3 In 1292 schreef Marco Polo al lovend over de tapijten uit Konya. Ook in de eeuwen daarna bleef de stad een belangrijk centrum van tapijtproductie. De regio was vermaard om haar kwalitatief goede wol. Dit florale tapijt met het centrale medaillon en de langwerpige, omgebogen blaadjes, vertoont Perzische invloeden.
Tapijt; wol, katoen; Turkije (Konya); begin 17de eeuw
1 Van dit tapijt bestaat een pendant in het Österreichisches Museum für angewandte Kunst in Wenen. Beide tapijten stammen uit het bezit van de Habsburgse keizerlijke familie. Zeer waarschijnlijk zijn de tapijten kort na vervaardiging, dus nog in de 17de eeuw, naar Europa verscheept. Dit indrukwekkende tapijt is versierd met rijen bloemenboeketten in vazen. Oorspronkelijk was de hoofdkleur van dit tapijt groen, maar die is door blootstelling aan het licht verschoten tot blauw. Het ziet er nu dus heel anders uit.
Vazentapijt; wol, katoen; Iran (Isfahan); 17de eeuw
5 Dit tapijt getuigt wel op een heel bijzondere manier van de contacten tussen de islamitische wereld en Europa. In de vier hoeken van dit tapijt zien we namelijk mannen in scheepjes afgebeeld. Vermoedelijk moeten ze Portugezen voorstellen, die al in de 16de eeuw handel dreven met Iran, India en het Verre Oosten. Vandaar dat deze tapijten bekend staan onder de naam ‘Portugese tapijten’, terwijl ze gemaakt zijn in Zuid-Iran of Noord-India.
‘Portugees tapijt’; wol; Zuid-Iran of Noord-India; begin 17de eeuw
10 Deze kostbare zijden tapijten met goud- en zilverdraad werden gemaakt in de keizerlijke ateliers van Isfahan. Ze werden als luxe relatiegeschenken aan Europese vorsten cadeau gedaan. De Poolse koning Sigismund Vasa III bestelde in 1602 verschillende van dit soort tapijten met het Poolse wapen erin voor het huwelijk van zijn dochter. In 1878 waren dergelijke stukken te zien op de Wereldtentoonstelling in Parijs. Daar werden ze bekend bij een groter publiek onder de naam ‘Poolse tapijten’.
‘Pools tapijt’; zijde, zilver- en gouddraad, katoen; Iran (Isfahan); begin 17de eeuw
9 Dit ‘Poolse tapijt’ is kleiner dan het andere exemplaar in de tentoonstelling. Deze kleinere tapijten werden vaak in paren gemaakt. Kenmerkend voor deze tapijten zijn de dunne banden die het middenveld in cartouches verdelen en de versieringen van ranken met bladmotieven, lotusbloemen en rozetten afgewisseld met wolkenbanden. Wellicht is dit een van de tapijten die de Poolse koning Sigismund Vasa III in 1602 in Isfahan bestelde.
‘Pools tapijt’; zijde, zilver- en gouddraad, katoen; Iran (Isfahan); eerste helft 17de eeuw
2 Dit oosterse tapijt staat bekend onder de naam ‘Ster-Ushak’ of ‘Stermedaillonkleed’. De compositie met sterren op assen op een rode grond is kenmerkend voor de meer volkse tapijten uit Anatolië. Deze vertonen hoekiger patronen en minder arabesken (gestileerde bladrankmotieven).
‘Ster-Ushak’; wol; West-Turkije; 17de eeuw
4 De VOC had verschillende kantoren in Iran. Kostbare stoffen en tapijten vormden een belangrijk onderdeel van de handel met dat land. Hier zien we de aankomst van een VOCgezantschap in Bandar Abbas, een Iraanse havenstad aan de Perzische Golf. De leider, Johan Cunaeus, moest proberen gunstige handelsvoorwaarden te verkrijgen. Op het schilderij draagt Cunaeus een kostbare goudkleurige mantel, vermoedelijk een geschenk van de Sjah (Perzische koning).
Jan Baptist Weenix; De Nederlandse ambassade naar Isfahan in 1651-52 onder leiding van Johannes Cunaeus; olieverf op doek; ca. 1658-59
6 Op de voorgrond zien we een tapijtweverij. De verschillende stadia van de tapijtproductie zijn duidelijk herkenbaar. Mannen scheren schapen, wol wordt geverfd, mensen werken aan een weefgetouw en weer anderen tonen klanten het eindproduct. Op de achtergrond ligt de stad Ankara. Een karavaan trekt voorbij. Dit schilderij is afkomstig van de Directie van de Levantsche handel. Daarvoor is het vermoedelijk in het bezit geweest van een Nederlandse koopman die handelde in tapijten.
Anonieme kunstenaar (Armeens?); Gezicht op Ankara; olieverf op doek; 18de eeuw
8 Thomas Hees onderhandelde namens de Republiek der Nederlanden met Noord-Afrikaanse kapers over de vrijlating van christenslaven. Hees heeft zich omringd met oosterse souvenirs. Op de grond en op de tafel liggen fraaie tapijten. Op de tafel zien we verder een atlas met een kaart van Noord-Afrika en een brieventas, die hiernaast in de vitrine ligt. Aan de muur hangen wapens, waaronder twee zwaarden die lijken op de Algerijnse zwaarden van Michiel de Ruyter elders in deze tentoonstelling.
Michiel van Musscher; Thomas Hees, resident en commissaris der Staten Generaal bij de regeringen te Algiers, Tunis en Tripolis, met zijn neven Jan en Andries Hees en een bediende; olieverf op doek; 1687 (Bruikleen van het Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis)
17 Deze tegeltableaus zijn afkomstig uit het Tunesisch paviljoen op de Wereldtentoonstelling van 1883 in Amsterdam. Ze werden gemaakt in al-Qallaline, de pottenbakkerswijk van Tunis. Ze vertegenwoordigen twee belangrijke ornamentstijlen binnen de islamitische wereld: abstracte geometrische patronen en floraal/vegetatieve decoraties. Het geometrische paneel vertoont invloeden uit Moors Spanje. Het tableau met de vaas met bloemen combineert Osmaanse en ZuidEuropese tradities. De Arabische tekst aan de bovenzijde luidt: Gemaakt in al-Qallaline in Tunis voor de wereldtentoonstelling in Amsterdam in 1883.
Twee tegeltableaus voor de Wereldtentoonstelling in Amsterdam; aardewerk, tinglazuur; Tunesië; 1883
18 Geometrische patronen kennen we uit het hele islamitische cultuurgebied. Het bekendst zijn wel de geometrische decoraties uit Moors Spanje, zoals de kleurrijke mozaïeken uit het Alhambra in Granada. Die traditie bleef in Spanje bestaan nadat de islamitische heersers waren verdreven. Deze stijl wordt Mudéjar genoemd. Dit tableau is daarvan een goed voorbeeld. Het is vermoedelijk gemaakt in de 15de eeuw in het christelijke Toledo, maar het motief met gestileerde vijgenbladeren (later ook hanenpootmotief genoemd) stamt uit de islamitische traditie. Bij een vroege restauratie zijn de tegels niet correct geplaatst: het motief loopt nu niet meer door.
Tegeltableau met geometrisch patroon; aardewerk (cuerda seca); Spanje (Toledo?); 15de eeuw (Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt)
19 Dit tegelveld laat goed zien hoe de ster- en kruistegels samen een groter geometrisch patroon vormen.
Tegelveld met ster- en kruistegels; kwarts-fritgoed, turkoois en kobalt alkaliglazuur; Iran; 1250-1325 (Schenking/legaat van de heer en mevrouw Oosterbaan-Lugt, Heemstede)
20 Deze ster- en kruistegels sierden ooit de binnen- en buitenkant van gebouwen, zoals paleizen en moskeeën. Ze maakten onderdeel uit van grotere geometrische patronen. De individuele tegels zijn versierd met teksten, florale motieven en dier- en mensfiguren. Deze tegels werden gemaakt in Iran tijdens de heerschappij van de Mongoolse Ilkhaniden (1256-1353). Tijdens hun regeerperiode was de Chinese invloed op de Iraanse kunst erg groot. Dat is bijvoorbeeld te zien aan de stertegel met lotusbloemen in goud op een blauwe achtergrond, of het motief van het fabeldier Phoenix op een lustertegel.
Ster- en kruistegels; kwarts-fritgoed; Iran; 1250-1325 (Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt; Bruikleen van de Vereniging van Vrienden der Aziatische Kunst; Schenking/legaat van de heer en mevrouw Oosterbaan-Lugt, Heemstede)
58 Deze miniatuur komt uit een handschrift van Nizami’s Khamsa over Perzische helden. De oersterke beeldhouwer Farhad draagt zijn grote liefde, de prinses Shirin, en haar paard omdat zij te moe zijn om verder te lopen. Links zien we het kanaal dat Farhad voor haar aanlegde om geitenmelk van de bergweiden naar haar paleis te voeren.
Farhad draagt Shirin en haar paard; gouache, inkt en goud op papier; Iran; vroeg 16de eeuw (Bruikleen van de Vereniging van Vrienden der Aziatische Kunst)
59 Prins Khusraw komt aanrijden en ziet zijn toekomstige vrouw Shirin, terwijl zij onderweg een bad neemt in een poel. Het is een van de beroemdste erotische scènes uit de Perzische schilderkunst. In de tekst zijn uitsparingen gemaakt waar de pagina’s kunnen worden omgeslagen. Zo blijft de kwetsbare inkt van tekst en miniaturen gespaard van vingerafdrukken.
Khusraw bespiedt Shirin tijdens het baden; gouache, inkt en goud op papier; Iran; vroeg 16de eeuw (Bruikleen van de Vereniging van Vrienden der Aziatische Kunst)
60 Het verhaal van Jozef en het verhaal van het offer van Ibrahim (hiernaast afgebeeld) komen zowel in de Bijbel, de Koran als in verscheidene Perzische gedichten voor. Hier zien we Jozef halfnaakt op een rots onderin een put zitten. De mannen van de karavaan die een touw laten zakken hebben allemaal verschillende gelaatsuitdrukkingen. Een van hen heeft een vinger in zijn mond als teken van verbazing.
Malik redt Jozef uit de put; gouache en goud op papier; Iran; 16de eeuw (Schenking van de heer P. Formijne, Amsterdam)
61 Ibrahim (Abraham) staat met het mes in zijn hand klaar om Ismael te offeren. Volgens de islamitische traditie werd Ibrahim immers opgedragen om niet Izaak, maar zijn andere zoon, Ismael, te offeren. Engelen komen aanvliegen om de jongen te redden. Het gezicht van Ibrahim, aartsvader van de drie grote monotheïstische godsdiensten en een van de profeten van de Islam, is bedekt door een sluier. Zo was het mogelijk om ook heilige figuren af te beelden. Volgens de traditie vond dit offer plaats op de plek van de Rotskoepel te Jeruzalem. Waarschijnlijk is de grond daarom met bladgoud gekleurd.
Het offer van Ibrahim; gouache en goud op papier; Iran; 16de eeuw (Schenking van de heer P. Formijne, Amsterdam)
62 Het tragische liefdesverhaal van Laila en Majnun is vaak geïllustreerd in de islamitische kunst. Majnun, gek van liefdesverdriet, heeft zich in de woestijn tussen de dieren teruggetrokken. Hert en luipaard, normaal aartsvijanden, liggen vredig samen aan zijn voeten. Zijn oom Salim probeert hem over te halen naar huis terug te keren. In de blauwe rotsen boven en onder Salim zijn fantastische dierenkoppen verstopt.
Salim bezoekt Majnun in de woestijn; gouache en goud op papier; Iran; 16de eeuw (Bruikleen van de Vereniging van Vrienden der Aziatische Kunst)
63 Majnuns uitgemergelde naakte lijf is in sterk contrast met de prachtige kledij van Laila en haar entourage. Ook de rijk gedetailleerde tent en de weelderige vegetatie zijn ver verwijderd van het leven dat Majnun in de woestijn leidt. Het zilveren beekje is door oxidatie zwart geworden.
Majnun bezoekt Laila in haar tent; gouache en goud op papier; Iran; 16de eeuw, waarschijnlijk 1524 (Bruikleen van de Vereniging van Vrienden der Aziatische Kunst)
64 In dit verhaal uit het koningsdicht, de Shahnameh van Firdawsi, dat speelt in pre-islamitisch Iran, redt het slimme paard Raksh zijn meester Rustam. Alle actie vindt plaats buiten de marges van de miniatuur, waar Raksh met een woeste leeuw vecht, terwijl Rustam rustig verder slaapt. De rand van de miniatuur is rijk versierd met dieren en planten in bladgoud.
Raksh doodt een leeuw; gouache en goud op papier; Iran; 16de eeuw (Schenking van de heer P. Formijne, Amsterdam)
65 Kesu Das was een van de kunstenaars aan het hof van keizer Akbar (1556-1605) die openstonden voor westerse invloeden. Dit portret van een Romeinse held gaat terug op prenten van Romeinse helden door de Nederlandse kunstenaar Hendrick Goltzius. Dankzij de Portugese Jezuïeten waren Europese prenten bekend aan het hof van Akbar. De westerse invloed is zichtbaar in de beweeglijke houding en de plooienval.
Toegeschreven aan Kesu Das; Romeinse held; gouache op papier; Mogol-India; ca. 1590-1595
66 De stalknecht probeert zijn hand uit de mond van het paard te bevrijden. Dergelijke portretten van paarden en stalknechten zouden in India geïntroduceerd zijn door een Iraanse kunstenaar. Vanaf het eind van de 16de eeuw vormden ze een apart genre in de Mogol-kunst. Het zeer verfijnd weergegeven paard gaat terug op de Iraanse miniatuurkunst, terwijl de plastische plooienval van de kleding van de stalknecht Europese invloed verraadt.
Stalknecht met paard; gouache en goud op papier; Mogol-India; ca. 1600-1625
67 Keizer Jahangir (1605-1627) gaf zijn hofschilder Nanha opdracht een nauwkeurige kopie te maken van een miniatuur van twee vechtende kamelen door de beroemde Iraanse kunstenaar Bihzad (1450-1535). Het motief bleef populair in de Mogolateliers. Dit is een iets latere variant van de vechtende kamelen.
Vechtende kamelen; gouache op papier; Mogol-India; eind 17de eeuw
68 Het dierenrepertoire van de Mogolkunstenaars was veel uitgebreider dan de bekende paarden, kamelen en olifanten. Hier zien we bijvoorbeeld een koppel eenden; de ene zwemt in het water, de ander staat op de oever. De planten aan de waterkant, waaronder links een Lis, zijn heel nauwkeurig weergegeven. De Perzische verzen boven de afbeelding hebben geen betrekking op het onderwerp van de tekening.
Een koppel eenden; gouache en goud op papier; Mogol-India; midden 17de eeuw
69 Kunstenaars uit de streek rond Golconda, in de Deccan-regio in Midden-India, specialiseerden zich in het maken van albums met portretten van de belangrijkste personen uit hun eigen streek en het naburige Mogolrijk. Deze albums waren zeer in trek bij de Nederlanders, die een eigen VOCkantoor in Golconda hadden. Series met heerserportretten sloten goed aan bij de Europese verzameltraditie. Ook dit portret heeft ooit deel uitgemaakt van een Nederlandse collectie, getuige het opschrift in Perzisch en Nederlands.
Portret van Muhammad Amin Khan; gouache en goud op papier; Golconda; ca. 1680
70 Het aureool rond het hoofd van de sultan verwijst naar zijn koninklijke status. Ook dit blad behoorde ooit tot een album met vorstenportretten uit het bezit van een Nederlandse verzamelaar. Achterop staan in 17de-eeuws Nederlands enkele wetenswaardigheden over deze vorst genoteerd: No. 5 Sultaan adilsja; den rechtvaardigen vorst de welke, omdat hij tot de noodzakelijke werken des huwelx onbequaam, van zijn vrouw in den harram elendig met stokken en knuppels [werd] geslagen, en eijndelijk uijt haar last door enen kaffer Chan Chana om ’t leven gebragt is. De seste der Visiapoerse koningen.
Sultan Muhammead Adil Sjah; gouache en goud op papier; Bijapur; ca. 1685
21
Bouwelement met rozetversiering; basalt; Palestina; ca. 63 v.Chr.-640 n.Chr.
22
Pilasterkapiteel met acanthusmotief; marmer; Griekenland; ca. 2de eeuw n.Chr.
