TAST
TAST
CONCEPT dd 10-10-2012
GEHOOR
GEHOOR
ZICHT
ZICHT
ZINNENBEELD DO SMAAK
REUK
P+N Holt&Berg SMAAK
REUK
TAST GEHOOR
ZICHT
SMAAK
REUK
VOORAF Belangrijk onderdeel van het groentransferium P+N Holt&Berg is de bewegwijzering van A1 en provinciale invalswegen naar Holten als poort van Nationaal Park de Sallandse heuvelrug. De bewegwijzering brengt de bezoekers naar aantrekkelijke parkeerplekken waar de beleving van ‘de Holterberg’ direct begint. Holten en de berg worden fijner vertakt met elkaar verbonden over de Holter enk. Uitvergrote dikke stenen die de zintuigen prikkelen verleiden om ‘om te lopen’, het avontuur begint al op de enk. Voor het definitief ontwerp zijn tests gemaakt door Jobart. Voor twee keien is een apart traject gevolgd. TAST is ontwikkeld in samenwerking met ADS Ertner engineering. Voor het ontwerp van HOREN is advies ingewonnen bij Arno Eissens, akoestisch ingenieur bij TNO Delft. Het gehele ontwerp is besproken in twee sessies met vertegenwoordiging van bewoners, gebruikers en gemeente. Een tussenpresentatie is gegeven aan de raad van de Gemeente Rijssen Holten, van het toen nog niet technisch en financieel doorgerekende Voorlopig Ontwerp. De bijbehorende offerte voor uitvoering van ZINNENBEELD en ROUTESTENEN wordt apart als bijlage toegevoegd. Jeroen van Westen, 10 oktober 2012, Heeten
ZINNENBEELD iov Gemeente Rijssen-Holten ism Job Saltzherr - Jobart Mothership BV
OPDRACHT VERBINDEN
P+N Holt&Berg x ZINNENBEELD
Voorlopig Ontwerp
ZINNENBEELD is onderdeel van het voorstel voor een groentransferium voor het Nationaal Park Sallandse Heuvelrug (NPSH): P+N Holt&Berg. P+N staat analoog aan Park and Ride voor Park and Nature De eerste taak van het ZINNENBEELD is een schakel te zijn in de verbinding tussen dorp en NPSH. Dat begint vanuit het concept voor het groentransferium bij de A1 ZINNENBEELD anticipeert op de komst van P+N dorp ten zuid-westen van het station, achter De Biester. Het werk is dan ook niet alleen een ‘sterrenbeeld’ van keien op de enk waarop je je kunt oriënteren, maar vooral ook een uitbreiding van het netwerk van paden voor wandelaars en fietsers. Het wonen in het dorp, wonen op de berg of in recreactiewoningen worden door dit fijn vertakte netwerk voor langzaam beleven met elkaar verbonden. Keien en verfijnd netwerk van ZINNENBEELD krijgen pas hun volle waarde wanneer het spoor niet langer een barrière is, en het dorp open gekoppeld wordt aan de berg (haal de berg Holten in).
De periode van het VO is gestart met overleg met de Gemeente over technische eisen, veiligheidseisen, mogelijke locaties, vergunningen, en nadere randvoorwaarden als lopend onderzoek naar verkeersafwikkeling binnen het dorp, etc. De tweede stap is geweest om met inspirerende beelden en schaalmodellen met omwonenden (particulier, en vertegenwoordigend) en zakelijk (horeca, sport en recreatie) en /of inhoudelijk geïnteresseerden (natuur, NPSH, Gemeente) te praten over de keien. Met name de proefstukken overtuigen velen van de ‘echtheid’ = beeldende kracht van de keien.
Ontwerpproces Van schetsontwerp (SO) naar voorlopig ontwerp (VO) en nu naar een definitief ontwerp (DO). Tussen droom en daad staan regels wetten (en andere wensen), en dat is niet altijd een proces dat leidt tot compromissen, maar vaak ook tot beter nadenken over essenties en die (anders) realiseren.
A1 ESSENTIE
Lof der traagheid als motor voor een toekomst
• • • • • •
HERSTEL: haal de Berg het Dorp in parkeren re-combineren ruimte maken voor verdubbeling hart OW-verbinding dorps (=gescheiden) inpassen station als centrale poort tussen twee werelden verfijnen netwerk enk
Het SO is ontstaan tijdens de besloten prijsvraag uitgeschreven door Kunstenlab en Provincie. Een lokaal fenomeen, de Dikke Steen, is gekozen als beeldmerk voor de Holterberg. Het wordt ingezet om de aandacht te trekken en mensen te verleiden niet alleen hun ogen te gebruiken, maar eenmaal uit de auto, uit de snelheid van alle dag, te vertragen naar brede zintuiglijke waarneming: Zien, Horen, Ruiken, Proeven, Voelen. De aandacht wordt getrokken door uit de maat van wat bekend is te treden, door keien daar te plaatsen waar je ze niet al kent, verwacht. De maat is nader aangeduid als net zo veel keer groter dan de Dikke steen, als de Snelweg groter is dan de Toeristenweg. Als locaties werden twee locaties langs de A1 getekend (eerste afslag Holten vanuit oostelijke en eerste vanuit westelijke richting) en vijf keien op de berg. Vanaf de afslag begint de bewegwijzering met P+N Holt&Berg, later onderverdelend in dorp, enk (op termijn) en berg. Als afsluiting van het haalbaarheidsonderzoek dat door de Gemeente Rijssen Holten is uitgevoerd, is in november 2011 ZINNENBEELD –plus opgeleverd, als nadere toelichting van het schetsontwerp. Beeldend werd daar nog niets veranderd ten opzichte van het SO. Er werd in ZINNENBEELD plus aangegeven dat de keien beeldend en technisch nader uitgewerkt moeten worden in het traject naar DO. In ZINNENBEELD plus wordt uitgegaan van vijf keien op de enk, twee bij de A1 en twee bij belangrijke afslagen van de provinciale wegen: één bij de N-332 en één bij de N753 Bij deze vier stenen werden een aantal kanttekeningen gemaakt rondom zichtbaarheid, herkenbaarheid, veiligheid, maakbaarheid, en dat “te veel keien, de waarde van het beeld kan devalueren”. Op basis van ZINNENBEELD plus is door de Gemeente Rijssen Holten een aanvraag gedaan bij de Provincie om ZINNENBEELD verder uit te werken voor de vijf ZIN-stenen en 4 routekeien. Als basis voor de bijgesloten begroting werd de oorspronkelijke raming bij de inzending voor de prijsvraag gebruikt.
Holt&Berg
1 Belangrijke bevindingen: 1.1 Het plaatsen van stenen angs de A1 is niet onbespreekbaar voor RWS, mits de afstand minimaal 13 meter is tot de rijstroken. 1.2 Over plaatsing langs de N-wegen (nog) geen uitsluitsel van de Provincie 1.3 Het vergunningentraject wordt bekeken door de Gemeente (via Aveco de Bondt) 1.4 Bestemmingsplan wordt bekeken door de Gemeente (via Aveco de Bondt) 1.5 Als klimbaar object niet noodzakelijk onder het activiteitenbesluit, gewoon zien als een ‘boom’ 1.6 Als beklimbaar object, let op dat wat je kunt opklimmen, redelijk eenvoudig af moet kunnen 1.7 Als klimobject zullen ze een attractiewaarde hebben, maar de echte boulder sport is klein en ‘ongrijpbaar’ 1.8 Als klimobject op speelniveau zijn ze waardevol, maar daarvoor is interessant belangrijker dan hoog (gevaarlijk) 1.9 Als er vijf nieuwe keien in het gebied verschijnen, dan hoort daar een verhaal bij dat de bevolking helpt zich de keien eigen te maken. 1.10 Verfijning van het netwerk op de enk is vanuit de toeristische en lokaal recreatieve sfeer heel belangrijk, maar het is ook een landbouwgebied! 1.11 Vanuit de hoek natuur en landschap kwam de opmerking: Voor ons is de toegevoegde waarde van de keien het ‘aanzetten’ van de zintuigen, maar niet perse de grootte van de keien. Moeten ze allemaal GROOT? Met deze gedachten in de bagage is er een stand van zaken gepresenteerd aan de raad. Vroeger in het proces dan voor het proces wenselijk was, maar noodzakelijk in verband met besluiten over de begrotingspolitiek. Te vroeg in feite omdat er nog niet echt goed technisch, budgettair naar alles was gekeken, een stap die vaak aanleiding is om het ontwerp nog eens heel goed aan te kijken! Zo ook nu.
O O
Conclusies Ad 1.7 Boulderen is interessant, maar geen kritische factor in belevings- of zakelijk draagvlak van het werk: geen speerpunt, wel op die functie mede-ontwerpen Ad 1.9 Een verhaal voor de nieuwe keien mag de verbeelding aanzetten. Laten we starten met een verhaal bij oplevering en er een jaarlijkse wedstrijd van maken met publicatie in boekje, verkrijgbaar bij VVV en recreatieparken als prijs. Ad 1.10 Het landschap van de enk is mooi. Naar verwachting zal de landbouw er meer toeristisch van aard worden = minder mais: lager. Streven naar bescheidenheid in maat waar mogelijk. Dit kan door suggestief te werken, het kan lijken dat een enorme kei deels onder de grond zit.
ZINNENBEELD keien: enk als bestemming
paden: enk als verbinding
P+N: A1- Holten - NPSH
1:4
Voortgeduwd door het ijs liggen in de bouwgrond van de stuwwallen in oostelijk Nederland grote keien, of zoals ze in Holten worden genoemd: Dikke Stenen. In onze cultuur zijn ze benut als bouwmateriaal voor hunebedden, de grafmonumenten uit de steentijd, en ook daarna hebben ze lang hun mythische waarde behouden. Voor de boeren groeiden de keien uit de grond. Zij markeerden er de grenzen van hun land mee, fundeerden de boerderijen met stenen, maar wierpen ze ook op hopen in de hoek van hun akker. Ze zijn witgeschilderd wanneer ze links en rechts van de inrit liggen of het fietspad afscheiden van het zandpad. De keien zijn letterlijk markant: ze trekken de aandacht. Het is die kwaliteit die we uitvergroot inzetten om de zintuiglijke waarneming in te schakelen ter beleving van het landschap. De stenen worden vergroot naar maten die passen bij het idee dat de stuwende, splijtende kracht van de snelweg vergelijkbaar is met die van de gletsjer die de Holterberg vormde. Al langs de A1 vertellen bovenmaatse zwerfkeien dat er een spannend verhaal wacht in Holten. Vanaf de P+N velden verlokken keien de zintuigen wijd open te zetten. Door de stenen ‘te laden’ met bijzondere eigenschappen krijgen ze opnieuw de mythische waarde die ze dreigden te verliezen in de huidige vindplaatsen tussen fietspad en Intratuin. De vijf dikke stenen op de Holter Enk vormen samen een zinnenbeeld op aarde zoals een sterrenbeeld aan de hemel. De keien langs de snelweg bij de afslagen naar het Nationaal Park vormen samen met de zinstenen een ‘horizontaal baken’ ter vervanging van de verdwenen uitkijktoren van Loggers: objecten die uitnodigen tot dwalen over de enk, aanleiding voor avontuurlijk genieten en een nieuw sportevenement: ‘bouldering’ (=rotsklimmen zonder hulpmiddelen).
zinnenbeeld
Nederland nog weinig geëxperimenteerd is met kunstmatige rotsen en gebruik door klimmers. Zeker nog niet als onderdeel van de publieke ruimte: het landschap. De keien zijn door hun techniek en speciale gebruiksmogelijkheden kunstwerken die een betrouwbare beheerder nodig hebben, In het ontwerpproces is met mogelijke partners gesproken over partenrschap in exploitaie en beheer. Wat is groot? Groot is een relatief begrip wanneer de A1 en de enk met elkaar worden vergeleken. Keien waar je niet dicht bij kunt komen lijken kleiner dan keien waar je onder staat. Een kei in het A1 landschap is niet gauw te groot, op de enk blijken vijf grote keien te nadrukkelijk. Door van een kei alleen de top te laten zien kun je een heel grote kei suggereren. In het SchetsOntwerp dachten we aan grotere maten voor de keien dan na de verschillende overlegrondes. Tussen VO en DO zijn ook nog een aantal keien ‘in de grond gezakt’. Langs de A1 om meer grootte te suggereren, op de enk om niet overal te ver boven maaiveld op de voorgrond te treden. Technisch In het algemeen hoeven de keien niet gefundeerd te worden. Gelijkmatig verzakken is toegestaan. Ongelijkmatig verzakken is niet te verwachten op de zandgrond.
PROEFSTUKKEN ZINNENBEELD Iedere kei bevat elementen die maken dat de tijd (natuurlijke processen en gebruik) het (aanvankelijke herkenbare) artificiële van de kei overneemt:. Door toeslagen als turf, zaagsel, koemest, ijzervijlsel mee te spuiten en deels onder hoge druk uit te blazen ontstaat er een microklimaat met voeding waar korstmossen en andere organismen zich sneller op de kei kunnen ontwikkelen.
Defintief Ontwerp De dikke steen op de Smidsbelt te Holten is een echte zwerfsteen, een grote, maar niet groot genoeg. Het is ook een mooie, een echt ontmoetingspunt, maar niet een die de zintuigen aan zet. Je kunt er op klimmen, maar niet echt sportklimmen. Om de keien van het ZINNENBEELD groot, bijzonder, en bruikbaar te maken is het definitieve ontwerp tot stand gekomen in een samenwerking tussen verschillende partijen. Hoe bruikbaar? 1 het zijn gidsstenen die de verbinding tussen dorp en berg zwervend over de enk begeleidt. Iedere kei is zichtbaar vanaf minstens een van de andere keien van het zinnenbeeld. Mogelijke routes en locaties voor de keien zijn onderdeel geweest van nadere studie, waarbij andere ideeën uit de landschapsvisie Heerlijk Holten betrokken zijn. 2 het zijn keien die een zintuig direct aanspreken: een zintuig open stellen om de enk en het nationaal landschap Sallandse Heuvelrug te beleven! Dit heeft geleid tot onderzoek naar technische mogelijkheden en kosten, en ook tot overleg met de doelgroepen. 3 de keien zijn beklimbaar, op een veilige en tegelijkertijd uitdagende manier, zowel om op te klauteren en spelen voor kleine kinderen tot wedstrijdniveau voor topklimmers. Dit vraagt om goede input van mensen met ervaring in beklimbare buitentoestellen, klimmers en bouwers van kunststenen. Wat is bijzonder? De keien zijn kunstwerken, sterk door vorm en plaatsing in het landschap openen ze de ruimte van de enk en bewerkstelligen een ander niveau van waarneming. Vorm én huid spreken per ‘dikke steen’ één van de zintuigen in het bijzonder aan. Dit wordt versterkt door inzet van techniek, zodat bijvoorbeeld de kei van de TAST kan miniem bewegen, er zich water kan verzamelen in de kei van de SMAAK, een bijzondere geur kan opstijgen uit de REUK-kei, en de kei van het GEHOOR akoestisch een speciale beleving biedt., de kei van het ZICHT de blik richt. In het vooronderzoek voor het schetsontwerp is naar voren gekomen dat er in
De wens is om de TAST-steen echt verrassend te maken. Hier is fors over nagedacht in samenwerking met ADS Ertner constructeurs, met name constructief. De bedoeling is om de sensatie van “beweegt deze kei?!” mogelijk te maken, zo dat niet iemand die er naast, half onder of op zit door de beweging letterlijk geraakt kan worden. Er is rekening gehouden met dat er heel veel mensen tegelijkertijd op gaan staan die de beweging die ze vermoeden of ontdekt hebben maximaal willen uitbuiten, ook dan moet het geheel veilig zijn en blijven staan. De TAST steen is haalbaar en potentieel een echte ‘sensatie’! De ZICHT steen moet eenvoudiger te beklimmen zijn tot een hoogte dat je ook echt anders uitkijkt over de enk. Eenvoudiger betekent ook dat het makkelijker moet zijn om er ook weer af te klimmen/lopen. Eenvoudiger betekent ook dat er door jongere mensen, en door mensen die minder goed kunnen klimmen op en afgegaan wordt. Kortom, een duidelijke stop op veilige hoogte in de beklimbaarheid. De ZICHT steen hoeft niet vijf meter hoog te zijn om zichtbaar te zijn over heel de enk. Kleur en vorm en een hoogte van 3.5 m moet werken om ZICHT tot baken te maken. Slimmer modelleren maakt hem veiliger te beklimmen en duidelijker stop in beklimbaarheid voor de ‘leek’. GEHOOR is een zintuig dat heel veel betekent in de waarneming van een landschap, vooral van natuur. We willen dit echt even bewust maken. De door ons bedachte manier is doorgesproken met akoestisch expert Arno Eisses van TNO Delft mede dankzij een MKB-innovatiesubsidie. Hij geeft in zijn advies inzicht in te verwachten effecten van verschillende manieren van en maten in de uitvoering. Het GEHOOR kan worden aangesproken met een holte in de steen zoals die ook is gevonden in een natuurlijk zwerfkeitje. Volgens het TNO-onderzoek maakt perfectioneren van de holte tot een echte bolvorm met een diameter > 1 m de ervaring sterker. De opening waardoor je je hoofd in de holte kan brengen moet zo gekozen worden dat de bolvorm ook terug buigt = meer dan een halve bol. De fundering van deze uit het lood hangende kei vraagt extra aandacht. De maat van de kei is van belang bij de risico’s voor de balans. Door hem 10 % te verkleinen winnen we aan stabiliteit. Om de ervaring van de grootte dan te handhaven en de kei mooier op te nemen in het landschap moet de bodem iets gemodelleerd worden zo dat er meer ruimte on de holte is zonder dat dit een plek is waar water zich verzamelt.
Uitvoering De keien worden gemaakt door beton te spuiten op een ondergrond die is gespannen op een stalen frame. Het stalen frame kan in de werkplaats gemaakt worden en in delen getransporteerd naar de uiteindelijke locaties van de keien. Het spuitwerk kan op locatie plaatsvinden, of dicht bij. Dichtbij heeft het voordeel dat er in een omgeving gewerkt kan worden met stroom en water, maar het nadeel dat er transport en kraankosten bij komen voor objecten van fors formaat en gewicht (10M2 = 2500+kg). De TAST steen, ZICHT- en de GEHOORsteen zijn te groot voor normaal transport. We gaan dan ook uit van een centrale plek voor opslag en een verder ieder kei op de uiteindelijke locatie zelf te maken. Dit is anders voor de routestenen. We verwachten geen toestemming te krijgen voor wekenlange werkzaamheden langs de weg vanwege gevaar door afleiding weggebruikers, maar ook voor betonspetters. Werken langs de weg zou vragen om uitgebreide ombouw en andere voorzieningen. Voor de A1 keien gaan we uit van maken op een andere locatie en ‘nachtelijk’ plaatsen (met toestemming) vanaf de uitrit met telescoopkraan. Het ontwerp moet hierop qua maat en gewicht passend zijn met de technische mogelijkheid (=betaalbaarheid) van de kraan. In de begroting is geen post opgenomen voor eventuele extra kosten om een afrit tijdelijk af te sluiten voor werkzaamheden plaatsing Routestenen.
Produktie ZB • 3 a 4 weken in de werkplaats. • 6 a 7 weken op locatie + zetten • 1 week na lopen en kleuren stenen
BEELDEND ONDERZOEK MATEN en VERHOUDINGEN ZINNENBEELD en ROUTESTENEN
GROENTRANSFERIUM HOLTEN
P+N: ROUTESTENEN
GROENTRANSFERIUM HOLTEN
P+N: ROUTESTENEN
hoogte 2,20m breedte 3,35m lengte 4 m afsprong 0,50m opp 25 m2
Beeldend De maat van de A1 is gigantisch. Je kunt het niet winnen van de A1 in maat van de kei. Signaalfunctie en suggestie zijn belangrijk. Denk over een ophoging van de grond waar de top van een –kennelijk- enorme kei uitsteekt.
O
ROUTESTENEN N322
X ?
O
hoogte 2,10m breedte 3,80m lengte 4m afsprong 0,75m opp 30 m2
O
O
Langs de N-wegen is het vooral de visuele ruis die ons doet afvragen hoe je hier mee om moet gaan. De vraag rees of je wel een kei moet willen bij deze afslagen. We hebben zorgvuldig gekeken naar de beste plek voor de N-weg-routestenen. In de nadere uitwerking kwamen de vragen of het hier wel kan. • De visuele ruis is enorm, zonder het gevoel van geheim en stilte dat hoort bij de dikke steen. • De kei wordt in de wereld van rotondes, kunst, borden, reclame opgenomen en devalueert in waarde. • Praktisch is een overweging: als de attractiewaarde groot is, dan zijn het toch gevaarlijke plekken om te bereiken en te zijn. Willen we dit?
X ?
Voorlopig is onze conclusie nee: Vertrouw voor het contact tussen A1 en NPSH op de bebording van P+N Holt&Berg = het kernconcept van het groentransferium.
O
X ?
ROUTESTENEN N350
O
13
280 m2
ROUTESTENEN A1
ROUTESTEEN A1 HOLTEN WEST hoogte 1.40m breedte 3m lengte 4.20 opp 20m2 grondwerk hxlxb = 1.20 x 12 x 10m ongeveer 40 m3 13
280 m2 opp zoekgebied
1 O
13
400 m2
ROUTESTENEN A1
ROUTESTEEN A1 HOLTEN OOST 13
hoogte 2m breedte max 2.80m lengte 4.30 opp 25m2
opp zoekgebied 400 m2
grondwerk hxlxb = 1.50 x 12 x 8m ongeveer 40 m3
2 O
GROENTRANSFERIUM HOLTEN
P+N: ZINNENBEELD
ZINNENBEELD - holterenk - NIEUWE PADEN - opties voor locaties
REUK H 1.20 B 2.00-2.50 L 3.50m afsprong 0.50 OPP <16M2
SMAAK H 1.00 B -2.50 L 4.00m afsprong 0 OPP 10-13 M2
TAST H 2.60 B/L 3.10-3.60m afsprong 1 OPP 30M2
ZICHT H 3.50 B 2.70 L 3.20m afsprong 0.50 OPP 28 M2
GEHOOR H -2.30 B 2.20-2.50 L max 4.80 afsprong 0 OPP 30 M2
transportabel, gewicht
transportabel, gewicht
op locatie vervaardigen ivm fundatie?
transportabel?
op locatie vervaardigen ivm fundatie?
TOTAAL 116 M2
REUK H 1.20 B 2.00-2.50 L 3.50m afsprong 0.50 OPP <16M2
SMAAK H 1.00 B -2.50 L 4.00m afsprong 0 OPP 10-13 M2
transportabel, gewicht
transportabel, gewicht
REUK
SMAAK
Holtes in de steen, in principe jaarlijks te
Zout kristallen in het beton?
vullen met geurende houtsnippers.
IJzersporen in het beton?
De steen plaatsen in een bloemrijke
Lik de steen!
weide
Een huid vol ‘papillen’ Kleine holtes die water bewaren
BEWEGING Bij beklimmen vvan de TASTsteen zal deze soms net even bewegen. Is het wel gebeurt of voel je dat nu verkeerds, maar je verplaatst jezelf op de steen en even later weer. Maar zo weinig. De steen is opgehangen en heeft acht kantelpunten met minieme uitslag. Deze kwaliteit maakt het noodzakelijk om TAST goed te funderen. In verband hiermee moet worden gekeken naar de archeologische waardenkaart TAST Gletsjerkrassen - sporen: RUW- onder _ GLAD -boven De HUID voelt de steen, De STEEN voelt de HUID turf in de toplaag meegespoten: RUW -> MOS Hangen aan de steen die BEWEEGT: kanteling (miniem)
ADVIES ir Arno Eisses, citaat
GEHOOR H -2.30 B 2.20-2.50 L max 4.80 afsprong 0 OPP 30 M2 op locatie te vervaardigen ivm fundering en afmetingen
HOLTE Al vanaf een afstand is te zien dat de GEHOORsteen uit balans staat, hij zou moeten vallen. Daarom moet ook deze kei gefundeerd worden met een contragewicht. Omdat de kei zelf hol is kan dat relatief simpel. Dichter bij de kei zie je dat je als volwassene onder de steen rechtop kunt staan, en dan steekt je hoofd in een holte. Kinderen kunnen worden opgetild. In die holte klinkt de wereld en je eigen stem anders.
HOREN Weer KAATSEN net in het bos of aan de rand op losse grond iets verdiept onder holte buitenhuid lichter en ruwer holte buigt terug (houdt geluid binnen de koepelvorm) koepelvorm glad en donker
Mogelijke effecten op het gehoor Er zijn grofweg vijf effecten op het gehoor denkbaar: stilte, echo, versterking, resonantie en nagalm. Stilte kan het beste worden bereikt met toepassing van geluidabsorberend materiaal in de holte van de steen. Omdat dit niet past in de opzet van het ontwerp, wordt dit niet verder uitgewerkt. Echo is een duidelijke reflectie van geluid, die voor het gehoor later komt dan het niet gereflecteerde geluid. Hiervoor moet het gereflecteerde geluid een weg met een minimale lengte afleggen, omdat de reflectie anders te vroeg komt en niet als echo wordt waargenomen. De voor echo benodigde lengte van de weg via reflectie is moeilijk in te passen in een object waarvan de grootste afmeting niet meer is dan enkele meters. Versterking van een geluidbron kan worden bereikt door ervoor te zorgen dat het geluid dat de bron produceert via verschillende reflectiepaden de ontvanger kan bereiken. Bij een holle ruimte in de vorm van een halve bol gebeurt dit wanneer de bron en de ontvanger zich in het middelpunt van de bol bevinden, zoals in figuur 2. Als er geen kunstmatige bron wordt gebruikt, ligt het stemgeluid van de persoon die zijn hoofd in het middelpunt plaatst als geluidbron voor de hand. Die persoon zal zijn eigen stem dan versterkt waarnemen. Deze versterking is niet sterk afhankelijk van de frequentie van het geluid, dus treedt op in een breed bereik van toonhoogte. Bij resonantie voelt de waarnemer dat er bij een bepaalde toonhoogte (extra) versterking optreedt. Dit gebeurt als de afmeting van de ruimte past bij de frequentie (toonhoogte) van het geluid. Ook voor dit effect is een bolvorm geschikt, maar een extra voorwaarde is dat meer dan een halve bol wordt gemaakt, zoals de ‘driekwart bol’ in figuur 3. Van nagalm is men gewend dat het optreedt in een grote ruimte, zoals een kerk. Een waarnemer zal verrast zijn wanneer nagalm optreedt in een veel kleinere ruimte. Een mogelijkheid om nagalm te realiseren met de gehoorsteen is geschetst in figuur 4. De relatief kleine holte waarin de waarnemer zijn hoofd steekt, staat in verbinding met een grotere ruimte. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de lege ruimte die toch al in de steen aanwezig is. Randvoorwaarden Voor versterking is het gewenst dat de holle ruimte een deel vormt van een de binnenkant van het oppervlak van een bol. Naar verwachting zal er bij een halve bol al een merkbaar effect optreden en naar mate de bol verder wordt ontsloten, zal het effect groter zijn. De diameter van de bol moet niet te klein zijn (> 1 meter), maar is verder niet kritisch. Versterking kan gecombineerd worden met resonantie bij bepaalde frequenties als meer dan een halve bol wordt ontsloten. De grootte van de diameter bepaalt de laagste frequentie waarbij resonantie optreedt, de zogenoemde eerste eigenfrequentie. Bij een diameter van 1,5 meter is dit ongeveer 230 Hz. (Er is enige variatie afhankelijk van de temperatuur.) De tweede, derde en verdere eigenfrequenties zijn een veelvoud van de eerste, dus de ruimte zal ook resoneren bij 460, 690 en 920 Hz. Natuurlijk is het mogelijk om de diameter af te stemmen op een bepaalde frequentie, zoals die van een stemvork (440 Hz). De waarnemer kan geluid met een dominante frequentie zelf opwekken door te zingen of fluiten en ervaren dat bij bepaalde toonhoogten resonantie optreedt. Voor het effect van nagalm is een ander soort ontwerp nodig (figuur 4), waarbij de vorm van de ruimte niet kritisch is. Hier geldt dat het effect sterker zal zijn naarmate de ruimte groter is en de opening naar de ruimte kleiner is. Naar verwachting is een duidelijk effect al merkbaar bij een volume in de orde van acht kubieke meter.
GELUID
TAST
ZICHT H 3.50 B 2.70 L 3.20m afsprong 0.50 OPP 28 M2 transportabel?
HALF VERHARD FIETSPAD OVER DE ENK ZICHT Nat - droog = kleurverschil, ZIEN en niet ZIEN ZICHT (baken) UITZICHT (toren)
(1 ‘etage’ klimmend makkelijk te bereiken, 2e voor gevorderden die er ook af kunnen komen)
ZICHT
AANAARDEN
INZAAIEN
Op de bovenaanzichten is zichtbaar hoe iedere zinsteen even een echt eigen plek krijgt op de enk. Met miniem reliëfverschil wordt de locatie gemarkeerd. Afhankelijk van de uiteindelijke locatie en hoe die aansluit op paden en omliggende velden, wordt bepaald hoe de aanaarding van de kei wordt ingezaaid.
TAST
GELUID
ZICHT
SMAAK
GEUR
HET ZINNENBEELD IS ZO OPGESTELD DAT JE VANUIT IEDERE LOCATIE ZEKER TWEE ANDERE KEIEN KUNT ZIEN, ZODAT ER EEN ROUTE TE KIEZEN VALT
ZINNENBEELD
EEN STEEN WEET DE WEG NIET Het verhaal van de DIKKE STEEN is het altijd waard om verteld te worden, de Holtenaren zijn er mee opgegroeid. Met de komst van zeven nieuwe DIKKE STENEN moeten er nieuwe verhalen verteld worden. De nieuwe stenen zijn bedoeld om beter waar te nemen, om als nieuw waar te nemen, steeds als je even uit de haast van de dag stapt, de berg in. Nog voor de keien gebouwd worden mag het eerste verhaal rond gaan, het is geschreven door Miek Zwamborn. Als je het leest, of hoort dan begrijp je dat het verhaal geen eindpunt is, het vraagt aan de lezer om naar buiten te gaan, aan stenen de weg te vragen, om zelf verhalen te verzinnen bij grote stenen, bij prachtige landschappen. Het ZINNENBEELD is geen kunstwerk van 7 keien, maar een netwerk van paden, en een noaberschap aan belevingen, een feuilleton aan verhalen. Het zou mooi zijn als uit die verhalen er jaarlijks een verschijnt in een klein boekje dat bewoners en gasten van buiten kunnen verkrijgen bij VVV, hotel, camping, boekhandel, bungalowpark, fietsverhuurder, restaurant, lunchroom,
TAST GEHOOR
ZICHT
SMAAK
REUK
