werd bewust niet bestookt met normale bommen en raketten. Hiroshima werd ook gebruikt voor bevoorrading en logistieke doeleinden. Hierdoor werd Hiroshima een uitstekende test locatie voor de nog wat experimentele bom. Het centrum van de stad bevatte een aantal betonnen en lichtere gebouwen, buiten het centrum bestond het voor 80% uit kleinere houten huizen. Aan de stadsgrenzen lagen een aantal grote industriële fabrieken. Vele van deze fabrieken hadden een zwak houten skelet. De bevolking bereikte in het begin van de oorlog een aantal van 381.000 mensen. Op het punt van de aanval was dit rond de 255.000 mensen. Deze afname komt door een geleidelijke evacuatie van grote Japanse steden vanwege de Amerikaanse bombardementen.

4b ) Nagasaki De stad Nagasaki was de 2de stad die ooit bestoken is met een atoombom. De reden waarom de Amerikaanse regering deze stad heeft gekozen als tweede doelwit was om een hele simpele reden: de stad Nagasaki bevatte de grootse zeehaven van Zuid-Japan, zonder deze zou het zuidelijk deel van Japan sterk zonder voedsel en bevoorrading komen te zitten. Ook lagen er een aantal Japanse oorlogsschepen in de haven op het tijdstip van de aanval. In tegenstelling tot Hiroshima bestond Nagasaki voornamelijk uit houten gebouwen. De bom op Nagasaki had niet zo’n groot effect als de bom op Hiroshima. Dit kwam omdat de bom het doel met een paar 100 meter miste en omdat het landschap van Nagasaki merendeels uit heuvels bestond. Hierdoor konden de schokgolven niet voor 100% hun kracht uit oefenen op de gebouwen in Nagasaki. Desondanks kwamen er in totaal 74.000 inwoners van Japan om het leven. Het uiteindelijk doel van Amerika met deze aanval was de capitulatie van Japan. En op 15 augustus 1945 werd dat doel bereikt. Desondanks sterven er elke dag nog mensen in de steden door de dodelijke straling die de bom met zich meebracht.

Hiroshima na het vallen van de bom

22

Bronvermelding • • • • • • •

• •

http://www.zeeburgnieuws.nl/integratie/talibaan.html http://www.volkskrant.nl/buitenland/article376652.ece/Bamiyan_wacht_op_een_hijskraan http://www.digitalefotosite-corenjoke.com/dresden.htm http://geschiedenis.vpro.nl/programmas/3299530/afleveringen/20177260/items/21289048/ http://www.tweede-wereldoorlog.org/bombardement-op-dresden.html http://www.v2platform.nl/vergelding.html http://images.google.be/imgres?imgurl=http://ars.punt.nl/upload/bevrijding__hotel_de_wereld.jpg&imgrefurl=http://ars.punt.nl/%3Fa%3D200705&h=245&w=357&sz=40&hl=nl&start=13&um=1&usg=__xFI6h0HfaXoZ_6t9FjSts_QpoOs=& tbnid=DuPeJNSXPZU4xM:&tbnh=83&tbnw=121&prev=/images%3Fq%3DLonden%2Bin%2Bo orlog%2Bmet%2Bduitsland%26um%3D1%26hl%3Dnl http://www.lsp-mas.be/marxisme/1945hiroshima.html http://en.wikipedia.org/wiki/The_Blitz

23

Actuele bedreigingen van erfgoed Momenteel zijn er 30 plaatsen of gebouwen in de wereld die bedreigd worden door conflictsituaties, maar nog gered zouden kunnen worden. Dit komt vooral door oorlog, maar ook door leegroven, illegaal schatgraven, ... Men heeft hier een volledige lijst van gemaakt, deze noemt men de Rode Lijst. Ieder jaar worden er plaatsen aan toegevoegd of van verwijderd.

Dit zijn enkele voorbeelden van erfgoed dat bedreigd wordt door huidige conflictsituaties. Cultureel landschap en archeologische overblijfselen van de vallei Bamiyan Dit gebied werd in 2003 op de Rode Lijst gezet. Korte beschrijving: Dit erfgoed bevindt zich in Afghanistan. Het culturele landschap en de archeologische overblijfselen van de Vallei Bamiyan vertegenwoordigen de artistieke en godsdienstige ontwikkelingen die van de 1e tot de 13de eeuw het oude Bakhtria kenmerkte. Het gebied bevat talrijke Boeddhistische kloosterensembles en heiligdommen, evenals versterkte gebouwen van de Islamitische periode. Deze plaats toont ook de tragische vernietiging van de Boeddhabeelden door de Taliban, dit was schokkend nieuws voor de wereld in 2001. Reden van plaatsing op de Rode Lijst: Deze vallei is om bepaalde redenen zeer waardevol. Dit zijn 2 redenen: · De vallei Bamiyan is een opmerkelijk voorbeeld van een cultureel landschap dat een significante periode in het Boeddhisme illustreert. · De vallei Bamiyan is de meest monumentale uitdrukking van het westelijke Boeddhisme. Het was een belangrijk centrum van bedevaart over vele eeuwen. Wegens hun symbolische waarden, hebben de monumenten geleden in verschillende tijden van hun bestaan, met inbegrip van de weloverwogen vernietiging in 2001. De Taliban blies in maart 2001 twee reusachtige Boeddhabeelden op. De reden daartoe was dat er in de Islam een verbod is op het uitbeelden van god of andere goden en mensen, maar dit staat niet beschreven in de koran. Momenteel wordt door UNESCO druk gewerkt aan de heropbouw van deze boeddhabeelden. Heel wat landen hebben beloofd mee te zullen betalen aan deze heropbouw.

Okapi Wildlife Reservaat Dit reservaat werd in 1997 op de Rode Lijst gezet. Korte beschrijving: Dit erfgoed bevindt zich in de Democratische Republiek van Congo. Het Okapi Wildlife Reserve bezet één vijfde van het Ituri bos ten noordoosten van de Democratische Republiek van Kongo. Het rivierbassin van Kongo is één van de grootste drainagesystemen in Afrika.

24

Dit reservaat is gevaarlijk voor de vogels en voor 5.000 van de 30.000 okapi's. Het heeft ook enkele gevaarlijke landschappen met de watervallen van Ituri en Epulu inbegrepen. Dit reservaat wordt bewoond door traditionele nomadische Mbuti en Efe jagers. Reden van plaatsing op de Rode Lijst: Het comité besliste dat dit één van de belangrijkste plaatsen is voor behoud, met de zeldzame okapi's en bloemendiversiteit inbegrepen. De belangrijkste bedreigingen voor dit reservaat zijn ontbossing, die hoofdzakelijk door brandcultuur veroorzaakt word, en de commerciële verkoop van 'bushmeat', wat woudvlees is. De goudwinning is ook belangrijk geweest voor dit reservaat. Van 1998 tot 2004 was er in de Democratische Republiek van Congo een burgeroorlog. Deze oorlog zorgde ervoor dat heel wat wilde diersoorten werden gedood. Dankzij de mensen die meewerkten aan het project om het park terug vol te stoppen met okapi's is het reservaat opnieuw bewoond met wilde diersoorten. Voor deze oorlog waren er ook al enkele burgeroorlogen waardoor het reservaat bedreigd werd.

Samarra Dit gebied werd in 2007 op de Rode Lijst gezet. Korte beschrijving: Dit erfgoed bevindt zich in Irak. Simarra is een stad aan de oostelijke oever van de Tigris in de provincie Salah ad Din. De stad was een van de grootste Mesopotamische steden. Belangrijke bezienswaardigheden zijn de grote moskee met zijn unieke spiraal-minaret, die gebouwd is in 847 toen Samarra voor een periode van 56 jaar de hoofdstad was van de moslim-wereld. In Samarra staan ook de tombes van Ali al-Hadi en Hasan al-Askari, respectievelijk de tiende en elfde sjiitische Imams. Ook staat er een tempel voor Mohammed al-Mahdi, de twaalfde Imam of de 'Verborgen Imam'. De meeste sjiieten geloven dat hij verborgen is en pas aan het einde der tijden weer op zal staan. Reden van plaatsing op de Rode Lijst: In oktober 2004 heroverden Amerikaanse troepen de controle in Samarra op het Iraaks verzet. Op 21 februari 2006 bliezen soennitisch-fundamentalistisische militanten de koepel van de al Askari-schrijn op. In dit heiligdom liggen de elfde en twaalfde imam van de Twaalvers, de belangrijkste sjiitische stroming, begraven en het is tevens de plek waar de Mahdi of Twaalfde Imam verdween. De bomaanslag leidde tot een grote verontwaardiging in Irak. Er brak dan ook religieus geweld uit tussen sjiieten en soennieten in de stad. Daarbij zijn toen zo'n 15.000 mensen om het leven gekomen. Samarra moet dan ook verder beschermd blijven want waarschijnlijk zullen er nog aanslagen in Irak in de toekomst gebeuren.

25

Het nationaal park van Virunga Dit park werd in 1994 op de Rode Lijst gezet. Korte beschrijving: Dit erfgoed bevindt zich in de Democratische Republiek van Congo. Het nationaal park van Virunga bestaat uit een opmerkelijke diversiteit van habitat. Dit strekt zich uit over moerassen en steppen met vulkanen in de buurt. Men kan in het park gorilla's terugvinden, ook brengen zowat 20.000 nijlpaarden het leven door in de rivieren en vogels van Siberië brengen er de winter door. Momenteel zouden er nog 700 berggorilla's in het wild leven over de hele wereld. Het park werd in 1925 opgericht door de Belgische koloniale overheid en sindsdien uitgebreid tot een gebied van 8.000 vierkante kilometer. Sinds 1979 behoort het park tot het Unescowerelderfgoed. Er zijn maar liefst 680 parkwachters. De laatste jaren zijn er voortdurend oorlogen in Congo wat een grote bedreiging voor het Virunga park is. Reden van plaatsing op de Rode Lijst: Het nationaal park van Virunga is opmerkelijk voor zijn vele vulkanen en voor zijn grootste diversiteit aan habitat: van steppes, savannes en lavavlaktes, moerassen, laagland en bossen van Afromontane tot aan de unieke vegetatie van Afroalpine die uitsteken in pieken tot meer dan 5.000 meter hoogte. De plaats omvat de spectaculaire massieven van Ruwenzori en Virunga, met de twee actiefste vulkanen van Afrika inbegrepen. Het stropen en de burgeroorlog van Congo heeft ervoor gezorgd dat er heel wat minder wilde dieren in het park leefden. Het park is gekend voor zijn berggorilla's en die lopen het meeste gevaar. Dit zijn enkele feiten over het Virunga park: • In 2007 is er heel wat gebeurd in het Virunga park. Onlangs werden er 4 berggorilla's doodgeschoten en aangezien er maar 700 berggorilla's nog in het wild zouden leven, is het verliezen van 4 berggorilla's enorm veel. • Ook was er een gevecht dat zich in de beboste heuvels van het natuurpark Virunga bevond, hierbij vielen 38 doden onder de rebellen. • De Congolese regering benoemde de Belgische prins Emmanuel De Merode tot directeur van het Virunga park in augustus 2008. Nog geen twee weken daarna brak er in Oost-Congo alweer een oorlog uit en kwamen De Merode en 200 berggorilla's in gevaar. De Merode bouwde echter verder het Virunga park uit en trok zich niets aan van de oorlog. Hij vindt dat een oorlog niet mag verhinderen dat je aan de toekomst bouwt. Bijna alle gorilla's van het Virunga park zijn in handen van Nkunda, een rebellencommandant. De Merode zou graag de volledige leiding hebben over het Virunga park om zo de berggorilla's te kunnen beschermen tegen rebellen. • In het Virunga park leven 200 berggorilla's, bijna een derde van de resterende populatie. Er leefden vroeger 30.000 nijlpaarden in het Virunga park, maar nu leven er slechts nog 300. Maar liefst 99 procent van de nijlpaarden werd afgeslacht door milities die het vlees zelf opaten of doorverkochten aan de hongerende bevolking. Zo brachten de nijlpaardentanden heel wat geld op. Hetzelfde geld voor de olifanten, maar liefst 40 exemplaren werden gedood waarvan hun tanden heel wat geld opbrachten. • In 2007 werden er in 1 nacht maar liefst 6 gorilla's gedood. Ze wisten dat dit niet door stropers was want stropers zouden bepaalde delen van de gorilla's afsnijden, maar de lichamen waren intact. Enkele maanden later kwamen ze te weten dat het De Merodes voorganger was, Honoré Mashagiro, die opdracht had gegeven om de beesten te doden. De slachting hield verband met de illegale handel in houtskool. De houtskoolsmokkel is een miljoenenbusiness waarbij het hardhout van het Virungapark in geïmproviseerde ovens tot houtskool wordt verbrand. Bijna alle omwonenden van het Virunga park zijn afhankelijk van de houtskool en dit zou wel eens tot de snelle ondergang van het natuurpark kunnen leiden. Maar liefst 25 procent van de zuidelijke helft van het Virunga park ging in rook op en als dit zo verder gaat zou er over 10 jaar niets meer overblijven van het Virunga park. Daardoor zouden bijna alle diersoorten van het Virunga park kunnen uitsterven. • De Merode zou graag een einde maken aan de strooptochten en de illegale handel in houtskool. Op die manier leveren we een bijdrage aan de wederopbouw van de Congolese rechtsstaat en dat is wat Congo nodig heeft om opnieuw stabiel te kunnen worden.

26

De fotograaf Brent Stirton won een prijs van de World Press Photo 2008 met foto’s van vermoorde gorilla’s uit het Virunga park. Op 23 juli 2007 werden een aantal gorilla’s gedood. De daders konden niet met zekerheid vastgesteld worden, maar alles wijst in de richting van generaal Nkunda, die het dreigement om de gorilla’s te doden gebruikt als één van zijn wapens (in het najaar van 2008 startte Nkunda een nieuw militair offensief in Oost-Congo).

generaal Nkunda

een gedode gorilla wordt weggedragen

27

Er worden niet enkel plaatsen aan de lijst toegevoegd, maar er worden ook plaatsen van verwijderd omdat ze niet langer bedreigd worden. Dom van Keulen Dit gebied werd in 2004 op de Rode Lijst gezet en werd in 2006 terug van de lijst gehaald. Korte beschrijving: Dit erfgoed bevindt zich in Duitsland. De Dom van Keulen is een gotische kathedraal in het centrum van Keulen. Het is de hoofdkerk van het Aartsbisdom Keulen. Vanuit verschillende torens van de Dom kan men de hele stad overzien. Het is de grootste kathedraal in Duitsland en één van de grootste van Europa. Reden van plaatsing en verwijdering op de Rode Lijst: De Dom is in de 2e wereldoorlog door maar liefst 14 luchtbommen geraakt, maar de Dom is blijven staan. Natuurlijk was de Dom ernstig beschadigd, maar na vele jaren restauratie was de kathedraal pas in 1956 grotendeels weer hersteld. Op 5 juli 2004 heeft Unesco de Dom op de lijst van de bedreigde erfgoederen geplaatst. Allerhande bouwprojecten in de directe omgeving ervan zouden het gotische bouwwerk aantasten. In 2006 werd de Dom weer van de Rode Lijst gehaald omdat het bouwwerk niet langer aangetast zou zijn door allerhande bouwprojecten in de omgeving.

Bronvermelding Sites http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=86 http://whc.unesco.org/en/list/208 http://whc.unesco.org/en/list/718 http://whc.unesco.org/en/list/63 http://whc.unesco.org/en/list/1156 http://en.wikipedia.org/wiki/Okapi_Wildlife_Reserve http://en.wikipedia.org/wiki/Dresden_Elbe_Valley http://en.wikipedia.org/wiki/Bam,_Iran http://nl.wikipedia.org/wiki/Samarra http://nl.wikipedia.org/wiki/Dom_van_Keulen http://oudnieuws.web-log.nl/oud_nieuws/2008/03/taliban-verniet.html Artikels 'Vier berggorilla's neergeschoten in Congolees natuurpark' uit de morgen van 27/07/07 'Nieuwe gevechten in Noord-Kivu' uit de morgen van 06/10/07 'Gorilla's in de vuurlinie' uit de morgen van 4-10-2008

28

Bescherming van erfgoed tegen oorlogsgeweld 1.

Uit de geschiedenis

1.1 Het Lam Gods Het wereldberoemde schilderij van de Gebroeders Van Eyck uit 1432, nu in de Sint-Baafskathedraal in Gent, heeft een bewogen geschiedenis achter de rug. Regelmatig liep het gevaar tijdens conflicten en probeerde men het te redden, bv. • In 1566: tijdens een protestantse revolte wordt het werk in de toren verborgen • In 1914: het schilderij wordt verstopt • In 1940: bij de Duitse inval wordt het schilderij naar Pau (Frankrijk) gebracht van waaruit Duitse troepen het in 1942 meenemen voor Hitlers geplande kunstencentrum te Linz.

1.2 De National Portrait Gallery in Londen Dit museum is één van de rijkste verzamelingen schilderijen ter wereld. Het bevindt zich in Londen. Vóór het begin van de eerste wereldoorlog, op 23 augustus 1939, sloot het museum zijn deuren en werd begonnen met een evacuatie van de schilderijen. Bestemming was Wales. De evacuatie was op 11 elf dagen voltooid. De laatste schilderijen vertrokken op 2 september, de dag vóór de oorlog werd verklaard. Omdat het risico dat Wales zou worden gebombardeerd enorm toegenomen was, dacht men er aan de schilderijen naar Canada te brengen, maar Churchil verzette zich daartegen. De schilderijen werden opgeslagen in een mijn in de bergen. Ze hadden elektriciteit, water en een voldoende aan toegang, dus leek het perfect voor het verbergen van de schilderijen.

29

2.

Actuele bescherming van roerend erfgoed in België

2.1 Inleiding Om te weten hoe men tracht roerend erfgoed te beschermen in oorlogstijden heb ik naar verschillende musea, archieven, bibliotheken een e-mail gestuurd me deze vraag, maar velen hebben niet teruggezonden of gezegd dat ze dit soort van informatie niet mogen weggeven. Hieronder vind je diegene die wel teruggezonden hebben en wat hun plannen zijn.

2.2 Bescherming roerend erfgoed in België Liberaal Archief: Het Liberaal Archief werd pas opgericht in 1982, dus zij hebben de tweede wereldoorlog niet meegemaakt. Nu hebben ze een calamiteitenplan voor dreigingen zoals inbraak, brand, waterschade en straatgeweld en het gebouw is in functie daarvan geconstrueerd. Voor calamiteiten zoals oorlog, aardbeving, ontploffing van een kerncentrale, enz., is het moeilijk om preventief voorzieningen te treffen. Nationale bibliotheek van België: De belangrijkste verzamelingen (handschriften,incunabelen (boeken gedrukt voor 1501),…) van de Koninklijke Bibliotheek van België werden gedurende de Tweede Wereldoorlog in kisten opgeslagen en bewaard in de kelders van de Nationale Bank van België. Bij huidige oorlogsdreigingen bestaan er plannen om de collecties in een atoomschuilkelder onder te brengen. Het Rijksarchief van België: De archieven werden zoveel mogelijk ter plaatse beschermd, de magazijnen en kantoren van het Algemeen Rijksarchief waren gevestigd in een deel van het vroeger paleis van Karel van Lotharingen in de Brusselse Hofwijk. De omgeving daarvan werd speciaal uitgerust met een brandwerende muur, twee ijzeren deuren en tralies voor de vensters. In de kelders van dit gebouw werd zelfs een extra ruimte ingericht voor de berging van de archieven van het Ministerie van Onderwijs. Enkel de archieven omwille van staatsveiligheid of defensiebelangen die niet mochten in handen vallen van de vijand werden geëvacueerd (naar Belgische ambassade in Londen) maar omdat de Belgische ambassadeur vreesde voor bomaanslagen in Londen werden de kisten overgebracht naar een kasteel in Lancashire. Verder werden nog bijkomende maatregelen getroffen om de brandveiligheid te verhogen (brandwerende deuren, aantal ruimtes geïsoleerd).

30

Deel 2: Erfgoed verdedigt vrede

O freunde, nicht diese Töne! Sondern laßt uns angenehmere anstimmen Und freudenvollere! Freude, schöner Götterfunken, Tochter aus Elysium, Wir betreten feuertrunken, Himmlische, dein Heiligtum; Deine Zauber binden wieder, Was die Mode streng geteilt; Alle Menschen werden Brüder, Wo dein sanfter Flügel weilt. Wem der große Wurf gelungen, Eines Freundes Freund zu sein, Wer ein holdes Weib errungen, Mische seinen Jubel ein! Ja, wer auch nur eine Seele Sein nennt auf dem Erdenrund! Und wer's nie gekonnt, der stehle Weinend sich aus diesem Bund. uit Ode an die Freude van Friedrich Von Schiller, op muziek gezet door Beethoven (9e symfonie)

Vertaling O vrienden, niet deze geluiden! Maar laat ons aangenamere liederen zingen, met meer vreugde! Vreugde, mooie godenvonken, Dochter van Elysium Wij betreden, gevuld met vuur, Uw hemelse heiligdom. Uw magische krachten verbinden weer Wat door gewoonte was verdeeld Alle mensen worden broeders Waar uw zachte vleugels zijn Al wie erin geslaagd is Om vriends vriend te zijn Wie een mooie, lieve vrouw heeft Sluit zich bij onze vreugde aan Ja ook wie niet meer dan één ziel de zijne noemt op dit aarderond. Maar wie dat niet kan, die moet wenend weggaan uit onze kring

31

Te jong… herdenking gesneuvelde oud-leerlingen van onze school

Lofzang op gedoemde jonge gasten Welk klokgelui betaamt voor wie vergaan als dieren? Alleen het monsterlijke woeden van mortieren. Of neen, alleen de ratel van een mitraillette – Geen mens raffelt zo schoon een laatste schietgebed. Voor hen geen bel of toeters, krans of kerkhofblom. Geen treurmuziek – tenzij stampei van die orkesten Die slechts bestaan uit slagwerk van kartets en bom En bugels, jankend over droevige gewesten. Waar brandt hun kaars? De vlam die hun ten afscheid heet? Niet in de hand van jonge broertjes. In hun ogen Laat nooit het vuur dat hen gedenken zal zich doven. De bleekheid van verloofdes dient hun lijk tot kleed. Eén bloem: de tedere berusting der beminden. En elke schemering: het luiken van de blinden. Tom Lanoye, in Niemandsland. Gedichten uit de Groote Oorlog vertaling van Anthem for Doomed Youth van Wilfred Owen (1893-1818)

32

Gesneuvelde oud-leerlingen WO I herdacht door onze school in de jaren 1920-30 Wie het archief van onze school bestudeert, komt tot de bevinding dat onze school een aantal oudleerlingen telt die op jonge leeftijd sneuvelden tijdens WO I. Het betreft: • enerzijds Emile en Marcel Debal, 2 jongens die nog school liepen en omkwamen in een bombardement in 1917 • Léon Vermeulen, Leopold Demol en Robert Verschoore die omkwamen als soldaat. Oud-leerling Roger Terrin was een slachtoffer van WO II. De bevindingen worden hier overgenomen uit het projectboek van het erfgoedproject Van blauwvoet tot bier, van Willaert tot de wereld (schooljaar 2007-2008).

Twee leerlingen sterven tijdens een bombardement in WO I Emile Debal werd geboren in 1908 en werd in de school ingeschreven op de 1e juli 1915. Marcel werd geboren in 1912 en ging naar de school vanaf 1916

de gegevens uit het inschrijvingsregister Roeselare was tijdens WO I bezet door de Duitsers. In het jaar 1917 werd Roeselare zwaar gebombardeerd door de geallieerden. Tijdens één van die bombardementen, op 11 september, kwamen beide broers om, toen ze van de school naar huis terugkeerden. De toenmalige directeur, Emile Benoot, hield in zijn klasagenda’s een dagboek over de oorlog bij. Hij beschrijft hoe hij de dood van de broers vernam, hoe hij aan de ontroostbare moeder zijn medeleven gaat betuigen, hoe er tijdens de begrafenis opnieuw bomalarm is en de begrafenisstoet uiteenstuift.

33

uit klasagenda nr. 13, schooljaar 1917-1918

34

na 1917 gebruikt Benoot blanco pagina’s van de klasagenda nr. 12 (1916-17) om de gebeurtenissen uit 1917 en volgende jaren verder te beschrijven; hij vermeldt opnieuw de dood van de broers Debal en schrijft dat hij zijn deelneming is gaan betuigen aan de ouders: “De droefheid der Moeder was deerniswekkend”

35

op 24 september 1917 worden de broers Debal begraven; terwijl de stoet de Grote Markt passeert, wordt de stad beschoten; de meeste aanwezigen lopen weg, Benoot verschuilt zich in de kelder van het stadhuis; 2 mannen dragen de kisten tot aan de kerk In de herdenkingsbrochure van 1927 wordt de dood van de broers als volgt beschreven:

36

de broers Debal liggen begraven op de erebegraafplaats van de stedelijke begraafplaats in de Groenestraat

Twee oud-leerlingen sneuvelen als soldaat in WO I Twee oud-leerlingen sneuvelden in WO I als soldaat. Leopold Demol werd geboren in 1895, werd ingeschreven in 1906 en verliet de school in 1907. Léon Vermeulen werd geboren in 1896, werd ingeschreven in 1906 en verliet de school in 1911.

37

In de herdenkingsbrochure van 1927 werd hun leven als volgt beschreven:

Volgens de brochure liggen beide gesneuvelden begraven op de erebegraafplaats van de stedelijke begraafplaats van Roeselare. We hebben 2 zerken gevonden die op het eerste gezicht deze graven zijn.

38

graf van Leopold Demol op de stedelijke begraafplaats van Roeselare

39

graf van Jules Vermeulen op de stedelijke begraafplaats van Roeselare

40

Er stelt zich echter een raadsel m.b.t. Vermeulen: de grafzerk lijkt, gegeven de datum en plaats van overlijden, die van de persoon door de school herdacht als Léon Vermeulen. Maar op de zerk staat “Jules” als voornaam, niet “Léon”. Gaat het om dezelfde persoon, en was Jules de officiële voornaam en Léon een roepnaam? Kan dit raadsel opgelost worden door de bestudering van de volledige levensloop van de gesneuvelde oud-leerlingen? Zie hiervoor verder bij “Historisch-biografisch onderzoek naar de gesneuvelde oud-leerlingensoldaten”.

41

De gesneuvelde (oud-)leerlingen uit WO I worden herdacht in 1927 In 1927 besluit directeur Emiel Benoot om de gesneuvelde oud-leerlingen te herdenken. Hij wil voor hen in het schoolmuseum een memoriaal oprichten en bestelt daartoe een schilderij bij Alfons Blomme. Alfons Blomme (1889 – 1979) is de meest getalenteerde en bekendste schilder uit Roeselare. Hij maakte landschappen, stillevens en portretten in een neo-impressionistische stijl. Befaamd is zijn portret van zijn vriend Albert Einstein. Op zondag 15 mei 1927 vindt de plechtige herdenking van de gesneuvelde oud-leerlingen plaats. De school geeft achteraf een brochure uit, Inhuldiging van het memoriaal aan de gesneuvelde oudleerlingen, waarin de herdenking beschreven wordt.

’s Ochtends brengen de leerlingen een hulde aan de gesneuvelde oud-leerlingen bij hun graf op de stedelijke begraafplaats in de Groenestraat.

42

Twee leerlingen houden een toespraak, waarin ze getuigen dat het voorbeeld der helden hen aanspoort tot een soortgelijk plichtsbesef:

Nadien wordt op de school het eigen memoriaal in het schoolmuseum ingehuldigd. De Laere houdt een “roerende rede” waarin opnieuw de vaderlandsliefde geprezen wordt:

Er wordt ook teruggedacht “aan de burgerlijke slachtoffers van den oorlog, aan de onschuldige kinderen, gevallen in de allertreurigste omstandigheden.” Nadien volgt de eigenlijke onthulling van het schilderij.

43

De Laere beklemtoont dat het initiatief genomen werd door de directeur van de school:

De Laere eindigt zijn toespraak met een gedicht:

44

Naast het schilderij is een affiche aangebracht met de namen en de foto’s van de gesneuvelde leerlingen.

45

Blomme heeft er voor gekozen om niet de heldenmoed van de gesneuvelde soldaten te verheerlijken, maar de gruwelijkheden van de oorlog te tonen. Hij kiest daarom als onderwerp één van de gruwelijkste bladzijden uit de Roeselaarse oorlogskroniek: de Schuwe Maandag. Toen de Duitsers op maandag 19 oktober 1914 Roeselare binnenvielen, stootten ze op hevig guerrillavuur van Franse soldaten, waardoor er een relatief groot aantal Duitse gesneuvelde soldaten was. Als wraak hiervoor gijzelden de Duitsers een dertigtal burgers en vermoordden hen. Er werd ook op grote schaal brand gesticht in de stad. In totaal waren er 38 burgerlijke slachtoffers. Blomme schildert de optrekkende, dreigende soldaten en de oprijzende vlammen. Hij beeldt daarvoor 2 stadsdelen af (die in werkelijkheid niet zo dicht bij elkaar liggen): links de Wallenstraat, de buurt waar de Wereldlijke school zich bevond, en rechts de havenbuurt, een van de zwaarst getroffen buurten.

46

In zijn toespraak tijdens de inhuldiging beschreef De Laere het schilderij als volgt:

Op het einde verwijst De Laere naar patriottisme, maar de nadruk van zijn beschrijving valt toch op de gruwel, het lijden, de ellende, de verwoesting. Het doek bevat deze “heilzame les”: soms is het een plicht om te vechten, maar oorlog op zich is een slechte zaak. We moeten “het zware lijden voor altijd in het geheugen prenten”, met als doel – hier niet letterlijk uitgesproken, maar duidelijk geïmpliceerd - er voor te zorgen dat er nooit meer oorlog komt. Blijkbaar vond de directeur dat de beeldtaal van Blomme nog niet voldoende “een verstaanbare taal voor kinderen was”. De school wou de pacifistische boodschap zeer duidelijk maken. Daarom werd in het schoolmuseum onder het schilderij een bord aangebracht met de tekst: Haat aan den Oorlog.

47

Schuwe Maandag, met links de Belgische vlag (die het schilderij bedekte vóór de onthulling) en vooraan de bloemen

48

Het schilderij vormde de ereplaats in het schoolmuseum. Dit blijkt uit het feit dat bij een bijeenkomst (het museum vormde tevens de vergaderzaal van de school) de stoelen zo geplaatst werden dat alle aanwezigen het schilderij frontaal aankeken. Het schoolmuseum zou later zwaar beschadigd worden in WO II. Blommes schilderij zou geen schade oplopen. Immers, toen het Instituut Henri Tant-Roels in 1938 opgeheven werd (en voortgezet werd als Rijksschool) werd het schilderij geschonken aan de Rederijkerskamer “Zeegbare Herten”. Bij de opheffing van deze vereniging kwam het schilderij in het bezit van het Willemsfonds, dat het later aan de Stad Roeselare schonk. Het doek hangt nu in de hall van de 1e verdieping van het stadhuis (met ernaast het zelfportret van Blomme).

bij een bijeenkomst in de vergaderzaal (het schoolmuseum) keken de aanwezigen het schilderij frontaal aan

49

Een tweede herdenking van de gesneuvelde oud-leerlingen in 1932 De school had rond 1930 de traditie om jaarlijks een opvoering te geven. In januari 1932 werd gekozen voor een “oorlogsdrama”, meer bepaald Ik heb een Mensch gedood. Dit is een vertaling van een toneelstuk (en roman) geschreven door Maurice Rostand, een Franse schrijver (1891-1968).

de roman “L’homme que j’ai tué”, een uitgave van 1930 (uitgever J. Ferenczi, Parijs) met tekeningen van Henri Eynard (uit de stadsbibliotheek van Gent) Het werk is zeer antimilitaristisch. Het vertelt over een Franse student die in WO I als soldaat een Duitse soldaat – “een mens” – doodt en daarover zware gewetenswroeging heeft. Hij kan de laatste blik van zijn slachtoffer niet vergeten. Uiteindelijk bezoekt hij, zogezegd als een vroegere studiekennis, de ouders van de gesneuvelde. Hij ziet hun immense verdriet, maar verneemt ook dat hun zoon alle mensen als zijn broeders beschouwde en slechts onder dwang van zijn patriottistische vader naar de oorlog trok, “die grote misdaad die mensen tegen elkaar aan stukken slaat”. Er is slechts één uitkomst voor de Franse student: “de enige mens doen verdwijnen die men het recht heeft te doden: zichzelf”.

50

programma van de opvoering door de oud-leerlingenbond van het “oorlogsdrama” Ik heb een mensch gedood, 1932

51

affiche voor de opvoering van Ik heb een mensch gedood, 1932

52

Blijkbaar werd de opvoering van dit toneelstuk aangegrepen voor een nieuwe huldeblijk aan de gesneuvelde oud-leerlingen van de school. Er bestaat immers in dezelfde stijl als de aankondigingsaffiche een affiche waarop de namen van oudleerlingen “Morts pour la Patrie” vermeld worden.

53

Eigenaardig is wel dat er nu niet 2 namen zijn, maar wel drie. Naast Leopold De Mol en Léon Vermeulen, wordt nu ook Robert Verschoore vermeld. Robert Verschoore staat in het inschrijvingsregister van de Wereldlijke school vermeld als nummer 98. Hij werd geboren in Dadizele op 4 november 1894 als zoon van een tuinier, ingeschreven op 1 oktober 1908 en uitgeschreven op 12 april 1911.

Waarom Robert in 1932 wel en in 1927 niet vermeld werd, is niet duidelijk. Misschien kan dit tweede raadsel opgelost worden door het historisch-biografisch onderzoek naar Robert Verschoore (zie hieronder).

Bronvermelding De gegevens werden overgenomen uit Patriottisme en pacifisme – 2 centrale pedagogische waarden van het Instituut Tant tijdens WO I en later, een cataloog uitgegeven door de school in 2008. Deze werd samengesteld op basis van de studie van de archiefstukken van de school. Het grootste deel van dit archief wordt bewaard door het Liberaal Archief te Gent.

54

Historisch-biografisch onderzoek naar de gesneuvelde oud-leerlingen-soldaten Leopold De Mol Personalia: Naam: Voornaam:

DE MOL LEOPOLD JOSEF

Geboortedatum:

21/01/1895

Geboorteplaats:

ROESELARE

Vader:

Emilius Demol

Moeder:

Eugenia Gillis

Broers/zussen:

Josef Gérard(05/01/1896-14/07/1896) Juliaan Gérard(05/01/1896-28/05/1896) Juliana Leonie(26/06/1897) Susanna Pharaïlde(13/04/1900)

Beroep:

mecanicien

Datum van overlijden:

17/04/1918

Plaats van overlijden:

Merckem

Begraafplaats(en):

Andere persoonlijke gegevens:

1ste begraafplaats: Westvleteren(20/04/1918) Plaats van herbegraving: Stedelijke begraafplaats Roeselare Ongehuwd

Foto’s:

55

Militaire loopbaan: Datum indiensttreding:

01/11/1914

Stamnummer:

125/37697

Graad: Regiment/eenheid:

Soldaat 2kl OV 1 Jagers te Voet/ 9 Cie

Verloop militaire loopbaan:

1ste Jagers te Voet en gesneuveld te Westvleteren op 17 april 1918.

Onderscheidingen en medailles:

- 8 frontstrepen

Veldslagen waaraan deelgenomen:

Andere gegevens aangaande zijn legertijd:

Doodsoorzaak: gesneuveld (kogel in het hoofd)

Een foto van het graf van Leopold De Mol is hierboven te vinden in het stukje “Twee leerlingen sterven tijdens een bombardement in WO I”.

56

Een bijzonder document:

57

In dit boekje staan gesneuvelde soldaten vermeld, waaronder ook Leopold De Mol:

Dit boekje is tevens een eerbetoon, met een gedicht en een gebed:

I

58

Zoektochtverloop (bronvermelding): Ik heb gezocht op/gebeld naar……………………..en heb gevonden……………….: 1. http://flanders.wax.be/flanders-db-be/detail.asp?qname=vermeulen&det=38160 op 01/10/2008 en graad, regiment/eenheid en oorspronkelijke begraafplaats gevonden 2. Stadsarchief Roeselare: volledige naam+voornaam, geboorteplaats+datum, moeder, vader, broers, zussen en datum+plaats overlijden gevonden 3. Inschrijvingsregister school: wanneer Leopold De Mol in -en uitgeschreven werd 4. Gedachtenisboekje: gekregen van medeleerlinge Emmie Vanhooren, wiens ouders dit boekje in hun bezit hebben.

59

Leon Vermeulen (herstel van de persoonsverwisseling met Jules Vermeulen) Moeilijkheden tijdens de zoektocht naar Leon Vermeulen: een verwisseling van personen In een document van de school is sprake van een herdenking van Leon Vermeulen, begraven op de stedelijke begraafplaats van Roeselare, met als datum en plaats overlijden: 26 augustus 1914 te Grimbergen. Op de begraafplaats ligt inderdaad een Vermeulen gestorven op 26 augustus 1914, maar met de voornaam Jules. Mijn moeder toonde mij een boekje over de nagedachtenis van Roeselaarse soldaten (vermeld in mijn bronnen). Hierin vond ik Jules Vermeulen niet terug, maar wel Leon Vermeulen, aan wie wel een andere sterftedatum wordt gegeven, nl. 26 april 1918, en een andere begraafplaats, nl. Hoogstade.

Dit werd bevestigd door de documenten die ik ontving van het leger (zie hieronder). De oud-leerling Leon ligt dus niet op de begraafplaats van Roeselare en zijn sterfteplaats is niet degene vermeld in de herdenkingsbrochure van de school. Waarschijnlijk heeft men dus in 1927 een herdenking voor Leon gehouden bij het graf van een andere persoon, nl. Jules Vermeulen (die zelf niet in het inschrijvingsregister van de school staat en dus nooit oud-leerling is geweest) en heeft men diens datum en plaats van overlijden ten onrechte aan Leon toegeschreven. De reden van deze persoonsverwisseling is voor ons niet meer te achterhalen. Deze persoonsverwisseling is voor ons ook niet zo belangrijk. Twee jonge mannen stierven in de oorlog- of ze nu al dan niet oud-leerling geweest zijn van de school is bijkomstig. Wij willen ze beiden herdenken en hebben dan ook voor alle twee een fiche opgemaakt.

60

Fiches voor Leon Vermeulen Personalia: Naam:

Vermeulen

Voornaam:

LEON EUGEEN GASTON

Geboortedatum:

01.05.1896

Geboorteplaats:

MEENENSTEENWEG TE ROESELARE

Vader:

Constantijn Vermeulen

Moeder:

Maria Celina Vermeulen

Broers/zussen:

Georges Robert Magdalena Joanna Magdalena

Beroep:

militair


20/04/1918 om 22h00


Pollinkhove (kruispunt Lo-Gapaardhoek-Alveringem)

Begraafplaats(en):

Oorspronkelijke begraafplaats: Hoogstade (graf nr 943), 1918/04/23

(16/08/1894°) (30/08/1897° 31/08/1897†) (9/06/1899°)

Herbegraven te: de Militaire begraafplaats Hoogstade, Brouwerijstraat, graf nr. 521 Andere persoonlijke gegevens:

Ingeschreven in onze school (KA Roeselare) in 1906 tot 1911. Vader was bakker waardoor er vaak ook bakkersgasten bij Leon Vermeulen inwoonden. Ongehuwd Door bomscherven over het ganse lichaam overleden.

Foto’s:

Geen foto op de documenten van het leger.

61


29/06/1915

Stamnummer:

124/1313

Graad:

Soldaat 2de kl mil 1915

Regiment/eenheid:

24 Linie/6 Cie


Trad in dienst op 29/06/1915 en sneuvelde op 20/04/1918. Kreeg gedurende 31 maanden 75 fr. en gedurende nog 4 maanden 50 fr. Was bijna 3 jaar lang in dienst van het leger.




62

graf van Leon Vermeulen op de Belgische militaire begraafplaats te Hoogstade

63

geboortedatum en –plaats plus sterftedatum op het graf van Leon Vermeulen

64

Fiches voor Jules Vermeulen Personalia: Naam:

Vermeulen

Voornaam:

JULES ARTHUR

Geboortedatum:

27/02/1891

Geboorteplaats:

ROESELARE

Vader:

Constantin Vermeulen

Moeder:

Bertha Germaine Mestdagh

Broers/zussen:

?

Beroep:

?


26/08/1914


Grimbergen

Begraafplaats(en):

1ste: Grimbergen (gehucht “Verbrande Brug”, graf nr. 4281) 2de: stedelijke begraafplaats Roeselare, 27/04/1922

Andere persoonlijke gegevens:

Ongehuwd; 1,59 meter groot; Blonde haarkleur Blauw-grijze ogen

Foto’s:

65


02/10/1911

Stamnummer:

126/52290

Graad:

Soldaat 2 kl mil 1911

Regiment/eenheid:

2de jagers te voet 2/3


Vóór de oorlog: soldaat vanaf 2 oktober 1911 tot 6 mei 1913


Het Kruis van Ridder der Orde van Leopold II met palm en het oorlogskruis


?


?

Een foto van het graf van Jules Vermeulen is hierboven te vinden in het stukje “Twee leerlingen sterven tijdens een bombardement in WO I”.

66

Zoektochtverloop (bronvermelding): Ik heb gezocht op/gebeld naar……………………..en heb gevonden……………….:

1. http://flanders.wax.be/flanders-db-be/detail.asp?qname=vermeulen&det=38160: ¾ ¾ ¾

Graad Regiment/eenheid Oorspronkelijke begraafplaats

2. Stadsarchief Roeselare: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Volledige naam + voornaam Geboorteplaats + datum Moeder + vader + broers + zussen Adres Beroep vader Alle inwonenden van ouderlijk huis Datum + plaats overlijden gevonden

3. Inschrijvingsregister school: ¾

Wanneer Leon Vermeulen in -en uitgeschreven werd

4. Gedachtenis van de soldaten van Rousselare: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Naam + voornaam Ouders Leeftijd van overlijden Adres (enkel de straat) Eenheid Plaats + datum overlijden Begraafplaats

5. Mail Xavier Van Tilborg: ¾ ¾ ¾ ¾

Meer details aangaande plaats + tijdstip + manier van overlijden Begraafplaats Loopbaan leger …

6. http://geocities.com/Pentagon/camp/4403/Register.html

67

Robert Verschoore (herstel van de foutieve doodsverklaring) Op een document in het schoolarchief uit de jaren 1930 staat Robert Verschoore onder de titel “Morts pour la patrie”, terwijl hij in de herdenkingsbrochure van de gesneuvelde oud-leerlingen uit 1927 nergens vermeld wordt. Uit ons onderzoek blijkt dat Robert wel deelnam aan de oorlog, maar niet sneuvelde. Dat blijkt o.a. uit zijn akte van huwelijk van na de oorlog en uit een aanvraag om herziening van de toegekende frontstrepen uit 1974, en ook uit zijn graf, dat we opgespoord hebben. Het is dus logisch dat Robert niet herdacht werd met de andere gesneuvelde oud-leerlingen in 1927. Waarom men enkele jaren later hem toch opnam in de lijst van de “Morts pour la patrie” kunnen wij niet meer achterhalen.

Fiches voor Robert Verschoore Personalia: Naam: Voornaam:

Verschoore ROBERTUS HUBERTUS OSCAR PALMIRA

Geboortedatum:

4 november 1894

Geboorteplaats:

DADIZELE

Vader:

Floris Verschoore

Moeder:

Florentina Vanackere

Broers/zussen: Beroep:

tuinier


1983


Menen

Begraafplaats(en): Andere persoonlijke gegevens:

Niet gesneuveld in oorlog; begraven in Menen •

• 1 m 72 groot Huwde op 10 februari 1923 Adriana Masselis • Was later gehuwd met Maria Driessens • Woonde tot in de jaren 1980 in Menen

Foto’s:

68


27/05/1914

Stamnummer:

131/61568

Graad:

Soldaat

Regiment/eenheid: Verloop militaire loopbaan:

• • • • • • • • • •


• • • • •

1e Carabiniers; Nadien: 6e D.A. Militaire bibliotheek De Panne Vanaf 23 september 1914 in actieve dienst Front verlaten op 27 augustus 1974 Keert terug naar front In hospitaal 23 januari 1915 Terugkeer op 9 mei In juni 1915 naar depot van 6e D.A. In september 1915 terug in hospitaal In februari 1916 terug naar front Vanaf 16 julli 1916 werkzaam in militaire bibliotheek van De Panne Ontslag uit actieve dienst op 31 januari 1919 3 frontstrepen Oorlogskruis Ijzerkruis Herinneringsmedaille Overwinningsmedaille

Veldslagen waaraan deelgenomen: Andere gegevens aangaande zijn legertijd:

69

Graf van Robert Verschoore Hoewel Robert geen gesneuvelde is, hebben we toch ook zijn graf opgespoord. Hij ligt begraven op de begraafplaats in de Zandputstraat te Menen, samen met zijn echtgenoot en (hoogstwaarschijnlijk) de ouders van zijn echtgenoot. Als sterftejaar van Robert is 1983 vermeld. Als naam van zijn echtgenoot staat Maria Driessens vermeld, die overigens in hetzelfde jaar overleed. In het dossier van het leger zit echter een bewijs van de burgerlijke stand uit 1933 dat hij in 1923 huwde met Adriana Masselis. Blijkbaar is Robert een tweede keer gehuwd. Op zijn graf is er geen verwijzing naar zijn oud-strijderschap.

70

Zoektochtverloop (bronvermelding): Alle gegevens via mail Xavier Van Tilborg. Info over plaats graf via mail van Griet Syx, dienst Burgerlijke stand, stad Menen 71

Nieuwe – creatieve - herdenking

Een creatieve opdracht Theoretisch nadenken, historisch opzoekwerk, het schrijven van een paper zijn zinvolle opdrachten, die de auteur en de lezers zeker iets bijbrengen. Zo’n aanpak kent uiteraard zijn beperkingen, waaronder een zekere afstandelijkheid. Daarom kregen de medewerkers aan dit project een bijkomende opdracht: herdenk de gesneuvelde oud-leerlingen van onze school in de geest van de vroegere herdenkingen (van 1927 en 1932). Kenmerkend voor deze herdenkingen is dat de herdenkenden niet vast blijven plakken aan het louter historisch feit (de dood van de oud-leerlingen), maar op een creatieve manier een persoonlijke ervaring of visie aangaande oorlog en vrede uitdrukken.

72

Fotomontage met gedicht

(Amina)

73

Voordracht gedicht Grafsteen (Aya) De gebeurtenissen van Schuwe Maandag inspireerden niet enkel Blomme tot een kunstwerk van pacifistische strekking (het schilderij dat door onze school werd besteld om de gesneuvelde oudleerlingen te herdenken). Dat is ook het geval bij dichter Eric Derluyn. Derluyn werd geboren in Roeselare in 1943. Zijn grootvader werd op Schuwe Maandag door de Duitsers gefusilleerd. In 2007 publiceerde Derluyn hierover zijn dichtbundel Asdag, die gaat over macht en onmacht, oorlog en wat dat doet met de slachtoffers en hun familie. Om de gesneuvelde oud-leerlingen te herdenken droeg Aya een gedicht uit deze bundel voor, meer bepaald Grafsteen.

GRAFSTEEN In Riga op een steen ooit schoot ik neer een man die schuldeloos, ontwapend naar mij keek en in zijn keel de klanken borg die zeggen zouden: waarom dit; en waarom ik en gij? Rond ons zou dan de koude zijn.

Ik schoot hem neer; en wist niet dat, gebonden aan dit graf, mijn benen niets ontlopen konden. Mens, vergeef mijn zonden.

Deze voordracht kan beluisterd worden via deze link: www.filosofischetuin.be/publicaties/GedichtGrafsteen.mp3

74

Aquarel

(Elnaz)

75

Schuwe Maandag: een oorlogsgeschiedenis uit onze familie (Emmie) Tijdens de eerste wereldoorlog stierven niet enkel talloze soldaten, ook onschuldige burgers werden vermoord. Familieleden moesten soms met lede ogen aanzien hoe een geliefde doodgeschoten werd en dat beeld bleef hen dan nog vele jaren bij. Sommigen kwamen hun verlies zelfs nooit te boven. Ook mijn overgrootvader werd in zijn eigen huis voor de ogen van zijn vrouw en kinderen door de Duitsers doodgeschoten. Zijn vrouw heeft het gebeuren nooit kunnen verwerken, zeker niet nadat ze ook nog haar dochter verloor in de tweede wereldoorlog. Het ganse verhaal werd later door mijn oma en twee van haar broers neergepend. Het verhaal werd opgesteld voor het nageslacht van de familie Claeys (de familie van mijn overgrootmoeder) en is gericht aan ene Meneer Strubbe (waarover ik geen verdere informatie heb). Mijn moeder heeft die brief bewaard omdat het immers een verhaal is i.v.m. haar grootmoeder.

Het verhaal van Maria Claeys, weduwe van Emiel Borry, een onschuldige burger gedood tijdens WOI, door de ogen van hun kinderen: Arthur, Omer en Elisabeth.

Maria Ludovica Claeys, geboren te Gits op 18/4/1876 en wiens ouders Pieter Claeys-Melanie Vanzieleghem waren, werd vroeg als meid bij de boer geplaatst aan 3 dikke daags, een blauwe schort en een paar klompen per maand. Dit was zo tot ze in 1898 trouwde met Emiel Borry, geboren op 26/3/1876 en wiens beroep bierhandelaar was. Moeder werd dus huisvrouw, ze hield veel konijnen, werkte op het land en deed ’s avonds nog wat uren kantwerk om wat bij te verdienen. Na een paar jaar begonnen ze een zelfstandige groentenhandel, wat goed meeviel want ze woonden toen in een landhuis omgeven door wat land. In 1900 werd hun eerste kind geboren: Alfons en zo verder: Julia: 1901, Arthur: 1903, Madeleine: 1906, Rachel: 1910, Omer: 1913, Elisabeth: 1915, wat haar vanzelfsprekend veel werk bijbracht zodanig dat ze moesten uitkijken naar een grotere woning die ze vonden in 1913 nl. de herberg “De drie Koningen” met anderhalve hectare land, gelegen aan de OostNieuwkerkesteenweg te Roeselare, dicht bij de stad, en alles ging goed tot de oorlog in 1914 uitbrak. De inval van de Duitsers en waarbij in de voormiddag van Schuwe Maandag zware gevechten met de Fransen geleverd werden en waarbij vele doden vielen, zorgden voor de verbittering van de Duitsers en dit moesten de burgers bekopen. De Duitsers kwamen met alle geweld ons huis binnenstormen. Wij schuilden in de kelder en moesten er allen uit. Toen vader op de trap kwam, werd hij neergekogeld en viel dood terug in de kelder. Ze staken ons huis in brand met alles wat er in was, wat voor moeder een onherstelbaar verlies betekende. Ze bleef over met 6 kleine kinderen en nog één die ze in haar schoot droeg en 7 maanden later geboren moest worden en toch heeft ze de moed gehad door te zetten en 7 kinderen op te voeden. 76

Na het gebeuren zijn ze 18 dagen bij haar broer Henri ClaeysMatten te Gits verbleven om dan terug te keren naar een verlaten huis, dicht bij het land. Zo moesten we verder met de hulp van vrienden en kennissen tot wij in 1917 verplicht weggevoerd werden en terug alles kwijt waren. We bevonden ons in Wetteren tot we op de 17e februari 1919 naar Roeselare terugkeerden en weer van vooraf aan begonnen… Tot in 1940 de oorlog terug uitbrak en de miserie herbegon met Rachel die dodelijk getroffen werd en een paar dagen later overleed. Moeder is het nooit te boven gekomen, dat was teveel voor haar. Bovendien was broer Omer als soldaat gevangengenomen in Oostenrijk en het eerste jaar wisten we niet of hij dood of levend was. Hij is dan toch teruggekeerd in 1941 maar het was zo erg met moeder gesteld, dat men met niets meer haar erbovenop kon helpen en zij overleed op de 14e november 1941. In 1920 werd ze op de rechtbank een som toegekend van 800 fr. per maand en 300 fr. per kind onder de 16 jaar. Zo, dat is een kort verhaal over Maria Claeys. Hierbij nog het doodsprentje van Maria Claeys + de brief waarin de som geld voor het verlies wordt toegekend.

77

78

Interview in krant met mijn moeder, gevlucht voor de oorlog in Servië

(Enisa)

Moeders komen op verhaal Zondag vieren we moederdag , de dag waarop alle moedertjes heerlijk verwend worden . Moeder zijn lijkt zo vanzelfsprekend. Niets is echter minder waar. Kleine probleempjes, grote problemen, ze staan voor iedere deur. We zoeken vier moeders op, telkens met hun eigen verhaal.Eén ding hebben ze allen gemeen: wanneer ze praten over de betekenis van het moederschap, dan blijken woorden te kort te schieten. Misschien is het moederschap wel een levenslange speurtocht doorheen het leven. Laat de verhalen voor zichzelf spreken. Zuhra Demirovic : ‘’ Ik zou graag in Roeselare blijven “

6 juni 1999 : Het gezin Demirovic wordt in Brussel uit een bestelwagen gezet. Ze kregen maar 1 verwijzing mee : ‘ Een straat verderop vind je de migratiedienst ‘ . Daar staan ze dan , vader Faruk , moeder Zuhra en drie kinderen : Almedina (10) , Enisa (8) , en de kleine Tarik (4) . Enkele kleren en voeding voor de kinderen is hun enig overgebleven bezit . De familie Demirovic woonde in Novi Pazar , een stad in het zuiden van Servië . Faruk en Zuhra wilden hun huis niet verlaten . Op een gegeven ogenblik liet het hen onverschillig of ze al dan niet zouden worden vermoord . Voor hen hoefde het allemaal niet meer . Omwille van de kinderen namen ze een beslissing die hun leven zou veranderen . Altijd maar regen Na 10 maanden spreekt Zuhra al een aardig mondje Nederlands . Zij volgt taallessen in Elim .De kinderen gaan naar school . Trots vertelt Zuhra dat de kinderen meer dan behoorlijk Nederlands praten . Almedina en Enisa behaalden uitstekende schoolresultaten . De kinderen gaan nu graag naar school . In begin lieten ze heel wat traantjes . In het begin wilden ze hier niet blijven . Ze wilden altijd maar terug naar huis . Maar het kan niet . Joegoslavië is niet goed voor ons : oorlog !” In en rond het appartementsgebouw waar ze wonen , mogen de kinderen niets spelen. “Thuis hadden we een grote tuin “. Zij waren het grillige klimaat niet gewoon.

De kinderen werden maar al te vaak ziek . Dank u “Moeder zijn is niet moeilijk “.Het is zich inzetten , werken voor de kinderen . “Ik kook nog altijd Joegoslavisch “ , want ik ken de Belgische keuken niet . Ook het onderwijs van de kinderen heeft zijn prijskaartje ! “ De directeur is heel goed voor ons zegt Zuhra , hij helpt waar hij kan . Ze draagt de leraressen een warm hart toe . “ Juffrouw Carol , juffrouw Rita… ze doen heel veel voor ons . Zuhra is dankbaar maar tegelijkertijd verscheurt het haar . “ Een jonge vrouw zou niet zo afhankelijk mogen zijn , een jonge vrouw wil haar kinderen kunnen onderhouden . “ Ik wil graag werken . Ik had alles : een eigen auto , een huis .” Faruk werkte twintig jaar in een dakpannenfabriek . Zuhra werkte gedurende 15 jaar in een Transjoegoslavie , een commercieel bedrijf . Ze stuurden vrachtwagens uit naar Europa en zelfs naar Irak . “ Ik blijf hier , ik ga niet meer terug naar huis . Oorlog is niet goed ! Heimwee , onzekerheid : zijn 2 constantes in het Belgische leven van het gezin Demirovic. Voorlopig is er geen weg terug . “ Ik blijf positief denken”, zegt Zuhra. Ik wil graag in België blijven wonen . “Wij doen ons best om met de mensen hier te leven “. “ Dank u “ , zegt Zuhra wanneer wij haar verlaten . In ballingschap de moederrol vervullen is een meer dan zware opgave…

79

Tekening (George)

80

Gedicht

(Jonas) De soldaat Wat is het laat, het wordt donker om me heen 'k hoor stemmen Stemmen die schreeuwen schreeuwen van de pijn ik sta op wacht Wachten op de nacht Wachtend op de dood De dood komt Men komt halen Al mijn makkers zijn gegaan Nu is het aan mij Aan mij om te sterven waarom moet dit? Dit heeft geen nut Morgen ben ik dood…..

81

Getuigenis van mijn oma Marie-Madeleine Tytgat, °24/12/1929

(Jelle)

Mijn oma was 10 jaar toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Heel wat dichte familie van haar nam deel aan de oorlog. Haar vader werd naar een werkkamp in Dessau gestuurd, haar zus naar Saksen. Ze mochten om de 3 maanden terugkeren en brachten dan telkens voedsel mee. Toen haar broer 3 dagen getrouwd was moest hij in dienst bij het leger, hij dook onder bij een boer tot na de oorlog. Een vriend van hem was ondertussen mijn oma en haar moeder komen vertellen dat hij gesneuveld was. Het voedsel was schaars, mijn grootmoeders moeder bakte vaak patattentaart. Daarbij werd de prijs van o.a. melk en boter omhoog gestuwd door de boeren. De mensen kregen bonnen om vis te halen. Tijdens de oorlog ging mijn oma niet veel meer naar school, je kreeg er iedere dag soep. Tijdens de oorlog moest iedereen een soldaat binnennemen, maar omdat mijn oma’s broer de krop had, een zeer besmettelijke ziekte, kwam er natuurlijk niemand intrekken. Mijn oma en haar moeder gingen vaak slapen in de kelder van het Rustoord, aangezien het daar veilig was. Thuis in de Wilgenstraat hadden ze ook een abri (schuilkelder), maar haar moeder weigerde bij bombardementen om naar de abri te gaan. Toen Kortrijk gebombardeerd werd, was heel Roeselare verlicht, dit geeft duidelijk de kracht van een bombardement weer. Er waren ook veel verraders bij het volk, ze werden door hen de ‘zwarten genoemd’. De onderpastoor van de Heilig Hart-kerk Debusschere gaf jongemannen aan, waarna de Duitsers ze meenamen. Tegenover de ‘zwarten’ waren ook de ‘witten’. De oom van mijn opa was lid van de ‘Witte Brigade’. Na de oorlog werden de ramen uit de huizen van de ‘zwarten’ gegooid, hun meubels werden buitengegooid en op de Grote Markt werd hun haar afgesneden. Simone Brugghe was een goeie kennis van mijn oma, zelfs verre familie. Simone hielp de laatste 2 jaar van de oorlog haar vader, actief in het verzet. Als de Polen Roeselare willen bevrijden, speelt ze hen inlichtingen door over de verdediging van de stad door de Duitsers, waardoor de stad zonder veel bloedvergieten kan worden ingenomen door de bevrijders (7 december 1944).

Foto: Jelle Cappelle

Mijn oma bij het graf van haar oom Hendrik Tytgat (begraafplaats van Westvleteren). Hij mocht het leger verlaten om de dag daarna te trouwen. Hij was al vertrokken, maar keerde nog terug om de officier te groeten, daardoor werd hij alsnog neergeschoten.

82

Foto: Jelle Cappelle

Tytgat Hendrik – C. Soldaat 12e regiment artillerie m.v.d. geboren te Rousselare den 17 juni 1898 stierf voor België den 26 maart 1917

83

84

Collage (Kathia)

85

Collage van teksten (Kyra)

86

Beeld van dode duif

(Lene)

Ik heb deze duif gemaakt omdat de duif symbool staat voor vrede. Zoals u kunt zien is mijn duif gewond en dood. De duif is dood omdat als er oorlog is, er geen vrede kan zijn.

87

Installatie (“schaakbord”)

(Mike)

88

Haiku

(Paul)

storm tiert onverwacht ’t pas ontloken gras vertrapt - te laat nagedacht

prent van Hiroshige (1797-1858)

Haiku is een traditionele Japanse dichtvorm, ontstaan in de 17e eeuw, maar nog steeds veel beoefend, ook buiten Japan. Een klassieke haiku heeft volgende kenmerken: • er zijn 3 regels • de 1e regel heeft 5 lettergrepen, de 2e regel 7 en de 3e regel opnieuw 5 • het gedicht bevat in principe een woord dat verwijst naar een seizoen. De oorspronkelijke haiku’s leunen aan bij de traditie van het zenboeddhisme. Een haiku betreft meestal een "objectieve" natuurbeschrijving, die toch iets uitdrukt over de zin van het bestaan.

89

Tekening (Roua)

90

Installatie “Oorlog en kinderen” (Sarah)

Met dit werk heb ik geprobeerd om duidelijk te maken hoe vroeg oorlog al aanwezig is in een kinderleven. Gekleurde blokjes maken deel uit van het alledaagse leven van een kind. Maar, voor veel kinderen maken ook bommen deel uit van hun dagdagelijkse bestaan. Reeds op heel vroege leeftijd worden deze kinderen met oorlog geconfronteerd. Dikwijls hebben ze het zelfs nooit anders geweten. Wij kunnen kiezen of we een oorlogssituatie zullen volgen via het nieuws. Wij kunnen kiezen of we de artikels in verband met oorlog lezen. Maar deze kinderen kunnen niet kiezen tussen blokjes of obussen. Daarom vond ik het belangrijk om de aandacht te vestigen op kinderen. Bij oorlog denken we vaak aan soldaten en mannen met geweren, maar heel vaak worden kinderen vergeten...

91

Gedicht

(Simon)

We liepen langs het strand De golven gaan af en komen weer aan land In de duinen kanonnen en bunkers, vervallen Uiteraard niet meer bemand Duizenden soldaten kwamen aan in een vreemd land Duizenden manschappen zijn hier gevallen Zij gaven hun leven Om ons de vrijheid te geven.

92

Gedicht

(Tino)

Oorlog is fout Maar het laat vele mensen koud Een teder hart hebben ze niet Want ze tonen geen verdriet Waarom oorlog voeren Om een bepaalde groep mensen te bekoren? Oorlog heeft totaal geen zin Want we verspillen er levens in Twee oorlogen zijn er al geweest De tweede werd geleid door een beest Vele zijn er heengegaan Maar in ons hart blijven ze bestaan Weg met oorlog en verdriet Maar voor sommigen is te ver verschiet Oorlog is onzeker Maar wij weten beter

93

Twee elfjes

(William)

Oorlog En vrede Oorlog en vrede ze zijn niet gelijk gelukkig oorlog veel pijn overal stinkende lijken allemaal voor het vaderland sterven

Een elfje is een gedicht(je) van elf woorden, verdeeld over 5 regels. De eerste regel heeft één, de tweede twee, de derde 3, de vierde vier. De vijfde regel heeft weer één woord en bevat een samenvatting van het geheel.

94

Nooit te veel herinnerd - erfgoed over oorlog en vrede

Als ge van ze leven in de westhoek passeert Deur regen en noorderwinden Keert onze den tijd als g' alhier passeert Den oorlog ga j' hier were vinden Ja 't is den oorlog da 'j hier were vindt En 't graf van duizend soldaten Altijd iemands vader altijd iemands kind Nu doodstil en godverlaten Laat de bomen nu maar zwijgen en dat 't gras niets verteld En de wind moet 't ook maar nie zingen Dat julder'n dood tot niets hé geteld Dat waren al te schik'lijke dingen Zeg 't gaat al goed der is welvaart in 't land En de vrede ligt vast in de wetten We maken wel wapens maar met veel meer verstand Maar just om den oorlog te beletten En grote raketten atoom in den top We meugen toch experimenteren We mikken wel ne keer naar mekaar zijne kop Maar just om ons 't amuseren Als ge van ze leven in de westhoek passeert Deur regen en noorderwinden Keert omme den tijd als g' alhier passeert Den oorlog ga j' hier were vinden Ja 't is den oorlog da 'j hier were vindt En 't graf van duizend soldaten Altijd iemands vader altijd iemands kind Duizend en duizend soldaten (3x)

(Willem Vermandere)

95

Oorlogsmonumenten in Roeselare De erebegraafplaats op de stedelijke begraafplaats Vooraf De erebegraafplaats van Roeselare is een kerkhof waar zowel militaire als burgerlijke oorlogsslachtoffers hun laatste rust gevonden hebben. De begraafplaats valt onder het beheer van de stad Roeselare. Bovendien werden er ook niet-Roeselarenaars begraven die oorlogsslachtoffers waren van één van beide wereldoorlogen op het grondgebied van Roeselare. Op deze erebegraafplaats rusten niet alle Roeselaarse oorlogsslachtoffers. Zowel burgerlijke als militaire oorlogsslachtoffers van Roeselare liggen ook begraven op het burgerlijke gedeelte van de oude stedelijke begraafplaats, op Belgische militaire begraafplaatsen zowel in het binnen- als buitenland, op gemeentelijke burgerlijke begraafplaatsen of … hebben geen gekende begraafplaats.

1. Beschrijving Indeling van de erebegraafplaats te Roeselare De erebegraafplaats bestaat uit: • het Roeselaars oorlogsmonument • het monumentje ter herinnering aan de overleden en overlevende weggevoerden en werkweigeraars • nieuw plakkaat voor de Poolse gesneuvelden • de begraafplaats zelf

1.1 Het Roeselaars oorlogsmonument Het Roeselaars oorlogsmonument, dat zowel de burgerlijke als de militaire oorlogsslachtoffers herdenkt, staat vooraan op de erebegraafplaats. Het werd officieel ingehuldigd op zondag 15 oktober 1922. Het monument werd ontworpen door René Doom, een voormalig Roeselaarse stadsarchitect (wat betreft de architectuur) en Josué Dupon, een Antwerps beeldhouwer (wat betreft de figuren) naar aanleiding van een wedstrijd, uitgeschreven door het Roeselaars Schepencollege in zitting van 4 maart 1922. Het monument is 5 meter 60 hoog, is 3 meter 10 breed aan de voet en heeft een diepte van 1,8 meter. Het is gemaakt uit witsteen en bestaat uit een blok met drie opgaande kolommen. In de middenkolom wat vooruitspringend valt een helm op, bekroond met een lauwerkrans (symbool van de overwinning). Tussen de kolommen, aan beide kanten, bevinden zicht half verheven figuren in brons, een treurende moeder en echtgenote. Het oorspronkelijke ontwerp, waarvan de maquette zich in het stadsmuseum bevindt, omvatte ook nog een liggende soldaat, uitgestrekt voor het monument. Dit onderdeel werd door de jury niet weerhouden. De ontwerpstijl van deze monumenten noemt men de Art Deco die ontstond rond de jaren 1920. Deze stijl wordt ondermeer gekenmerkt door rechte lijnen en bloemmotieven. Boven aan de kop van het monument staat een kruis als teken van (christelijke) hoop en het woord ‘PAX’ (vrede). Het monument vermeldt eveneens het opschrift ‘Rousselare erkentelijk, aan onze Helden 1914-1918, 1940-1945’. De achterkant van het monument draagt het opschrift ‘RIP’ met eronder een kruis. De afkorting R.I.P. komt van het Latijnse “requiescat in pace” (rust in vrede).

96

Het monument is in de eerste plaats bedoeld als herinnering aan de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog. Na de Tweede Wereldoorlog werden echter ook de getallen ‘1940-1945’ vooraan het monument toegevoegd, onder de getallen ‘1914-1918’.

1.2 Monumentje ter herinnering aan de overleden en overlevende weggevoerden en werkweigeraars Dit monument bevindt zich eveneens vooraan op de erebegraafplaats, rechts van het Roeselaars oorlogsmonument. Het werd ingehuldigd op 12 september 1970. De oprichting ervan gebeurde onder de impuls van het NVW (Nationaal Verbond en Weggevoerden). Het zandstenen monument heeft een kruisvorm (dezelfde vorm als het grafzerkje van de Roeselaarse oorlogsslachtoffers) en heeft een hoogte van 1,30 meter, een breedte van 0,60 meter en een diepte van 0,25 meter. De metalen kruisvormige plaat vermeldt volgende tekst: ‘Aan de overleden en overlevende weggevoerden en werkweigeraars NVW’. Dit staat voor alle oorlogsslachtoffers die minstens één jaar in één van de statuten van de nationale erkentelijkheid voorkomen. Dit verwijst vooral naar de schachtoffers van de 2de wereldoorlog.

97

1.3 Nieuw plakkaat voor de Poolse gesneuvelden Links van het grote oorlogsmonument, vinden we een klein monumentje voor de Poolse gesneuvelden.

98

1.4 De begraafplaats zelf 1.4.1 De burgerlijke en militaire oorlogsslachtoffers in cijfers De stad Roeselare telde 511 oorlogsslachtoffers die volgens woonplaats als volgt worden verdeeld: Woonplaats en/ of overlijdensplaats Woonplaats te Roeselare Woonplaats buiten Roeselare maar overleden op het grondgebied van Roeselare Totalen

Burger 176 46

Militair 187 102

Totaal 363 148

222

289

511

Op de begraafplaats zelf vinden we 257 oorlogsslachtoffers terug. Deze slachtoffers zijn als volgt verdeeld over de beide wereldoorlogen: WO I WO II Totalen

Burger 104 52 156

Militair 93 8 101

Totaal 197 60 257

Wanneer we een vergelijking maken tussen het totaal aantal Roeselaarse oorlogsslachtoffers en het aantal dat begraven ligt op de erebegraafplaats te Roeselare dan komen we tot volgende cijfers: Woonplaats en/of overlijdensplaats Slachtoffer met woonplaats te Roeselare Slachtoffers met woonplaats buiten Roeselare maar overleden op het grondgebied van Roeselare Totalen

ereperk 230 (63,3%) 27 (11,4%)

Elders begraven 133 (36,7%) 121 (88,6%)

Totaal 363 148

257

254

511

Besluit: Van de militaire oorlogsslachtoffers met woonplaats te Roeselare werden in totaal 230 (63,3%) slachtoffers begraven op de erebegraafplaats. Dat slechts 11,4% van de slachtoffers, met woonplaats buiten Roeselare maar overleden op het grondgebeid van de stad, hier werden begraven kan verklaard worden door het feit dat velen nog tijdens de oorlog of kort erna overgebracht werden naar hun eigen woonplaats.

1.4.2 De grafzerk Het typisch Roeselaars grafzerkje bestaat uit beton en is wit geschilderd.

99

De namen van de slachtoffers zijn in witte letters in een koperen plaat, die naast de naam en voornaam van het slachtoffer ook de plaats en de datum van het overlijden vermeldt. Bovenaan is het wapenschild van Roeselare, een patriarchaal kruis, in een schildje verwerkt. De grafzerk heeft de vorm van een kruis en heeft de volgende afmetingen: • hoogte: 0,980 meter • breedte: 0,500 meter • diepte: 0,075 meter

1.4.3 Gedenksteen Helena Popper Deze gedenksteen bevindt zich rechts op de begraafplaats op het voormalig graf van Helena Popper zelf. De liggende steen is gemaakt uit zwarte graniet en heeft volgende afmeting: 60 cm x 40 cm. De zwarte steen ligt bovenop een grijze arduinsteen.

Helena Popper was begraven in Roeselare tot dinsdag 19 november 1996. Op deze dag werd ze door tussenkomst van de joodse gemeenschap te Antwerpen ontgraven volgens de joodse traditie en overgebracht naar het joods kerkhof te Putte in Nederland. Helena Popper was een Oostenrijkse van joodse afkomst die begin 1939, samen met haar man Ihre Jakob Korn en haar zoon Friedrich Josef, vluchtte voor vervolging en repressie naar Antwerpen. De bedoeling was om te emigreren naar Palestina.

100

Bij de inval van de Duitse troepen in België in mei 1940 vluchtte Mevrouw Popper, zoals veel inwoners van Antwerpen, voor de Duitse invallers en kwam bij toeval terecht te Roeselare. Gezien ze alleen de Duitse taal machtig was, werd ze enkele keren opgepakt als verdachte persoon en terug vrijgelaten. Totaal overstuur pleegde ze op 17 mei 1940 zelfmoord door zich onder een trein te werpen aan de Ardooisesteenweg te Roeselare. Ze werd voorlopig begraven tussen de vele andere Roeselaarse oorlogsslachtoffers van de meidagen 1940 en werd later begraven op de erebegraafplaats. De gedenksteen werd op 21 november 1999, in aanwezigheid van een joodse afvaardiging uit Antwerpen, onthuld. De gedenksteen is in onze stad de enige verwijzing naar de jodenvervolging en moet een blijvende aansporing zijn tot verdraagzaamheid.

2. Huidig gebruik van de begraafplaats De stedelijke begraafplaats kan zowel individueel als met een gids bezocht worden. In 2006 werd het oude gedeelte van de begraafplaats gerenoveerd, waardoor verschillende vervallen graven werden verwijderd. Het onderhoud staat onder toezicht van de stad Roeselare. Herdenkingen vinden er ook nog plaats. Enkele belangrijke herdenkingen zijn ondermeer: • 17 Februari Æ herdenking Albert 1 • 3de zondag van mei Æ herdenking slag van Rumbeke van de 2de wereldoorlog • 31 juli Æ herdenking koning Boudewijn • 19 oktober Æ schuwe maandag • 10 november Æ herdenking Engelss oorlogsslachtoffers op de Engelse begraafplaats • 11 november Æ herdenking op de stedelijke begraafplaats De herdenkingen worden zowel op initiatief van de stad Roeselare ingericht, maar ook verschillende verenigingen organiseren enkele herdenkingen in samenwerking met de stad.

3. Een eigen mening (Simon) Persoonlijk vind ik de begraafplaats wel belangrijk voor mensen die er terecht kunnen om tot rust te komen of om hun familie, kennissen of gebeurtenissen te herdenken of te kunnen verwerken. Dit kan ook een vorm van respect zijn als herdenking aan de oorlogsslachtoffers.

Bronvermelding http://www.roeselare.be/?COM=571 http://forumeerstewereldoorlog.nl/viewtopic.php?t=12431 Boek De oude stedelijke begraafplaats van Roeselare, stad Roeselare,

101

Monument voor Le Hétet en het monument voor de Franse bevrijders 1. Wie was Le Hétet? Ferdinand Le Hétet was een Franse soldaat in het 41ste Infanterieregiment die gevochten heeft in de Eerste Wereldoorlog. Op 19 oktober 1914 werd hij aan Sabbens hof door 7 Duitse soldaten neergeschoten en in de gracht met bajonetsteken afgemaakt, beschrijft Alfons Denys. Hij was voor de Roeselaarse bevolking het symbool van niet-aflatend verzet tegen de Duitsers. Hij werd eerst ter plaatse begraven onder een boom en krijgt pas enkele maanden later een graf op de stedelijke begraafplaats.

Afbeelding Ferdinand Le Hétet Ter ere van Le Hétet is er een praalgraf en een monument ontworpen. Het praalgraf is opgericht door een comité onder leiding van Alfons Van Moerbeke. Op initiatief van het huldecomité is het monument opgericht. Beide zijn ontworpen door kunstenaar Emile Duyvewaardt.

2. Geschiedenis van de monumenten Het praalgraf: er is geen precieze datum van de onthulling van het graf, maar we mogen aannemen dat dit zich situeerde tussen de maand mei en 17 oktober 1920. Over de inhuldiging ervan verscheen niets in de pers. Vermoedelijk was dat omdat Ferdinand een gewone soldaat was en niet een parlementslid of officier. Het monument: op 17 oktober 1920 werd het monument tijdens een indrukwekkende plechtigheid ingehuldigd. Naast Le Hétet werd ook het 152ste Régiment d’Infanterie gehuldigd. De eenheid liet zich opmerken door een niet-aflatende strijdlust en zorgde voor een aanzienlijke verzwakking van de Duitsers. In tegenstelling tot wat velen denken, was het niet het Régiment dat onze stad bevrijd heeft, maar wel het 42ste Infanterieregiment. De nodige fondsen werden ingezameld via vrijwillige bijdragen van de Roeselaarse bevolking. Er werden ook bijdrage gegeven door leerlingen van de Vrije Wereldlijke School, later overgegaan in het Koninklijk Atheneum Roeselare, dus de voorloper van onze school. Op de volgende pagina zie je een foto van de agenda van de toenmalige directeur Benoot. Onderaan staan giften van leerlingen voor een gedenkteken voor Le Hétet. Ook zie je een krantenartikel met donaties van mensen voor de grafzerk van Ferdinand. De leerlingen van onze school worden vermeld als “erkentelijke leerlingen”.

102

Agenda Benoot

Krantenartikel

103

3. Beschrijving van het praalgraf en monument Het graf bestaat uit een afgebroken zuil, symbool voor een gebroken leven. Daartegen leunt een eenvoudig soldatenkruis, met een lauwerkrans getooid. De krans is op haar beurt het symbool van overwinning. De witte kleur van het graf staat symbool voor helden, gezuiverd van alle menselijke onvolkomenheden. Op het graf verwijzen een helm en een geweer naar een in de strijd gesneuvelde soldaat. Opmerkelijk is dat de infanteriehelmen maar pas in 1915 werden ingevoerd, Le Hétet had dus geen helm. Bovenaan is de Belgische vlag te zien, onderaan de Franse.

Praalgraf Le Hétet Het monument bestaat uit een symmetrische arduinen zuil en is 4,20 meter hoog. Bovenaan is ze afgewerkt met een urne een rouwsluier. De urne staat symbool voor de vergankelijkheid van het leven. Vooraan prijkt een bronzen plaat, geschonken door het 152ste Infanterierégiment.

Huldiging van het regiment

Voorkant monument

Achterkant monument, met huldiging van Le Hétet

104

4. Herdenkingen Ieder jaar worden op 17 oktober het 152ste Régiment d’Infanterie en Ferdinand Le Hétet herdacht. Zoals je op bovenstaande foto kan zien liggen er bloemen bij het monument van onder andere ‘Stad Roeselare’,’The British Torch Of Rememberance’, ‘De Verbroedering’, ‘K.V.V. Leopold 3de ’, enz. 5. Persoonlijke mening (Julie) Normaal als ik door het kerkhof loop, let ik niet op het praalgraf en het monument. Toen ik ze van dichtbij ben gaan bekijken, vond ik ze wel mooi, maar het is vooral het verhaal dat erachter zit dat de monumenten interessant maakt. Ook nu ik weet waarvoor sommige voorwerpen symbool staan, hebben ze meer betekenis gekregen voor mij.

Bronvermelding Kerngroep begraafplaatsen stad Roeselare, De oude stedelijke begraafplaats van Roeselare, stad Roeselare, 2000

105

De Franse en Engelse militaire begraafplaatsen van Roeselare De Franse militaire begraafplaats Waar bevindt de Franse militaire begraafplaats zich? De begraafplaats bevindt zich aan de zuidoostelijke kant van de oude stedelijke begraafplaats, vlakbij de hoofdingang aan de Blekerijstraat. Hier vinden we graven terug van Franse militairen, gesneuveld tijdens de Eerste wereldoorlog 1914 – 1918 in het Roeselaarse en in andere regio’s van West–Vlaanderen.

Ontstaan en korte historiek Bij de bevrijding van Roeselare in 1918 sneuvelden vele Franse soldaten. Na hun dood werden ze de eerstvolgende dagen op de stedelijke begraafplaats begraven. Zij kregen een rustplaats in het noordelijk deel, waar de Franse militaire begraafplaats lag. Roeselare is gedurende het eindoffensief het opvangcentrum voor gekwetste militairen. De toevloed van de vele militairen zorgt ervoor dat het zuidelijk deel moet worden uitgebreid. Na de oorlog worden ook de door de Duitsers begraven Franse soldaten, verspreid over de stedelijke begraafplaats, overgebracht naar de plaats die uitsluitend voor de Fransen voorbehouden was. De vele begraafplaatsen in Roeselare trekken de bijzondere aandacht van Eerwaarde Broeder Adolf. Hij hielp de Franse militaire dienst om de onbekende slachtoffers te identificeren. Hij had ook nog de opdracht om alle brieven te beantwoorden die door gezinnen uit Frankrijk werden gestuurd. In tegenstelling tot de Britse overheid, staat de Franse na de vijandelijkheden de repatriëring van de gesneuvelden toe, maar de familie moet wel de kosten zelf betalen. Alleen de rijkeren konden dode militairen laten overbrengen. Het hoogste aantal repatriëringen had plaats tussen 5 en 13 mei 1922 met een aantal van 314. Er waren ook bewijzen dat er vele illegale opgravingen werden gedaan. In 1924 dient het stadsbestuur zich tot de bevoegde Franse minister met de vraag om de overgebleven 254 gaven te mogen groeperen op het zuidelijk deel, maar dit wordt resoluut afgewezen, want de Franse overheid had naar verluid andere plannen. Eind jaren 20 begon de Franse gravendienst met het groeperen van kleinere begraafplaatsen, zo werden de plaatsen op het Franse ereperk toch ingenomen. Zo vind je in Roeselare ook Franse soldaten die in der tijd begraven werden in Vlamertinge of Poperinge .

Beschrijving Als we de begraafplaats betreden via de ingang aan de Blekerijstraat, onderscheiden we vanaf de Ferdinand Le Hétetdreef 2 delen. Het noordelijk deel aan de rechterzijde met 351 kruisjes. Opmerkelijke blikvanger is het monument ter ere van Ferdinand Le Hétet. Aan de overzijde, aan de linkerzijde vinden we het zuidelijk deel. Hier valt vooral het monument van de Roeselaarse bevrijders op. Achteraan de 396 kruisjes bemerken we het massagraf. In totaal zijn er zo’n 747 betonnen kruisjes, waaronder de stoffelijke resten liggen van 759 Franse soldaten. Onder 10 kruisjes rusten 2 mensen. Op één uitzondering na, telkens een gekend persoon met een onbekende persoon. Onder het graf nummer 579 liggen er zelf 3 personen: Julien Thereau en 2 onbekenden. In totaal liggen 15 onbekende soldaten die niet in het massagraf begraven werden. De hoogste in rang begraven op deze begraafplaats is luitenant-kolonel Charles Audiat- Thiry.

106

Zowel officieren en gewone soldaten liggen zonder onderscheid van rang onder eenzelfde kruis begraven. Rozenstruiken zorgen voor wat kleur in de zomermaanden. Omdat bewust voor soberheid gekozen werd, zijn andere planten niet toegestaan. Hierdoor is het grafmonument van Le Hétet echt iets uniek. De identieke 75cm hoge betonen kruisen zijn voorzien van identificatieplaatjes in gele kunststof. Daarop staan; • Indien gekend, naam en voornaam • Graad • Eenheid • Eronder staat ‘’ MORT POUR LA FRANCE ‘’ • Datum van overlijden Als de datum niet gekend is, staat er dit vermeld: ’’overleden in 1914 1918‘’ Ieder graf heeft een volgnummer, dat bovenaan rechts vermeld wordt. Opmerkelijk is ook dat, hoewel de gesneuvelden uit de voormalige Franse kolonies in Noord-Afrika wellicht van het mohammedaanse origine waren, zij zoals hun Europese wapenbroeders onder éénzelfde kruis begraven werden.

Monument Ferdinand Le Hétet en de 351 Kruisjes van het noordelijk deel

Beheer van de begraafplaats Administratief gezien wordt deze begraafplaats beheerd door het ‘Secrétariat d’ état chargé des Anciens Combattants et Victimes de Guerre’, met een regionale zetel in Rijsel. De Franse ambassade te Brussel regelt de praktische kant, zoals onderhoud en herstellingen. Het onderhoudswerk is via een openbare aanbesteding voor een periode van vijf jaar uitbesteed aan een Belgische onderneming. Om de veertien dagen komt er een ploeg werklieden het gazon, de beplantingen of de kruisjes onderhouden.

107

Het massagraf of ossuarium Het massagraf bevindt zich achteraan het zuidelijke deel. Het massagraf is afgeschermd door een muur van vijf bij zeven meter. Op de gedenkplaat staat: ‘’ Dans cet ossuaire reposent 250 soldats francais inconnus 1914 – 1918 ‘’ Volgens de Franse gravendienst is dit opschrift niet meer correct. Door latere bijzetting bevat dit graf 264 onbekende Franse soldaten i.p.v. 250. Hieronder zit ook de legendarische Franse piloot George Guynemer. Het vreemde aan het graf is dat het ontstaan ervan onbekend is. Zo komt het graf niet voor op de stadsplannen. Waarom werden de meest onbekende Fransen allen in één massagraf begraven? Dit heeft vooral met traditie te maken. Zo werden vroeger na conflicten ’’vriend en vijand’’ samen in één massagraf begraven. Ook is er de praktische reden. Frankrijk verloor naar officiële bron 1.385.000 doden en vermisten in de Eerste Wereldoorlog. Dus waren het er uiteindelijk teveel om elke onbekende soldaat een individueel graf te geven. Dit besluit maakt van dit massagraf het meest treffende symbool tegen de gruwel van de oorlog!

het massagraf

108

opschrift van het massagraf

De Britse militaire begraafplaats Waar bevindt de Britse militaire begraafplaats zich? De begraafplaats met de graven van de Britse militairen uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog situeert zich aan de zuidelijke rand van de begraafplaats. Deze begraafplaats is gelegen tussen de Franse militaire begraafplaats en de erebegraafplaats.

Beschrijving Het deel waar de Britse militairen rusten werd door de gemeenteraad op 26 november 1926 in eeuwige vergunning afgestaan aan de Britse overheid. Na de Tweede Wereldoorlog werden bij de gemeenteraadsbeslissing van 5 juli 1948 de terreinen op de stedelijke begraafplaats gebruikt als begraafplaats voor de Britse gesneuvelden van beide oorlogen. Er rusten in totaal 16 Britse officieren. De hoogste rangen waren 2 kapiteinen. Er stierven slechts twee van deze officieren in de Tweede Wereldoorlog. Op iedere Britse begraafplaats is een groot wit kruis aanwezig. Dit kruis, het ‘Cross of Sacrifice‘ is een ontwerp van architect Reginald Blomfield. Net zoals bij de grafstenen is het gemaakt uit kalksteen, aan beide zijden van dit kruis staan stenen zitbanken. In een van de rugzijden van de zitbank is er een registerkastje terug te vinden. In dit kastje zitten 3 registers: twee register boeken met de namen van de gesneuvelden per begraafplaats en een bezoekersregister.

109

Cross of Sacrifice Als we de grafstenen of ‘headstones’ van dichterbij bekijken, bemerken we telkens een min of meer uniforme lay-out van het opschrift. Bovenaan staat een embleem, verwijzend naar het regiment of wapenteken. Zo kregen Canadese militairen allemaal een esdoornblad op hun graf. Onder dit embleem staan 4 tekstregels; • Individuele stamnummer en/of militaire rang • Volledige naam • Benaming regiment of eenheid • Datum van overlijden en eventueel de leeftijd Dan bemerken we nog het religieuze teken: meestal een kruis of een davidster of voor vrijzinnigen geen symbool. Helemaal onderaan de steen kon de familie een persoonlijk opschrift aanbrengen. Bij de onbekende soldaten staat hier altijd ‘Known unto God’. Sommige stenen zien er wat anders uit: het kruis die wat groter uitvalt. De tekst staat helemaal vanboven en het embleem in het midden. Aan de zuidzijde van de ‘ Cross of Sacrifice ‘ bemerken we een kleine zuil, geflankeerd door 2 grafstenen. Dit is een ‘Duhallow Block‘ een speciaal gedenkteken voor twee soldaten gestorven in Duitse gevangenschap en vervolgens begraven op de stedelijke begraafplaats, maar waarvan de graven door latere oorlogshandelingen vernield werden. De tekst luidt als volgt: To the memory of these two soldiers of the British empire who fell in 1915 and were buried at the time in Roulers German cemetary but whose grave are now lost. Their glory shall not be blotted out. Deze laatste zin werd door dichter/schrijver R. Kipling gekozen uit de Bijbeltekst Ecclesiasticus 44 vers 13. Het betreft hier de graven van Private C.S. Hall en Lance Corporal Robson. Ook de eerste rij graven aan de Ferdinand Le Hétetdreef verdient nog onze aandacht. Vooraan links bevinden zich drie graven uit de Eerste Wereldoorlog, die in 1936 overgebracht werden uit opgedoekte, kleinere begraafplaatsen. Rifleman A. Askew was begraven aan de kerk van Hooglede.

110

Flight Sub Lieutenant K.V. Turney (een marine piloot) en een onbekende zeeman hadden een rustplaats op de gemeentelijke begraafplaats in Knokke. Bij het graf van Turney werd een ander soort steen gebruik, namelijk een wit marmer uit Noord-Italië. De overige 7 graven zijn de later bijgezette slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog. Zij waren allen betrokken bij het ‘’Royal Berkshire Regiment‘’. Zij werden gewond of stervend naar Roeselare gevoerd, vermoedelijk door de Duisters. In tegenstelling tot de graven uit de Eerste Wereldoorlog springen hier de soms treffende persoonlijke opschriften in het oog. Bij tweede luitenant M. Lowsley lezen we:’ One who never turned his back but marched breast forward’. Bij Private R.J. Mallard: ‘Good bye, Reg. Till we meet again, your loving mother and brother’.

een grafsteen met esdoornblad

Herdenkingen De Vaderlandslievende Verenigingen houden jaarlijks de volgende plechtigheden. Twee hiervan hebben plaats op de stedelijke begraafplaats. • • • • • •

Wake voor wijlen Koning Albert I (17 februari - aan de gedenkplaat naast de brandweerkazerne van Roeselare) Herdenking oorlogsslachtoffers en einde van WO II (1ste zondag van mei - op de Grote Markt) Herdenking gevallen Grenadiers (4de zondag van mei - gedenkzuil aan het Sterrebos) Nationale Feestdag (21 juli - Grote Markt) Herdenking wijlen Koning Boudewijn (31 juli - monument op de wijk, het Prinsenhof) Herdenking bevrijding van de stad (zondag dichtst bij 08 september - Grote Markt)

111

• • • •

Herdenking burgerslachtoffers van "Schuwe Maandag" (zondag dichtst bij 19 oktober - kapel in Ardooiesteenweg aan café de Vierweg) Herdenking alle slachtoffers en doden ( november - Stedelijke Begraafplaats, Blekerijstraat) Wapenstilstand (11 november - Grote Markt en Stedelijke Begraafplaats) Koningsdag (15 november - Te Deum in St-Michielskerk)

Onderhoud van de Engelse begraafplaats Deze gebeurt, zoals alle Britse militaire begraafplaatsen ter wereld, door de Commonwealth War Graves Commission.

112

De verdwenen Duitse militaire begraafplaatsen in Roeselare Roeselare lag in WO I aan het front, maar “aan de andere kant”, in het Duitse gebied. Terf, de erfgoedvereniging van Roeselare en 6 naburige gemeenten, wil naar aanleiding van 100 jaar 14-18, van dit gegeven vertrekken: “Wanneer het verhaal van WOI wordt verteld, wordt heel dikwijls gefocust op de Westhoek. Wij willen ook het andere, onbekende verhaal blootleggen. Het menselijk aspect staat centraal hierbij. Hoe was het leven onder de Duitse bezetting? Hoe ervaarden de Duitse soldaten het leven hier? ...” Terecht, vinden wij: de oorlog is niet enkel een verhaal van de overwinnaars, maar ook van de verliezers. Onze school heeft op dat vlak een traditie: de herdenking van de gesneuvelde oud-leerlingen in 1932 gebeurde door een toneelstuk dat wil aantonen dat zowel de jonge Duitsers als de jonge Fransen slachtoffer waren (zie hiervoor het stukje: “Een tweede herdenking van de gesneuvelde oud-leerlingen in 1932”, in het hoofdstuk “Gesneuvelde oud-leerlingen WO I herdacht door onze school in de jaren 1920-30”). Een van de grootste Duitse filosofen, Kant, zou hierbij de volgende bedenking geopperd hebben: hadden de gewone Duitse soldaten mee kunnen beslissen over het al dan niet beginnen van de oorlog, er zou waarschijnlijk nooit een oorlog geweest zijn (zie hiervoor de tekst over “Immanuel Kant: Naar de eeuwige vrede”). In ons onderzoek naar begraafplaatsen willen wij ook aandacht besteden aan de gesneuvelde Duitse soldaten. Op het einde van de eerste wereldoorlog waren er 1.590 Duitse militaire begraafplaatsen in België. In Roeselare waren er 2, een op de wijk De Ruiter en een op de stedelijke begraafplaats.

113

Er hadden meerdere keren herschikkingen en samenvoegingen van Duitse begraafplaatsen plaats. Sinds het laatste akkoord tussen België en Duitsland uit 1954, zijn er nu nog 4 grote Duitse militaire begraafplaatsen: Hooglede, Menen, Langemark, Vladslo. Als gevolg van het akkoord van 1954 verdwenen ook de Duitse begraafplaatsen in Roeselare. De gekende soldaten werden overgebracht naar Menen, de onbekende soldaten werden bijgezet in het “kameradengraf” van Langemark.

Waar tot 1959 het Duits gedenkteken stond…

… staat nu een cederboom.

In totaal liggen 136.314 Duitse soldaten in België begraven en zijn er ongeveer 90.000 vermist. Er sneuvelden dus meer dan 226.000 Duitsers in ons land.

Duitse begraafplaats in Hooglede (buurgemeente van Roeselare)

114

Een graf op de Duitse begraafplaats in Hooglede

Bronvermelding Kerngroep begraafplaatsen stad Roeselare, De oude stedelijke begraafplaats van Roeselare, stad Roeselare, 2000 http://nl.wikipedia.org/wiki/Deutscher_Soldatenfriedhof_Hooglede http://www.forumeerstewereldoorlog.nl/ http://www.erfgoedcelterf.be/

115

Herdenkingsplakkaten op graven van oud-strijders Niet alle soldaten sneuvelden tijdens de oorlog. Vele soldaten overleefden de oorlog, maar de meesten zijn nu wel al overleden. Je vindt deze oud-strijders niet op de militaire begraafplaatsen of het erepark. Hun graven zijn verspreid over het kerkhof. Op hun grafsteen werd wel een herdenkingsplakkaat gezet. Op de stedelijke begraafplaats vind je veel van deze plakkaten.

116

Het bevrijdingsmonument op de Onze-Lieve-Vrouwemarkt 1. Het doel Het standbeeld werd opgericht voor de gesneuvelde Poolse bevrijders van de stad Roeselare tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Poolse Eerste Pantserdivisie bevrijdde op 7 september 1944 Roeselare en omgeving (Hooglede, Gits en Passendale) van de Duitse bezetters. Het oorlogsgeweld eiste minstens 21 militairenlevens. In Roeselare vielen tevens zes burgerlijke slachtoffers.

2. De geschiedenis van het monument Het was de wens van de parochiegeestelijkheid en –gemeenschap om de gelukkige afloop van de tweede wereldoorlog in de herinnering te bewaren. Op 23 oktober 1944 werd in de Gemeente door burgemeester J. Mathieu verklaard dat hij naast de degenen die streden ook nog diegene die baden wou bedanken. In die verklaring zei hij ook dat er op de O.-L.-Vrouweparochie een gedenksteen zou worden opgericht dat “ene blijvende herinnering” zal zijn aan het “voor de bevrijding biddende Roeselare”.’ Het is te danken aan de volharding van de toenmalige stadssecretaris en burgemeester de Heer Robert D. de Man dat het geplande monument op het O.-L.-Vrouweplein daadwerkelijk werd opgericht. Het stadbestuur sloot een forfaitair contract met de Heer Geo Verbanck voor de oprichting van een O.-L.-Vrouwebeeld.

2.1 De inhuldiging De inhuldiging op 9 september 1945 moest gebeuren met behulp van een onafgewerkt model in gips omdat de kunstenaar het monument niet op de gestelde datum afgewerkt kreeg. Dat was ten gevolge van de oorlog. Het steenblok, dat per spoor moest aangevoerd worden, was ergens op een verkeerd rangeerspoor in België verdwaald geraakt en kwam pas zes maanden na datum terecht in het atelier van de kunstenaar. Die feestelijke inhuldiging ging gepaard met de eerste rondgang van de vernieuwde O.-L.Vrouweprocessie. Deze rondgang was niet alleen op het grondgebied van de parochie maar ook doorheen geheel de stad. De stoet, uitgewerkt door zuster Jozefa der Grauwe Zusters, bestond uit twee delen: het Bijbelse gedeelte en het historisch gedeelte. Het Bijbelse gedeelte bestond uit enkele voorspellingen en voorafbeeldingen van de Moeder Gods en ook uit de meest aangrijpende gebeurtenissen uit haar leven. Het historisch gedeelte toonde hoe Maria vanaf de Middeleeuwen door alle geslachten van Roeselare en omliggende op bijzondere wijze gehuldigd werd als de Lieve Vrouw van ons land, als de Koningin en “Moeder van onze gouw” en van haar bewoners. De stoet beëindigde zijn rondgang op de O.-L.-Vrouwemarkt en toen werd het Bevrijdingsmonument ingehuldigd. Eerst was er de ”Toewijding van de Stad aan de O.-L.-Vrouw” die uitgesproken werd door burgemeester Jan Mahieu. Daarna besteeg stadssecrataris R.D. de Man het spreekgestoelte, waar hij een lange toespraak hield.

117

Naast die officiële bevrijdingsfeesten waren er ook nog vele spontane volkse manifestaties. 2.2 Geo Verbanck Georgius Leopoldus Verbanck is de beeldhouwer van het Bevrijdingsmonument. Zijn naam wordt ook vaak afgekort als gewoonweg Geo Verbanck. Hij werd geboren op 28 februari 1881 in de stad Gent, als de zoon van Maria Gerardi. Zij trad pas in 1892 in het huwelijk met Henri Verbanck. Geo begon al op zeer jonge leeftijd te werken bij een meubelmaker en nadien in het atelier van beeldhouwer Aloïs de Beule. Toen hij 16 werd, schreef hij zich in voor de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten te Gent. Daar leerde hij naar levend model beeldhouwen. In 1905 studeerde hij voor even aan de Brusselse Academie waar hij les kreeg van Charles Van der Stappen. In 1909 behaalde hij de tweede prijs in de Grote Staatsprijs voor Beeldhouwkunst (de zogenaamde “Prijs van Rome”). Vanaf 1911 was hij professor in de beeldhouwkunst aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten te Dendermonde tot 1927. En van 1924 tot 1941 was hij professor aan de Koninklijke Academie te Gent, waar hij vele kunstenaars vormde. Geo Verbanks loopbaan daar eindigde als diensdoend directeur. Zijn werk is overweldigend. Hij hield zich bezig met toegepaste kunsten, vrije plastiek, grafmonumenten, borstbeelden, plaketten, monumentale plastiek, noodmunten, medailles, tekeningen, ... De thema’s van het kind, de vrouw en het gezin overwegen in zijn vrije plastiek. Men zegt dat zijn werk uitmunt door klassieke zuiverheid, harmonisch lijnenspel en een sterke zin voor stilte en verinnerlijking. Enkele bekende werken zijn: - het monument ter ere van de gebroeders Van Eyck - het standbeeld “Het Leven Tegemoet”

Geo Verbanck stierf op 12 december 1961 bij zijn dochter te Aartselaar.

3. De beschrijving van het Bevrijdingsmonument 3.1 Plaats Het monument staat op de Onze Lieve Vrouwemarkt te Roeselare.

118

3.2 Het uitzicht van het Bevrijdingsmonument

3.2.1 Het monument bestaat uit: • Het beeld van de Onze Lieve Vrouw die haar kind Jezus in de hoogte heft. Het beeld zelf is ongeveer 3,25 hoog en is vervaardigd uit maansteen.

•

Een voetstuk dat opgericht werd door aannemer J. Deceuninck

•

Omgevende platen met daarop 1 afbeelding rechts met een groep biddende mensen en 1 afbeelding links met de afbeelding van een groep Poolse soldaten. De omgevende platen werden geleverd door de NV.Vuylsteke.

119

3.2.2 Vermeldingen op het monument: Op de voorkant: - 1°-Poolse Pantserdivisie, Roeselare 7-8 september 1944 - PAX: Latijn voor vrede

Rechts van de voorkant: vier namen van overleden Poolse soldaten: - Wloch Tadeusz Jan 7/09/1944 - Adamczyk Wiktor 7/9/1944 - Koziol Pawel 7/09/1944 - Kowerko Jan 10/09/1944 Links van de voorkant vier namen van overleden Poolse soldaten: - Maszijnski Zenon 7/09/1944 - Kaminski Czeslaw 7/09/1944 - Kiedos Sergeant 7/09/1944 - Stawicki Raimund 7/09/1944 Op de achterkant: Roeselare bevrijd 7/09/1944, gemeenteraad 23/10/1944 Onthuld: 9/09/1945 Stadssecretaris: Robert de Man De burgemeester: Ran Mahieu-Liebaert Achteraan stond ook nog het wapenschild Roeselare. De tekst op het monument is geschreven in het Algemeen Nederlands.

4. De symboliek van het Mariabeeld Het Mariabeeld van het Bevrijdingsmonument symboliseert de sublieme moederliefde en het beeld is ook nog het symbool van: - goeddoen aan anderen - blije vervulling van de hoogste plicht - vrije aanvaarde gehoorzaamheid aan het hoger gezag - grenzeloos vertrouwen in Maria’s Middelaarschap - onfeilbare goedheid voor alle mensen - innige verbondenheid in vreugde en lijden van al de mensen van de stadsgemeenschap - rust, orde en vrede, vrede des harten en vrede onder de mensen en volken

5. Mijn persoonlijke mening (Lene) Toen ik in de lessen Project Open Leerruimte de opdracht kreeg om het Bevrijdingsmonument te omschrijven en de geschiedenis ervan te onderzoeken, wist ik niet dat dit monument bestond. Dus toen ik het monument voor de eerste keer zag, was ik verwonderd omdat het zo groot en eigenlijk wel mooi is.

120

Het is ook fijn om te zien dat het monument nog steeds in goede staat is en dat het dus goed wordt onderhouden. Ik vind het zeer goed dat van het stadsbestuur dat ze het Bevrijdingsmonument hebben opgericht ter nagedachtenis van de Poolse bevrijders. Wat ik vooral heel speciaal en mooi vind aan monument is, dat het niet alleen is opgericht om de Poolse soldaten te herdenken maar ook voor biddend Roeselare. Dit kun je zien aan de twee reliëfs.

6. Bronnen 6.1. website http://www.geoverbanck.be/biogr.htm geraadpleegd op 05/10/08 http://www.samsongilbert.be/VerbanckGeo.html 06/10/08 http://www.nieuwsblad.be/Article/Detail.aspx?articleID=g7f8nl7b 06/10/08 6.2. boek B.H. Dochy, Geschiedenis van de O.-L.-V.-parochie te Roeselare, Antwerpen, Hallewijn Huyghebaert Jozef, Ferdy Vallewaert, Dejonghe Pol, Geschiedenis van de Onze-LieveVrouweparochie Roeselare 1873-1973, Hooglede, Vanhoutte

121

Herdenkingsplakkaat aan slag tussen Oostenrijk/Engeland en Frankrijk (1794) Bij oorlogsmonumenten wordt bijna steeds gedacht aan de eerste en tweede wereldoorlog. Maar ook daarvoor is Roeselare het slachtoffer geweest van conflicten en veldslagen. Het is goed dat ook daaraan eens gedacht wordt. Een voorbeeld is dit plakkaat op de gevel van het stadhuis:

Het gaat om de zogenaamde Veldslag van Hooglede. Bij de eerste slag, op 10 juni, verloren de Fransen. De Oostenrijkers voelden zich echter onzeker trokken hun leger terug naar Lichtervelde. De tweede slag, op 13 juni werd gewonnen door de Fransen. Voor België kwam er daardoor een einde aan de Oostenrijkse overheersing en begon de Franse overheersing.

Bronvermelding http://nl.wikipedia.org/wiki/Veldslag_te_Hooglede eigen foto

122

Oorlogsmonumenten elders in België Hier staat wat meer uitleg over onroerend erfgoed rond oorlog in België. Het is onderverdeeld in monumenten, bekende begraafplaatsen en musea.

Monumenten -

Diksmuide

1. De dodengang Deze smalle strook grond langs de IJzer heeft voor het Ministerie van Landsverdediging een heel bijzondere betekenis. Hier ligt immers het laatst bewaarde stuk van het Belgische front uit de Eerste Wereldoorlog: de Dodengang, een bijzonder belangrijke site voor de “Historische Pool van Defensie”. Deze uitzonderlijke site is ook een plaats van menselijk lijden. Duizenden soldaten hebben in dit drassige land een loopgravenoorlog uitgevochten, een verschrikkelijke uitputtingsoorlog waar geen einde aan leek te komen. 2. De ijzertoren In augustus 1916 werd aan het Belgische front het Comité voor Heldenhulde opgericht, om op het graf van de Vlaamse gesneuvelden een eenvoudige maar betekenisvolle grafsteen te kunnen plaatsen. De Brugse kunstenaar Joe English tekende een Keltisch geïnspireerd kruis met de beginletters AVV-VVK, volgens de leuze van de katholieke Vlaamse studenten, en de opwiekende blauwvoet als symbool van de Vlaamse studentenbeweging. Ongeveer 800 dergelijke grafstenen werden opgericht. Als vredesmonument werd op de IJzertoren in vier talen de tekst “Nooit meer oorlog” aangebracht. Na de Tweede Wereldoorlog, in de sfeer van de anti-Vlaamse repressie, werd de IJzertoren in 1945 beschadigd. Op de crypte van de verwoeste toren verrees in 1948 een bescheiden huldekruis met de beginletters AVV-VVK en de blauwvoet. Vanaf 1952 verrees honderd meter verder de nieuwe IJzertoren, nu 85 meter hoog in plaats van vijftig. De crypte werd in 1958 ingewijd, de toren in 1965. -

De Leeuw van Waterloo

De Leeuw van Waterloo is een herdenkingsmonument voor de Slag van Waterloo (1815) en werd op bevel van koning Willem I van Nederland opgericht ter ere van zijn zoon, de prins van Oranje. Een reusachtige leeuw troont op een kunstmatige heuvel 45 meter boven de omringende vlakte uit. Het monument staat op het grondgebied van de gemeente Eigenbrakel. -

De Onbekende Soldaat

Met het eerbetoon aan de Onbekende Soldaat wordt eer en respect betoond aan de gesneuvelde militairen waarvan de identiteit niet meer te achterhalen was. In meerdere landen en steden vindt dit eerbetoon plaats. In België gebeurt dit bij Het Graf van de Onbekende Soldaat in Brussel waar tijdens bijzondere gelegenheden de Eeuwige Vlam aangewakkerd wordt, en bloemen worden neergelegd door de koning of door op staatsbezoek zijnde hoge gasten.

123

-

Aalst

In Aalst kan je nog altijd een kloosterpand bezoeken, waar er in 1914 een schuilkelder werd aangelegd, die nog steeds intact bewaard is.

-

Meerdere oorlogsrestanten langs de voormalige spoorlijn Nieuwpoort-Diksmuide / bunker te Oudekapelle

De goedgekeurde inrichtingsplannen “oude spoorwegbedding Nieuwpoort-Diksmuide” en “Kom van Lampernisse” omvatten beiden een afzonderlijke uitvoeringseenheid voor het consolideren van oorlogsrestanten. Voor de “Frontzate” (spoorwegbedding), die uitgebouwd werd als toeristischrecreatief fietspad, heeft dit betrekking op de verschillende restanten van de IJzerlinie: bunkers, mitrailleurposten en schuilplaatsen en het oud stationsgebouw van Ramskapelle; voor Lampernisse op de als monument beschermde bunker in de Groigne (Oudekapelle).

-

Rodekruisbunker te Oudekapelle

De Rodekruisbunker was een verbandpost, opgebouwd uit bakstenen muren met een betonnen bedekking, gegoten op betonnen balken. Deze is zwaar beschadigd, en dient aan de binnenzijde gestut. De raam- en deuropeningen worden afgeschermd met verzinkte persroosters, tegen vandalisme. Deze bunker dateert van WO1. Je kan hem vinden te Oudekapelle. -

Meense Poort te Ieper

De namen van 54.896 officieren en soldaten van het Gemenebest uit de WO1 van wie het graf nooit werd teruggevonden, zijn in de poort gegraveerd. Deze poort kan je vinden in Ieper. Omdat de Menenpoort te klein bleek te zijn, werden alle Britse vermisten gesneuveld vanaf 16 augustus 1917 vermeld op het Tyne Cot Memorial (in Passendale). Als scheidingsdatum tussen deze twee groepen werd de nacht van de Slag bij Langemark gebruikt. Vermisten van Nieuw-Zeeland en Newfoundland staan op aparte memorialen. De Menenpoort vormt een doorgang in de vestiging en was vroeger de poort langs waar de soldaten vertrokken naar het front, voor velen een gewisse dood tegemoet. Dit monument werd gebouwd in opdracht van The Imperial War Graves Commission die ook de Engelse oorlogskerkhoven heeft opgericht. Het opschrift bovenaan de poort luidt: To the Armies of the British Empire who stood here from 1914 to 1918 and to those of their dead who have no known grave. Nog steeds worden, tijdens graafwerkzaamheden, resten van soldaten gevonden. Zodra deze wordt geïdentificeerd als vermiste Brit wordt hij tijdens een officiële ceremonie herbegraven en wordt zijn naam verwijderd van de gedenktekens.

Graven -

Henri Chapelle

Deze Amerikaanse begraafplaats, ligt op de top van heuvelrug met een prachtig panorama. Deze begraafplaats werd "Henri-Chapelle" genoemd naar het historische dorpje waar het kerkhof in de buurt van gelegen is, namelijk aan de hoofdweg tussen Luik en Aken. Het gebied werd op 12 september 1944 bevrijd door troepen van de 1ste Infantry Division.

124

Op deze grond rusten thans 7,989 doden, grotendeels militairen die hun leven gaven in een poging het Duitse tegenoffensief in de Ardennen te stuiten, meer bekend als de "Battle of the Bulge". De begraafplaats is verdeeld in 8 vakken geletterd A t/m H, zij worden gescheiden door de brede laan en de lang gestrekte grasperken. De 7,984 grafstenen (er zijn 6 onbekenden in één graf) zijn aangelegd in brede flauwe bochten op het zacht glooiend grasperk. In 33 gevallen liggen 2 broers naast elkaar begraven, in één geval zelfs 3 broers, daarnaast geven de grafstenen in 94 gevallen degenen aan die alleen bij god bekend zijn. -

Essex Farm Cemetry

Deze begraafplaats, ten noorden van Ieper, is bekend door Lt.Col.J.McCrae die hier zijn overbekende gedicht maakte: 'In Flanders Fields'. McCrae is zelf evenwel begraven in het Franse Wimereux, de plaats waar hij sneuvelde. Dit Engels oorlogskerkhof ligt in Boezinge. Op deze plaats zal je ook nog kazematten aantreffen, de plaats waar soldaten even konden rusten in een beschutte ruimte. -

Passendaele

De meeste van de 2.101 soldaten hier herdacht sneuvelden tijdens de Derde Slag van Ieper. Meer dan ¾ is niet gekend. Deze begraafplaats werd aangelegd na de oorlog met lichamen die op de slagvelden werden gevonden tussen Passendale en Langemark.

Musea -

Museum Hooge Crater

Het bombarderen van vijandige stellingen vanuit de ondergrond werd veel toegepast tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het museum is gelegen aan zo'n krater. Het is gehuisvest in een oude kapel, je kan er niet naast kijken.

Bronvermelding -

http://nl.wikipedia.org/wiki/Menenpoort http://www.bensavelkoul.nl/Henri%20Chapelle.htm http://www.oorlogsmusea.nl/artikel/141 http://www.onroerenderfgoed.be/nl/index.cgi?id=244&detail=125&zoeken=resultaat http://nl.wikipedia.org/wiki/Leeuw_van_Waterloo http://nl.wikipedia.org/wiki/De_Onbekende_Soldaat http://www.passchendaele.be/ned/sitesNL.html

125

Oorlogs- en vredesmonumenten elders in de wereld Oorlog is van alle tijden en alle plaatsen. In alle culturen en in alle landen kan je oorlogs- en vredesmonumenten vinden. Er zijn vele onderverdelingen mogelijk.

De grote diversiteit van herdenkingsmonumenten Sommige monumenten zijn eeuwenoud, andere uiterst recent. Soms worden reeds plannen gemaakt voor herdenking terwijl de oorlog nog bezig is.

Triomfboog van Constantijn te Rome De triomfboog werd opgericht nabij het Colliseum en het Forum Romanum, ter herdenking van Constantijns overwinning op zijn concurrent Maxentius in 312.

Voorstel van monument m.b.t. de oorlog in Irak Het Instituut voor Hedendaagse Kunst uit Londen vroeg in 2007 aan 26 kunstenaars een monument te ontwerpen om de oorlog in Irak te herdenken. Sam Durant, een kunstenaar uit Los Angeles, diende dit voorstel in.

Vooral m.b.t. de 2 grote wereldwijde oorlogen uit de vorige eeuw zijn er monumenten opgericht.

126

Duits monument - WO I Dit monument ter herdenking van de eerste wereldoorlog bevindt zich in het vrijwel onbekende Niedaltdorf, een Duitse gemeente dicht tegen de Franse grens. De eerste wereldoorlog was de eerste oorlog waarbij miljoenen slachtoffers vielen. Het was tevens de eerste oorlog waarbij er massaal burgerslachtoffers waren.

Vredesmonument te Hiroshima – WO II In WO II werd voor de eerste – en voorlopig laatste keer – een atoombom gebruikt. De Japanse steden Hiroshima en Nagasaki werden volledig verwoest. Doorheen de boog is een stuk ruïne van de oude stad te zien.

De twintigste eeuw heeft nog tal van andere conflicten gekend, waarbij miljoenen doden vielen. Vaak ging het om grote ideologische conflicten, die na 1950 niet meer in Europa werden uitgevochten, maar in andere delen van de wereld, of om genocides.

Killing Fields in Cambodja De “Killing Fields” is de naam voor een reeks plaatsen waar het communistisch regime van de Rode Khmer tussen 1975 en ’79 een groot aantal burgers vermoordde. Als herdenking van dit intern conflict werden stupa’s opgericht (oorspronkelijk de naam voor een bewaarplaats van boeddhistische relikwieën), nu gevuld met schedels en beenderen uit de massagraven.

127

Herdenking van genocide in Rwanda In Rwanda wordt de genocide van 500.000 tot 1 miljoen Tutsi’s en gematigde Hutu’s door Hutu’s herdacht door meerdere monumenten, aan de hand van namen (het Kigali Genocide Memorial) of van schedels en beenderen van slachtoffers (Murambi Genocide Memorial).

Eén van de belangrijkste onderscheidingen is allicht deze: sommige monumenten verheerlijken de strijd, of in elk geval de moed der strijders, andere leggen de nadruk op de ellende en gruwel van de oorlog.

Nelson’s Column op Trafalgar Square in Londen De kolom met bovenop het standbeeld van Nelson herdenkt de “heldendaden” en de “heldendood” van deze Britse admiraal tijdens de slag van Trafalgar, waar hij het leven verloor (1805, oorlogen tegen Napoleon). Nelson kreeg een plechtige staatsbegrafenis. De kolom is 46 m. hoog, het standbeeld 5,5 meter.

Kathedraal van Coventry Tijdens de bombardementen door de Duitse Luchtmacht in WO II werd de kathedraal van de Engelse stad Coventry verwoest. Er werd nadien een nieuwe moderne kathedraal gebouwd, maar de oude ruïnes werden bewaard als aandenken. Coventry verwierf grote bekendheid als één van de belangrijkste steden voor vrede en verzoening.

128

Er kunnen uiteraard nog tal van andere onderscheidingen gemaakt worden, bv. naargelang stijl, gebruikte symbolen. De diversiteit van de herdenkingsmonumenten kan ook geïllustreerd worden door te vertrekken van één conflict en aan te tonen hoe dit op zeer uiteenlopende wijzen en vanuit de meest uiteenlopende invalshoeken kan herdacht worden Als voorbeeld volgen hier enkele monumenten die de oorlogsmisdaden van het naziregime herdenken.

Herdenking van de gruwelijkheden door de nazi’s Hitler en zijn medewerkers en volgelingen hebben de gruwelijkheid van oorlogsvoering ten top gedreven. Sommigen beschouwen de uitroeiing van de joden als een unieke gebeurtenis in de geschiedenis, o.a. omwille van de omvang en van het systematisch en industrieel karakter (de gaskamers), maar anderen verwerpen deze visie. In elk geval zijn er zeer veel monumenten die de uitroeiing van diverse bevolkingsgroepen door het naziregime herdenken.

Yad Vashem, monument in Jeruzalem, in het land van de slachtoffers Het officiële monument van Israël voor het herdenken van de Joodse slachtoffers van de holocaust bestaat uit een herdenkingsruimte, een historisch museum, een kunstgalerij, een "Hal van de Namen", een archief, een bibliotheek, het "Dal van de verwoeste gemeenschappen" en een park gewijd aan de "Rechtvaardigen onder de Volkeren", niet-Joden die tijdens de vervolging Joden hebben gered.

Monument in Berlijn, de hoofdstad van het Nazirijk, in het land van de daders Het “Denkmal für die ermordeten Juden Europas” in Berlijn bestaat uit 2711 betonblokken variërend in hoogte van 20 cm tot 4,5 meter met een tussenruimte van 95 cm. Onder het veld met de blokken is een expositieruimte ingericht. De Amerikaanse architect Peter Eisenman heeft het monument ontworpen. Het veld met de golvende blokken roept volgens hem een gevoel van desoriëntatie en isolement op en is symbolisch voor de ervaringen van de Joodse bevolking tijdens het nazibewind.

129

Naast de kunstwerken opgericht ter herdenking worden ook plaatsen bewaard en open gesteld voor het publiek waar zich de gruwelijkheden hebben afgespeeld.

Huis van Anne Frank in Amsterdam Het beroemde dagboek van Anne Frank noemt “Het Achterhuis”, naar de plaats in de Amsterdamse woning waar de familie Frank verborgen werd gehouden.

De beklijvendste onder deze monumenten zijn de kampen zelf die bewaard zijn gebleven. Dachau en Buchenwald zijn bekende voorbeelden in Duitsland zelf. De meeste kampen bevinden zich in het huidige Polen. Het grootste en gekendste kamp is Auschwitz. In het najaar van 2008 kwamen de kampen in het nieuws omdat er onvoldoende geld zou zijn om ze te onderhouden en open te stellen voor het publiek. Er werd opgeroepen dat de Europese Unie met geld over de brug zou komen.

Auschwitz-Birkenau Auschwitz is de Duitse naam van een Poolse stad. Een oude kazerne werd omgebouwd tot kamp, maar dat was vlug te klein. Daarom werd 2 km verderop een groter kamp met houten barakken opgebouwd. De toegangspoorten van beide kampen zijn wereldberoemd. Auschwitz is één van de 6 kampen die een gaskamer hadden, waarvan nu enkel nog ruïnes over zijn.

130

Niet enkel joden werden vervolgd door de nazi’s, maar ook het Romavolk (“zigeuners”), politieke tegenstanders (vooral socialisten en communisten), getuigen van Jehova, “gewone” misdadigers, homo’s. In de kampen kregen ze elk een driehoek opgenaaid met en eigen kleur. Deze groepen worden minder vaak herdacht. Gelukkig zijn er uitzonderingen.

Monument gebaseerd op de roze driehoek: het homomonument in Amsterdam In het hart van Amsterdam (niet ver van het huis waar Anne Frank ondergedoken zat) staat sinds 1987 het Homomonument dat alle homoseksuele mannen en vrouwen die ooit vervolgd en onderdrukt werden, wil herdenken en dat tevens alle holebi's wil inspireren en steunen in de strijd tegen ontkenning, onderdrukking en discriminatie. De jury koos voor het ontwerp van Karin Daan: drie driehoeken in roze natuursteen (symbool van verleden, heden en toekomst) worden door een roze lijn verbonden tot een vierde grotere driehoek.

Naast speciale bevolkingsgroepen is er nog een andere vergeten groep van slachtoffers van oorlog en conflicten: dieren. Er is hierrond een nieuwe trend ontstaan.

Herdenking van dierenleed door oorlog In oorlog en conflicten worden zeer vaak dieren ingezet, vooral vroeger toen er nog geen voertuigen bestonden, maar ook nu nog. Dat deze gevoelige wezens – die nooit schuld hebben aan het conflict – daardoor pijn afzien en dat de oorlogvoerenden zich niet bekommeren om hun leven, is wel duidelijk. Als gevolg van het toenemend besef van dierenrechten, begint men hier stilaan oog voor te krijgen.

Animal In War Memorial in Londen Midden in het hart van Londen (Park Lane, op de hoek met Hyde Park) bevindt zich een herdenkingsmonument voor de paarden, honden, olifanten, kamelen, duiven, kanaries die omkwamen in de 2 wereldoorlogen.

131

Ook de glimwormen, die in loopgraven werden gebruikt om ’s nachts de kaarten te kunnen lezen, worden niet vergeten.

Yasukuni-schrijn in Tokio Het schrijn is een monument opgericht in 1869 in Tokio in Japan dat gewijd is aan de geesten van soldaten en anderen die het leven lieten in dienst van de keizer van Japan. In oktober 2004 stonden in het boek van de zielen 2.466.532 namen die in dienst van het keizerrijk (met name in de Tweede Wereldoorlog) gedood werden. Het monument is sterk omstreden vanwege het voorkomen van veroordeelde oorlogsmisdadigers op de lijst. Onder de bijhorende standbeelden zijn ook een hond en paard afgebeeld.

Voor sommigen kan deze herdenking van dierenslachtoffers overdreven lijken. De filosoof Peter Singer betoogt echter in zijn baanbrekend werk Animal Liberation dat wie de logica van de “universele” mensenrechten ernstig neemt, deze rechten moet doortrekken tot niet-menselijke wezens die pijn kunnen voelen en die willen leven. Voorlopig is Singer nog te filosofisch (te wijs, te radicaal) voor de meeste mensen, maar zijn gedachtegang verdient meer aandacht. Onverschilligheid of wreedheid tegenover dieren leidt gemakkelijk tot wreedheid jegens mensen. Nazibeulen werden getraind met dieren. Omgekeerd, wie zich bekommert om dieren, zal (uiteraard niet noodzakelijk, maar in elk geval) vlugger geneigd zijn zich ook om mensen te bekommeren. De dierenrechtenbeweging en vredesactivisme zijn bondgenoten. IJveren voor dierenrechten is natuurlijk maar een zeer kleine stap om tot vrede te komen. De vraag hoe er meer vrede gerealiseerd kan worden, is uiteraard aartsmoeilijk.

Zinvolheid van vredesmonumenten Oproepen tot vrede – o.a. door vredesmonumenten op te richten – volstaat natuurlijk niet om de vrede te realiseren. Toch is herdenken en oproepen tot vrede een begin en dus een zinvolle actie.

132

Vredesmonumenten bij de zetel van de Verenigde Naties te New York Nabij de hoofdzetel van de Verenigde Naties – de grootste vredesvereniging ter wereld – bevinden zich terecht een aantal vredesmonumenten. De Rus Evgeniy Vuchetich beeldhouwde “Laat ons de zwaarden omsmeden tot ploegen” (een verwijzing naar de bijbel, Jesaja 2, 1-5). "Geknoopt geweer" werd gebeeldhouwd door Zweedse kunstenaar Carl Fredrik Reuterswärd.

de

Japan schonk aan de Verenigde Naties een Vredesklok.

Bronvermelding Boek Thijs Bartels, Dansen op het homomonument, Amsterdam, Schorer, 2003 Websites (geraadpleegd op 4 en 5 oktober 2008) Diversiteit monumenten http://en.wikipedia.org/wiki/Nelson's_Column www.covuk.com http://www.ica.org.uk/Memorial%20to%20the%20Iraq%20War+13499.twl http://nl.wikipedia.org/wiki/Constantijn_de_Grote http://www.planetware.com/i/photo/peace-memorial-park-hiroshima-jpn013.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/War_memorial http://en.wikipedia.org/wiki/Killing_Fields www.flickr.com http://www.travelblog.org/Photos/2473043.html Holocaust http://www.holocaustmmb.org/ http://en.wikipedia.org/wiki/Memorial_to_the_Murdered_Jews_of_Europe http://nl.wikipedia.org/wiki/Holocaust-Mahnmal http://en.wikipedia.org/wiki/Holocaust_Memorial http://nl.wikipedia.org/wiki/Yad_Vashem http://www.annefrank.org/content.asp?pid=1&lid=1 http://www.auschwitz.org.pl/ Dierenleed http://timeoutinlondon.blogspot.com/2007/12/889-visit-animals-in-war-memorial.html http://en.wikipedia.org/wiki/Yasukuni_Shrine Verenigde Naties http://en.wikipedia.org/wiki/Image:UN_Swords_into_Plowshares_Statue.JPG http://en.wikipedia.org/wiki/United_Nations_Art_Collection

133

Roerend Belgisch erfgoed rond oorlog en vrede Musea WO I De meeste oorlogsmusea die voor een groot deel betrekking hebben tot de Eerste Wereldoorlog bevinden zich in de Ieperboog (boog die men trekt als men alle West-Vlaamse heuvelruggen verbindt). Enkel het Legermuseum in Brussel en het IJzertorenmuseum in Diksmuide zijn uitzonderingen. Het belangrijkste museum is ongetwijfeld het In Flanders Fields museum. Het In Flanders Fields Museum of IFFM werd geopend in april 1998 en probeert de bezoeker op een interactieve manier in contact te brengen met het zinloze van de oorlog en haar gevolgen voor de mensen. Dit door gebruik te maken van interactieve kiosken, film, foto en geluid. Zo krijgt men bij de ingang van het museum een kaart met streepjescode. Via de in het museum verspreide personenkiosken kan je het verhaal volgen van iemand die de Eerste Wereldoorlog meemaakte. Dit kan zowel een kind, een verpleegster, een burger, een officier of een gewone frontsoldaat zijn. Hiermee tracht het museum de betrokkenheid van de bezoeker te vergroten. Andere elementen in het museum zijn onder andere objecten en maquettes die elk hun eigen geschiedenis hebben.

In het museum worden geregeld tentoonstellingen gehouden rond de thema's oorlog en vrede. Enkele voorbeelden hiervan zijn: • Eugeen van Mieghem, kunstenaar in oorlogstijd (oktober 2001 - januari 2002) • Oorlog, media en propaganda in de 20ste eeuw (maart - november 2002) In 2000 zijn in totaal 231.167 personen in het In Flanders Fields museum op bezoek geweest. Het vooropgestelde objectief voor 2000 bedroeg 180.000 bezoekers, zodat het IFF museum met 51.167 bezoekers meer (+28 %) ruimschoots de verwachtingen kon inlossen. Het IFFM verschilt volledig van de andere musea in de regio. Deze beperken zich enkel tot de geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog door onder andere objecten tentoon te stellen die tijdens opgravingen aan het front werden gevonden. Deze musea zijn: a) Hooge Crater Museum (Meenseweg 467, Zillebeke) Dit museum is vooral bekend voor zijn levensgrote reconstructies van oorlogstaferelen. Enkele hoogtepunten van haar tentoonstelling zijn een Britse Ford T ziekenwagen uit 1916, een Duits Fokker DR1 vliegtuig uit 1917 en een gedeelte van een gereconstrueerde loopgraaf. Het museum is ook een toevluchtsoord voor wie geïnteresseerd is in het werk van The Diggers.

134

b) Sanctuary Wood Museum (Canadalaan, Zillebeke) Dit openluchtmuseum, dat beter gekend is onder de naam "Hill 62", bestaat uit een volledig gereconstrueerde loopgraaf met overdekte gangen, kraters, munitie, bunkers, … uit de Eerste Wereldoorlog.

c) Queen Victoria Rifles Museum Ook dit museum is beter bekend onder een andere naam, namelijk "Hill 60". De opzet is gelijk aan het Sanctuary Wood Museum. d) Vredesmuseum (Stadhuis, Mesen) Dit museum werd in 1972 opgericht ter ere van de Anzacs (the Australian and New Zealand Army Corps). Deze soldaten krijgen hier dus extra aandacht in de tentoongestelde objecten. Hun belangrijkste collectiestuk is een kopie van een aquarel van Adolf Hitler dat de ruïnes van de oude abdijkerk van Mesen voorstelt.

e) Passchendaele 1917 (Ieperstraat 7, Zonnebeke) Dit museum heeft vooral aandacht voor de geschiedenis van de streek, zowel voor, tijdens als na de Eerste Wereldoorlog. Er is enorm veel aandacht geschonken aan de slag van Passendale. Volledigheidshalve moeten we ook Domein Raversijde opnemen in dit overzicht. De Atlantik Wall dateert dan wel uit de Tweede Wereldoorlog, maar sommige van de bunkers werden door de Duitsers reeds in de Eerste Wereldoorlog gebouwd.

135

Muziek In de muziek waren het vooral de kleinkunstenaars uit de jaren 60-70-80 die meerdere liedjes hebben over oorlog. Twee voorbeelden: Willem Vermandere (woont in Steenkerke): De Vluchteling: Als ik ooit mijn huis moet verlaten 't ware schrikkelijk godgeklaagd als de storm mijn muren zou kraken ik van huis en erf wierd verjaagd of geweun deur mensen verdreven uit de burcht die 'k zelf heb gebouwd gedoemd om de rest van het leven lijk nen dief te zijn uitgejouwd Stel dat alles mij hier werd ontnomen mijn tafel mijn stove mijn bed da'k hier nooit nie meer binnen mag komen da'k uit al mijn recht werd ontzet van mijn vrouwe en kinders verbannen zelfs mijn boeken verbrand op de grond als duvels hier samen zou'n spannen zelfs beroofd van 't woord uit mijn mond Wat bleef er dan nog van mij over van dien 'tjoolder zonder dak van die schooier schamel en pover een verzonken verzopen wrak wat was ik zonder mijn instrumenten 'k was nen veugel zonder lied zonder al mijn vertellementen ach ik stierve van verdriet

Als ik ooit mijn dorp moet verlaten van mijn huis en erf weggejaagd als een storm mijn muren zou kraken 't ware schrikkelijk godgeklaagd

Jan De Wilde:

Oorlog: refrain: Ik wou dat er 'n nieuwe oorlog kwam De ouwe is al zo lang geleden; Zelfs met eentje naar klassieke trant Was ik al best tevreden!

Het duurt nu al bijna dertig jaar Het lijkt wel 'n tuin van Eden Je roest vast, je verkalkt, je vervreemdt van elkaar In zo'n gruwzaam lange vrede refrain Ik stik bijna in de beschimmelde cake Het meel barst uit m'n magazijnen Ik heb 'n verzameling poezen gekweekt Die worden dan later konijnen refrain Maar toch, d'r is nog 'n straaltje hoop: Er broeit wat in de steden Ik voel het zo goed aan m'n eksteroog: Het zwaard komt uit de schede!

Oorlogsliteratuur Enkele bekende schrijvers: • Willy Spillebeen: onder andere age 12, Kipling’s keuze,.. • Hugo Claus: Het verdriet van België,.. • Tom Lannoye: Niemandsland (gedichtenbundel)

Schilderijen Een wereldberoemd meesterwerk is Brueghels “De Moord op de onschuldige kinderen”. Het dateert van rond 1565 en er zijn 2 versies van bewaard, één in Hampton Court (verblijfplaats van de Britse Koninklijke familie) en één in het Kunsthistorisch Museum van Wenen. De Kindermoord van Bethlehem is de naam waarmee de enkel in het Evangelie van Mattheus vernoemde infanticide, die plaats vond ter gelegenheid van de geboorte van de koning der Joden, aangeduid wordt. Volgens de Christelijke leer zou hiermee een profetie van Jeremia vervuld worden:

136

"Een stem werd gehoord in Rama, geween en veel geweeklaag; het was Rachel, die weende om haar kinderen, en zij wilde zich niet laten troosten, omdat zij er niet meer zijn." -- Jeremia 31:15 / Mattheus 2:18 Er zijn geen andere historische of archeologische bronnen over deze gebeurtenis. De kindermoord is wel de inspiratie geweest voor vele schilderijen en andere afbeeldingen. Als zodanig valt het in de categorie Hagiografie, ofwel religieuze fictie. Brueghel beeldt de gebeurtenis af in het Vlaanderen van zijn tijd en maakt het zo tot een aanklacht tegen de gruwelijkheden van de Spaanse soldaten die Vlaanderen bezet hielden.

137

Roerend erfgoed rond oorlog en vrede elders in de wereld Ik heb gekozen om te vertellen over het erfgoed buiten België. Ik zal voorbeelden geven over bekende oorlogsfilms (o.a. The Pianist), over bekende schilderijen (o.a. Guernica van Picasso) en ook over oorlogsromans (o.a. Het Dagboek van Anne Frank.)

1) Oorlogsfilms Een eerste film die ik gekozen heb is The Pianist. Het is een film uit het jaar 2002 van de Poolse regisseur Roman Polański. Deze film is gebaseerd op de herinneringen van de Joods-Poolse pianist Władysław Szpilman die in de film gespeeld is door Adrien Brody. Hij verbleef op het einde van Wereldoorlog Twee in de gettowijken van Warschau. Hij zelf is zeer erg betrokken bij het verhaal van de film want hij was als een kleine jonge een ooggetuige van de bezetting van Polen door de Nazi”s, de holocaust en de bombardementen op Warschau. Deze film is zeer bekend en heeft meerdere prijzen gewonnen. Onder andere de Gouden Palm op het filmfestival van Cannes. De film kreeg ook nog 3 Oscars, namelijk voor Beste Regisseur, Beste Acteur en Best Bewerkt Script.

Een tweede film heet Schindler’s List. Het is een Amerikaanse speelfilm van Steven Spielberg gebaseerd op het boek "Schindler's Ark" van Thomas Keneally. De film is bijna helemaal zwart/wit opgenomen. Het heeft alleen een scène in kleur in het begin en in het einde en een aantal rode kleurdetails in het midden. De film is gebaseerd op een boek van Thomas Keneally over de Duitse Oskar Schindler. Hij redde het leven van 1200 Joden uit Polen en TsjechoSlowakije in de Tweede Wereldoorlog door ze op een lijst te zetten van werknemers in zijn emailfabriek die om die reden beschermd dienden te worden. Sommige filmmakers hebben meerdere films gemaakt over oorlog, bijvoorbeeld Stanley Kubrick. Één van zin films heet Paths of Glory die zich afspeelt in het Franse leger tijdens de Eerste Wereldoorlog. De film is gebaseerd op de gelijknamige roman van Humphrey Cobb. De film toont hoe de generaals om hun carrière te bevorderen de soldaten de dood injagen voor onmogelijke opdrachten. Soldaten die niet slagen in deze onmogelijke opdracht, worden terechtgesteld na een schijnproces waarin ze beschuldigd worden van lafheid. Deze film won na zijn verschijning in 1957 verschillende prijzen en werd in het jaar 1992 door de Library of Congress geselecteerd voor opname in het National Film Registry. Een klein belangrijk detail is dat hij in Frankrijk pas in 1975 werd vertoond, omdat de Franse autoriteiten vonden dat hij lasterlijk was voor het Franse leger. Nog een andere film gemaakt door Kubrick heet Dr. Strangelove of How I learned to Stop Worrying and Love the Bomb van het jaar 1964. Het scenario is gebaseerd op de roman ‘Red Alert’ die de ondergang van de wereld beschrijft: de Amerikaanse president maakt een fout die een kernoorlog tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten veroorzaakt. Kubrick was van plan om er, net zoals in de roman, een ernstige politieke thriller van te maken maar bedacht zich dat het een satire moest worden, vol met zwarte humor, humoristische scènes en waanzinnige personages.

138

Hiermee ging hij in tegen de trend die toen heerste om politieke thrillers te maken die inspeelden op angsten voor de koude oorlog zoals sommige James Bond films of de Harry Palmer-reeks. Full Metal Jacket is nog een film van Stanley Kubrick, uit 1987. De naam verwijst naar een bepaald type kogel met een volledige metalen omhulsel. Deze film handelt over de oorlog in Vietnam, maar het Amerikaanse leger wilde niet meewerken dus werd de gehele film in Engeland opgenomen. Een leegstand fabriek werd omgebouwd tot een kapotgeschoten stad, en Kubrick liet echte palmbomen en namaak rijstvelden overkomen om Vietnam na te bootsen. Hierdoor duurde het ongeveer zeven jaar voordat deze film in de bioscopen uitkwam in het jaar 1987. Deze film werd genomineerd voor een Academy Award in de categorie ‘Best Writing, Screenplay based on Material from another Medium’ en voor BAFTA Awards voor het geluid en de special effect.

2) Oorlogsschilderijen Nu ga ik vertellen over een aantal schilderijen die ik wel interessant vond. Het eerste schilderij is het schilderij Guernica van Picasso. Het schilderij is van het jaar 1937 en werd genoemd naar de plaats Guernica in Spaans Baskenland. Het bombardement van Guernica door de fascisten onder leiding van Fransisco Franco, om de weerstand van de Republikeinen te breken, was de aanleiding tot dit schilderij. Het schilderij, met de enorme afmetingen (3,49 m/7,76 m), is een van de meest indrukwekkende en controversiële werken van Picasso. Nog een schilderij dat ik wel leuk vond was het schilderij De ontploffing van het Spaanse admiraalschip tijdens de slag bij Gibraltar. Dit schilderij is uit 1922 en is toegeschreven aan de Haarlemse schilder Cornelis Claesz. Van Wieringen. Het schilderij is te vinden in het Rijksmuseum van Amsterdam. Het schilderij geeft een momentopname weer van de slag bij Gibraltar tijdens de 80 jarige oorlog. En dan wel een heel bekende momentopname, namelijk de ontploffing van het Spaanse admiraalsschip. Het schilderij toont twee schepen waarvan het linker schip het Nederlandse schip is en de rechter het Spaanse admiraalsschip is. Het Spaanse schip is net ontploft en staat in brand. Tientallen Spanjaarden maar ook brokstukken worden van het schip gegooid. Op de achtergrond varen Nederlandse en Spaanse schepen.

139

Een derde schilderij is een panoramaschilderij van de Oudewaterse moord. Het beeld af hoe op zondag 7 augustus in het jaar 1575 de Spaanse troepen Oudewater binnenvielen en hoe een overgroot deel van de bevolking werd vermoord. Het schilderij werd gemaakt in het jaar 1650 door Dirck Stoop. In het boek “ De Oudewaterse moord” van Nettie Stoppelenburg wordt het schilderij uitgebreid beschreven.

3) Oorlogsromans Nu nog enkele voorbeelden van oorlogsromans. Mijn lieveling oorlogsroman is Het Dagboek van Anne Frank. Ik heb dit boek zelf ook gelezen en ik vond het echt mooi en daarom wil ik er graag meer over vertellen. In het dagboek vertelt Anne over haar tijden in het achterhuis, wat hun schuilplaats is. Daarin vertelt ze hoe ze omgaat met het leven zonder vrijheid en met een verborgenheid. Na twee jaar werden Anne en de anderen verraden en naar een kamp gebracht in Duitsland. Vlak voordat de oorlog afgelopen was is Anne daar terplaatste gestorven. Alleen haar vader heeft de oorlog overleefd. Toen Annes dagboek werd gevonden bleek het een heel mooi en belangrijk verhaal geworden te zijn. Het is als boek uitgegeven en heel, heel veel mensen over de hele wereld hebben het gelezen. Inclusief ik. Een tweede oorlogsroman is “De jonge Leeuwen” van Irwin Shaw. Dit boek is het werk waarmee Shaw zijn naam als schrijver van oorlogsromans vestigde naast die van Hemmingway. Het is het aangrijpend verhaal van 2 Amerikaanse soldaten en een Duitser in de 2de Wereldoorlog: hun angsten, doodsverachting, liefdesaffaires, overwinning of ondergang.

4) Liedjes Natuurlijk bestaan er ook heel veel liedjes over oorlog. Hier een lijst met enkele voorbeelden: - Boudewijn de groot - De onbekende soldaat - Sworn enemy - Sworn enemy - Noordkaap- Een Heel Klein Beetje Oorlog - Nerina pallot - Everybody's gone to war - The green fields of France - Dropkick murphys Al deze liedjes, een paar nieuwe en oudere, vertellen over hoe oorlog niet goed is en zijn tegen geweld. Vb. in het liedje van Sworn Enemy vertellen ze over Bush in verband met de ramp in 9/11 met de toren. In dit liedje zijn ze tegen Bush en die ramp. In het liedje van Nerina Pallot vertelt ze hoe oorlog zo nutteloos is. Dat iedereen maar naar de oorlog gaat om alles en dat er mensen zijn die zelfs niet weten waarvoor ze vechten maar gewoon meedoen. Dat de laatste tijd alles met geweld gedaan wordt. In het algemeen vertellen al deze liedjes ongeveer het zelfde. Dat oorlog niet meer zou mogen bestaan, en dat er vrede moet komen, waarmee ik akkoord ga.

140

Nooit te wijs overdacht - filosoferen over oorlog en vrede

De hartstochten die de mens aanzetten tot vrede, zijn de angst voor de dood, het verlangen naar dingen die het leven veraangenamen, en de hoop deze door arbeid en ijver te verwerven. En de rede wijst passende vredesbepalingen aan, op grond waarvan de mensen tot elkaar kunnen gebracht worden. (Thomas Hobbes, Engels filosoof, 1588-1679)

141

Is oorlog (soms) moreel goed te keuren?

Het past de wijze alle middelen eerder te baat te nemen dan de wapenen. (Terentius, Romeins toneelschrijver, 195/190 – 159 v.Chr.)

142

Filosofen en oorlog: van lofprijzing tot afkeuring De avond voordien waren we aangekomen uit Poteidaia, uit het legerkamp. Na zo lang weg te zijn geweest, was het heerlijk om m’n oude gewoontes op te pakken. Natuurlijk ging ik naar de worstelschool van Taureas […] Chairefon springt uit hun midden en rent op me af om me bij de hand te grijpen: ‘Sokrates toch! zei hij. ‘Hoe heb je de slag doorstaan?’ Kort voor we vertrokken was er slag geleverd in Poteidaia, en daarover had men hier nog maar pas gehoord. […] ‘Heb jij meegevochten?’ vroeg hij. ‘Ik heb meegevochten.’ […] Ik vertel dus hun over het leger wat ze van mij wilden weten. […] Toen we genoeg hadden van zulke vragen, wilde ik op mijn beurt van hen weten hoe het hier ging, hoe het er op het ogenblik voor stond met de wijsbegeerte, hoe het ervoor stond met de jeugd, of er nog jongens waren die opvielen door hun verstand, door hun schoonheid of door allebei. Zo begint Charmides, één van Plato’s dialogen. Sokrates, misschien wel de bekendste filosoof uit de gehele geschiedenis, vocht, zoals van een Atheense burger verwacht werd, regelmatig mee met het leger. Oorlog voeren stond voor hem op gelijke hoogte met filosoferen of met het beminnen van mooie en verstandige jongens. Dit lijkt vreemd voor ons, maar dat is het niet.

Oorlog en de filosofie uit de Griekse oudheid De Griekse samenleving was een strijderscultuur. Oorlog is een van de manieren waarop een man eer en roem kan verwerven en zin geven aan zijn bestaan. Deze mentaliteit blijkt uit de oude mythen en uit de verhalen van Homerus, maar doordringt ook de filosofie. Eén van de eerste filosofen, Heraclitus (rond 500 vóór het begin van onze jaartelling), gebruikt het beeld van de oorlog om het diepere wezen van de wereld uit te drukken: De mooiste verbinding wordt gevormd door de tegenstellingen, en alle dingen ontstaan uit strijd. Oorlog is de vader van alle mensen en goederen. Wat Heraclitus hiermee juist bedoelde, is onderwerp van discussie, maar oorlog wordt gezien als iets “natuurlijks”. Oorlog hoort bij de menselijke samenleving en oorlog voeren is een deugdzame bezigheid. Aristoteles (384-322) merkt in zijn Ethica Nicomachea op dat oorlog voeren geen doel is op zichzelf: We verrichten arbeid om vrije tijd te hebben en we voeren oorlog om in vrede te leven. Dat betekent niet dat oorlog voeren (net zoals aan politiek doen) slecht zou zijn, integendeel: Van de deugdzame handelingen laten diegene die op het belang van de stadstaat en op oorlog gericht zijn zich wel in morele goedheid en grootsheid onderscheiden De kritiek van Aristoteles op politiek en oorlog is enkel dat ze geen vrije tijd toelaten en juist dat is nodig om de bezigheid te kunnen beoefenen die het grootste geluk voor de mens brengt, nl. het

143

filosoferen (en wel het filosoferen als doel op zich, uit nieuwsgierigheid). Maar oorlog blijft deugdzaam en goed. Er is in de Griekse oudheid slechts één grote filosoof die afstand neemt van deze visie.

Epicurus Volgens Epicurus (rond 300 vóór het begin van onze jaartelling) ligt het geluk in zaken als onafhankelijkheid, vriendschap, praktisch nadenken, want enkel deze bezigheden brengen gemoedsrust (“ataraxia”). Dit geluk veronderstelt een sobere levensstijl. Evenals het streven naar luxe en rijkdom wijst Epicurus ook het streven naar macht, roem en eer af, omdat dit de “ataraxia” in de weg staat. In het epicurisme is voor de oorlog geen ereplaats weggelegd. Deze pacifistische tendens komt nog sterker tot uiting bij een volgeling uit het Romeinse keizerrijk. Ruim 400 jaar na Epicurus schrijft de epicurist Diogenes van Oinoanda: de verdeeldheid van de aarde geeft elk volk een ander vaderland, maar de bewoonde wereld biedt alle mensen die tot vriendschap in staat zijn een gemeenschappelijk huis: de aarde. De boodschap heeft niet veel effect gehad: na de val van het Romeinse rijk ontwikkelt zich opnieuw een strijderscultuur: de ridders vechten om de eer.

Oorlog en de middeleeuwse filosofie In de middeleeuwen is bij ons de filosofie geschoeid op religieuze leest. Religies zijn er in alle maten: van pacifistische tot oorlogszuchtige. Er valt weinig over te discussiëren: de god of goden houden van vrede of van oorlog en varen overeenkomstig geboden en verboden uit. De joden trekken in de bijbel meermaals ten oorlog, ter ere van god. In de christelijke godsdienst zijn de teksten minder eenduidig. Een reeks uitspraken van Jezus van Nazareth lijken pacifistisch, maar ook de joodse bijbel met zijn vele oorlogsverhalen blijft een heilig geschrift. De christelijke godsdienst wordt de dominerende levensbeschouwing en geraakt innig verstrengeld met de wereldlijke machthebbers. Augustinus (354-430) ontwikkelde de leer van de gerechtvaardigde oorlog om oorlog aanvaardbaar te maken bij de pacifistische christenen van het eerste uur. Als de christenen vanaf 1100 ten strijde trekken tegen de Arabieren in Palestina, het “Heilige Land”, roepen ze “Dieu le veut”. Thomas van Aquino (1225-1274), de gekendste middeleeuwse filosoof, keurt – ruim gebruik makend van Augustinus - in zijn Summa Theoligica oorlog goed, onder deze voorwaarde: Een rechtvaardige oorzaak is vereist, namelijk dat zij die aangevallen worden, aangevallen worden omdat ze het verdienen als gevolg van een fout die ze begaan hebben.[¨…] Een vredevolle oorlog wordt gevoerd met als doel de vrede te verzekeren, zij die het kwade doen te bestraffen en het goede te bevorderen. Een dergelijke visie laat natuurlijk vele interpretaties toe. In de praktijk verschillen de middeleeuwen niet van de oudheid: oorlog is een middel om eer te halen en het “goede” (voor de overwinnaar) te realiseren.

144

Deze houding zal grondig wijzen in de moderne tijd

Ontstaan van de moderne tijd vanaf de Renaissance De moderne tijd is de cultuur die vanaf de 15e eeuw ontstaat met de verbreiding van nieuwe technieken als boekdrukkunst, verbeterde scheepsvaart en ook nieuwe oorlogstechnieken als het buskruit en wiskundig berekende verdedigingswerken. Wat later ontwikkelen zich de nieuwe wetenschappen en de erop gebaseerde technologie. Het bijhorende moderne denken is – negatief uitgedrukt – het afwijzen van het oude religieuze denken. Dit bracht een tweeledige opdracht mee: het vinden van een nieuwe zingeving voor het leven en het vinden van een nieuw fundament voor moraal, dit is de regels om de relaties tussen mensen en ook staten te regelen. De nieuwe zingeving wordt het streven naar geluk hier op aarde, dat al vlug in hoofdzaak herleid wordt tot het verwerven van steeds meer materiële goederen. De economie moet groeien en handel wordt een centrale bezigheid, ook tussen landen. Het nieuwe fundament van de moraal wordt de gulden regel (die ook in bijna alle religies vermeld wordt, maar die in het moderne denken de enige basis wordt, omdat hij niet langer door een goddelijk regel kan terzijde geschoven worden): behandel een ander zoals je zelf door die ander behandeld wil worden. Een mens wordt niet graag gedood of gewond en heeft niet graag dat zijn bezittingen vernield worden, dus mag hij zelf niet doden, verwonden, vernietigen. De gulden regel laat weinig ruimte voor oorlog. Met het modern humanisme komt vanaf de Renaissance het pacifisme op de voorgrond. Erasmus schrijft een klacht van de vrede. Oorlog hoort misschien bij mensen, maar is niet menselijk (humaan). Qua argumentatie en stijl blijft het een tekst geschoeid op klassieke leest. Pas met Hobbes komt er een echt nieuwe filosofie.

Hobbes, grondlegger van de moderne filosofie De geniale Hobbes (1588-1679) herneemt de epicuristische filosofie met een materialistisch (en in feite ook atheïstisch) wereldbeeld en met de gulden regel als fundament voor de moraal. Daarmee wordt hij de grondlegger van de moderne filosofie. Hij stelt klaar en duidelijk dat sneuvelen ter wille van eer en roem niet redelijk is. Hij verwerkt deze idee in zijn definitie van natuurwet (in de zin van morele regel) en maakt ze zo tot het hele fundament van zijn filosofie: Een natuurwet is een voorschrift of algemene regel, door de rede aan het licht gebracht, op grond waarvan het iemand verboden is te doen wat zijn leven te gronde richt of hem de middelen ontneemt het te behouden, en datgene na te laten waardoor het, naar zijn mening, het beste bewaard blijft. Hieruit leidt hij de eerste natuurwet af: Het is een voorschrift van de rede dat iedereen naar vrede moet streven, zolang hij de hoop heeft dat zij bereikt kan worden en dat hij, als zij onbereikbaar is, alle middelen en voordelen van de oorlog mag opzoeken. Oorlog kan dus in bepaalde omstandigheden redelijk zijn, maar op de eerste plaats komt het gebod van de vrede: Uit deze fundamentele natuurwet, die de mensen gebiedt naar vrede te streven, wordt als tweede deze wet afgeleid: […] Gelijk gij wilt dat u de mensen doen, doet gij hun evenzo.

145

Op basis van deze tweede wet, de welbekende gulden regel, leidt Hobbes dan verdere natuurwetten (morele regels) af, die neerkomen op een eerste formulering van mensenrechten. Die vormen de basis voor een sociaal contract dat de vrede moet waarborgen. Hoewel Hobbes zelf zijn redenering beperkt tot één staat, is duidelijk dat hij een radicaal nieuwe visie m.b.t. oorlog en vrede verkondigt. De idee van mensenrechten zal in de Verlichting verder uitgewerkt worden. Niet iedereen van de moderne filosofen zal natuurlijk deze richting volgen.

Moderne voorstanders van oorlog Af en toe duiken denkers op die het moderne denken en de bijhorende moraal van menselijkheid en rechten van de mens verwerpen. Hegel (1770-1831), die alle tegenstellingen wil verzoenen, ziet een goede kant aan oorlog: hij bevrijdt de burgers uit de lethargie van het eigenbelang en spoort hen aan zich in te zetten voor het gemeenschappelijk belang. Oorlog doet de burgers realiseren dat ze lid zijn van een staat die meer is dan een verzameling losse individuen, wat noodzakelijk is voor het voortbestaan van de staat. De gekendste onder de voorstanders van oorlog is ongetwijfeld Nietzsche (1844-1900). Hij wil alle waarden omkeren: meelijden met zwakkeren is slecht, want het is decadent, het ondermijnt de sterkte van het leven. Strijd is goed, want het doet de sterkere zegevieren. De Übermensch wil oorlog, zoals uitgedrukt in dit aforisme uit Zo sprak Zarathustra: Je zal vrede beminnen als een middel voor een nieuwe oorlog en de korte vrede verkiezen boven de lange. Ik geef jou als raad niet te werken, maar te vechten. Ik raad jou niet de vrede aan, maar de overwinning. Dezelfde lofprijzing van oorlog als middel om grootheid te verwerven is te vinden bij Hitler (18891945), die in zijn boek Mijn strijd schrijft: Op het eind overwint altijd alleen de zucht naar zelfbehoud. Onder deze zucht smelt de zogenaamde humaniteit als sneeuw voor de zon in maart. In eeuwige strijd is de mensheid groot geworden - aan eeuwige vrede gaat zij ten gronde. Over het algemeen gezien echter heeft oorlog zijn glans verloren in het moderne denken. Een oorlog omdat god die wil of een oorlog om roem, macht of eer te verwerven wordt algemeen afgewezen.

Moderne verdedigers van vrede Hoe kan de vrede, in de grote moderne staten dank zij het sociaal contract voor een stuk gerealiseerd, ook tussen de verschillende landen onderling bewaard worden? De grootste filosofen uit de moderne tijd hebben zich met dit vraagstuk bezig gehouden. Een voorbeeld uit de 18e eeuw: de grote Verlichtingsfilosoof Kant (1727-1804) ontwierp een plan om de eeuwige vrede tot stand te brengen. Hij beklemtoonde het belang van een democratisch bestuur in de afzonderlijke landen. Een voorbeeld uit de 19e eeuw: Lenin (1870-1924) wees erop dat oorlog te maken heeft vraagstukken van economische rechtvaardigheid.

146

Imperialistische oorlogen, onvermijdelijk verbonden met het kapitalisme, zijn onverantwoord; de oorlog tegen het kapitalisme is wel gerechtigd. Een voorbeeld uit de 20e eeuw: de grote Engelse filosoof Bertrand Russell pleitte voor een radicaal pacifisme. Hij herkende wel een uitzondering: tegen Hitler was een oorlog wel verantwoord. Andere denkers hebben de vraag verder behandeld onder welke voorwaarden een oorlog als gerechtigd kan beschouwd worden. De recente studie op dat gebied van Michael Walzer krijgt veel aandacht. Grote hedendaagse ethische filosofen, zoals John Rawls (1921-2002), Peter Singer (°1946), Jurgen Habermas (°1929), Martha Nussbaum (°1946) blijven nadenken over internationale verhoudingen. Hun werken verdienen gelezen te worden. Zij vormen een basis waarop wij zelf kunnen verder denken.

Bronvermelding Deze tekst is een originele beschouwing door de begeleidende leerkracht. De citaten werden overgenomen uit volgende teksten: •

Plato’s Charmides: Verzameld werk. Deel XV,in de vertaling van Mario Molegraaf, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 2005

•

Heraclitus: Luciano de Crescenzo, De geschiedenis van de Griekse filosofie, Ooievaar, Amsterdam, 1998

•

Aristoteles: Ethica Nicomachea, vertaald en toegelicht door Charles Hupperts en Bartel Poortman, uitgeverij Damon, 2005 (boek 10, hfst 7, sectie 1177b)

•

Diogenes van Oinoanda: eigen vertaling op basis van Diogenes of Oinoanda, The Epicurean Inscription, Bibliopolis, Napoli, 1992

•

Thomas van Aquino: Summa Theoligica, deel II, vraag 40. Vertaling op basis van de Engelse vertaling beschikbaar op http://ethics.sandiego.edu/Books/Texts/Aquinas/JustWar.html (geraadpleegd op 29-9-2009)

•

Thomas Hobbes, Leviathan, in vertaling van W.E. Krul, Boom, Amsterdam, 1985 (boek 1, hfst 14)

•

Nietzsche: eigen vertaling van Zarathustra, 62

•

Hitler: De oogst. Denkers die ons wereldbeeld veranderden, Prometheus/NRC Handelsblad, Amsterdam/Rotterdam, 2000 (Paul Scheffer, Adolf Hitler - Mein Kampf)

147

Pacifisme: de argumentatie voor en tegen Definitie Bij het pacifisme zijn geweldloosheid en vrede het allerbelangrijkste doel dat ook altijd nagestreefd moet worden. Sommige pacifisten gaan daar soms zo ver in dat ze zelfs zichzelf niet gaan verdedigen (met geweld) als ze fysiek aangevallen worden. Iemand die het pacifisme aanhangt, heet een pacifist.

Vijf “klassieke” argumenten voor het pacifisme 1. Het valse-hoopargument Zelfs de meest moderne bewapening en de meest strenge controle bieden alleen in schijn een garantie van veiligheid. 2. Het praktische argument Zelden leidt een oorlog tot het gewenste resultaat. Als een oorlog eenmaal is begonnen is het geweld vaak niet meer te beheersen. 3. Het economische argument Bewapening vereist een grote investering van maatschappelijke middelen. Deze middelen zouden ook voor vreedzame doelen kunnen worden aangewend en dan wellicht een groter rendement geven. 4. Het psychologische argument "Geweld maakt meer kapot dan je lief is". De traumatische gevolgen van oorlogen zijn zo groot dat deze generaties later nog gevoeld worden. Het is de vraag of deze traumatische gevolgen niet weer de kiem van nieuw geweld in zich dragen. 5. Het morele argument Benjamin Franklin zei: "There never was a good war or a bad peace.” Daarmee bedoelt hij dat oorlog slecht is, wat ook blijkt uit andere citaten van hem afkomstig zoals: • “Wars are not paid for in wartime, the bill comes later.” • ”I hope....that mankind will at length, as they call themselves responsible creatures, have the reason and sense enough to settle their differences without cutting throats...” • “All wars are follies, very expensive and very mischievous ones.” Oorlog is dus nooit goed, want, al wordt een oorlog nog uitgevochten voor het nobelste doel, de gevolgen zijn zeer ernstig en in geen geval goed.

Argumenten tegen het pacifisme, met enkele replieken 1.

Geweldloosheid werkt niet altijd

Geweldloze tactieken zullen falen als activisten tegenover een absoluut meedogenloze vijand staan. Voorbeeld: Gandhi (een bekend pacifist) dacht dat de Joden de Nazi’s konden overwinnen zonder het gebruik van geweld, de Holocaust kon alleen zijn voorkomen door een arbeidersrevolutie in Duitsland. In plaats hiervan werd WOII beëindigd door de militaire overwinning van de Geallieerden. Was India bezet door de Duitsers toendertijd, dan zou Gandhi vermoord zijn.

148

2.

Ook vereisen succesvolle geweldloze methodes publiciteit, zodat de rest van de wereld er over weet en de onderdrukkers onder druk kan zetten. Voorbeeld: De Nazi’s zouden niet hebben toegestaan dat er werd gerapporteerd over geweldloze campagnes. Gandhi zou verdwenen zijn zonder dat de wereld het wist. Hetzelfde kan worden gezegd van geweldloze methoden als die worden gebruikt tegen andere meedogenloze en geheime regimes. Voorbeelden van geslaagde geweldloze campagnes: 1. De onafhankelijkheidsstrijd in India In India slaagde de beweging dankzij de zwakte van de Britse imperialisten (= mensen die gebiedsuitbreiding willen). In het verleden waren ze bereid geweest eenvoudigweg een bloedbad aan te richten onder de Indiërs, maar ze waren niet meer de sterksten, ze waren vervangen door de VS (en de Sovjet Unie). Ze hadden niet langer de macht of rijkdom om India onder de duim te houden. Als ze Gandhi's beweging hadden onderdrukt, wisten ze dat ze in de plaats hiervan een gewapende strijd zouden krijgen (tenslotte gebeurde de Chinese revolutie vlakbij). 2. De burgerrechtenbeweging van Afrikaanse Amerikanen Geweldloosheid werkte in de burgerrechtenstrijd van de Afrikaanse Amerikanen omdat het Zuiden deel was van de grotere VS. Niemand had, hoewel ze zwarte mensen niet steunden, een behoefte aan de zuidelijke rassenscheiding. Politici werden internationaal in verlegenheid gebracht, hun "democratie" en "vrijheid" bleken immers een leugen te zijn. Ze zetten dus de racisten onder druk om hun gedrag te verbeteren. Alhoewel Afrikaanse Amerikanen bevrijd werden van de wettelijke rassenscheiding, leven ze meestal nog altijd in de armste en vuilste wijken. Was er niet op nationaal vlak iets gebeurd, dan zouden de racisten de geweldloze beweging in bloed hebben gesmoord.

3.

Geweldloosheid is altijd beperkt.

Geweldloze demonstranten worden vaak door mensen die in hun buurt met geweren patrouilleren, beschermd. Ook zijn boycots en stakingen middelen van dwang en niet slechts middelen om een beroep te doen op iemands geweten. Inspanningen om rechtbanken te gebruiken en om wetgeving te bereiken worden slechts gezien als geweldloos omdat ons is geleerd het geweld van de staat te negeren. Eigenlijk werken besluiten van de rechtbank en wetten alleen als ze worden ondersteund door de gewapende macht van de staat. Voorbeeld: Na de Tweede Wereldoorlog, terwijl delen van Afrika onafhankelijk werden, legden de Afrikaners een systeem van apartheid op aan Zuid-Afrikaanse zwarten. De zwarten organiseerden een massale geweldloze beweging. Het apartheidsregime onderdrukte de beweging brutaal, waarbij demonstraten in koelen bloede werden neergeschoten. Nelson Mandela en anderen moesten geweldloosheid opgeven ten gunste van gewapende strijd. De apartheid werd pas opgegeven toen er sprake was van economische zwakte, gecombineerd met een gewelddadige rebellie. Zuid-Afrika toonde aan dat een machtsstructuur die meedogenloos genoeg is, geweldloze methodes kan verslaan. 4.

Sommige vormen van strijd moeten worden uitgevochten.

Over sommige sociale conflicten kunnen de twee kanten niet tot een overeenstemming komen. De vijand kan niet worden overwonnen. In de voorbeelden uit punt 2 over geslaagde geweldloze campagnes waren er wel politieke veranderingen, maar het overkoepelende systeem van kapitalisme werd niet uitgedaagd. De rijken behielden dus meestal hun rijkdom en macht, maar men wilde met die campagnes de rijkdom en de macht net herverdelen. De rijken en machtigen waren bereid, als dit noodzakelijk was, veranderingen door te voeren die hun controle en bezit van de economie niet weg namen.

149

Als de Afrikaanse Amerikanen dus echt gelijk wilde worden, hadden ze eerder een grote socialistische revolutie nodig. De arbeiders zouden de totale rijkdom, macht, en positie van de heersende klasse weg moeten nemen. De kapitalistische klasse denkt echter dat ze staat voor God en beschaving. Ze gelooft dat ze zorgt voor recht en orde, tegenover chaos. Ze zal niet toestaan dat ze omvergeworpen wordt, ze zal vechten. Er zijn twee uitkomsten voor een revolutie. De ene is dat een revolutie een nogal bloederig conflict kan zijn, een gemene burgeroorlog. Aan de andere kant is het mogelijk dat een revolutie betrekkelijk vreedzaam en bijna geweldloos is. Het geweld zou tot een minimum beperkt kunnen worden als men voorbereid, georganiseerd en verenigd is. Hoe meer voorbereid men is om zich te verdedigen, hoe waarschijnlijker het is dat de vijand moedeloos raakt en gemakkelijk opgeeft. Ook bij een echt gewapend conflict is het beter om voorbereid te zijn. Dus in beide gevallen is het beter geen illusies te hebben over de vreedzame aard van de kapitalistische vijand. Stakingen, propaganda en politieke activiteiten zijn allemaal deel van iedere revolutionaire strijd maar ze zijn niet genoeg. Geweldloze methodes kunnen worden gebruiken, maar volstaan niet. Willen we een wereld zonder oorlog of enige soort van geweld, dan zal er een sociale revolutie moeten zijn om de maatschappij volledig te veranderen. De heersende klasse en diens staat moet omver geworpen worden, want zij zorgen voor geweld om tegenstand in de kiem te smoren of meer macht te verkrijgen. Revolutionair geweld zou tot een minimum beperkt moeten zijn, maar de gemene, brutale aard van de kapitalistische staat zal tenminste de dreiging van massaal geweld vereisen. 5.

Men kan geweld gebruiken om verdere gewelddadigheden te verhinderen.

Dit argument steunt op het idee dat het doel de middelen heiligt. Men kan bijvoorbeeld oorlog voeren om een dictatuur omver te werpen. Tijdens die oorlog kunnen er dan honderden mensen sterven, maar de dictatuur ging waarschijnlijk nog veel meer slachtoffers eisen. Enerzijds zegt men militaire acties te kunnen rechtvaardigen indien het later leidt tot vrede. Anderzijds zegt men ook dat een geweldloze reactie beter is, want hoewel het niet onmiddellijk levens kan redden, geeft het over een langere periode een goed resultaat. Het is beter geweld nooit goed te keuren dan het enkel in bepaalde situaties goed te keuren. Hoe zou je dan nog het onderscheid maken tussen een situatie waarin geweld gerechtvaardigd is en niet? Het pacifisme helpt om de boodschap over te brengen dat geweld niet de meest efficiënte manier is. Het kan mensen ook helpen om creatiever na te denken om een oplossing te vinden tegen geweld zonder dat geweld tegen te gaan met nog meer geweld. Voorbeeld: Als Japan, Italië en Duitsland tijdens de tweede wereldoorlog niet militair waren uitgedaagd en verslagen, zouden veel meer mensen onder hun bezetting gestorven zijn. Een vaak gebruikt citaat is: "The only thing necessary for the triumph of evil is for good men to do nothing.” (Edmund Burke) Pacifisten beweren echter dat de tussenkomst van de Verenigde Staten die in Wereldoorlog I tot de overwinning leidde, de tweede wereldoorlog deed ontstaan. Het liet immers de overwinnaars toe om Duitsland met oorlogsherstellingen te doen failliet gaan, wat leidde tot economische onrust waardoor Adolf Hitler aan de macht kon komen. De pacifisten zouden ook kunnen opmerken dat het Japanse imperialisme tegen China slechts de eeuwen van Europees imperialisme in Azië weerspiegelde en dat de economische en militaire acties van Verenigde Staten tegen Japan leidde tot de aanval op Pearl Harbor in 1941. De pacifisten zouden erop kunnen wijzen dat de “something" die goede mensen moeten doen, niet noodzakelijk gewelddadig moet zijn. 6.

Pacifisme spreekt zichzelf tegen.

Jan Narveson, een gepensioneerde Amerikaanse professor filosofie, zegt dat iedereen rechten heeft en daarbij de verantwoordelijkheid om die van anderen niet te schenden. Aangezien de pacifisten

150

zich niet willen beschermen tegen de schending van het recht geen pijn gedaan te worden, hebben andere mensen die verantwoordelijkheid (om de rechten van anderen niet te schenden) ook niet. Narveson zegt: ”De preventie van overtredingen van dat recht is precies waar men recht op heeft wanneer men een recht heeft.” Narveson bespreekt ook hoe de rationele overtuiging een goede maar vaak ontoereikende methode is om een aanvaller te ontmoedigen. Hij is van mening dat iedereen het recht heeft om om het even welke middelen te gebruiken noodzakelijk om hun burgerlijke vrijheden te beschermen en geweld kan daarbij noodzakelijk zijn. Vele pacifisten zouden zeggen dat er niet alleen andere manieren zijn om zich te beschermen, maar dat sommige van die manieren zelfs veel efficiënter zijn dan geweld en dat daarbij het emotionele kwaad niet de enige andere manier is die gebruikt kan worden. Vaak zouden de pacifisten veel eerder het fysieke kwaad dat anderen hen aandoen accepteren, dan de ander emotioneel of op een andere manier kwaad doen.

Onze mening (Amina en Emmie) Wij denken dat pacifisme enkel werkt als iedereen er open voor staat. Als er mensen zijn die nog steeds geweld gebruiken, dan is het moeilijk om hen te overhalen zonder zelf geweld te gaan gebruiken. Men kan mensen ook emotioneel gaan aanvallen, maar dat zal dan ook weer geweld gaan uitlokken. Om overal pacifisme in te voeren zal er dus waarschijnlijk ook geweld gebruikt moeten worden. Het is dan ook moeilijk om die mensen dat op die manier te laten inzien en daardoor is het dus onmogelijk om het pacifisme overal te gaan invoeren. Aangezien dat niet lukt, zouden we een evenwicht moeten kunnen vinden tussen het pacifisme en het strikt noodzakelijke geweld.

Bronnen ◙ ◙ ◙ ◙

http://nl.wikipedia.org/wiki/Pacifisme http://www.vandale.nl/vandale/opzoeken/woordenboek/?zoekwoord=anarchisme http://www.anarkismo.net/article/4826 http://en.wikipedia.org/wiki/Pacifism#Criticism

151

Pacifisme: enkele beroemde verdedigers Hier worden een paar vertegenwoordigers van het pacifisme uitgelegd, zowel religieuze als nietreligieuze.

Religieuze pacifisten Mahatma Gandhi (1869-1948) Gandhi was een Indiaas politicus. Na een rechtenstudie in Engeland vertrok Gandhi naar Zuid-Afrika, waar hij zich voor de Indiase bevolkingsgroep inzette. Na terugkeer in India werd hij leider in de Indiase onafhankelijkheidsstrijd. Mahatma Gandhi was een van de grondleggers van de moderne staat India en voorstander van het actieve geweldloosheid als middel voor revolutie. Gandhi zette zich ook in voor verzoening tussen hindoes en moslims in India. Hij maakt een belangrijk onderscheid tussen de “non-violence of the weak” (geweldloosheid) en de “non-violence of the brave” (geweldvrijheid): • Geweldloosheid = de houding van diegenen die wegens hun zwakkere positie of uit tactische overwegingen afzien van de inzet van geweld. • Geweldvrijheid = de houding die bewust en vrijwillig afziet van alle geweld in gedachten, woorden en daden, ook wanneer er een concreet vooruitzicht is tot een 'succesvol' gebruik van geweld. Gandhi verduidelijkt dit door een bespreking van vier reactievormen op een agressor: • Het gewelddadig verweer • Afzien van verweer uit angst of zwakte • Geweldloze weerstand, die in geval van faling tot de gewelddadige strijd kan overgaan • De poging om de tegenstander door verscheidene vormen van geweldvrij verzet van de waarachtigheid van dat verzet te overtuigen. Een bekende uitspraak van Gandhi: De wereld biedt genoeg voor ieders behoefte, maar niet voor ieders hebzucht.

Jezus van Nazareth Jezus was een gelovige Jood die 2000 jaar geleden opgroeide in het huidige Israël. Jezus zei: “God houdt van mensen, vooral de kleinen en de zwakken.” Jezus deed dat ook zelf. Hij nam kinderen serieus en genas zieken. Jezus probeerde de alledaagse voorbeelden te gebruiken om God dichter bij de mensen te brengen. Jezus’ reizen door het land Israël eindigen in Jeruzalem. Daar wordt hij ingehaald als een nieuwe koning van het volk Israël. Niet iedereen was blij met zijn komst, sommigen vonden hem een gevaarlijke oproerkraaier. Hij werd door de Romeinse bezetters gearresteerd en aan het kruis genageld. Bekend is de Bergrede van Jezus, waarin hij zegt (evangelie van Mattheus, hoofdstuk5): [38] Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: “Een oog voor een oog en een tand voor een tand.” [39] En ik zeg jullie je niet te verzetten tegen wie kwaad doet, maar wie je op de rechterwang slaat, ook de linkerwang toe te keren. [40] Als iemand een proces tegen je wil

152

voeren en je onderkleed van je wil afnemen, sta hem dan ook je bovenkleed af. [41] En als iemand je dwingt één mijl met hem mee te gaan, loop er dan twee met hem op. [42] Geef aan wie iets van je vraagt, en keer je niet af van wie geld van je wil lenen. [43] Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: “Je moet je naaste liefhebben en je vijand haten.” [44] En ik zeg jullie: heb je vijanden lief en bid voor wie jullie vervolgen, [45] alleen dan zijn jullie werkelijk kinderen van je Vader in de hemel.

Einstein (1879-1955) Einstein was een Duits-Zwitsers-Amerikaanse theoretisch natuurkundige en uitvinder, met aanzienlijke talenten in de toegepaste wiskunde. Hij wordt algemeen gezien als een van de belangrijkste natuurkundigen uit de geschiedenis. De in Duitsland geboren Einstein woonde al jaren in Amerika en was een bekende tegenstander van het nazi-regime. Om te voorkomen dat Duitsland als eerste een bom zou ontwikkelen tijdens WOI adviseerde Einstein de president in 1939 daarom een voorraad Uranium op te bouwen. Daarnaast moesten Amerikaanse wetenschappers hun krachten bundelen en moest er geld bijeen gebracht worden om hun onderzoekingen te financieren. Het was opmerkelijk dat Einstein hiervoor pleitte, want hij had een verleden als pacifist. Tijdens de Eerste Wereldoorlog had hij bijvoorbeeld een manifest tegen de oorlog getekend. De Amerikanen slaagden er inderdaad in om als eerste atoombommen te ontwikkelen. Twee ervan werden in 1945 gebruikt om Japan tot capitulatie te dwingen. Tot zijn afgrijzen zag Einstein de destructieve gevolgen van de bom waarvoor hij had gepleit. Na de oorlog zette hij zich in voor nucleaire wapenbeheersing. Een uitspraak van Einstein daarover: Wij wetenschappers, van wie het tragisch lot heeft moeten helpen de methodes van vernietiging steeds meer gruwelijk en efficiënter maken, moeten als het onze plechtige en transcendente plicht beschouwen om al het mogelijke te doen in het verhinderen dat deze wapens worden gebruikt…. Welke taak kon belangrijker voor ons zijn? Citaat uit een interview uit boek ‘Einstein On Peace’: Ik ben niet alleen pacifist, ik ben militant pacifist. Ik wil voor de vrede strijden. Als de mensen niet zelf dienstweigeren zullen er altijd oorlogen blijven bestaan. Het zal onmogelijk zijn om de oorlogszuchtige instincten binnen één enkele generatie uit te roeien. Het zou zelfs ongewenst zijn om die instincten totaal uit te roeien. De mensen moeten blijven strijden, maar uitsluitend voor hetgeen de moeite waard is, en daartoe behoren niet denkbeeldige grenzen, racistische vooroordelen of de lust om jezelf onder de vlag van het patriottisme te verrijken. Dat onze wapens niet tanks en kanonnen, maar wapens van de geest mogen zijn.

Hippies (de jaren 1960) In de jaren ’60 was de VS verwikkeld in de Vietnam Oorlog, de hippies vonden dit vreselijk. Ze waren aanhangers van het pacifisme. De Indiaanse Gandhi was hèt voorbeeld voor de hippies. Op 24 maart 1965 organiseerde de Students for a Democratic Society de eerste acties tegen de Vietnamoorlog, hierbij waren 3000 mensen aanwezig. Zo ontstond het hippie ideaal: Make love, not war. Naast bewondering voor Ghandi hadden de hippies ook veel interesse in de oosterse religies zoals het zenboeddhisme. Veel hippies reisden naar India om daar tot verlichting te komen. Uiteraard waren niet alle hippies religieus.

153

De ideeën van de hippies kort samengevat: - Protest tegen de gevestigde maatschappij van de oudere generatie - Liefde voor de natuur - Liefde voor elkaar - Vrijheid - Pacifisme - Interesse voor de oosterse religie

Niet-religieuze pacifisten

Jean Jaurès (1859-1914) Jaurès was de leider van de Franse socialisten. Jaurès was een toegewijde antimilitarist die probeerde diplomatieke middelen te gebruiken om te verhinderen wat de Eerste Wereldoorlog werd. Hij wilde het begrip tussen Frankrijk en Duitsland bevorderen. Aangezien het conflict dreigend werd, probeerde hij om algemene stakingen in Frankrijk en Duitsland te organiseren om de overheden te dwingen om terug te krabbelen en te onderhandelen. Echter, zo vele Fransen streefden naar wraak voor de nederlaag van hun land in de Franco-Pruisische Oorlog en de terugkeer van het verloren grondgebied van Elzas-Lotharingen. In 1914 werd Jaurès vermoord in een koffiebar van Parijs door Raoul Villain, een jonge Franse nationalist. Enkele citaten: On ne fait pas la guerre pour se débarrasser de la guerre. Le capitalisme porte en lui la guerre comme la nuée porte l'orage. L'affirmation de la paix est le plus grand des combats.

Bertrand Russell (1872-1970) Zie hiervoor een afzonderlijke tekst in dit boek.

Bronnen http://mediatheek.thinkquest.nl/~kla023/jezus.htm http://www.wikipedia.org/ http://geschiedenis.vpro.nl/artikelen/20982952/ http://www.07700.06sc.thinkquest.nl/flowerpower.html

154

“De klacht van de vrede” van pacifist Erasmus

1.

Auteur

Geboorte Desiderius Erasmus was een Nederlandse Augustijner monnik, humanist, schrijver en filosoof. Over zijn geboortedatum en zijn geboorteplaats zijn er heel wat twijfels. Men denkt dat hij geboren is op 27 oktober in het jaar 1466, 1467 of 1469 en men weet niet zeker of hij geboren is in Rotterdam of in Gouda. Maar men denkt dat hij in Rotterdam is geboren omdat hij dit zelf schrijft in één van zijn boeken: Ik ben geboren in Rotterdam. Mijn moeder was de dochter van een medicijnmeester uit Zevenbergen, mijn vader had heimelijk met haar een verhouding, in de hoop haar te trouwen. Hij was van tien broers op één na de jongste en men besloot dat een van hen, mijn vader, aan God gewijd zou worden. Volgens bronnen was Erasmus een onwettig kind, de zogenaamde ‘defectus natalis’ of ‘geboortedefect’. Hij kreeg deze titel, omdat zijn moeder, zoals hierboven vermeld, een heimelijke verhouding had met zijn vader. Toen ze zwanger werd van Erasmus “vluchtte” ze naar Rotterdam en hield de zwangerschap geheim. Het probleem in deze relatie was hier echter dat zijn vader aan God was gewijd en dat ze dus getrouwd moesten zijn vooraleer ze een kind mochten krijgen, maar dit was niet zo. Daarom dat Erasmus de naam kreeg van een onwettig kind. Deze status heeft hij moeten dragen tot zijn 50ste verjaardag. Uiteindelijke werd hij, dankzij pauselijke dispensatie 1 , van zijn onwettige geboorte verlost.

Opleiding Tussen 1473 en 1478 was Erasmus leerling van de parochieschool in Gouda, waar hij les kreeg van zijn oom Pieter. Vanaf, en zelfs al voor 1478 volgde hij de lessen aan de Latijnse school te Deventer2. Daar kreeg hij in het algemeen relatief veel Latijn en leerde er dan ook het Latijn onder de knie te krijgen. In 1483 was er een nieuwe rector aangesteld van de Latijnse school, namelijk de humanist Alexander Hegius. Door hem kwam hij in contact met Rudolf Agricola, die hem inspireerde en een voorbeeld voor Erasmus bleef. Voor 1485 verliet Erasmus deze school zonder zijn opleiding af te maken. In 1488 deed hij zijn intrede in het klooster te Stein, gelegen bij Gouda en Haastrecht.

1 2

Dispensatie = ontheffing = ontslaan, vrijstelling geven Stond bekend als de beste onderwijsinstelling van de noordelijke Nederlanden 155

De priesterwijding van Erasmus in 1492 bond hem meer aan het kloosterleven, maar bood hem ook meer mogelijkheden tot studie. Hij mocht in 1495 in Parijs een theologiestudie beginnen. In die tijd leerde hij heel wat mensen kennen zoals het zoontje van de Engelse koning Hendrik VIII en de belangrijkste humanisten John Colet en Thomas More3.

Na zijn opleiding Na zijn niet voltooide opleiding en verblijf in Parijs, kreeg hij in 1502 een post aangeboden op de universiteit van Leuven. Hij weigerde dit aanbod. Hij legde zich toe op de vertalingen uit het Grieks. Zo heeft hij onder meer het ‘Nieuwe Testament’ vertaald en uitgegeven in het Grieks. Maar dit was niet het enige wat Erasmus deed. Hij was iemand die niet stil kon zitten op een stoel, m.a.w. hij reisde veel. Na zijn verblijf in Nederland, Engeland en Parijs, verbleef hij ook een tijdje in Italië, Duitsland, Zwitserland en België4. In 1535 ging hij naar Bazel in Zwitserland, waar hij tevens ook zijn laatste uren besteedde, want op 12 juli 1536 overleed Erasmus. Zijn laatste uitgesproken woorden zouden ‘Lieve God’ geweest zijn.

Zijn werken In 1523 maakte Erasmus een catalogus van al zijn tot dan toe geschreven werken: • De culturele vorming incl. taal ~ o.a. de Colloquia (de gesprekken), de Adagia (de spreekwoorden) en zijn eigen brieven •

De ethische vorming ~ o.a. de Lof der Zotheid’5

•

De godsdienstige vorming ~ o.a. het Enchiridion (handboek voor een christen)

Daarnaast verschenen nog werken van Erasmus zoals: •

De ratione studii, over het inrichten van de studie en het lezen en verklaren van auteurs

•

De pueris instituendis, Erasmus beschrijft hier dat het onderwijs beperkt blijft tot het aanleren der antieke talen en het lezen en interpreteren van de klassieke auteurs.

•

De civilitate morum puerilium, ofwel in het Nederlands, ‘Goede manierlijcke seden, Hoe die Jonghere gaen, staen, eten, drincken, spreken, swijghen, ter tafelen dienen, ende die spijse ontghinnen sullen’, het meest populaire opvoedkundig werkje van Erasmus.

•

De recta Latini Graecique sermonis pronunciatione (De juiste uitspraak van de Latijnse en Griekse taal). Hierin geeft hij een reconstructie van de uitspraak van het Grieks en van het Latijns in de Oudheid.

Vandaag de dag zijn alle werken van Erasmus te bekijken in de Erasmuszaal van de Gemeentebibliotheek Rotterdam.

Tijdssituering Erasmus leefde in de periode van de Reformatie en het Humanisme. In die tijd was het geloof in God een ‘must’, want zo niet dan werd je beschouwd als iets slechts. Die geloofsovertuiging voelde Erasmus ook, want in zijn jeugd werd hij beschouwd als een ‘onwettig kind’ 3

De auteur van ‘Utopia’ Hij verbleef onder meer in Antwerpen, Leuven, Brugge, Mechelen en ook een tijdje in Anderlecht. 5 Is één van zijn bekendste werk, samen met het boek ‘het Enchiridion’, waarin hij zijn ideeën over wat het christendom werkelijk voor de mens zou moeten betekenen uiteenzet. Het is tevens ook een satire op allerlei misstanden van zijn tijd. 4

156

en dit alles vanwege de heimelijke verhouding van zijn vader en moeder. Heel zijn jeugd heeft Erasmus deze titel moeten dragen en werd er pas van verlost op zijn 50-jarige leeftijd. Deze periode is ook de periode van veel leugens. Bijvoorbeeld het geloof in God is voor ons slechts een opvulling voor de onbeantwoorde vragen die alle mensen zich stellen. Door dat heel wat mensen geloven in God zien ze de realiteit niet meer onder ogen en geloven ze leugens van andere mensen, maar enkel als het woord God erin voort komt. Nu, al noemt men zich een Christen en leest men de bijbel, toch voert een Christene oorlog tegen een Christene en ze hanteren beiden het teken van Christus, namelijk het kruis. Maar is dit dan logisch? Christenen doden Christenen in de naam van Christus om “vrede” te bekomen en Christenen vereren vorsten die voorstander zijn van oorlog en niet van vrede. Wie vrede hanteert, wordt met de dood bedreigd. Ook Erasmus zag dit in en stelde zich er veel vragen rond. Zijn gedachte wordt neergeschreven en gepubliceerd als een boek met de titel De klacht van de vrede.

2. Het boek (bibliografische gegevens, stijl) De titel van het boek is: ‘De klacht van de vrede’. Het boek werd uitgegeven op 14 maart 1514. Het boek werd geschreven in Londen en is gericht aan zijn beschermer Antonie van Bergen, abt van St. Bertin te Saint-Omer. De uitgeverij van dit boek is: Ad. Donker – Rotterdam. In dit boek wil Erasmus de onwetendheid aantonen van de mensen die denken dat ze juist en rechtvaardig handelen, maar dit is in werkelijkheid niet zo. In zijn boek toont hij dit aan met bepaalde voorbeelden zoals de Christenen die tegen elkaar vechten en elkaar uitmoorden terwijl ze beiden het teken dragen van Christus, namelijk het kruis. Het is een filosofisch boek. Om het boek te begrijpen moet je je heel goed concentreren en je een beeld proberen te vormen van het leven in die periode. Sommige delen van het boek zijn makkelijk te begrijpen, andere zijn dan weer moeilijk te begrijpen en zijn dan ook omslachtig geformuleerd. Soms is een zin hier een halve bladzijde lang. Er worden ook heel veel voetnoten gebruikt met de nodige uitleg erbij. De meeste mensen die dit zullen lezen, zullen denken dat het kritiek is naar de gelovige mensen toe, een preek. Maar uiteindelijk is dit een speech waarin de Vredesgodin hoogstpersoonlijk haar klacht voordraagt. De godin van de Vrede is hier dus één van de stijlfiguren. Een andere stijlfiguur – typisch voor de renaissance, dit is de hergeboorte van de klassieke oudheid – is het veelvuldig verwijzen naar figuren uit de Grieks-Romeinse mythologie. Zo spreekt Erasmus bijvoorbeeld over de Furiën6 en Orcus7.

3. De inhoud van het boek In dit boek uit Erasmus zijn visie op zijn leefwereld. Hij beschouwt de mensen als iets zonder helder verstand, want ze denken dat ze rechtvaardig handelen en andere mensen helpen, maar dit is helemaal niet zo. Hij vraagt zich af waarom mensen vrede eisen terwijl ze juist de oorlog promoten. Hij geeft dit weer met enkele voorbeelden. Christenen strijden tegen Christenen met de bedoeling om vrede te bekomen, maar waarom? Alle Christenen zouden juist moeten samenwerken om vrede te bekomen. Ze zeggen dat ze juist handelen door oorlog te voeren in naam van Christus, maar in de bijbel staat juist het tegenovergestelde vermeld: Christus veracht de oorlog. Een paus die de oorlog verklaart, zal worden 6

De Erinyen of Furiën in het Nederlands, zijn figuren uit de Griekse mythologie. Ze zijn wraakgodinnen. Ze achtervolgden en kwelden degenen die iets misdaan hadden. De Erinyen woonden in de onderwereld en kwamen op aarde als er een misdadiger met hun wraak gestraft moest worden. 7 Orcus was een god van de onderwereld en straffer van de gebroken eden van de Romeinse mythologie. 157

vereerd, een paus die de vrede aanhaalt, zal worden bedreigd met de dood en zal worden uitgejouwd i.p.v. worden gesteund door de mensen. Hij vraagt zich ook af waarom er oorlog moet gevoerd worden om een bevolking over te halen tot hun geloof (hier wordt als voorbeeld de Turken genomen). Iedere bevolking met een ander geloof, gelooft wat in hun boeken staat geschreven net zoals bij die Christenen die denken dat ze de bijbel kennen. Hij ziet een perfecte en vredevolle wereld als een wereld waarin een vriendschap echt is, zoals zijn vriendschap met Thomas More en waar vorsten de juiste keuze maken en goed handelen. Met de juiste keuze en het goed handelen van de vorsten bedoelt Erasmus, geen oorlog meer promoten en voorstellen als iets goeds en vooral ook geen (groot) onderscheid meer maken tussen mensen. Een vorst moet ‘de bescherming van het volk’ als belangrijkste punt op zijn lijst zetten, want wat voor nut heeft oorlog. ‘Met al het verlies voor het strijden om een stukje land, kon je al een hele nieuwe stad opbouwen en dit zonder bloedvergieten van uw medeburgers’, dit zijn de woorden van Erasmus. Met deze interpretatie wil hij aantonen dat oorlog nergens goed voor is en dat het, ook al is de oorlog gewonnen, uiteindelijk toch meer een verloren zaak is dan een gewonnen zaak. De schade die is aangebracht is veel groter dan de winst die eruit werd gecreëerd. Mensen zouden zich moeten gedragen zoals dieren. Ze leven in vrede en jagen enkel om te overleven, maar als ze jagen, jagen ze niet op hun eigen soort en dit is wat mensen wel doen. Mensen doden andere mensen en dit niet om te overleven, maar omwille dat er één bepaald persoon, met voorbeeld een vorst, een uitbreiding wil doen van zijn grond. Is dit dan nuttig? Antwoord: Neen! Kortom, er wordt kritiek gegeven op de samenleving en het verkeerd begrijpen van de betekenis van het woord ‘vrede’ in die periode. Het is een speech waarin de Vredesgodin hoogstpersoonlijk haar klacht voordraagt.

4. Kritische beschouwingen over het boek (Kyra) Ik vind het persoonlijk een zeer geloofwaardig boek en ik kan zijn mening begrijpen, want de meeste aspecten die Erasmus aanhaalt, zie ik in de huidige levensperiode ook nog en ik denk zelfs dat dit vandaag de dag meer tot uiting komt dan vroeger, want nu komen meer en meer uit voor hun geloofsovertuiging. Als je vroeger zou zeggen ‘ik geloof niet in God’, dan werd je bekeken als een aanhanger van de duivel. Zeg je dit vandaag de dag, dan kijkt niemand er meer van op. Ze zullen hun eigen mening wel geven, maar uiteindelijk heeft iedereen recht op zijn eigen mening. Kortom, ik ben dus grotendeels akkoord met zijn visie op de gelovigen en met zijn mening over de oorlog. Ik vind ook dat oorlog, ook al werd de oorlog gewonnen, toch meer negatieve effecten heeft dan positieve effecten. Ook al is de oorlog beëindigd en heeft de vorst een stuk grond gewonnen, toch zal de morele schade bij de mensen heel groot zijn, want niet alleen is hun stad deels verwoest, ook familieleden en vrienden zijn gesneuveld in de strijd. Tel al die morele schade van de mensen op en je zal zien dat de schade veel groter is dan de winst die uit de oorlog is gehaald. De enige visie waar ik niet akkoord mee ga, is zijn visie op de dieren. Hij schrijft in zijn boek dat dieren in een kudde samen leven in vrede en dat ze enkel doden om te overleven en dat dit geen dieren zijn van hun eigen stam of van dezelfde soort. Dit is niet de waarheid. Ik neem nu als voorbeeld leeuwen. In één groep is er altijd één mannetjesleeuw die de leiding neemt en die zorgt voor de voortplanting in zijn groep, maar als er een andere mannetjesleeuw in de groep dringt, zal die niet met open armen worden verwelkomd. Er zal een gevecht ontstaan tussen die twee en één van hen zal de groep verlaten of zelfs niet meer levend verlaten. En waarom wordt er geen vrede gesloten tussen die twee mannetjesleeuwen? Wel, dit is net hetzelfde als bij mensen, de sterkste mag de leider zijn en in de groep blijven. Bij mensen is dit ook zo. Neem nu bijvoorbeeld de

158

Romeinen. De sterkste gladiatoren werden beloond met een promotie of zelfs met hun vrijheid, zwakke gladiatoren werden gedood. Maar is dit nu wel correct om mensen te beoordelen als dieren? Ik vind persoonlijk van wel. Men zegt dat mensen afstammen van de apen. Vandaar dat een apensoort vandaag de dag de mensapen heten, omdat ze heel erg gelijken op de mensen. Ook de evolutietheorie van Darwin zou niet meer correct zijn. De mensen zouden zich dan nog meer kunnen afvragen hoe de mens is ontstaan, behalve de Christenen, want die denken dat God de mensen heeft gecreëerd. Ik vind dit zeker een belangrijk boek, want het geeft een waarheid weer die door vele mensen niet wordt gezien. Als mensen en vooral Christenen dit boek zouden lezen, dan zouden ze (misschien) inzien dat ze, als ze echt gelovig zijn, ze verkeerd handelen vandaag de dag en dat ze de bijbel, het boek dat alle gelovigen met respect behandelen, niet meer opvolgen zoals ze eigenlijk moeten doen om hun geloof te uiten. Als ik het publiek zou mogen kiezen aan wie ik dit boek zou geven, dan zouden het de Amerikanen zijn. Als ze het boek begrijpen en als ze alles inzien wat ze niet goed doen volgens de bijbel, dan zullen er waarschijnlijk wel minder wapens in het bezit zijn van families en van minderjarige kinderen en zal er ook minder oorlog worden gevoerd in Irak, Iran, Israël en zo meer om olie te krijgen en er zullen ook minder moorden vallen. Dit is natuurlijk wat ik denk, maar om dit te bereiken dan moet iedereen het boek zeer goed begrijpen en moeten ze ook leven volgens de bijbel. Nu, ik moet er wel aan toevoegen, ik denk niet dat er ooit ‘wereldvrede’ zal zijn, want ik denk niet dat mensen altijd kunnen samenleven zonder eens een ruzie te hebben met elkaar. Natuurlijk bedoel ik hier niet mee dat er oorlog moet worden gevoerd, maar als voorbeeld een ruzie tussen een koppel, zo’n soort van ruzies.

Bronnen http://www.wikipedia.be http://www.google.be

159

Bertrand Russell: (bijna) absoluut pacifisme De figuur die wij gekozen hebben heet Betrand Russell. Hij leek ons een interessant persoon omdat bij hem geweldloosheid centraal staat en vrede als belangrijk doel moest worden nagestreefd. Hij was voorstander van kernwapenontmanteling. Russell was een groot pacifist, zoals blijkt uit deze uitspraak: Een oorlog mag alleen begonnen worden als er overweldigend goede redenen voor zijn. Dat is bijna voor geen enkele oorlog zo: de verschrikkelijke gevolgen en het aangerichte leed van een oorlog zijn bijna altijd groter dat het kwaad dan tot stand kan komen als er niet gevochten wordt.

Wat uitleg over Russell Hij was een Britse filosoof, logicus, wiskundige, historicus, pacifist, voorvechter voor sociale vernieuwingen en een prominent rationalist. Zijn volledige naam is Betrand Arthur William Russell, geboren in Trellech (Monmouthshire, Wales), op 18 mei 1872 en gestorven in Penrhyndeudraeth (Gwynedd, Wales), op 2 februari in het jaar 1970. Hij is geboren in de hoogtijdagen van de Britse Gemenebest en hij stierf aan influenza (virus dat de luchtwegen infecteert). Hij leerde op heel jong moeilijke dingen. Op zijn elfde leerde zijn broer, Frank, hem meetkunde. In 1888 ging Russell naar een kostschool, waar hij voorbereid werd voor de examens waarmee je een beurs kon winnen om naar de universiteit van Cambridge te gaan. Russell won een beurs voor Trinity College en schreef zich daar in, in oktober 1890 om wiskunde te studeren. Russell kreeg in 1893 een eerste graad in het examen wiskunde, de Mathematics Tripos. Wie een eerste graad kreeg, ontving de titel Wrangler, en hij was de zevende Wrangler. Één jaar later haalde hij een eerste graad in het examen van filosofie. In het jaar 1940 kreeg hij de Faraday Medal (een wetenschapsprijs). Hij volgde zijn familietraditie van politiek activisme op, en was dus een prominent antioorlogsactivist en stond voor de vrije handel met anti-imperialistische naties. In het jaar 1950 kreeg hij de Nobelprijs voor de Literatuur als erkenning voor zijn levendige manier van schrijven, waarmee hij een belangrijke bijdrage leverde aan de mens en het vrijzinnig denken. Met zijn dood verloor onze wereld één van de bekendste intellectuelen en zijn morele autoriteit liet een blijvende indruk na. Hij schreef boeken over logica en hield zich bezig met onder andere de grondslagen van de wiskunde. Één van zijn belangrijkste werken is de Prinicipia Mathematica die hij samen met Alfred North Whitehead schreef. Russell heeft meer dan tachtig boeken, en honderden artikels geschreven. De veelzijdigheid van Russell wordt duidelijk als we kijken naar een aantal belangrijke werken van zijn hand: • 1910, 1912, 1913: (met Alfred North Whitehead) Principia Mathematica • 1918: Roads to Freedom • 1919: What I believe, Marriage and Morals • 1935: In Praise of Idleness • 1936: Witch Way to Peace? • 1945: A History of Western Philosophy • 1956: (autobiografie) My Philosophical Development

Zijn houding en acties tijdens wereldoorlog I Er was volgens Russell geen geldige reden voor de eerste wereldoorlog. Volgens hem lag de oorzaak bij de irritatie van Duitsland dat ze niet goed hadden gepresteerd in de koloniale wedloop en een andere oorzaak was de nationale trots van de betrokken landen.

160

Russell meende dat het Amerikaans garnizoen, dat Engeland of Frankrijk kwam helpen maar dus ook die landen bezette, zonder twijfel in staat zou zijn om stakers te intimideren. Hij was geïnteresseerd in de praktische vragen en concrete problemen vooral na het uitbreken van de eerste wereldoorlog. Politiek gezien bleef Russell zijn hele leven geheel links. Na de eerste wereldoorlog werd hij lid van de Labour Party en stelde zich in twee verkiezingen beschikbaar voor het parlement.

Zijn houding en acties tijdens wereldoorlog II In de 2de wereldoorlog nam hij een andere houding aan. Het kwaad van een overwinning van Duitsland was zo erg, dat alles moest worden gedaan om Hitler tegen te houden. Hij vatte zijn houding als volgt samen: Ik had mij bij de mogelijkheid van een oppermachtig Duitsland van de Kaiser neer kunnen leggen. Ik vond dat een kwaad, maar niet zo’n groot kwaad als een wereldoorlog en de gevolgen daarvan. Maar het Duitsland van Hitler was een heel andere zaak. Ik vond de nazi’s absoluut weerzinwekkend - wreed, bekrompen en dom …..ik besloot eindelijk bewust en definitief dat ik steun moest verlenen aan al het nodige dat gedaan moest worden om een overwinning in de 2de wereldoorlog te behalen, hoe erg de gevolgen ook waren. Tijdens de tweede wereldoorlog was Russell daarom uiteindelijk toch voorstander van de Britse inmenging. Hij gebruikte hiervoor het begrip relatief pacifisme: oorlog is altijd slecht, maar in uitzonderlijke gevallen is het het minste van meerdere kwaden en is het gerechtvaardigd.

Zijn houding tegen kernwapens Bertrand Russell keerde zich ook tegen nucleaire bewapening. In de jaren 50 pleitte Russell voor een algemene ontwapening, te beginnen met de atoomwapens. Hij organiseerde een massale sit-down voor het ministerie van Buitenlandse Zaken en werd daardoor opnieuw veroordeeld tot gevangenisstraf wegens aansporing tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Russell was sterk gekant tegen nationalisme. Als methode om de wereldvrde te bewaren pleitte hij voor een wereldregering.

Zijn houding en acties tijdens de Vietnam-oorlog In de jaren 60 protesteerde Russell samen met Jean-Paul Sartre, een Franse filosoof, tegen de oorlog van USA tegen Vietnam. Hij gaf samen met Sartre de aanzet tot de 'Russell'-tribunalen, waarin op symbolische wijze recht werd gesproken over o.m. de Vietnam-oorlog, het gewelddadig overheidsoptreden tegen vermeende terroristen in Europa (isolatiefolter) en de verwaarlozing van de rechten van inheemse volken. In de jaren zestig verscheurde Russell zijn lidmaatschapskaart van de Labour Party uit afschuw over de steun die Harold Wilson verleende aan de Amerikaanse oorlog in Vietnam.

Conclusie Als conclusie stellen we vast dat op wiskundig en filosofisch gebied Bertrand Russell veel gepresteerd heeft. Russell was ook een aanhanger van het pacifisme (de filosofie waarbij geweldloosheid centraal staat en vrede als belangrijk doel wordt nagestreefd). Hij had heel veel moed en was een sterke man. Tijdens de tweede wereldoorlog werd vrijheid van meningsuiting op bepaalde gebieden niet getolereerd. Russell trok zich daar niets van aan en werd daardoor een aantal keren berecht door middel van een gevangenisstraf. Sommige van zijn ideeën, zoals het geloof in een wereldregering, hebben weinig steun gekregen. Andere hebben op sociaal gebied de westerse wereld veranderd, bijvoorbeeld zijn opvatting over het huwelijk en seksualiteit. Nochtans vond hij de kwestie rond oorlog en politiek een belangrijker moreel

161

onderwerp dan andere thema’s: Nationalisme moet bestreden worden want, het is de gevaarlijkste zedelijke boosheid van onze tijd, veel gevaarlijker dan dronkenschap, of het gebruik van verdovende middelen, of welke slechtheid dan ook, waartegen zich een conventionele morele scholing richt.

Bronnen 9

http://nl.wikipedia.org/wiki/Bertrand_Russell

9

http://plato.stanford.edu/entries/russell/

9

http://www.klara.be/cm/klara/2.1360/1.46127-bertrand-russell-voor-vrede

162

De theorie van de rechtvaardige oorlog Het idee dat oorlog enkel rechtvaardig is in bijzondere gevallen is al heel oud. De ideeën gaan terug naar Cicero, Augustinus van Hippo (bisschop), Thomas van Aquino. Vooral Augustinus heeft een belangrijke bijdrage geleverd. De eerste christenen waren zeer pacifistisch, maar vanaf 300 n.Chr. was het christendom een staatsgodsdienst geworden, dus kon het pacifisme moeilijk gehandhaafd blijven. Daarom ontwikkelde Augustinus een theorie om oorlog en Christus’ pacifisme te verzoenen. Natuurlijk kon hij niet elke oorlog goedpraten, dus onderzocht hij welke oorlogen gerechtvaardigd zijn (in overeenstemming met de leer van Christus) en welke niet. Dat onderzoek is men blijven overdoen, ook als men zich de christelijke leer niet meer aantrekt. Na de middeleeuwen heb je bv. Puffendorf en Hugo De Groot, vandaag de dag de Amerikaanse politiek denker Michael Walzer. Die ideeën zijn vandaag de dag nog intact met wel een paar aanpassingen De vraag is dus: wat mag en wat mag niet bij het voeren van een oorlog? Zo is het wel of niet rechtvaardig zijn van een oorlog onderverdeeld in 2 delen plus nog een recenter toegevoegd deel. Het eerste deel bespreekt wanneer het rechtvaardig is een oorlog te beginnen (jus ad bellum), het tweede deel bespreekt wat er aanvaardbaar is tijdens de oorlog (jus in bello) en het recentere toegevoegde deel bespreekt wat er dan na de oorlog moet gebeuren (jus post bellum).

Jus ad bellum Een oorlog mag je beginnen als: • je alle andere middelen hebt uitgeprobeerd (bv. onderhandelen) • je denkt succes te kunnen hebben met de oorlog • je de goede autoriteit bent om een oorlog te beginnen, bv. een verkozen regering • het geweld dat bij elke oorlog hoort in verhouding staat tot de reden waarom je oorlog voert (je mag geen oorlog beginnen omdat één man is gedood; de voordelen moeten groter zijn dan de nadelen) • je een goede reden hebt om een oorlog te beginnen, m.a.w. als jou een onrecht is aangedaan • je geen andere bedoelingen hebt, zoals vergroten van jouw grondgebied. De grote vraag is natuurlijk: wanneer heb je een goede reden om een oorlog te beginnen? Mogelijke antwoorden zijn: • om jezelf te verdedigen • om ervoor te zorgen dat de internationale vrede niet in gevaar komt • enkel als er onschuldig leven in gevaar is • om een groot onrecht ongedaan te maken • om de vrede te herstellen.

Jus in bello Tijdens de oorlog zelf: • mag je geen burgers aanvallen • mag je niet meer geweld gebruiken dan echt nodig is (enkel het geweld nodig om de oorlog te winnen, niet om wraak te nemen) • moet je krijgsgevangenen deftig behandelen.

163

Jus post bellum Bij het beëindigen van de oorlog: • moet er een rechtvaardige beëindiging zijn: een staat mag enkel de oorlog beëindigen als de doelstellingen bereikt zijn en het land bereid is mee te werken of als het blijkt dat er een overmaat aan geweld nodig zou zijn om de oorlog te winnen. • de vredesvoorwaarden moeten gesteld zijn door een legale autoriteit en moeten aanvaard zijn door een legale autoriteit. • mag het overwonnen land niet te zwaar gestraft worden • mogen enkel de personen gestraft worden die verantwoordelijk waren voor de oorlog of voor misdaden begaan tijdens de oorlog. De overwinnende staat moet het verschil kennen tussen politieke en militaire leiders, tussen gevechtstroepen en het volk.

Eigen mening (Mike) Mijn mening is dat oorlog op zich goed, zelfs nodig is, maar dat enkel de aanleiding/reden van het oorlogvoeren rechtvaardig of onrechtvaardig zijn. Oorlog is een effectieve manier om conflicten te beëindigen maar zeker niet de enige.

164

Een recente discussie: van non-interventie naar humanitaire interventie Soevereiniteit versus mensenrechten De basiseenheid van het klassieke premoderne denken over oorlog was een land, tot voor de opkomst van de democratie meestal eigendom van een koning die beslissingen autonoom kon nemen. Het basisprincipe (zeker vanaf de Vrede van Westfalen in 1648) was dat een land zelfbeschikking heeft, anders uitgedrukt soevereiniteit: staten bemoeien zich niet met de interne aangelegenheden van een ander land en een staat mag dus een andere staat niet binnenvallen. In het moderne denken (met als pionier Hobbes- zie de tekst “Filosofen en oorlog: van lofprijzing tot afkeuring”) is de basiseenheid de individuele mens, die in een democratie gelijke beslissingsmacht moet hebben als ieder ander individu. Het basisprincipe is dat een mens mensenrechten heeft die niet geschonden mogen worden. Het principe is straks 400 jaar oud, de toepassing ervan is een kwestie van langzame stapjes vooruit (bv. slavernij nog maar 150 jaar geleden afgeschaft, stemrecht voor vrouwen is nog maar 60 jaar oud). De ideologie van Hitler – diametraal tegenovergesteld aan de idee van gelijkheid en mensenrechten heeft voor een stroomversnelling gezorgd. Op het proces in Neurenberg tegen de nazikopstukken werden de begrippen “genocide” en “misdaden tegen de menselijkheid” ingevoerd. De UNO werd opgericht, met sterke nadruk op mensenrechten. Geleidelijk aan is daarbij de idee ontstaan dat landen een land mogen aanvallen als dat laatste land de mensenrechten op ernstige wijze schendt. Dit noemt men een “humanitaire (militaire) interventie”.

Humanitaire interventie: voorwaarden en problemen Het is duidelijk dat niet elke humanitaire interventie per definitie rechtvaardig is. Er zullen, net zoals voor oorlog, voorwaarden opgesteld moeten worden om te kunnen spreken van een rechtvaardige humanitaire interventie. Dat is niet zo moeilijk: de meeste regels uit het klassieke “jus ad bellum” kunnen overgenomen worden, bv. de juiste autoriteit neemt de beslissing, het is de laatste toevlucht, het gebruikte geweld staat in proportie tot het geweld (mensenrechtenschending) dat men bestrijdt. Uiteraard zullen bij de concretisering hiervan bepaalde discussies oprijzen, bv. mag een land dat zelf de mensenrechten schendt overgaan tot een humanitaire interventie? Er is een moeilijker vraag: is een humanitaire interventie, zelfs als ze voldoet aan de voorwaarden van rechtvaardigheid, op zich wel toegelaten? Een eerste probleem is dat het recht op een humanitaire interventie in tegenstrijd is met de soevereiniteit van landen. De UNO erkent het principe van soevereiniteit: artikel 2 (4) van het handvest verbiedt de lidstaten onderling geweld te gebruiken, en artikel 2 (7) stelt dat staten zich niet in de staatszaken van een andere staat mengen. Enkel bij internationale bedreiging van vrede en veiligheid mag wel met geweld worden ingegrepen (hoofdstuk 7). Kan een ernstige schending van mensenrechten (bv. een genocide) gezien worden als een “internationale bedreiging van veiligheid”? Of moet misschien het recht op soevereiniteit ondergeschikt gemaakt worden aan de plicht om de mensenrechten te eerbiedigen (en dus het Handvest van de UNO aangepast worden)? Een tweede probleem is dat een zogenaamde humanitaire interventie vaak een dekmantel is voor een aanval uit eigenbelang. Zo bestaat er discussie of de inval van de VS in Irak (2003) diende om de bevolking te bevrijden van dictator Saddam Hoessein, dan wel om de Amerikaanse invloed in de Golfregio en de olievoorraden veilig te stellen.

165

Rechtse en linkse kritieken op humanitaire interventie Een aantal denkers keuren humanitaire interventie af. Een voorbeeld is de Nederlandse filosoof Hans Achterhuis die in zijn essay De politiek van de goede bedoelingen de Navo-bombardementen tegen Servië afkeurde. In zijn recente studie over geweld werkt hij zijn afkeuring van humanitaire interventie verder uit. Volgens deze denkers mag de politiek niet gemoraliseerd worden. Politiek moet, zoals voorheen, het terrein blijven van belangenconflicten. Vaak gaat dit gepaard met de stelling dat geweld inherent is aan de mens. Een moreel bepaalde benadering van politiek (zeg maar het vertrekken van de mensenrechten) zou grote gevaren in zich bergen, omdat ze de indruk wekt van maatschappelijke maakbaarheid die in het uiterste geval tot totalitaire (dictatorialze) tendensen kan leiden Je kan je afvragen: komt deze positie niet neer op een verwerpen van de mensenrechten? Komt deze positie niet sterk in de buurt van politieke partijen die stellen dat “de mensenrechten ondergeschikt zijn aan het principe van de volkssoevereiniteit” (formulering uit een tekst van het Vlaams Blok, nu Vlaams Belang)? Linkse filosofen komen vanuit hun sterke afwijzing van als humanitaire interventie verpakte machtspolitiek vaak tot een afwijzing van de idee van mensenrechten op zich en bestempelen de mensenrechten als een “wapen” van de westerse landen. De Franse filosoof Badiou betoogt in zijn werk L’éthique – essay sur la conscience du mal dat de ethiek van de mensenrechten de mens herleidt tot een slachtoffer, terwijl de mens moet gezien worden als een “onsterfelijke singulariteit”. Zelfs zonder onmiddellijk te begrijpen wat de filosoof met dat laatste concreet bedoelt, is duidelijk: het gaat hier, net zoals bij Feuerbach en Marx, om een geseculariseerde (wereldse) variant van het voormoderne religieuze denken. Een andere positie is deze: het arbitraire handelen van de machtige naties (die enkel tussenkomen als het hen goed uitkomt) moet zeer zeker aan kritiek onderworpen worden, maar de idee van mensenrechten moet gehandhaafd worden. De fundamentele fout is dat mensenrechten en democratie nog veel te beperkt worden gehanteerd, en meer bepaald veel te selectief, nl. alle nadruk op de politieke en juridische rechten (politieke gelijkheid), waarbij de socio-economische rechten verwaarloosd worden. Kunnen de USA en de West-Europese landen volledig democratisch genoemd worden als in de bedrijven de eigenaars (de privébezitters van de productiemiddelen) alles te zeggen hebben en dat de andere leden van de bedrijfsgemeenschap niets in te brengen hebben bij beslissingen? Veronderstelt de idee van humanitaire interventie niet de idee van een echt democratische wereldregering, die alle mensen gelijk behandeld?

Geciteerde werken Hans achterhuis, Politiek van de goede bedoelingen, Boom Amsterdam, 1999 Alain Badiou, L’éthique – essay sur la conscience du mal, Nous Caen, 2003

166

Jean-Paul Sartre: oorlog en engagement 1. Korte situering Jean-Paul Charles Eymard Sartre leefde van 21 juni 1905 tot 15 april 1980 in Parijs. Hij was een Frans filosoof en schrijver. Sartre werd geboren op 21 juni 1905 in Parijs. Hij werd opgevoed door zijn moeder en zijn grootouders nadat zijn vader stierf. Sartre volgde middelbaar onderwijs op het Henri IV lyceum in Parijs. Van 1922 tot 1924 doorliep hij de voorbereiding op het Louisle-Grand lyceum voor de École Normale Supérieure (ENS). In 1924 werd hij toegelaten aan de ENS. Daar ontmoette hij o.a. Raymond Aron en Simone de Beauvoir. In 1929 werd hij toegelaten tot de studie filosofie. Sartre was een tijd leraar in het Franse middelbaar onderwijs, maar hij is nooit universiteitsprofessor geweest, wat hij ook niet wilde. Hij publiceerde filosofische essays en ontwikkelde zich als voortrekker van het toenmalige Franse existentialisme. Sartre vond zijn 'fascinatie' voor existentialistisch werk in de bestudering van de fenomenologie8. Het existentialisme is een filosofie ontstaan tussen de twee wereldoorlogen en werd zeer populair tussen de jaren 1950-1980. Het existentialisme werd zelfs een soort levensstijl. De basisidee is dat mensen geen vaststaande essentie hebben (onveranderlijke kenmerken), maar dat ze zichzelf maken of uitvinden: ze worden wat ze zelf kiezen. Je bent dan ook 100% zelf verantwoordelijk voor wat je bent en doet. Ook in extreme situaties is de mens vrij en kan hij zijn verantwoordelijkheid niet afschuiven op de omstandigheden. Later trok Sartre de aandacht door zijn extreem linkse stellingnames. Op politiek vlak is hij voorstander van communisme: iedereen moet gelijk zijn op elk vlak. Hij keurt geweld van een onderdrukker af en van een onderdrukte goed. Hij kon zijn intellectuele status gebruiken om zich uit te spreken inzake politieke kwesties, zoals de Koude oorlog en de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog. De laatste jaren van zijn leven was hij geheel blind; hij overleed op 15 april 1980 op 74-jarige leeftijd in het Broussais-ziekenhuis in Parijs. Bij zijn begrafenis waren ongeveer 50.000 mensen aanwezig.

2. Sartre tijdens WO II In 1940 raakte Sartre in Duitse krijgsgevangenschap, waar hij zijn 2000 pagina's Carnets de la drôle de guerre schreef. In 1941 werd hij om gezondheidsredenen vrijgelaten. In Parijs kon hij een baan krijgen als leraar filosofie aan het Lycée Condorcet, waar hij de plaats innam van een ontslagen joodse leraar. 8

De fenomenologie is een stroming in de filosofie die uitgaat van de directe en intuïtieve ervaring van fenomenen, dwz de dingen zoals ze aan ons (ons bewustzijn) verschijnen, niet zoals ze op zichzelf zijn, los van ons bewustzijn. Dat laatste wordt in de exacte wetenschappen bestudeert. De fenomenologie staat dus kritisch tegenover een objectieve, exact-wetenschappelijke benadering van de wereld: die benadering kan het echt belangrijke voor de mens niet vatten.

167

Ook raakte hij bekend bij een breed publiek door zijn roman La Nausée (1938), novelles (Le Mur 1939) en theaterstukken (Les Mouches, 1943). In deze periode trachtte Sartre vrijheid en engagement, autonomie en heteronomie, en individualisme en socialiteit met elkaar te verbinden. Om dit te bereiken hing hij ondermeer bij een verzetsgroepering tegen Hitler.

3. Sartre en de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog De Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog was de strijd van 1954 tot 1962 om de onafhankelijkheid van Algerije van de Franse kolonisator. De Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog kostte het leven aan ruim 1,5 miljoen mensen – meer dan 10% van de bevolking - waaronder 150.000 Algerijnse harkis die met de Franse overheid meewerkten als soldaat of ambtenaar. Sartre was zeer uitgesproken in veroordelingen van deze oorlog, Omdat hij vond dat de Fransen fout waren in zover ze oorlog voerden om hun kolonie te behouden. De tijdsgeest van toen omtrent de kolonies bestond vooral uitzichtloze conflicten en de gevoelens van complete absurditeit. Sartre getuigde over deze tijdsgeest dan ook met volle overtuiging op het einde van de dertigerjaren.

4. Sartre en de Koude Oorlog Op politiek gebied was Sartre een marxist9. Het marxisme leidt hedendaags, vooral sinds het uiteenvallen van het Oostblok in de jaren 1989-1991, een kwijnend bestaan. Officieel geldt het marxisme-leninisme nog steeds als officiële ideologie van ondermeer China en Cuba. Toen de Koude Oorlog verhardde en o.a. de Korea-oorlog tot gevolg had, koos Sartre in 1952 de zijde van de Sovjet-Unie, hoewel hij nooit lid werd van de toen zeer machtige Franse Communistische Partij. Hij nam steeds meer afstand van zijn eigen existentialisme en vond dat de vrijheid verkregen moest worden via het collectief, in plaats van via het individu. Het kwam in jaren vijftig tot felle polemieken10 met o.a. de liberaal Raymond Aron en filosoof Albert Camus, die zich nooit existentialist wilde noemen en bovendien vond dat je geen vuile handen moest maken door toe te geven aan totalitarisme11. In 1956 veranderde Sartres houding ten opzichte van het communisme van de SU radicaal; hij keurde de inval in Hongarije af. Jean-Paul Sartre werd in 1964 de Nobelprijs voor de Literatuur toegekend, maar hij weigerde die in ontvangst te nemen, omdat hij vond dat die te vaak naar anticommunistische schrijvers ging. In 1960 deed hij nog een uitgebreide poging om het marxisme en het existentialisme met elkaar te rijmen in Critique de la raison dialectique. Het tweede deel van dit werk verscheen postuum12. Zijn anti-anticommunisme maakte het mogelijk om zich radicaal links te profileren.

5. Sartre en de Vietnam-oorlog De Vietnam-oorlog was een oorlog tussen het op de Verenigde Staten georiënteerde Zuid-Vietnam en het op de Sovjet-Unie en China georiënteerde Noord-Vietnam, waarbij Amerika mee vocht met het zuiden. De oorlog ging vooral over de kapitalistische opvattingen tegenover de communistische opvattingen. De oorlog heeft een kleine 30 jaar geduurd en speelde zich voornamelijk af in Vietnam, hoewel er ook gevochten werd in de grensgebieden van Laos en Cambodja.

9

Het marxisme is de theoretische grondslag voor het moderne communisme. Een polemiek is een openlijk gevoerde pennenstrijd. 11 Totalitarisme is een systeem waarbij de staat bijna volledige controle heeft op het dagelijks leven van mensen, zowel in politiek, cultureel, filosofisch, godsdienstig als in sociaal of economisch opzicht. 12 na de begrafenis, dus na het leven 10

168

Rond deze periode werd Sartre een steeds meer omstreden figuur op politiek gebied, omdat hij een vaste houding aannam inzake politieke kwesties. Hij voelde zich aangetrokken tot het marxisme en was een felle tegenstander van Amerika's rol in de Vietnam-oorlog, waardoor hij wat een voorstander werd van Noord- Vietnam. In 1967 was hij met Bertrand Russell co-president van het Russell-tribunaal over de Amerikaanse rol in de Vietnam-oorlog. In 1971 viel hij op door het redigeren en uitventen van het door de autoriteiten met sluiting bedreigde maoïstische blad La cause du Peuple. In 1973 was hij een van de medeoprichters van het linkse dagblad Libération, maar moest na een jaar om gezondheidsredenen zijn redactionele werk opgeven. Op het einde van zijn leven betreurde hij het niet tot het uiterste radicaal te zijn geweest.

6. Sartres visie op keuzes maken i.v.m. oorlog en geweld Sartre vond dat iedereen steeds in volle vrijheid partij moet kiezen in een conflict, want niet kiezen is ook kiezen, m.a.w. iedereen is betrokken. Wie beweert geen positie te kiezen noemt Sartre “ter kwade trouw”. Wat je kiest, hangt van jezelf af.

Sartre, de existentialist Als existentialist meent Sartre dat op de vraag “is het goed deel te nemen aan een oorlog?” geen algemeen antwoord kan gegeven worden: iedereen moet dat voor zichzelf beslissen. In zijn boekje Het existentialisme is een humanisme beschrijft Sartre hoe een leerling hem raad komt vragen tijdens WO II. Zijn vader heeft zijn moeder verlaten en collaboreert met de Duitsers, zijn oudere broer is gesneuveld aan het front. De jongen wil zijn broer wreken door in het verzet te gaan tegen de Duitsers. Langs de andere kant is hij nog de enige persoon bij wie zijn moeder troost kan vinden voor haar verdriet. Wat moet de jongen doen: in het verzet gaan of bij zijn moeder blijven om haar te steunen? Sartre schrijft: Wanneer u echter raad vraagt, bij een geestelijke bijvoorbeeld, dan heeft u zelf die geestelijke gekozen en wist u eigenlijk al ongeveer wat hij u zou aanraden. […] Wanneer de jongeman een geestelijke uit het verzet kiest of juist eentje die collaboreert, heeft hij voor zichzelf al uitgemaakt welke raad hij zal krijgen. Zo wist hij toen hij bij mij kwam al wat ik tegen hem zou zeggen,en ik kon maar één ding antwoorden: je bent vrij, kies maar, dat wil zeggen: je moet het zelf uitvinden. Geen enkele algemene moraal kan je vertellen wat je doen moet; er is in de wereld geen teken. Geformuleerd in algemene bewoordingen: Als existentie inderdaad aan essentie voorafgaat, kan een gegeven en vaststaande menselijke natuur nooit ter verklaring worden aangevoerd; met andere woorden, van determinisme is geen sprake, de mens is vrij, de mens is vrijheid. Als, aan de andere kant, God niet bestaat, treffen we geen waarden of stelregels aan die ons gedrag kunnen rechtvaardigen. […] We zijn alleen, zonder excuus. Dat bedoel ik wanneer ik zeg dat de mens veroordeeld is vrij te zijn. Veroordeeld, want hij heeft zichzelf niet geschapen, maar hij is niettemin vrij, want eenmaal in de wereld geworpen is hij verantwoordelijk voor alles wat hij doet. (Citaten overgenomen uit De uitgelezen Sartre, Boom/Lannoo)

169

De keuze die Sartre zelf maakt is zeer duidelijk, nl. extreem links. Hij verwerpt onderdrukking, ook van het ene volk tegen het andere cfr. zijn aanleunen bij marxisme en communisme. Hij wou zijn standpunt luid verkondigen: hij weet dat hij veel invloed heeft en wil die aanwenden voor de goede zaak, nl. de bevrijding van de verdrukten.

Sartre, de marxist Als Marxist stelt Sartre dat de vraag “is oorlog en geweld gerechtvaardigd?” beantwoord moet worden vanuit de klassenstrijd tussen de rijken die de armen onderdrukken en de armen die onderdrukt worden door de rijken. De oorlogen gevoerd door de rijke landen om hun rijkdom te behouden (bv. oorlogen tegen de kolonies, zoals Frankrijk tegen Algerije, of USA tegen Vietnam) worden door Sartre scherp veroordeeld. Bekend is zijn uitspraak uit Le diable et le bon dieu: Wanneer de rijken oorlog voeren, zijn het de armen die sterven. Omgekeerd keurt Sartre geweld goed als het gebruikt wordt door de armen om tegen hun onderdrukking in opstand te komen. Zo schrijft Sartre in 1961: Geen enkele zachtheid zal de brandmerken geplaatst door het geweld uitwissen: enkel het geweld kan ze ongedaan maken. En de gekoloniseerde geneest zich van de koloniale neurose door de kolonist te verdrijven met wapens. […] vanop afstand beschouwen we zijn oorlog als de triomf van de barbaarsheid, maar deze oorlog leidt tot de voortschrijdende emancipatie van de strijder […] het wapen van een strijder is zijn menselijkheid. Want, in het begin van de opstand moet hij doden: een Europeaan neerschieten is met één steen een dubbele slag slaan, terzelfdertijd een onderdrukker en een onderdrukte doen verdwijnen: wat rest is een dode mens en een vrije mens. Toen tijdens de Olympische Spelen van 1972 in Munchen 11 Israëlieten werden gedood door Palestijnse organisatie Zwarte September, verklaarde Sartre: Terrorisme is een verschrikkelijk wapen, maar de onderdrukte armen hebben geen ander.

7. Eigen mening (Jonas en Simon) Ik vind dat als je inderdaad geen partij kiest, je toch kiest, je geeft geen enkele partij voorkeur. Je moet altijd zelf je beslissingen nemen, laat je niet op het slechte pad zetten door anderen! Het is ook helemaal verkeerd vind ik dat een bepaald volk beslist hoe een ander volk moet leven. Ik vind dat hij door zijn keuze te verkondigen, anderen te veel beïnvloedt bij hun keuze.

Bronvermelding http://nl.wikipedia.org/wiki/Existentialisme http://nl.wikipedia.org/wiki/Jean-Paul_Sartre http://nl.wikipedia.org/wiki/Fenomenologie http://nl.wikipedia.org/wiki/Totalitarisme http://www.amnesty.nl/encyclopedie_lemma/1566 http://www.janvanduppen.be/?cat=18 http://www.kunstbus.nl/literair/jean+paul+sartre.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Vietnam_oorlog

170

Uit de klasdiscussies over pacifisme en rechtvaardige oorlog

over de persoonlijkheid van een pacifist Jelle: Pacifisme is voor zeer weinig mensen weggelegd, want het veronderstelt een sterke geest. Leerkracht: Misschien is het wel zo dat iemand voldoende verstand moet hebben om pacifist te zijn, om zijn emotie voldoende onder controle te houden. Misschien dat daarom pacifisme zo zeldzaam is. Emmie: Ik denk eerder juist dat een pacifist sterke emoties moet hebben. Hij moet bepaalde emoties in bedwang kunnen houden. Leerkracht: Misschien ook. De beroemde psycholoog Freud dacht dat de beide nodig zijn. Dat blijkt uit dit citaat dat hij schreef in een brief aan Einstein: Twee psychologische kenmerken van de culturele ontwikkeling zijn naar mijn idee het belangrijkste: het intellect wordt sterker en begint het driftleven te beheersen, en de verinnerlijking van de agressieve neigingen met alle gunstige en ongunstige gevolgen van dien. De psychische houding waartoe het culturele proces ons drijft is dus in schrille tegenspraak met de oorlog en daarom worden we ertoe gebracht ons er tegen te verzetten, we verdragen oorlog eenvoudig niet meer. Het is niet alleen maar een intellectuele en gevoelsmatige afwijzing, het is bij ons pacifisten bijna lichamelijk niet te verdragen. Julie: Misschien is het moeilijk een 100% pacifist te zijn, maar het is toch ook een kwestie van gradatie.

over pacifisme en religie Leerkracht: Wat opvalt is dat vele pacifisten religieus geïnspireerd zijn. Dat religies in het algemeen pacifisme bevorderen, is natuurlijk niet waar, net zomin als de idee dat religies meestal aanzetten tot oorlog. Er zijn vredelievende en er zijn oorlogszuchtige religies. Bovendien zijn er van eenzelfde religie meestal verschillende interpretaties. Het begrip jihad uit de islam bv. betekent “ijver en inzet voor het geloof”. Voor sommige moslims betekent dat enkel “zelf een goede gelovige zijn”, anderen interpreteren het als “anderen proberen te overtuigen van de waarheid van de islam”, nog anderen zien het als “heilige oorlog voeren tegen ongelovigen”. Jihad steeds vertalen als heilige oorlog is in elk geval fout. Een ander voorbeeld: volgens sommige (ongelovige) historici is het waarschijnlijk dat de historische Jezus van Nazareth een religieus geïnspireerd verzetsstrijder was tegen de Romeinse bezetter, omdat dit de meest logische verklaring biedt voor zijn kruisdood. Lene: Ik geloof wat in de bijbel staat. Jezus afschilderen als een terrorist verontwaardigt mij.

171

over de werkingskracht van pacifisme William: Als iemand jou slaat op de wang en je biedt die jouw andere wang aan, bestaat er een kans dat die niet een tweede keer zal slaan. Die zal verbouwereerd zijn over jouw reactie. Sarah: Als ik fysiek aangevallen word, zou ik mij toch verdedigen. Voor andere vormen van geweld, denk ik, is het vaak verstandig om niet te reageren, bv. al iemand jou begint te verwijten. Ik denk dat het daar meer effect heeft.

over de theorie van een rechtvaardige oorlog Sarah: Ik vind zo’n theorie over een rechtvaardige oorlog geen goede zaak. Je maakt als het ware wetten voor een oorlog, terwijl het er toch in de eerste plaats op aan komt om oorlog niet toe te laten. Als je criteria voor een “goede” oorlog opstelt, betekent dat dat je oorlog aanvaardt of zelfs goedkeurt en dus bijdraagt aan het tot stand komen van oorlog. Leerkracht: Ik versta jouw standpunt en dat is door sommigen naar voor gebracht, maar de voorstanders van de rechtvaardige oorlog antwoorden: dat is allemaal goed en wel om oorlog te willen voorkomen, maar dat lukt niet en als er dan een komt en je hebt geen criteria opgesteld dan wordt de oorlog veel gewelddadiger. Je kan beter met de realiteit rekening houden en daarop anticiperen. Hun redenering is: absoluut geen oorlog willen leidt vaak tot ergere oorlogen dan “pleiten” voor een oorlog op basis van internationale rechtsregels. De theoretici van de rechtvaardige oorlog definiëren politiek als het verstandig omgaan met conflicten, niet als conflicten willen doen verdwijnen. Sarah: Misschien kan ik mijn standpunt verduidelijken door een vergelijking. Oorlog en vrede kan je vergelijken met een schaakbord. Zwart symboliseert de oorlog en wit de vrede. Wij spelen met wit en de oorlogsvoerders met zwart. Het is voor ons echter veel gemakkelijker om witte pionnen te verplaatsen en daardoor zwart uit te schakelen, dan door middel van wetten of regels de tactiek van de zwarten proberen te veranderen. Concreet wil ik hiermee zeggen dat je beter energie kan steken in alles wat met vrede te maken heeft, dan wetten en regels op te stellen over hoe oorlog gevoerd moet worden in de hoop dat ze zich daaraan zullen houden.

over de theorie van Sartre Simon: Als Sartre zegt dat je geen raad kan geven aan iemand die een keuze moet maken, maar tegelijkertijd zijn eigen visie luid verkondigde (afkeuring van bepaalde oorlogen en verdediging van geweld van de onderdrukten), is dat dan geen tegenstrijdigheid? Leerkracht: Dat is een goede opmerking. Er is daar veel over geschreven. Op het einde van zijn groot existentialistisch boek L’être el le néant kondigt Sartre aan dat hij een moraal zal schrijven (een theorie over welke keuze je nu best maakt), maar hij dat nooit gedaan, waarschijnlijk omdat zo’n inhoudelijke moraal niet past bij de centrale stelling van het existentialisme, nl. de keuzevrijheid. Sartres eigen keuze was voor het marxisme, tegen onderdrukking. Later heeft Sartre een ander boek geschreven waarin hij probeert zijn existentialisme en het marxisme te verenigen, maar volgens velen is die poging niet echt gelukt. Julie: Maar je kan toch moeilijk terrorisme goedkeuren. Leerkracht: Geweld goedkeuren blijft iets controversieel. Je moet wel bedenken dat filosoferen betekent dat je evidente zaken in vraag stelt, dat je in het hoofd kruipt van mensen die de zaken anders zien.

172

Waarom denkt een terrorist dat hij met zijn aanslag iets goeds doet – dat wil een filosoof overdenken. Sarah: Daar kan ik inkomen. Neem nu Bin Laden. Is dat geen gevolg van het feit dat Amerika zich daar is gaan moeien? Daar moeten we durven over denken. Leerkracht: Juist. Ook als je terrorisme afkeurt, dan nog leert Sarte ons dat we ons moeten afvragen: heeft degene die door de terrorist aangevallen wordt, zelf geen geweld gebruikt? Als Sartre gelijk heeft en terrorisme een gevolg is van onderdrukking, dan is de vraag: als we terrorisme willen voorkomen, moeten we dan niet beginnen met de onderdrukking ongedaan te maken? Het succes van vele partijen die naar het terrorisme neigen, zoals bepaalde fundamenteelislamitische partijen (bv. in Algerije), komt voor een groot stuk omdat ze de arme bevolking beloven de onrechtvaardige verdeling van rijkdommen ongedaan te maken eens ze aan de macht zullen zijn. Wie terrorisme of oorlog wil voorkomen, mag de rechtvaardige verdeling van rijkdommen niet overlaten aan terroristische, oorlogszuchtige partijen, maar moet er zelf werk van maken. Zijn wij bereid dat te doen?

over keuzes maken en zich engageren Leerkracht: Volgens Sartre moet ieder van ons zelf kiezen als er een conflict komt of we meedoen. Zouden jullie gemakkelijk een keuze kunnen maken? Elnaz: Mijn ouders zijn gevlucht uit Iran omdat ze niet akkoord waren met het regime, omdat het een verkeerde vorm van het islamitisch geloof oplegt. Maar als Iran bedreigd zou worden en zich zou moeten verdedigen, zou ik niet twijfelen om Iran te gaan helpen. Leerkracht: Maar jullie zijn toch gevlucht uit het land… Elnaz: Iran blijft mijn vaderland. Onze familie woont daar, vrienden. Ik zou kiezen om desnoods “samen te sterven”. Kyra: Ik denk wel dat ik zou vechten, indien nodig. Ik vind dat je moet opkomen voor jouw mening en niet terugschrikken als er daarbij gevaar zou komen kijken. Anders ben je in feite een laffe hond. Sarah: Ik denk dat ik zou vluchten voor een oorlog. Als je blijft en meevecht, werk je mee aan het geweld. Wie geen oorlog wil, vlucht beter. Elnaz: Als de mensen uit Iran zo hadden gedacht in de jaren 1980 dan was er nu geen Iran meer, dan was het Irak. Sarah: Maar dan waren er wel misschien minder dode Iranezen. Elnaz: Nee, dan waren er geen Iranezen meer, dan had ik geen vaderland meer. Sarah: Ik vind dat op zich niet zo belangrijk. Elnaz: Jullie zouden toch ook niet willen dat België volledig beheerst wordt door bv. Iranezen. Samenwonen is ok, maar inwijkelingen moeten toch niet het land overnemen. Mijn moeder draagt een hoofddoek, maar je zou toch niet willen dat ze vraagt dat elke vrouw in België dat zou doen. In sommige wijken in België wonen bv. enkel nog Turken, dat zijn volledig Turkse wijken. Ik vind dat verkeerd. Leerkracht: Ik denk dat het grote verschil ligt in de verschillende waarde die jullie hechten aan het vaderland. Belgen zijn zeer individualistisch geworden. Familie en zeker landgenoten, dat heeft minder en minder betekenis. Dat komt omdat wij een rijk land geworden zijn, terwijl Iran…

173

Elnaz: Maar Iran is ook een rijk land. We hebben petroleum. De meeste families leven zeer goed. Kyra: Het belang dat iemand hecht aan het vaderland, volgens mij verschilt dat van persoon tot persoon, los van het land. Dat hangt voor het grootste stuk af van hoe jouw ouders jou opvoeden. Sarah: Maar Iran is misschien nog niet zo lang een rijk land. Zou het niet kunnen dat de mensen in Iran ook individualistischer gaan worden? Elnaz: Ja, misschien binnen 200 jaar, maar nu… Kyra: Ik vind het belangrijk wat daarnet gezegd werd over goed samenleven. Ons land wordt meer en meer multicultureel. De ene heeft wel een donkerdere huidskleur, maar we zijn toch allemaal mensen. Sarah: Kijk naar onze school, met de Onthaalklas voor Anderstalige Nieuwkomers is er op onze speelplaats een goed mix van kleuren. Ik denk dat de meeste leerlingen daardoor minder racistisch worden.

174

Wat zijn de oorzaken van oorlog?

De oorlog barst nooit helemaal plotseling uit, zijn verspreiding is niet het werk van één ogenblik. (Carl von Clausewitz, militair strateeg uit Pruisen, 17801831)

175

Oorlog: vele oorzaken Er zijn vele oorzaken om een oorlog te beginnen, achteraf gezien lijkt het heel dom dat er zoveel mensen zijn moeten sterven voor kleine oorzaken. Ten eerste is er macht, logisch. Er is al altijd de machtslust van de mens geweest. De mens wil dan ook altijd macht hebben om verschillende redenen. Mensen willen macht hebben over grondgebied omdat ze gewoonweg een zo groot mogelijk grondgebied willen hebben, ze willen dat grondgebied voor de grondstoffen, om er daarna rijk van te worden en hun eigen welvaart te verzekeren. Hedendaags zijn er nog veel voorbeelden van oorlog om grondstoffen. Zoals bijvoorbeeld de oorlog om water in Israël en natuurlijk in Irak, de oorlog met de Amerikanen om oorlog. Er is ook het nationalistisch gedrag van de mens. Bij de ene wat extremer dan de andere, zoals bijvoorbeeld bij Hitler. Nationalisme kan geen kwaad, het brengt de mensen samen en geeft een samenhorigheidsgevoel, maar te veel of te extreem nationalisme leidt tot niet veel goeds. Zie wat er gebeurde na het propaganda van Hitler. Vandaag de dag nog altijd actueel maar al heel lang een oorzaak van oorlog, is de religie. Vroeger werden de kruistochten georganiseerd om Jeruzalem van de moslims te bevrijden. Vandaag de dag lijkt het omgekeerd. Vaak plegen extremistische moslims bomaanslagen na beledigingen op hun geloof, of historische feiten die tegen de islam hebben gewerkt. Een andere belangrijke oorzaak van oorlog is de onvrijheid. Mensen die onderdrukt worden en niet langer de onderwerping tolereren, komen in opstand. Groot voorbeeld hiervan is Mahatma Gandhi, leider van de Indiase onafhankelijkheidsbeweging. Gandhi voerde geweldloos verzet, maar anderen grijpen naar de wapens en beginnen een vrijheidsstrijd. Er zijn ook kleinere oorzaken voor een oorlog maar laat je niet misleiden, dit is niet altijd de échte oorzaak, het zijn slechts aanleidingen. Vb.: bij de Trojaanse oorlog ( te zien in de film Troy) is de zo gezegde oorzaak de ontvoering van Helena, Menelaos’ vrouw, door Paris, een prins van Troje. Daarna trokken de Grieken onder leiding van Menelaos’ broer, Agamemnon ten oorlog met Troje. De eigenlijke reden was gewoon de machtslust van Agamemnon. Verder in het verhaal blijkt ook dat Helena helemaal niet meer van belang is.

Filosoof Hans Achterhuis over de oorzaken van geweld Eén grote oorzaak achter het geweld om ons heen is er niet, beweert Achterhuis, maar hij heeft wel zes principes kunnen ontwaren die aan de oorsprong ervan liggen. Zo is er: • het doel-middeldenken dat de ander als een obstakel ziet voor het verkrijgen van iets; • het mimetische geweld dat voortspruit uit het geweld dat je om je heen ziet; • de strijd om erkenning die nogal eens uitloopt op wat wij zinloos geweld noemen; • het wij-zijdenken zoals dit in oorlogen tussen twee staten optreedt; • de spanning tussen moraal en politiek die van de vijand een demon maakt die uitgeroeid moet worden; • de niet te ontkennen dierlijke natuur van de mens. (uit De Morgen van 12/11/2008: ‘Geweld is inherent aan de menselijke natuur’, interview met Hans Achterhuis, naar aanleiding van het verschijnen van zijn boek Met alle geweld)

176

Concreet, actueel voorbeeld: oorzaken van het geweld in Oost-Congo: Volgens Gunnar Heinsohn ontstaan genocides op plaatsen waar een groot overschot aan mannen is. Ook in Oost-Congo is dat het geval, net zoals in Rwanda ten tijde van de genocide van Tutsi’s door Hutu’s: toen woonden zes miljoen mensen op een oppervlakte ongeveer gelijk aan de grootte van België. Nu zou je denken dat dat niet veel is omdat we in België met tien miljoen mensen zijn, maar in Rwanda heeft iedereen nog zijn stukje land nodig om te boeren. Daarnaast speelt natuurlijk ook het feit dat dit gebied heel rijk is aan grondstoffen.

177

Noam Chomsky: “Het ware gelaat van Amerika” 1. Auteur 1.1. Biografie Avram Noam Chomsky (geboren in Philadelphia, Pennsylvania, op 7 december 1928) is een Amerikaans taalkundige, mediacriticus en anarchistisch denker. Chomsky is emeritus hoogleraar taalkunde aan het Massachusetts Institute of Technology. Als grondlegger van de generatieve taalkunde is hij een van de invloedrijkste taalwetenschappers van de 20e eeuw. Kern van Chomsky's taalkunde is de hypothese van de universele grammatica: een aangeboren taalvermogen dat alle mensen delen en dat de overeenkomsten tussen menselijke talen verklaart. Chomsky's taalkunde is rationalistisch (in tegenstelling tot empiristisch). Zijn inzichten betekenden de doodklap voor de behavioristische taalkunde en een stimulans voor de cognitiewetenschappen. In het verlengde van de generatieve grammatica ontwikkelde hij de Chomsky-hiërarchie, een veelgebruikte classificatie van formele talen met toepassingen in de informatica. Daarnaast staat Chomsky ook bekend als politiek activist. Hij schreef diverse kritische boeken over met name de Amerikaanse buitenlandse politiek en de rol van ideologie en media in westerse samenlevingen. Chomsky beschouwt zichzelf als libertarisch socialist en in veel opzichten als anarchist.

1.2.

Beschuldigingen van antisemitisme weerlegd

Ondanks het feit dat hij zelf joods is en hij in zijn jeugd actief was in verscheidene links-zionistische organisaties (die, zoals hij zelf schrijft, tegenwoordig "antizionistisch" genoemd zouden worden), is hij meerdere malen beschuldigd van antisemitisme. In 1979 nam hij het met een aantal andere vooraanstaande intellectuelen op voor Robert Faurisson. Faurisson had een boek geschreven dat de holocaust ontkende, waarvoor hij veroordeeld werd. Chomsky en de zijnen meenden dat dat een inbreuk op de vrijheid van meningsuiting was, omdat de rechter zich hier mengde in een wetenschappelijke discussie. Het is de taak van andere wetenschappers en niet van de rechter om "verzinsels en absurditeiten" als die van Faurisson aan gort te schieten, zo stelde Chomksy. Andere beschuldigingen van antisemitisme kunnen in verband worden gebracht met het feit dat Chomsky zeer kritisch staat tegenover de gedragingen van Israël.

2. Het boek 2.1. Oorspronkelijke Titel: ’’What Uncle Sam really wants’’ Uitgegeven door Odonian Press, Californië, 1997

2.2. Verklaring titel

178

Uncle Sam is de personificatie voor de Verenigde Staten van Amerika stammend uit de tijd van de Oorlog van 1812. Uncle Sam zou gebaseerd zijn op Uncle Samuel Wilson, een vleesdistributeur die vaten vlees leverde voor het leger met daarop de letters U S gestempeld. In 1961 nam het Amerikaanse Congres een resolutie aan die Samuel Wilson officieel erkende als bron voor Uncle Sam. Uncle Sam wordt vaak afgebeeld als een man met kleding in de Amerikaanse kleuren rood, wit en blauw en met een hoed met sterren zoals die ook op de vlag van de Verenigde Staten voorkomen. De personificatie wordt gebruikt in spotprenten en cartoons wanneer een representatief symbool voor de VS nodig is. Ook de overheid gebruikt Uncle Sam voor propagandadoeleinden. Zo was in de Eerste Wereldoorlog een bekend geworden poster in gebruik waar Uncle Sam naar de lezer wijst met het bijschrift: "I Want You, for US Army". Het doel was om vrijwilligers voor de strijdkrachten te werven. Uncle Sam is thans een van de meest gebruikte symbolen voor de VS.

2.3. Korte bespreking Het politieke en sociale gedachtegoed van de bekende Amerikaanse linguïst Noam Chomsky is in dit boekje samengevat en door hemzelf geredigeerd. Het is bedoeld als een inleiding op en een overzicht van zijn ideeën. Geïnteresseerden worden voor gedetailleerdere analyses verwezen naar zijn boeken. Chomsky heeft uitgesproken ideeën over het reilen en zeilen in de wereld. Het komt er op neer dat de grote machten - vroeger de VS en de USSR met daar achteraan Groot-Brittannië, Duitsland en Frankrijk, nu dit clubje zonder Rusland - slechts op macht en gewin uit zijn en dat alles aan dit doel wordt opgeofferd: mensenrechten, het welzijn van de betrokken landen, morele en democratische principes, alles. Dit verklaart de bemoeienis van de VS in Latijns-Amerika, het Verre Oosten en de Golf om de belangrijkste te noemen en haar machtsvertoon. De feiten van de gebeurtenissen die Chomsky beschrijft, staan buiten kijf. Die zijn gedocumenteerd. Of eenieder in zijn interpretatie meegaat, is een persoonlijke keuze. Een boek dat aanzet tot nadenken.

2.4. Stijl van het boek - Dit boekje richt zich vooral tot jongeren - Eenvoudige stijl.

3. Een voorbeeld van Amerikaanse politiek: Iran-contra-affaire De Iran-contra-affaire of ook wel Irangate is een schandaal uit 1986. Het bleek dat de Verenigde Staten in het geheim anti-tankwapens leverden aan Irak. Irak vocht toen met Iran de Irak-Iranoorlog en officieel was de VS neutraal in dat conflict, maar oogluikend werden wapenleveringen aan Irak toegestaan. De Amerikaanse politiek zag namelijk het revolutionaire Iran als een groter gevaar dan het seculiere Irak. Nu bleek dat men in het geheim ook Iran steunde. Als tegenprestatie zou Iran de Libanese Hezbollah-militie opdracht geven gegijzelde Amerikanen vrij te laten. De Amerikanen waren gegijzeld tijdens de Libanese Burgeroorlog. Bovendien steunde de VS met het door de wapenleveringen verdiende geld de Contra's, die in Midden-Amerika tegen het sandinistische (linkse) bewind van Nicaragua vochten. Zo werd het verbod van het Amerikaanse Congres op bewapening van de contra's omzeild.

179

Sam Huntington: leidt de botsing der beschavingen tot een nieuwe oorlog? Samuel Phillips Huntington Huntington werd geboren op 18 april 1927. Huntington studeerde af aan Yale, haalde zijn master aan de University of Chicago en haalde zijn doctoraat aan Harvard toen hij slechts 23 jaar was. Hij gaf zelf les in Harvard tot er hem in 1958 een positie werd aangeboden aan de Columbia University. In 1962 boden ze hem opnieuw een positie aan in Harvard en daar spendeerde hij dan ook de rest van zijn academische carrière. In 2006 ging hij op pensioen als Albert J. Weatherhead III University Professor. Zijn eerste grote boek is The Soldier and the State: The Theory and Politics of Civil-Military Relations, wat zeer controversieel was wanneer het gepubliceerd werd in 1957, maar nu aanzien wordt als het meest invloedrijke boek over de Amerikaanse burgerlijke-militaire relaties. In 1993 zorgde Professor Huntington voor een groot debat met een artikel in de Foreign Affairs magazine, nl. The Clash of Civilizations? Hij schreef het als reactie op Francis Fukuyama’s boek uit 1992: Het einde van de geschiedenis en de laatste mens. Huntington breidde later zijn thesis uit en gaf deze in 1996 als een boek uit: The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. De term zelf werd voor het eerst gebruikt door Bernard Lewis in een artikel in de uitgave van The Atlantic Monthly van september 1990. Dat artikel was getiteld: The Roots of Muslim Rage (De wortels van de woede van de moslims). Huntington richtte zijn denken eerst op de diverse theorieën over de aard van de globale politiek in de periode na de Koude Oorlog. Sommige theoretici en schrijvers stelden dat de liberale democratie en de westerse waarden als enig ideologisch alternatief overgebleven waren voor naties in de periode na de Koude Oorlog. Zo was er bijvoorbeeld Francis Fukuyama, die bepleitte dat de wereld het ‘einde van de geschiedenis’ bereikt had. Huntington echter geloofde dat, terwijl het tijdperk van de ideologie beëindigd was, de wereld teruggekeerd was naar een ‘normale stand van zaken’, die gekarakteriseerd wordt door culturele conflicten.

Clash of Civilizations In zijn thesis stelde Huntington dat de hoofdas van conflict in de toekomst zou liggen langs culturele en religieuze lijnen. Als uitbreiding poneert hij dat het concept van verschillende beschavingen, als de hoogste graad van culturele identiteit, steeds nuttiger zal worden om de kans op een conflict in te schatten. In het ‘Foreign Affairs’-artikel van 1993 schreef Huntington het volgende: Het is mijn stelling dat de fundamentele bron van conflict in deze nieuwe wereld niet in de eerste plaats ideologisch of in de eerste plaats economisch zal zijn. De grote verdeling onder de mensheid en de overheersende bron van conflict zal

180

cultureel van aard zijn. De natiestaten zullen de machtigste spelers blijven wat betreft wereldzaken, maar de voornaamste conflicten in de wereldpolitiek zullen voorkomen tussen naties en groepen van verschillende beschavingen. De botsing der beschavingen zal de wereldpolitiek overheersen. De breuklijnen tussen beschavingen zullen de gevechtslinies van de toekomst zijn. De definitie, naamgeving en zelfs het aantal beschavingen zijn ietwat dubbelzinnig in de werken van Huntington. Zijn ‘beschavingen’ kunnen bestaan uit staten maar ook uit sociale groepen (zoals etnische en religieuze minderheden). De belangrijkste religie in een gebied lijkt het hoofdcriterium te zijn bij zijn classificatie, maar in sommige gevallen zijn geografische nabijheid en taalverbanden ook belangrijk. Aan de hand van verscheidene studies van de geschiedenis verdeelde Huntington in zijn thesis de wereld als volgt in 'hoofdbeschavingen' ('major civilizations'): • De westerse beschaving • De orthodoxe wereld • Latijns-Amerika • De islamitische wereld • De hindoeïstische beschaving • De Oost-Aziatische • Japan, dat beschouwd wordt als een mengcultuur tussen de Oost-Aziatische beschaving en oudere, Altaïsche elementen. • De beschaving van sub-Sahara Afrika • Boeddhistische gebieden zoals Bhutan, Cambodja, Laos, Mongolië, Myanmar, Sri Lanka, Thailand, Arunachal Pradesh, Kalmukkië, delen van Nepal, delen van Siberië en de voormalige Tibetaanse in ballingschap worden beschouwd als apart van andere beschavingen, maar Huntington vindt dat zij geen ‘hoofdbeschaving’ zijn wat betreft internationale zaken. • Ethiopië, Haïti en Turkije worden beschouwd als zogenaamde 'eenzame landen' ('Lone countries'). “Israël kan ook gezien worden als een unieke staat, met zijn eigen beschaving”, schrijft Huntington, “maar één die extreem gelijkt op het Westen.” Hij gelooft ook dat de voormalig Britse kolonies in de Caraïben een aparte entiteit vormen. • Soms worden de Oost-Aziatische, hindoeïstische, boeddhistische en Japanse beschavingen als één enkele beschaving beschouwd: de oosterse wereld.

De kaart van hoofdbeschavingen volgens Huntington: ██ Sub-Sahara ██ Latijns██ Hindoeïstisch ██ Japans ██ Westers Amerikaans Afrikaans ██ Oost██ Orthodox ██ Boeddhistisch ██ Islamitisch Aziatisch ██ Ethiopisch

██ Turks ██ Haïtiaans

181

.

In Huntingtons werk van 1996 wordt de vorming van nieuwe onderlinge verhoudingen tussen de verschillende beschavingen beschreven. De dikte van de lijnen is proportioneel met de kans op conflicten tussen twee beschavingen. Huntingtons artikel in Foreign Affairs lokte meer reacties uit dan bijna welk ander essay ooit in dat tijdschrift. Op basis van dit artikel in schreef hij het boek” The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order”. Huntington stelt dat vanuit dit conflictmodel de huidige ontwikkelingen in de wereldpolitiek beter begrepen en geanalyseerd kunnen worden. In vijf delen behandelt hij de ontwikkeling van de verschillende culturen, de machtsbalans, de mogelijke conflicten en de perspectieven van de westerse beschaving.

Kritiek op de theorie In zijn boek steunt Huntington voornamelijk op anekdotisch bewijsmateriaal. Tegen zijn verwachtingen in hebben ernstigere studies geen bijzondere toename van de veelvuldigheid van interculturele conflicten in de periode na de Koude Oorlog aangetoond. Sommigen stellen dat de beschavingen die hij identificeert, gefragmenteerd zijn en weinig interne eenheid vertonen. Zo is de islamitische wereld enorm verdeeld, o.a. in etnische groepen, aangezien Koerden, Arabieren, Perzen, Turken, Pakistani en Indonesiërs allemaal onderling zeer verschillende wereldbeelden hebben. Sterker nog, de criteria voor de voorgestelde opdeling zijn onduidelijk. Men zou kunnen stellen dat de culturele verschillen tussen bijvoorbeeld China en Japan niet belangrijker zijn dan die tussen China en Vietnam. Toch worden Vietnam en China wel onder de noemer 'Oost-Aziatische beschaving' gebracht, terwijl Japan een aparte entiteit blijkt te vormen. Ook de westerse beschaving omvat zowel protestantse als katholieke takken en de cultuurverschillen tussen de Germaanse en Romaanse delen van West-Europa worden ook genegeerd. Het onderscheid tussen de Westerse en de Orthodoxe beschaving houdt geen rekening met nietreligieuze factoren, zoals het blijvend resultaat van het communisme of het niveau van economische ontwikkeling. Verschillen tussen verschillende moslimgemeenschappen (b.v. Soennieten en Sjiieten) worden ook genegeerd. Amartya Sen heeft een boek geschreven, getiteld Identity and Violence: The illusion of destiny (Identiteit en Geweld: De illusie van het lot) als kritiek op Huntingtons belangrijkste concept van een onvermijdelijke botsing langs culturele grenzen. In dit boek stelt hij dat het een fundamentele oorzaak van geweld is wanneer mensen elkaar zien alsof ze één enkele connectie hebben: bv. hindoe of moslim, in plaats van verschillende connecties:

182

hindoe, vrouw, huisvrouw, moeder, artiest, dochter, lid van een bepaalde sociaal-economische klasse en dergelijke meer, die allemaal een onderdeel van iemands identiteit kunnen zijn. In zijn boek Terror and Liberalism (Terreur en Liberalisme) uit Paul Berman nog andere kritiek op Huntingtons hypothese. Volgens Berman bestaan er geen duidelijk onderscheidbare cultuurgrenzen meer in deze tijd. Hij bepleit dat er noch een ‘islamitische beschaving’, noch een ‘westerse beschaving’ bestaat en dat het aangevoerde bewijs voor een botsing tussen beschavingen niet overtuigend is. Volgens Berman ontstaan conflicten omwille van een botsing van filosofische denkwijzen tussen groepen, ongeacht hun culturele of religieuze identiteit. In het geval van islamitische gemeenschappen zou de ‘botsing’ eerder met moderniteit zijn dan met andere, vergelijkbare, religieus gebaseerde samenlevingen of groepen; er ontstaat conflict tussen de waarden van de traditionele religie en die van de consumptiemaatschappij en de entertainmentwereld. Het werd ook al beweerd dat waarden gemakkelijker overgebracht en veranderd kunnen worden dan Huntington voorstelt. Anderen zien Huntingtons thesis dan weer als een selffulfilling prophecy, in dit geval door de verschillen tussen de beschavingen opnieuw aan te halen. Edward Said publiceerde een reactie op Huntingtons thesis in zijn eigen essay The Clash of Ignorance (Nederlands: De botsing van onwetendheid). Said stelt dat Huntingtons categorisering van de vastgestelde ‘beschavingen’ van de wereld de dynamische onderlinge afhankelijkheid en interactie van culturen negeert. Volgens Said is het een voorbeeld van ‘ingebeelde geografie’ (‘imagined geography’), waarbij de voorstelling van de wereld op zekere manier een bepaalde politiek legitimeert. Een andere vermeldenswaardige criticus van Huntingtons theorie echter, is niemand minder dan Huntington zelf! Onopgemerkt door vele van zijn lezers heeft hij zijn ‘botsendebeschavingentheorie’ aangepast door de theorie in verband met de bevolkingsexplosie als basis ervoor gebruiken: Ik geloof niet dat de islam gewelddadiger is dan andere religies en ik vermoed dat er, als je het allemaal zou optellen, door de eeuwen heen meer mensen afgeslacht zijn door christenen dan door moslims. Maar het belangrijkste is de demografische factor. Over het algemeen genomen zijn de mensen die erop uitgaan en andere mensen vermoorden, mannen tussen de 16 en de 30. In essentie heeft Huntington dus zijn theorie aangepast in de richting van een diepere beschouwing van de demografie, in zijn verklaring van oorlog, sociale onrust en geweld.

Persoonlijke mening (Lene en Julie) Samuel stelt dat de hoofdzaken van conflicten cultureel en religieus zijn. Wij denken dat dat zeker belangrijke factoren zijn, maar dat rijkdom en macht eerder voor sociale onrust zullen zorgen. Wij vinden ook dat de theorie van Huntington moeilijk is voor ons en begrijpen het niet zo goed.

Bronnen http://nl.wikipedia.org/wiki/Botsende_beschavingen http://bib.roeselare.be/webopac/FullBB.csp?WebAction=ShowFullBB&RequestId=466350_2&Profile= Default&OpacLanguage=dut&NumberToRetrieve=50&StartValue=1&WebPageNr=1&SearchTerm1= BOTSENDE%20BESCHAVINGEN%20BOEK%20.2.66652&SearchT1=&Index1=Index1&SearchMeth od=Find_1&ItemNr=1 wikipedia.org/wiki/Samuel_P._Huntington

183

Hoe kan de vrede bereikt en bewaard worden?

de verdeeldheid van de aarde geeft elk volk een ander vaderland, maar de bewoonde wereld biedt alle mensen die tot vriendschap in staat zijn een gemeenschappelijk huis: de aarde. (Diogenes van Oinoanda, epicuristische filosoof, 2e eeuw van onze jaartelling)

184

Enkele methodes om de vrede dichterbij te brengen Wat kan er gebeuren om te zorgen dat er geen oorlog komt? We geven hieronder enkele mogelijke handelswijzen (waarvan sommige natuurlijk nauw met elkaar samenhangen).

1. Bemiddelen (onderhandelingen leiden) tussen de partijen in conflict Kracht van het bemiddelen Als 2 partijen een conflict hebben, kan een onderhandelaar proberen om de 2 partijen een compromisoplossing te doen aanvaarden. Deze manier om vrede tot stand te brengen kwam dit najaar in de actualiteit: op 10 oktober 2008 kende het Noorse Nobelcomité de Nobelprijs voor de Vrede toe aan diplomaat en gewezen president van Finland Martti Ahtisaari, vanwege zijn grote inspanningen om over verschillende continenten en over meer dan drie decennia internationale conflicten op te lossen. Ahtisaari (71), van opleiding onderwijzer, had al een lange carrière als diplomaat achter de rug toen hij in 1994 president werd van Finland. Hij diende o.m. als Fins ambassadeur in Tanzania en bij de Verenigde Naties in New York. Als VN-ambassadeur speelde hij een grote rol in de onderhandelingen over de terugtrekking van de Zuid-Afrikaanse troepen uit Namibië, en de daaropvolgende onafhankelijkheid van Namibië (1990). In 1999 kon hij toenmalig leider van Joegoslavië Slobodan Milosevic ertoe bewegen de voorwaarden van de NAVO – een terugtrekking van de Servische troepen – te accepteren om een einde te maken aan de oorlog in Kosovo. Als EU-vertegenwoordiger was hij medeverantwoordelijk voor het uitwerken van een vredesakkoord (2005) tussen Indonesië en de rebellen in de provincie Atjeh. Het akkoord maakte een einde aan een bloedig conflict dat drie decennia aansleepte en het leven kostte aan duizenden mensen. In 2000 richtte hij het Crisis Management Initiative op, dat vrede en overleg stimuleert. Ahtisaari is tot op vandaag voorzitter van dit initiatief. Zwakte van het bemiddelen Bemiddeling is echter zelden voldoende. Bij binnenlandse conflicten hebben de partijen meestal allerminst behoefte aan bemiddeling: ze willen 'winnen'. Een bijna eindeloze reeks bemiddelaars bereikt niks. In bv. Joegoslavië bereikten Lord Carrington en andere niks met bemiddelen. De meeste zijn niet in staat een compromisoplossing als onderhandelingsresultaat te accepteren. Het falen van bemiddeling betekent meestal toenemende geweldsgebruik. Er moet aan een aantal minimale voorwaarden voldaan zijn om een bemiddeling te doen slagen namelijk: - beëindiging van het conflict moet in het belang zijn van alle betrokken partijen - alle betrokken partijen moeten bereid zijn te onderhandelen - alle betrokken partijen moeten bereid zijn een compromis te accepteren.

185

2. De gewone mensen vredelievendheid bijbrengen (vredeseducatie) Kansen voor vrede ontstaan, als kwaadaardige verbanden hun geldigheid verliezen. Onder welke voorwaarden gebeurt dat? • • •

Opbouw van vredescultuur De overtuiging dat vrede kan bereikt worden (als er systematisch en tegelijkertijd in de verschillende sectoren van de samenleving gewerkt wordt aan het scheppen van voorwaarden voor vrede) Communicatie tussen academische instellingen en maatschappelijke organisaties (politieken bedrijfsleven)

Mensen moeten leven respecteren en leven in harmonie met elkaar. Er kan maar vrede zijn als alle mensen stijgen boven politici, religies en ideologie op. Mensen moeten hun culturele diversiteit vieren en niet als een reden voor een conflict te gebruiken. Mensen hebben al te veel geleden door de oorlogen en conflicten die hun staat of land veroorzaakt had. Elke mens (individueel) zou beter niet alleen aan zichzelf denken, maar ook aan zijn medemens. Elke mens bestaat uit vlees, heeft een hart, er loopt bloed in zijn aders,... Waarom hebben dan sommige mensen minder rechten dan anderen? Ze zijn niks minder dan wij en toch is er geen sprake van gelijke mensenrechten. Als iedereen er zou aan denken en niet aan racisme en discriminatie doen, zou het toch een mooi begin zijn van vrede tussen de mensen. Hoe kan men deze houding stimuleren bij gewone mensen? •

•

3.

Via onderwijs: vb. door kinderen in groepen met elkaar te laten werken en elkaar te helpen als ze iets niet kunnen of er iets niet lukt. Als iemand iets niet begrijpt, negeren de leerkrachten het niet en leggen het nog iets uit. Op zo'n simpele manier leren zij met elkaar omgaan en elkaar helpen. Acties van vredesorganisaties: Pax Christi, internationale vredesbeweging. Deze is ontstaan na de Tweede Wereldoorlog en werkt nu in een twintigtal landen. Pax Christi voert acties, schrijft artikels en dossiers, licht de media in over geweldloos, politieke ontbinding en evangelische inspiratie. Amnesty International A.I. streeft naar een wereld waarin iedereen alle mensenrechten geniet die zijn vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en andere internationale mensenrechtenverklaringen. Komt ook op voor politieke gevangenen van elke politieke kleur, zonder de ideeën van die gevangenen te delen.

De machthebbers onder druk zetten om geen oorlog te beginnen (vredesacties)

Als de gewone mensen geen oorlog willen (zie punt 2), dan komt er vaak toch oorlog omdat de leiders (de machthebbers, de politici) wel oorlog willen. De machthebbers zijn meestal vlugger geneigd tot oorlog omdat ze juist door hun macht (en hun rijkdom) zich beter kunnen beschermen tegen de nadelen ervan én ook het meest voordelen kunnen halen door een oorlog. Ideaal is een echte democratie, omdat dan de macht volkomen bij de gewone mensen ligt. Deze idee - democratie is de beste remedie tegen oorlog - werd uitgewerkt door de beroemde filosoof Kant in zijn boek “Naar eeuwige vrede” (dat wordt in een andere tekst uitvoerig besproken). Democratie is echter zeldzaam.

186

In veel landen is er een autoritair regime (bv. een dictator). Maar ook in de zogenaamde democratische landen is de democratie zeer beperkt. Ten eerste is er enkel op politiek vlak democratie, niet op economisch of cultureel vlak. Kapitalisme steunt op privébezit van de productiemiddelen (de fabrieken, het kapitaal) en is in dat opzicht een ondemocratisch systeem: de baas (kapitalist) beslist alleen, de werknemers hebben bijna geen beslissingsmacht. Veel kapitalisten zijn, als machthebbers, geneigd om oorlog te voeren, ook als hun personeel daar tegen is, en beïnvloeden de politieke machthebbers. De grote bedrijven lobbyen bij de politici en dringen vaak aan op oorlog, bv. om de toevoer van grondstoffen veilig te stellen. Maar ook op politiek vlak is er meer schijndemocratie dan echte democratie. Verkiezingen zijn vaak een show waarbij de kiezers gemanipuleerd worden door reclame en niet meer weten welke partij echt hun belangen verdedigt. Zeker in Amerika worden de kosten van verkiezingscampagnes betaald door bedrijven, zodat de verkozen politici meer luisteren naar de leiders van die bedrijven dan naar de gewone mensen die hen verkozen hebben. Daarom willen politici vaak oorlog terwijl de kiezers dat niet willen. Daarom is het noodzakelijk, ook los van de verkiezingen, om politici proberen tot een vredevolle politiek te brengen. Organisaties die de vredelievendheid willen bevorderen bij de gewone mensen (zie punt 2), richten zich vaak ook rechtstreeks tot politici (lobbywerk, afspraken maken met politici). Om de kracht te verhogen moeten die organisaties kunnen steunen op een brede achterban, op gewone mensen. Een middel om politici onder druk te zetten zijn vredesacties, zoals vredesbetogingen, petities, symbolische protestacties, herdenkingen. Berucht zijn nog steeds de manifestaties tegen de oorlog in Vietnam. De hippies hadden als slogan “make love, not war” en maakten het vredesteken beroemd. Het symbool werd ontwerpen in 1958 door Gerald Holtom, een Britse ontwerper en kunstenaar. Hij deed dit in opdracht van een campagne voor kernontwapening. Het symbool is afgeleid van de "Semaphore Flag Signalling System". De verticale streep is "D" voor "Disarmament" en de twee schuine strepen naar beide zijden zijn "N" voor "Nuclear", "U" voor "Unilateral". In België waren de laatste massale vredesbetogingen begin jaren 1980, gericht tegen het plaatsen van atoomwapens van de USA op Belgisch grondgebied (Kleine Brogel). Geen enkele regering heeft sindsdien officieel toegegeven dat er atoombommen in België gestationeerd zijn (met 100 keer de explosiekracht van de Hiroshimabom). Elke jaar houden vredesorganisaties met een beperkt groepje actievoerders een bomspotting in Kleine Brogel: ze proberen de militaire basis binnen te dringen als vorm van protest. Bij de inval van Irak door de USA in 2002 hingen meerdere mensen witte lakens of een vredesregenboogvlag uit als protest tegen de invasie.

187

Een speciale vorm van protest tegenover een ander land dat oorlog voert is de boycot van producten uit dat land. Wie bv. wil protesteren tegen de oorlogsacties van Israël kan er voor zorgen geen Israëlitische producten te kopen, zoals sinaasappelen, anjers. Over deze actievorm is natuurlijk discussie: zijn niet de gewone mensen van Israël het slachtoffer?

4. Oorlog vermijden aan de hand van de oorlogsmiddelen (bewapening of ontwapening) Als je oorlog wil vermijden, zou je kunnen werken op basis van de middelen die nodig zijn om oorlog te voeren, in de eerste plaats wapens. Maar er zijn op dit vlak 2 verschillende redeneringen mogelijk, met tegenstrijdig resultaat. Een eerste redenering is: als een land dreigt met oorlog, moet het afgeschrikt worden door de bedreigde landen. Het oorlogszuchtig land moet duidelijk gemaakt woerden dat het zelf veel schade zal leiden door een oorlog. De bedreigde landen moeten zich daarom even sterk of liefst zelfs nog sterker bewapenen dan het dreigende land. Als dat niet lukt moeten andere landen de bedreigde landen helpen met de bewapening. De basis van de idee is: als de twee partijen even sterk bewapend zijn, zal geen van beide de oorlog durven beginnen. Een zeer gekende toepassing van deze redenering was er tijdens de Koude oorlog (jaren 1950-1980) tussen het kapitalistische Amerika (en Europa) en het communistische Sovjetblok (USSR en vazalstaten): de wederzijdse nucleaire afschrikking. Beide blokken hadden voldoende kernwapens om elkaar meerdere keren totaal te vernietigen, waardoor geen van beide blokken durft over te gaan tot de “First strike” en zo de vrede bewaard bleef. De tweede, tegengestelde redenering is: hoe meer wapens er zijn, hoe groter de kans dat ze vroeg of laat toch gebruikt zullen worden. Om oorlog te vermijden is er geen bewapening, maar ontwapening nodig. Dit kan op 2 manieren: ofwel eenzijdige ontwapening (een soort pacifisme) ofwel onderhandelingen om te komen tot wederzijdse ontwapening. Internationaal zijn er een reeks conferenties geweest, die soms leidden tot verdragen over ontwapening of het verbod tot bewapening. In 1899 waren er de Conferenties in Den Haag (waarop WOI volgde), in 1932-34 was er Wereld ontwapeningsconferentie van de Volkerenbond in Geneve, die mislukte toen Hitler zich terugtrok. Tijdens de Koude oorlog kwamen de USA en de USSR (Sovjetunie met o.a. Rusland) tot een reeks akkoorden over wederzijdse nucleaire ontwapening. In 1993 kwam er een Conventie tegen chemische wapens, ondertekend door 184 landen (van het totaal van ongeveer 200 landen). In 1968 kwam er een non-proliferatieverdrag i.v.m. kernwapens, dat bepaalt dat alleen USA, GrootBrittannië, Frankrijk, USSR (nu Rusland) en China het recht hebben op atoomwapens. Dit lijkt onrechtvaardig te zijn, maar de redenering bij het afsluiten van het verdrag was dat deze landen nu eenmaal al kernwapens hadden, maar dat de wereld veiliger is als er geen landen bijkomen. Israël (in min of meer permanente oorlog tegen de Arabische landen), India en Pakistan (de laatste 2 landen betwisten het grensgebied Kasjmir) hebben het verdrag niet ondertekend en hebben eigen atoomwapens. In 2002 beschuldigde de USA Irak bezig te zijn met de ontwikkeling van een atoombom en gebruikte dat als officiële reden om Irak binnen te vallen. Het inspectiecomité van de UNO ontmaskerde deze beschuldiging als onwaar.

188

De vraag blijft: welke van de twee redeneringen – bewapening of ontwapening - is de sterkste?

5. Internationale instellingen uitbouwen die vrede proberen te bewaren In een land worden conflicten in principe niet met geweld uitgevochten, maar worden ze behandeld voor een rechtbank, vertrekkend van de wetgeving van dat land. Het land beschikt daarbij over geweldsmiddelen (politie, gevangeniswezen) om de inwoners te verplichten de beslissing van de rechtbank na te volgen: wie dat niet doet, krijgt een sanctie (geldboete of gevangenisstraf). Oorlog zou sterk terug gedrongen worden als de verschillende landen op wereldvlak een soort staat zouden vormen met een eigen wetgeving, een eigen rechtbank om conflicten te behandelen en een eigen machtsapparaat om de landen te dwingen de regels en de rechtsuitspraken te eerbiedigen. Het vastleggen van een internationaal recht en het oprichten van internationale organisaties om vrede te bewaren gaan een stap in die richting. Na WO I, in 1919, werd de Volkerenbond opgericht. Aangesloten landen werden verondersteld hun conflicten uit te vechten voor de bijhorende Wereldrechtbank, gevestigd in Den Haag.. Toen Hitler aan de macht kwam trok hij Duitsland terug en de Volkerenbond kon WOII niet voorkomen. Na WO II, in 1945, werden de Verenigde Naties (UNO) opgericht. De basistekst (“grondwet”) is de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Op basis hiervan worden internationale verdragen afgesloten (zie bv. Punt 4 i.v.m. ontwapening). De Veiligheidsraad is verantwoordelijk voor de handhaving van veiligheid en vrede en komt samen bij dringende conflicten. Ze kan beslissen UNO-blauwhelmen te sturen naar een gebied om de vrede te bewaren. De soldaten hiervoor worden geleverd door landen die lid zijn van de UNO. De bijhorende rechtbank waarin landen hun conflicten kunnen beslechten, is het Internationaal Gerechtshof, gevestigd in Den Haag. Sinds enkele jaren is er nu ook een Internationaal Strafhof: deze rechtbank kan i.p.v. landen individuele personen veroordelen die bv. oorlogsmisdaden of genocides hebben gepleegd. Een basisidee van de Verenigde Naties is dat vrede het meest kans maakt als er overal rechtvaardigheid is, naleving van de mensenrechten, voldoende kansen tot economische en culturele ontwikkeling. In dit verband heeft de VN een aantal speciale organisaties zoals UNICEF (kinderen), UNESCO (cultuur), WFO (Wereld Voedselorganisatie).

189

Internationaal Gerechtshof in Den Haag Er is veel kritiek op de UNO. Ten eerste is de UNO niet democratisch genoeg. Grote en kleine landen hebben elk 1 stem in de Algemene Vergadering zodat sommige bevolkingsgroepen (bv. Chinezen) ondervertegenwoordigd zijn. De echte macht ligt bij de Veiligheidsraad die 5 permanente leden telt die met hun vetorecht elke beslissing kunnen tegenhouden (het gaat om de 5 landen die kernwapens mogen hebben: zie punt 4). Ten tweede wordt de UNO te weinig gevolgd. Een land als de USA erkent het nieuwste orgaan, het Internationaal Strafhof, niet. De USA hebben ook het Kinderrechtenverdrag niet in hun parlement bekrachtigd. Vele landen trekken zich niets aan van de richtlijnen van de UNO of de Veiligheidsraad. Opnieuw kan hier de USA genoemd worden: de inval van de USA in Irak was tegen de UNO in. Ten derde heeft de UNO te weinig middelen om de landen die de besluiten niet volgen, terecht te wijzen of te straffen. Zo heeft de UNO geen eigen leger of “politie”. Het besluit van sommigen is daarom dat de UNO dringend hervormd moet worden en meer in de richting moet gaan van een wereldregering.

6. De vorming van een wereldregering

Van een wereldregering kan maar gesproken als die het monopolie heeft op de sanctiemacht, de macht om individuen of landen te straffen. De grondlegger van de psychoanalyse, Sigmund Freud, stelde dit duidelijk in zijn beroemde brief aan Einstein: Het definitief voorkomen van oorlog is slechts mogelijk als de mensen gezamenlijk een centrale macht instellen waaraan de rechtspraak in alle belangenconflicten wordt overgedragen. Twee voorwaarden zijn hiervoor noodzakelijk die onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden, namelijk dat een dergelijke alles overkoepelende instantie ingesteld wordt en dat deze met de vereiste macht wordt bekleed. Alleen het eerste heeft geen zin.

190

Bij een wereldregering zou de besluitvorming echt democratisch moeten verlopen, en dit als garantie voor het feit dat de gelijkheid van alle wereldburgers nagestreefd wordt. Het is duidelijk dat het uitdenken van een rechtvaardige wereldregering (wetten, structuren, organisatie) een enorm moeilijke taak is. Moeten er nog staten blijven bestaan? Is er nog ruimte voor culturele verschillen? Moeten alle beslissingen centraal genomen worden, of is er plaats voor lokale beslissingen (democratische voorstanders van een wereldregering willen het subsidiariteitsbeginsel toepassen: een organisatiewijze of regel in taakverdeling tussen 'hogere' en 'lagere' openbare overheden, waarbij hogere instanties niet iets moeten doen wat door lagere instanties kan worden afgehandeld). Zelfs als er een goede structuur ontworpen zou zijn, is er de moeilijkheid om deze uit te voeren en alle wereldburgers mee te krijgen. Te moeilijk zeggen de tegenstanders. Uiteraard zeer moeilijk zeggen de voorstanders, maar niet onmogelijk, en ze voegen eraan toe: in feite hebben we geen andere keuze, want een technisch en economisch een gemaakte wereld kan pas overleven (d.w.z. niet aan oorlog en conflicten ten onder gaan) als er ook op politiek vlak een echte eenheid komt. Om nogmaals Freud te citeren: Misschien is het geen utopie als we hopen dat er onder invloed van deze beide factoren – de culturele instelling en de gerechtigde angst voor de gevolgen van een toekomstige oorlog – in de afzienbare toekomst een einde zal komen aan het oorlog voeren. Langs welke weg of omweg kunnen we niet gissen.

Bronvermelding Boeken Hylke Tromp, Van oorlog naar vrede, artikel in !vrede alstublieft, De Vijver, Afferden, 1999 Einstein en Freud, Waarom oorlog?, uitgeverij Hoogland & Van klaveren, 2005 Sites geraadpleegd op 4 november 2008: http://nl.wikipedia.org/wiki/Vrede http://en.wikipedia.org/wiki/Disarmament http://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_Nonproliferation_Treaty http://en.wikipedia.org/wiki/Permanent_Court_of_International_Justice http://nl.wikipedia.org/wiki/Verenigde_Naties http://nl.wikipedia.org/wiki/Verdrag_inzake_de_Rechten_van_het_Kind Sites geraadpleegd op 17 november 2008: http://www.vecip.com/default.asp?onderwerp=1126 http://www.paxchristi.be/website/wordpress/

191

Immanuel Kant: “Naar de eeuwige vrede” 1.

Auteur

Immanuel Kant was een Duitse filosoof ten tijde van de Verlichting. Hij is geboren te Königsberg in Pruisen, (tegenwoordig Kaliningrad in Rusland) op 22 april 1724 en gestorven op 12 februari 1804. Kant was de vierde van negen kinderen van een arme zadelmaker. Dankzij de goedhartigheid van een piëtistische dominee kon Immanuel op achtjarige leeftijd les krijgen in het Collegium Fridericianum, een Latijnse school, in zijn geboorteplaats. Op zijn zestiende ging hij daar naar de universiteit, waar hij eerst theologie en daarna filosofie en wis- en natuurkunde studeerde. Nadat hij was afgestudeerd op 22-jarige leeftijd verdiende hij de kost als huisonderwijzer in zijn woonplaats. Op de universiteit van Königsberg kon hij pas negen jaar later, in 1755, een aanstelling als privaatdocent krijgen. Hij gaf in deze functie tot 1770 openbare colleges in onder meer logica, metafysica, ethiek, wiskunde en fysische geografie. Daarna werd Kant hoogleraar in metafysica en logica aan de filosofische faculteit van de universiteit van Königsberg. Hij gaf colleges filosofie tot 1796. Immanuel is nooit getrouwd geweest en had een bijzonder gestructureerde levenswijze. Zo ging hij bijvoorbeeld elke dag na het middageten om 15.30u wandelen. Hij overleed in 1804. Immanuel Kant behoort tot één van de bekendste filosofen. Zijn invloed op de terreinen van filosofie, ethiek, theologie, strafrecht, volkenrecht en esthetiek werkt door tot op de dag van vandaag. Kant wilde vooral de aandacht vestigen op het gebruik van het eigen verstand. Men moest zelf nadenken en zijn plicht vervullen, de gevolgen hiervan waren eerder bijkomstig. Enkele van zijn bekendste uitspraken zijn dan ook “ Durf te denken; ” en “ De verlichting is het loskomen van de mens uit een onmondigheid waaraan hij zelf schuld heeft ”. In de werken die Kant publiceert probeert hij steeds om de essentiële problemen in de filosofie op te lossen. Deze zijn namelijk: “Kunnen we iets met zekerheid weten?” en “Hoe kunnen we morele regels opstellen zonder god? ”. We kunnen duidelijk zien dat dit ook voor Kant niet gemakkelijk was. Door de jaren heen is zijn visie erg veranderd. We kunnen dan ook twee duidelijke periodes onderscheiden: zijn voorkritische periode en zijn kritische periode. Als grens tussen deze twee periodes wordt in de filosofische literatuur als regel het jaar 1781 aangehouden. In dit jaar verscheen zijn Kritik der Reinen Vernunft. Het verschil tussen deze periodes is het volgende. De vraag of er een rationalistische metafysica mogelijk is, beaamt Kant in zijn voorkritische periode. In zijn kritische periode neemt hij hier afstand van. De overgang tussen beide periodes is echter vloeiend. Al vanaf 1769 en 1770 klonk in de boeken en brieven van Kant twijfel door over de mogelijkheid van een rationalistische metafysica. Hij verklaarde dat we het bestaan van een God met ons gewone verstand nooit kunnen achterhalen. Een tweede belangrijk werk schreef hij in 1788. In Kritik der Praktischen Vernunft schrijft hij over het morele denken en hecht hij terug belang aan het geloof in een, weliswaar abstracte, god. Hij vond dat het bestaan van een god die straft na de dood nodig was om regels geldig te maken voor iedereen. Kant schreef tientallen boeken, artikelen en teksten in het teken van de Verlichting. Steeds opnieuw was er wel iets dat zijn aandacht trok en waarin hij zich verdiepte. In 1803, één jaar voor zijn dood, bracht hij zijn allerlaatste werk uit.

192

2.

Boek (bibliografische gegevens, stijl)

Titel: ‘Naar de eeuwige vrede’, oorspronkelijk ‘Zum ewigen Frieden. Ein philosophischer Entwurf’ Jaar van uitgave: 1795 Onderwerp: Vrede, meer specifiek: stabiele wereldvrede Bedoeling: Voorstel formuleren over hoe stabiele vrede kan bereikt worden door correcte internationale politiek en volkenrecht Vorm: Taal: Zeer moeilijk taalgebruik, veel jargon, eigen woorden Stijl: Vorm van een verdrag, preliminaire en definitieve artikelen, met aantal bijlagen

3.

Inhoud van het boek

In Naar de eeuwige vrede probeert Kant uit te leggen hoe stabiele wereldvrede zou kunnen worden bereikt. Hierbij stelt hij drie belangrijke voorwaarden in zijn definitieve artikelen: 1) De burgerlijke constitutie van elke land behoort republikeins (versta hieronder democratisch) te zijn. Als alle burgers zouden mogen meebeslissen over oorlog voeren, zou er immers geen oorlog meer zijn. 2) Het volkenrecht behoort gebaseerd te zijn op een federalisme van vrije staten. Hij wil een volkenbond en geen volkenstaat. 3) Het wereldburgerecht behoort beperkt te zijn tot de voorwaarden van algemene gastvrijheid. Dit zou uiteraard een ramp zijn voor vluchtelingen. Alleen als aan deze drie voorwaarden voldaan wordt, is er volgens Kant een kans om tot een duurzame vrede te komen. Verder vinden we ook nog 6 preliminaire artikelen in Kants werk. Deze gaan vooraf aan zijn definitieve artikelen en geven een beter beeld van ideeën. Een voorbeeld van zo’n artikel is ‘Geen enkele staat mag zich met geweld mengen in de constitutie en regering van een andere staat’. Dit is heden ten dage zeker niet het geval. Er gebeuren wel humanitaire interventies die gepaard gaan met geweld. Verder vertelt Kant ook nog dat de natuur degene is die de eeuwige vrede waarborgt. De natuur heeft “voorzienigheid”. Ze werkt naar een doel toe, namelijk eendracht. Dit is in feite een geseculariseerde versie van een goede god die voor een hemel op aarde zal zorgen. Algemeen kunnen we concluderen dat Kants werk nog steeds een grote inspiratiebron is voor het hedendaagse denken over internationale rechtvaardigheid.

4. Kritische beschouwing (Sarah) Uiteraard zijn er heel wat voor- en tegenstanders van deze filosoof. De ene vond zijn werk erg inspirerend en besloot om het op te hernemen, de andere was helemaal niet akkoord en publiceerde een werk met daarin kritiek op Kants denkwijze.

193

Habermas en Rawls hebben beiden Kants vredesvoorstel hernomen. Dit zijn beiden hedendaagse filosofen met druk bediscussieerde werken. Habermas probeert aan te tonen dat we de beperkingen van Kants werk moeten leren begrijpen door ze van een historische afstand te bekijken. Rawls volgt vooral Kants visie en voegt ook nog eigen ideeën toe. Hegel (1770-1831) en Carl Schmitt (1888-1985) hebben elk hun eigen kritiek op Kants vredesvoorstel. Hegel vindt dat het afschaffen van oorlog onwenselijk en onmogelijk is en uit dit in zijn Grundlinien der Philisophie des Rechts. Ook Schmitt vindt wereldorde onrealistisch en bovendien zelfs gevaarlijk. Persoonlijk sluit ik mij het meeste aan bij de mening van Schmitt. Ik vind het idee dat er ooit een stabiele wereldvrede zou zijn, erg onrealistisch. Of dit nu ook echt gevaarlijk zou zijn, weet ik niet onmiddellijk, maar het zou zeker een bepaald soort spanning met zich meebrengen. Ik denk wel dat er moet gestreefd worden naar een betere wereld met meer vrede, maar dat dit uiteindelijk moet bereikt worden, vind ik niet. Wat zou de mensheid immers nog zijn als we in een utopische vrede leefden? Ik denk ook dat vrede bij de mensen zelf begint. Volgens mij boek je weinig vooruitgang met een reeks voorstellen die eigenlijk meer op wetten gelijken. Leven in vrede mag niet als een verplichting aanvoelen. Kant had het volgens mij veel persoonlijker moeten aanpakken. Alles wat hij in zijn vredesvoorstel formuleert, is eigenlijk enkel relevant voor de politieke leiders van landen. Zij zijn immers de enigen die deze voorstellen kunnen concretiseren. De kleine man kan dan wel volledig akkoord zijn met Kant, maar wat is hij daar nu mee? Als Kant nu eens was begonnen met hoe de onderlinge vrede tussen mensen kan nagestreefd worden en dit daarna had uitgebreid op wereldvlak. Op die manier zou zijn werk mij veel meer hebben aangesproken. Nu vind ik het allemaal erg theoretisch geformuleerd en daardoor verliest het naar mijn mening zeer veel van zijn waarde. Algemeen zou je kunnen besluiten dat ik mij wel voor een stuk kan vinden in zijn vredesvoorstel, maar dat ik vooral de manier waarop hij alles heeft aanbracht volledig verkeerd vind. Ik vind ook dat er naar een stabiele vrede moet gestreefd worden, maar dat het vooral de bedoeling moet zijn om een betere wereld te creëren en niet om een strikte en perfecte wereldorde te bereiken.

194

Vrede door anders te gaan (samen)leven – een discussietekst van de leerkracht

Imagine there's no heaven, It's easy if you try, No hell below us, Above us only sky, Imagine all the people living for today... Imagine there's no countries, It isnt hard to do, Nothing to kill or die for, No religion too, Imagine all the people living life in peace?

Imagine no possesions, I wonder if you can, No need for greed or hunger, A brotherhood of man, Imagine all the people Sharing all the world... You may say Im a dreamer, but Im not the only one, I hope some day you'll join us, And the world will live as one. (John Lennon)

Om te komen tot een wereld zonder oorlog is het nodig de oorzaken van oorlog op te heffen. De oorzaak van oorlog is niet dat de mens van nature agressief is, “in de mens een behoefte leeft om te haten en te vernietigen” (zoals Einstein het uitdrukt), een doodsdrift heeft (zoals Freud denkt). Dat wordt tegengesproken door het feit dat er steeds mensen in verzet komt tegen agressie en regelloosheid, dat na elke daad van vijandschap mensen weer aan vriendschap en morele regels werken. De oorzaak van oorlog ligt bij bepaalde wijzen van de menselijke behoeftenbevrediging: oorlog is een van de methoden die mensen gebruiken om hun fundamentele (natuurlijke, onveranderlijke) behoeften te bevredigen. Er zijn echter andere manieren mogelijke. Oorlog kan vermeden worden als de mensen leren hun fundamentele behoeften op een andere, verstandigere wijze te bevredigen.

Eerste oorzaak: ongelijkheid in bevrediging materiële basisbehoeften Een eerste fundamentele behoefte is de drang om in leven te blijven, wat leidt tot behoefte aan voeding, kleding, een beschermende verblijfplaats. Het betreft de materiële basisbehoeften. Als een groep mensen zijn materiële basisbehoeften niet voldoende kan bevredigen en een andere groep wel voldoende of zelfs overvloedig, dan zal de eerste groep indien mogelijk erom gaan vechten. Vele oorlogen gaan om noodzakelijke levensbronnen.

195

Ook als een groep wel de materiële basisbehoeften kan bevredigen, maar een andere groep dat veel gemakkelijker kan (veel meer comfort kent), kan de eerste groep vechten om evenveel comfort te krijgen, zeker als de tweede groep zijn comfort voor een stuk verwerft op kosten van de eerste groep (verzet tegen uitbuiting). Deze oorlogen kunnen vermeden worden door de beschikbare bronnen die de aarde ter beschikking stelt, gelijk te verdelen over alle mensen.

Tweede oorzaak van oorlog: verkeerde vormen van zingeving Een tweede fundamentele behoefte is het streven naar waarde: de mens wil aandacht krijgen van anderen of hij wil iets betekenen voor zichzelf of anderen door bij te dragen aan een bepaalde zaak. Het gaat om het streven naar zingeving: de zin van ons bestaan ligt in de betekenis die we hebben voor iets dat ons eigen bestaan overstijgt. De zingeving kan op zeer veel manieren bereikt worden. Volgende drie vormen geven gemakkelijk aanleiding tot oorlog.

Ten eerste: veroveringsgerichte religie Religie is één van de meest voorkomende vormen van zingeving: we passen bv. in een plan van hogere machten of we worden geliefd door een god of meerdere goden. Sommige gelovigen denken dat hun religie vereist dat iedereen hun religie aanneemt: ze voeren oorlog om hun geloof te verspreiden en aan anderen op te leggen. Vrijzinnigen wijzen religie af als onjuist. Alleen al het feit dat sommigen op basis van toevallige omstandigheden (bv. plaats en tijdstip van geboorte) een andere religie hebben dan anderen, maakt het uiterst twijfelachtig dat de religies waar zijn. Bovendien menen vele vrijzinnigen dat de oorlogszuchtige variant van religie al te vaak voorkomt. Meestal willen vrijzinnigen niet dat religie verboden wordt: een innerlijke overtuiging kan niet afgedwongen worden. Ze pleiten wel voor een scheiding van religie en staat: religie mag geen invloed hebben op de politieke of economische organisatie van de samenleving. Er zullen minder oorlogen zijn als de invloed van religie kleiner wordt. In elk geval moet de invloed van religie op de politieke besluitvorming ongedaan gemaakt worden.

Ten tweede: eer en roem door overheersing Sommigen zoeken waarde in de roem van de overwinning en daarop volgende overheersing, op het slagveld of in de economische concurrentiestrijd (die in de moderne tijd het oorlogvoeren voor een deel vervangen heeft: merk op hoe sinds een decennium een manager de militaire benaming van officer heeft gekregen). De verworven roem steunt op een machtsoverwicht, waarbij de overwonnenen (fysiek of economisch) schade lijden. De overwinnaar wordt door de anderen gevreesd. Dit is een negatieve manier om aandacht te krijgen: de “achting” vanwege de overheersten stopt zodra de vrees weg is. Dit gebeurt meestal vlugger dan de overwinnaar verwacht. Geen enkele machthebber behoudt zijn macht voor altijd: er komt een moment dat de overwonnenen zelfs hun leven willen geven om hun onderwerping ongedaan te maken en op dat moment verliest de machthebber zijn macht.

196

Mensen moeten overtuigd worden dat waardering en eer veel stabieler en bevredigender kunnen bereikt worden op een positieve manier: door anderen te helpen, door anderen vriendschap en samenwerking aan te bieden, zodat je door de anderen geliefd wordt. Op economisch vlak betekent dit dat het (kapitalistisch)h systeem van concurrentie vervangen wordt door een (socialistisch) systeem waar de bedrijvigheid in onderlinge afspraak gepland wordt met het oog op de behoeftenbevrediging van iedereen.

Ten derde: status door steeds meer te willen hebben In onze huidige, geglobaliseerde wereld wil bijna iedereen steeds meer materiële goederen verwerven dan hij nu heeft. De drijfveer is, naast het verlangen naar genot (comfort), in hoofdzaak het verlangen naar status: ik voel me waardevol omdat ik meer materiële goederen heb dan mijn buur. De reclame wakkert dit statusverlangen dagelijks aan. Deze zingeving heeft geleid tot een alles overheersende groei-ideologie die nergens nog in vraag wordt gesteld: samenlevingen hebben als belangrijkste doelstelling economisch te groeien. Dit verlangen om steeds meer te hebben is geen natuurlijk (en dus onvermijdelijk) gegeven, maar een cultureel (en dus veranderbaar) gegeven: de reclame moet steeds meer middelen aanwenden om ons dit verlangen in te drammen. Dit verlangen om steeds meer te hebben is bovendien zeer onverstandig: de prijs die we betalen is veel te hoog. We bezwijken onder de stress om rijker te worden, we hebben geen tijd meer voor belangrijke zaken. Nog erger zijn de gevolgen op wereldschaal: de natuurlijke hulpbronnen (grondstoffen en energiebronnen) zijn binnen zeer korte tijd volledig uitgeput en de capaciteit van de aarde om de afval te verwerken (bv. giftige stoffen of klimaatsveranderende gassen) wordt overschreden met milieurampen als gevolg. Het gebrek aan hulpbronnen en de toename van milieuproblemen zullen aanleiding geven tot conflicten en oorlogen. De idee dat mensen van nature steeds meer willen moet bestreden worden. De idee dat de economie elk jaar moet groeien - een waanidee gegeven de eindigheid van de aarde – moet opgegeven worden. De economie moet stationair worden: er is niet meer productie dan de draagkracht van de aarde toelaat (en deze productie moet dan gelijk over iedereen verdeeld worden). Rekenen op nieuwe wetenschappelijke en technische vondsten moet als te riskant afgewezen worden: pas als een nieuwe technologie volledig op punt staat en zeker is dat die technologie later geen schadelijke gevolgen zal hebben, kan die gebruikt worden om de totale productie te verhogen. De idee dat steeds meer rijkdom meer geluk brengt, moet ontkracht worden. Genieten moet gebeuren op manieren die veel minder geld kosten (spelen met eenvoudige zelf gemaakte tuigen is bv. even plezierig als spelen met dure elektronische apparaten). “Status” verwerven, of beter gezegd, waardering zoeken, moet op manieren die veel verstandiger zijn: iets creëren, een talent ontwikkelen, vrienden maken.

Bijkomende oorzaak: foutief excuus om niet te veranderen De vereiste veranderingen van levensstijl en organisatie van samenleven zijn ingrijpend. Het gaat om een grote opdracht.

197

De meesten onder ons zullen de verandering utopisch noemen, in de zin van onhaalbaar, en dat als excuus gebruiken om te blijven denken en leven op de oude manier. Juist het tegengestelde is het geval: onze naaste als gelijke behandelen, niet geloven of ons geloof vredelievend interpreteren, waarde niet zoeken door eer of steeds meer te willen, maar op een positieve manier, het zijn zaken die we – wat ons betreft - zelf in de hand hebben (in tegenstelling tot bv. nieuwe internationale organisaties, of meer democratieën in de wereld, of minder wapens). De vereiste verandering is inderdaad utopisch, maar dan in de oorspronkelijke betekenis: ze leidt naar de ideale samenleving. Dat is moeilijk, maar niet onhaalbaar. De verandering in ideologie (dat is de idee over de beste samenleving) begint met de verandering van de ideeën bij ieder van ons. We moeten anders gaan denken. Bovendien moeten we niet wachten op de verandering van de ideologie van de meerderheid om zelf reeds onze levenswijze te veranderen. Om in vrede te leven, moeten we anders gaan leven (en samenleven): soberder en strevend naar meer gelijkheid, en daardoor gelukkiger. Dit zal een voorbeeld zijn voor anderen.

198

Uit de klasdiscussies over de oorzaken van oorlog en over de methoden om de vrede te bereiken over geweld bij de mens William: Volgens mij is het geweld van mensen aangeboren. Simon: Volgens mij is het aangeleerd. Leerkracht: Daar wordt al eeuwen over gediscussieerd in de filosofie. Het is niet duidelijk hoe je deze kwestie echt kunt beslissen. Maar in zo’n geval kies je volgens mij best de interessantste visie en in dit geval is dat de stelling dat het geweld in hoofdzaak aangeleerd is. Als het natuurlijk is, dan kan je er niets aan doen. Als het aangeleerd is, kan je manieren zoeken om het weer af te leren en bestaat de mogelijkheid dat het geweld fors teruggedrongen kan worden. Dat is het interessantste perspectief. Pas als iemand 100% kan bewijzen dat geweld natuurlijk is, zou ik mijn “geloof” in het aangeleerde karakter van geweld opgeven, of anders gezegd, zou ik stoppen met mijn pogingen om manieren te vinden hoe we geweld kunnen verminderen. Maar niemand kan dat met 100% zekerheid aantonen.

over de theorie van Samuel Huntington Lene: Dat is allemaal zeer moeilijk. We zijn zestien, de meesten van ons zijn daar niet in geïnteresseerd en dan moeten wij die zaken lezen van al die mensen “die slim willen doen”. Leerkracht: Juist, jullie zijn 16, maar voor mij betekent dat dat jullie volwassen zijn, jong-volwassenen, dat wil zeggen, het wordt tijd om jullie met volwassen zaken bezig te houden. Volwassen worden betekent je verantwoordelijkheid opnemen, in dit geval voor de wereld waarin jullie leven. Het gaat over zaken die jullie toekomst betreffen, ook mijn toekomst, maar nog meer jullie toekomst, daar moeten jullie mee bezig zijn, zeker in tijden waar de dreiging op oorlog weer groter wordt. En volgens mij is het belangrijk om daarbij “slim te doen”, dat wil zeggen, je verstand te gebruiken, na te denken. Dat dat allemaal zeer moeilijk is, zal ik niet ontkennen. Maar dat is geen reden om er niet mee bezig te zijn, vind ik. Als jullie nu, nu jullie 16 zijn, niet willen proberen er wat van te begrijpen, wanneer zullen jullie dat dan wel doen?

over bewapenen of ontwapenen Mike: Ik denk dat er best ontwapening komt. Jelle: Niet akkoord: we moeten wel wapens hebben, maar enkel genoeg om ons te kunnen verdedigen. Leerkracht: Hoeveel is dan genoeg? En welke wapens houden we dan over? Tino: Zeker de kernwapens zouden wegmoeten. Misschien zouden er enkel zwaarden en dolken mogen zijn, net als vroeger, zodat er enkel man-aan-mangevechten zijn. Leerkracht:

199

Tot in de jaren 1800 was oorlog inderdaad beperkt, meestal een gevecht tussen 2 legers op een slagveld. Soms namen de gewone burgers een picknickmand mee en gingen van op een heuvel naar de veldslagen kijken. Tino en Mike: Dat zou nu zeker niet meer mogelijk zijn.

over vredeseducatie Leerkracht: Ik ga de vraag of vredeseducatie in het onderwijs volgens jullie een goede methode is, anders stellen, zeer concreet: denken jullie dat de opdrachten die jullie gemaakt hebben voor ons projectboek bijdragen aan meer kans op vrede? Je moet weten, een wedstrijd als “Te jong…” is o.a. bedoeld als vredesopvoeding. Hebben de lessen rond oorlog en erfgoed iets veranderd bij jullie? Simon: Als ik eerlijk mag zijn, nee. Julie: Moest daar nu op een interessante manier over gewerkt worden i.p.v. gewoon erover te zitten praten en dingen op te zoeken voor een taak, dan zou ons dat meer interesseren. Je voert de opdrachten uit omdat je moet, zonder daarbij veel na te denken. Meerdere leerlingen: Als de leerkrachten deze stof over oorlog en vrede op een interessante manier zouden voorbrengen, zouden de leerlingen meer interesse hebben, en zou dat misschien een groter impact zou hebben. Iets dat meer op inleving is gericht, niet twee uren lang op een stoeltje zitten en luisteren. Kathia: Als we nu eens zouden slapen en dromen over oorlog en vrede. Tanya: Of een film bekijken. Mike: Ik ga toch niet helemaal akkoord met de anderen. Als je zo’n verplichte opzoektaak maakt, denk je toch na over die zaken. Je moet er over denken, anders kan je de opdracht niet maken. Leerkracht: Ik erken graag dat er andere mogelijkheden zijn die misschien leuker zijn en even zinvol, maar die zijn soms moeilijker te realiseren. Je moet ook opletten, de leerimpact van bepaalde middelen is beperkter dan vaak gedacht wordt. Zo is er een studie die aantoont dat mensen bij het kijken naar een film bijna even weinig opsteken als bij het passief luisteren naar een uiteenzetting. En als klassen het museum In Flanders Fields bezoeken, hoor je zo vaak de leerkrachten klagen dat de leerlingen als een windhond door de zalen jagen en al na een kwartiertje in de cafetaria zitten. Het meest zouden mensen opsteken als ze zelf actief zijn en vooral als ze zelf iets uitleggen aan anderen. Dat is de reden waarom ik jullie vraag zelf iets te maken en dat dan naar voren te brengen bij jullie medeleerlingen. Al bij al denk ik toch zoals Mike dat er iets zal blijven hangen bij jullie. Leerkrachten kennen dat uit ervaring. Zolang de leerlingen op school zitten, zeggen ze niet vlug dat ze veel bijleren of geven ze niet vlug een compliment aan de leerkracht. Als de leerkracht de leerlingen tegenkomt als ze al enkele jaren weg zijn, zijn de leerlingen meestal positiever.

over de discussietekst “Vrede door anders te gaan (samen)leven” Na de voorstelling van de discussietekst komt er, ondanks een paar pogingen door de leerkracht geen discussie op gang. Leerkracht: Is er een reden dat jullie blijkbaar geen mening hebben? Geen reactie. Leerkracht:

200

Opmerkelijk dat jullie niets te zeggen hebben over een tekst die juist een verband probeert te leggen tussen het probleem van oorlog en vrede en onze eigen manier van leven en samenleven, jullie manier van leven. Is dat toevallig? Of ligt daar juist de oorzaak misschien? Geen reactie. Leerkracht: Misschien is het te moeilijk, misschien is er te weinig interesse. Dat zal voor een stuk liggen aan de aard van jullie klas, maar waarschijnlijk zou het ook zo zijn bij vele andere klassen, en bij de meeste volwassenen. Het meeste van wat verteld wordt over de jeugd van tegenwoordig, klopt mijn inziens, maar het gaat over algemene maatschappelijke veranderingen die zich ook bij volwassenen manifesteren, alleen bij de volwassenen meestal wat trager omdat ze het nog combineren met hun vroegere houdingen. Misschien wordt er toch te weinig nagedacht over oorlog en vrede, zowel door jongeren als door ouderen. Misschien zijn de meesten van ons niet echt bereid om serieus na te denken over oorlog en vrede, toch niet als het verband heeft met de manier waarop ze zelf leven, anders gezegd als we onszelf moeten in vraag stellen. Tino: Je denkt er niet zoveel over na omdat het hier niet gebeurt. Je staat er niet bij stil bij wat alle mensen meemaken. En nadenken, dat verandert de houding tegen de oorlog niet. Het is toch maar geschiedenis. Leerkracht: Stel eens dat er nu een oorlog ontstaat in België? Wat dan? Stel dat alle jongens vanaf 16 verplicht zouden worden om naar het leger te gaan. Emmie: Sartre zegt dat je nooit verplicht bent, dat jezelf nog kan kiezen wat je doet en niet doet. Leerkracht: Dat heb je mooi onthouden, Emmie. Tanya: In ons land zal er geen oorlog meer komen. Leerkracht: Denkt iedereen zo? Geen reactie. Leerkracht: Ik hoop, Tanya, dat je gelijk hebt, maar ik ben daar niet zeker van zijn, verre van. Neem nu het conflict in Oost-Congo dat op dit ogenblik uitgevochten wordt. Tino en Jelle hebben er naar verwezen in hun tekst over de oorzaken van oorlog. Oost-Congo is een van de rijkste gebieden ter wereld wat betreft grondstoffen, zoals koper, diamant, coltan – dat is nodig voor al onze elektronische apparaten zoals gsm’s en laptops. Tot voor kort gingen de enorme voorraden in hoofdzaak naar de USA en naar West-Europa, dus ook naar ons. Ondertussen heeft de president Kabila een akkoord met China: China investeert veel geld in Kongo en krijgt in ruil meer grondstoffen. Rebellenleider Nkunda eist dat dit contract herzien wordt. Anders gezegd de oorlog in Oost-Congo is voor een groot stuk het gevolg van een spanning tussen enerzijds de USA en Europa en anderzijds China. Wie zegt dat dit conflict enkel in Oost-Congo zal uitgevochten worden? We weten ondertussen dat veel grondstoffen zeer schaars worden, maar dat iedereen wil blijven groeien en dus nog meer grondstoffen wil gebruiken. Wie zegt dat er geen grote wereldoorlog zal ontstaan over de grondstoffen? Ik hoop van harte, Tanya, dat je gelijk hebt, maar ik ben er helemaal niet zeker van. Daarover vraag ik jullie eens na te denken.

201

Besluit Over oorlog en vrede valt veel te zeggen, en toch is een besluit trekken zeer moeilijk.

Oorlog herinneren De vraag wat oorlog betekent, is vrij eenvoudig te beantwoorden. Akkoord, de volledige waarheid achterhalen is niet eenvoudig. Dit wordt bewezen door de 2 fouten die onze school in de jaren 1920-1930 maakte bij de herdenking van de oud-leerlingen die meevochten in WO I (een gesneuvelde werd verward met een naamgenoot, een overlevende werd bij de gesneuvelden gerekend). Deze fouten hebben we gecorrigeerd. Dat lijkt ons belangrijk, ter wille van de waarheid, maar vooral als een vorm van respect voor zij die vochten voor de vrijheid van ons land. Toch lijkt er ons nog iets belangrijker: de grote waarheid over oorlog, los van de concrete feiten of namen. De waarheid van oorlog is in de eerste plaats de ellende en het verdriet dat erdoor veroorzaakt wordt: erfgoed wordt te vroeg vernietigd, mensen sterven te jong. Hopelijk hebben we dat een beetje duidelijk gemaakt door onze studie van vernietiging van erfgoed door oorlog en door onze studie van erfgoed dat oorlog wil herdenken. We hopen ook dat iedereen die onze creatieve werkjes (familieverhalen, gedichten, foto’s, installaties) ziet, zich die waarheid over de oorlog zal herinneren en – nog meer – er even zal over nadenken.

Oorlog overdenken De vraag wat oorlog veroorzaakt en hoe oorlog kan vermeden worden daarentegen is niet eenduidig te beantwoorden. Er zijn vele theorieën en vele visies en die zijn onderwerp van discussie. Die discussie zelf is niet eenvoudig. Misschien passen hier – niet als echt besluit, maar eerder ter voorlopige afronding - de bedenkingen die de leerkracht aan de leerlingen meegaf aansluitend na hun gedachtenwisseling over de zin van vredeseducatie en over de discussietekst “Vrede door anders te gaan (samen)leven” (zie voorgaande pagina’s): Als mensen niet overeenkomen over filosofische theorieën, of nog erger, als ze geen zin of moed hebben erover te discussiëren, kan je nog niet zeggen dat die filosofische ideeën zinloos zijn. Wijsheid kan je vergelijken met zaadjes. Je kan daarbij denken aan de parabel van de zaaier zoals die in het evangelie voorkomt: een deel van het zaaigoed zal geen vruchten dragen omdat het op de weg, op de rotsen of tussen distels terecht komt, maar het zaaigoed dat in de goede grond valt brengt zeer veel vruchten voort. Ik denk dat het meeste zaad valt in vruchtbare bodem, zeker als ik denk aan jullie, de leerlingen met wie wij op deze school mogen werken. Je kan aan nog iets anders denken bij de vergelijking. Nadat de zaadjes zijn gezaaid, gebeurt er lange tijd niets, of toch niets dat de zaaier kan zien. Het opschieten van zaad vraagt zijn tijd. Dat is zoals het spreekwoord zegt: wijsheid komt niet vóór de jaren. Hegel, een zeer beroemd filosoof, ging nog verder; hij heeft ooit geschreven: de uil van Minerva vliegt slechts uit bij het invallen van de duisternis. De uil van Minerva, dat is de Latijnse naam voor de godin Athena, staat hier symbool voor de wijsheid. Wijsheid zou pas komen op het einde van een tijdperk. Dat is natuurlijk geen opbeurende gedachte: als de

202

duisternis invalt, is het redelijk laat om nog wijs te worden. Persoonlijk denk ik niet dat Hegel gelijk heeft, of toch niet in alle gevallen. Zoals al gezegd, dit alles gaat niet alleen op voor jongeren, je kan het ook toepassen op volwassenen. Filosofen zien soms een wijsheid in en verkondigen die, zoals een zaaier. Het kan soms lang duren eer de mensen de wijsheid van de filosoof gaan inzien, gaan toepassen, eer er dus vruchten zijn. Misschien zal het soms te laat zijn, maar niet altijd, dat is toch mijn overtuiging, anders zou het geen zin hebben je met dat “moeilijke” ding filosofie bezig te houden. Met jullie tekstjes rond filosoferen over oorlog en vrede, die volgens mij meer dan behoorlijk zijn, hebben jullie vele, interessante ideeën bijeen gebracht, die soms elkaar tegenspreken, dat is waar, maar dat is altijd zo bij filosofie. Er zit veel wijsheid tussen. Ik hoop dat ooit sommigen van jullie er zullen aan terugdenken, misschien alle teksten eens volledig lezen of herlezen. Ik hoop – en ik weet dat ik niet de enige ben die dit hoopt – dat hierbij de vrede een klein stapje dichterbij kan komen. Ik denk hierbij aan één van de mooiste gedichten die ik ken. Het is een gedicht van de Nederlandse dichter Remco Campert en het gaat over verzet. Je kan het toepassen op verzet tegen de oorlog, en ook op de inspanningen voor vrede en op de verandering van denken die daarvoor nodig is:

Verzet begint niet met grote woorden maar met kleine daden zoals storm met zacht geritsel in de tuin of de kat die de kolder in z'n kop krijgt zoals brede rivieren met een kleine bron verscholen in het woud zoals een vuurzee met dezelfde lucifer die de sigaret aansteekt zoals liefde met een blik een aanraking iets dat je opvalt in een stem jezelf een vraag stellen daarmee begint verzet en dan die vraag aan een ander stellen. (Remco Campert, uit Betere Tijden, 1970)

203

Te vroeg vernietigd, te jong gestorven… … nooit te veel herinnerd, nooit te wijs overdacht. Projectboek door de leerlingen 5 en 6 ASO (schooljaar 2008-2009) Met dank aan: De heer Xavier Van Tilborg (Dienst Notariaat van Min. van Defensie)

Het onderdeel rond filosofie kadert in het Project Een filosofische tuin, gesteund door:

204

Te vroeg vernietigd, te jong gestorven

Recommend Documents