T AS K Kosmopolitisme en verantwoordelijkheid. 1 juni. mr. Wiet Pot, directeur/mede-eigenaar van de Amsterdamse aandelen- en derivatenhandelaar IMC. Financiële crises zijn een fenomeen van alle eeuwen, maar de toenemende mate waarin banken en markten met elkaar zijn verbonden is iets van onze tijd. Dit maakt ons des te gevoeliger voor financieel leed. Sinds 2008 is het vertrouwen weggeëbd uit de economie en begon in het Westen de strijd tussen Wall Street en Main Street, tussen marktfundamentalisten en nationaliseerders. De ongewisse toekomst zit dan ook vol met vragen. Keert de groei terug en zal dat dan wel overal op de wereld het geval zijn? Wat is de ethische dimensie van het ontstaan van de kredietcrisis en mondiale recessie? Zal er een nieuw economisch systeem of model ontstaan dat als voorbeeld dient voor de hele wereld?
Opdracht 1 Klik op de link
In 60 seconden uitgelegd. http://www.youtube.com/watch?
Wat zijn assets? http:// www.youtube.com/
1
Noteer in je notitieboek je aantekeningen, de vragen die je aan Wiet Pot wil stellen en de opmerkingen die je wil maken.
T AS K
Opdracht 2 Lees de blog van Joris Luijendijk. Derivaten voor muppets en beantwoord de vragen. Journalist en antropoloog Joris Luyendijk schrijft elke donderdag over de financiële sector. Zie ook zijn blog bij The Guardian, waarop Luyendijk verslag doet van het leven in de financiële wereld van Londen.//www.nrc.nl/joris/2012/08/23/derivaten-voor-muppets/
Derivaten voor muppets
Hoe denk jij over de rechtvaardigheid van dit leensysteem?
Hoe denk jij over de rechtvaardigheid van de normen en waarden van deze handelaar? Wat is volgens velen de menselijke natuur? ✴Herken je die? ✴Hoe denk jij erover? Welke normen en waarden zouden moeten gelden om ander - juist(?) gedrag - op te roepen?
ʻDerivaten zijn als nucleaire technologie”, zegt hij. „Je kunt er bijzonder waardevolle dingen mee doen. Je kunt er ook een massavernietigingswapen mee maken.” ʻUnsophisticated investeerdersʼ kon je best belazeren We treffen elkaar voor een duurzame sandwich in Londens eerste ʻgroene fastfoodrestaurantʼ. Hij is eind dertig, een ontspannen ogende en precies formulerende man, geboren en getogen op het Europese vasteland, inmiddels vergroeid met Londen. Een aantal jaren lang ontwierp hij voor een grote bank de complexe derivaten die ʻgestructureerde productenʼ heten. Ze worden door multinationals gebruikt om belastingen te ontlopen, maar ook door pensioenfondsen om risicoʼs af te dekken. In goede jaren verdiende hij een half miljoen pond, in mindere tijden een kwart. „Een derivaat in simpelste vorm”, zegt hij, „is een boer die geen idee heeft hoe zijn oogst gaat worden, maar die een ton nodig heeft om te kunnen zaaien. Misschien wordt de oogst fantastisch, misschien gaat ie helemaal verloren. Probeer jij als boer maar eens een ton te lenen bij de bank. Maar nu koopt de boer een derivaat waarbij zijn ʻtegenpartijʼ vastlegt 120.000 pond te betalen voor de oogst. Als de oogst beroerd is, krijgt de boer nog steeds die 120.000 en verliest de tegenpartij. Als de oogst geweldig is, verdient de tegenpartij geld. Hoe dan ook heeft de boer zijn oogst gefinancierd.” Dit is het klassieke voorbeeld van een maatschappelijk nuttig derivaat; je elimineert een element van onzekerheid. De andere kant van de medaille is dat derivaten vaak complex en duur zijn, dus zijn het vooral de agro-giganten die er gebruik van maken.” Eerder dit jaar beschuldigde een derivatenbankier bij Goldman Sachs zijn bazen ervan dat deze spraken over klanten als ʻmuppetsʼ die je best kon belazeren. Ik vroeg daarna een vijftal bankiers in derivatenhandel wie die ʻmuppetsʼ konden zijn, en ze zeiden unaniem: ʻunsophisticated investeerders.ʼ Concreet: ʻeen of andere gast bij een Belgische bank.ʼ Of: ʻeen gemeente ergens in Zweden.ʼ Misbruik gaat terug op de normen en waarden in een organisatie, zegt mijn derivatenbouwer van vandaag. „Als jij je product aan een klant kunt verkopen voor dubbel zoveel, doe je dat dan? Ik zou zeggen, in het zakenleven mag dat, op voorwaarde dat je klant voldoende informatie krijgt. Dat is een essentieel punt rond complexe derivaten. Je moet de kleine lettertjes lezen en als je ze niet snapt, moet je een advocaat inhuren die het je uitlegt. Wie dat niet doet, is een muppet.” Hij weet dat veel mensen zeggen dat de cultuur in de financiële sector simpelweg de menselijke natuur weerspiegelt. „Je zou kunnen zeggen dat het bankwezen als profvoetbal is. Je laten vallen voor een penalty. De scheidsrechter onder druk zetten met een scheldpartij. Zelf proberen te scoren ook al staat je ploeggenoot er beter voor. Weigeren te voetballen omdat je naar een beter betalende club wil… „Ieder weekend kijken miljoenen mensen naar profvoetballers die dit soort dingen doen, en iedereen vindt het normaal. Maar is het normaal? Neem rugby. Daar flikt niemand kunstjes en alleen de aanvoerder praat met de scheidsrechter. Intussen gaan op het veld spelers er nog veel harder in dan bij voetbal. Daarom geloof ik dat normen en waarden cruciaal zijn. Rugby heeft een andere cultuur, en dat leidt tot ander gedrag.”
2
T AS K Opdracht 3 Luijendijk over risicoʼs in de derivatenhandel. http://www.nrc.nl/joris/2012/08/03/de-1-procentdoctrine Beantwoord de vragen
De 1-procentdoctrine
Is risico nemen een vorm van gokken?
Tot welk moment is risico nemen nog een verantwoordelijke handeling en wanneer wordt het onverantwoordelijk?
Na de aanslagen van elf september formuleerde de regering-Bush een nieuwe doctrine. „Als er ook maar 1 procent kans is dat bijvoorbeeld Pakistaanse geleerden Al-Qaeda helpen aan een kernwapen”, decreteerde vicepresident Dick Cheney in typische Washington-speak, „dan moeten we dat beschouwen als een vaststaand feit in termen van onze respons.” Met deze ʻ1-procentdoctrineʼ rechtvaardigde het Witte Huis de aanval op Saddam, waarna je er niet veel meer van hoorde. Maar het principe is valide: sommige risicoʼs kun je gewoonweg niet lopen. Neem de topbanken. Zeker na de laatste ronde fusies tijdens de crisis van 2008 zijn die nu niet alleen te groot om failliet te gaan (too big to fail), maar waarschijnlijk ook te groot om te redden. Klinkt dat niet als een goede reden om voortaan ʻals vaststaand feit in termen van onze responsʼ te kijken naar de mogelijkheid dat iemand ergens in een grote bank potentieel fatale risicoʼs neemt? Waar zou de 1-procentdoctrine opgaan? Ik vroeg dit aan een hoge toezichthouder bij de Financial Services Authority en hij zei: derivaten. Dit zijn een soort contracten waarbij twee partijen gokken op de toekomstige waarde van iets (ja, dit was een verschrikkelijke zin, eerdere versies waren erger). De toezichthouder legt uit: „Het is met veel derivaten heel moeilijk om de potentiële verliezen te overzien. Als ze ʻzich tegen je kerenʼ en je begint geld te verliezen dan kun je ze niet zomaar verkopen, want niemand wil ze hebben. Sommige derivaten zijn vaak zeer complex, dus je hebt tijd nodig om hun waarde te bepalen. Dat verhoogt de kwetsbaarheid verder.” Vergelijk derivaten met aandelen, sprak hij mijn worstelende hersenen toe. „Bij aandelen kun je nooit meer verlies maken dan dat de koers naar nul gaat. Met derivaten zijn verliezen bijna oneindig. Stel, ik zet 10 pond in dat Bayern 1-0 van Chelsea wint. Mijn maximale hypothetische verlies is 10 pond. Maar nu spreek ik af om 5 pond te betalen voor ieder doelpunt dat Chelsea incasseert. Uiteraard weet ik uit statistische modellen gemiddeld hoeveel doelpunten in een dergelijke wedstrijd vallen. Maar in theorie kunnen mijn verliezen bijna oneindig oplopen.” Sommige derivaten worden ʻover de kassaʼ verhandeld, een elegante manier om uit te drukken dat ze worden afgesloten tussen twee partijen zonder dat anderen er zicht op hebben. Stel vervolgens dat onverwacht iets heel groots gebeurt, bijvoorbeeld een bankfaillissement. In de paniek die dan volgt, weten partijen niet welke ʻover de kassaʼderivaten anderen in de boeken hebben. Banken vertrouwen elkaar niet meer, lenen elkaar geen geld meer en het hele financiële systeem krijgt een hartaanval. Er zijn meer risicoʼs. Terug naar de analogie met Bayern-Chelsea. Het verloop van die wedstrijd staat los van weddenschappen. Maar sommige derivaten ontlenen hun waarde aan ʻonderliggende assetsʼ die op markten worden verhandeld. Als partijen ontdekken dat jij niet van een bepaald derivaat afkomt kunnen ze proberen jou extra zwaar te laten betalen. „Alsof spelers van Bayern horen van jouw weddenschap en extra fanatiek gaan aanvallen.” Derivaten moeten veel transparanter, zegt de toezichthouder, en minder complex. Maar vier jaar na de laatste ʻcredit crunchʼ is dat nog altijd niet sluitend geregeld, hoewel de VS misschien echt lijken te gaan optreden. Misschien is dat de 100-procentdoctrine?
3
Opdracht 4
T AS K
Kijk & Luister naar ʻHet snelle geld. Cashen en Crashenʼ, waarin Jort Kelder uitlegt waardoor de kredietcrisis is ontstaan. http://www.youtube.com/watch?v=bnDVigxA1go Beantwoord de vragen. # We gaan terug naar Ralf Bodelier: I Kant: ‘Je moet je zo gedragen, als iedereen zich zou moeten gedragen.’ ! ! * Hoe beoordeel jij het gedrag van de banken? II Levinas: ‘Niet mijn redelijke ík bedenkt hoe ik moet handelen, het is de andere mens die mij tot een moreel denkend wezen maakt. En het doet er niet toe waar ter wereld die ander zich bevindt.’ ! ! * Welke verantwoordelijkheden hebben banken genomen? ! ! * Welke verantwoordelijkheden hebben ze laten liggen? III Sen: ‘Zet je in om de mogelijkheden van mensen tot bloei te laten komen.’ ! ! * Welke risicoʼs hebben de banken genomen? ! ! * Welke de politiek? ! ! * Welke de burger? # Terug naar Philippart: We halen wederom de woorden van Hannah Arendt aan over de banaliteit van het kwaad : Het gevaar bestaat hierin dat mensen zich niet meer op hun eigen ervaringen willen verlaten, omdat zij daarmee hun weg in de wereld niet kunnen vinden. In plaats van een stellingname in de wereld worden zij meegesleurd in de dwang van de overheersende opvattingen (ideologie). Het gevolg is dat mensen gaan handelen overeenkomstig de overheersende ideologie zonder überhaupt nog zelfstandig te denken. (...) ! En stellen dezelfde vragen als bij Philip Zimbardo: ! ! * Hoe kon het gebeuren dat bankiers slechteriken werden? ! ! * Wat moet de financiële sector doen (of laten) om een held te worden? # Terug naar Joke Hermsen: Denken is volgens Arendt altijd ʻrepresentatief denken', dat wil zeggen het door middel van ons verbeeldings- en inlevingsvermogen tegenwoordig stellen van de mogelijke standpunten van anderen. Hoe meer standpunten iemand zich kan voorstellen, des te groter het vermogen tot representatief denken. De aanwezigheid van anderen, is voor Arendt precies de voorwaarde voor de vorm van denken die haar voor ogen staat. # We grijpen bovendien terug naar de boodschap van Jonathan Haidt (Phillipart). We hebben morele diversiteit nodig als we de wereld willen begrijpen en veranderen. Want als we allemaal dezelfde ethiek en dezelfde waarden delen dan worden we een ‘team’; een team denkt hetzelfde, waardoor er geen diversiteit meer is en dus geen open denken meer mogelijk is. We moeten dus van mening verschillen om een goed oordeel te kunnen vormen. ! !
! !
* Hoe voorkomt een bankier dat hij vast komt te zitten in zijn morele matrix? * Hoe voorkomen wij dat een bankier vast komt te zitten in zijn morele matrix?
# ! ! ! !
Terug naar Nico Baken (en Karen Armstrong) ! * Denkend vanuit de holon-opvatting wil je dat de bankiers (holon) zich gaan richten op ! andere sectoren (andere holons). Met welke sectoren uit de samenleving moeten zij gaan ! samenwerken om nieuwe visies te ontwikkelen en zo hun gedrag te veranderen? ! * Hoe krijg je hen zo ver dat ze de Gulden Regel tot leven brengen?
4
Banken
Print
Delen
T AS K Meer weten? http://tegenlicht.vpro.nl/dossiers/banken.html Bekijk zeker: Goldman Het Sachs, van IJsland, en het van Wall Street / Money and Speed breineen vanportret de bankier / Quants:quants de alchemisten brein de bankier. Alle uitzendingen van Tegenlicht die met banken teEn maken als je hebben. tijd over hebt: de andere uitzendingen.
De schuld van de bank
Het brein van de bankier
Door toedoen van de banken zit Nederland in de diepste crisis sinds de jaren dertig. Miljarden euro’s belastinggeld waren nodig om het financieel systeem op de been te houden en het einde van de reddingsoperaties is nog lang niet in zicht.
Joris Luyendijk duikt onder in de Londense City en daalt af in de hoofden van de meester-bankiers. Een onderzoek naar adrenaline, testosteron, verslaving en de magie van het grote geld.
Money & speed: Inside the black box Money & Speed: Inside the Black Box is een waargebeurde thriller die ons meeneemt naar het hart van onze geautomatiseerde financiële wereld. Aan de hand van gesprekken met direct betrokkenen en datavisualisaties tot in de milliseconde, een reconstructie van de snelste en diepste daling van de Amerikaanse beurzen ooit.
Quants: de alchemisten van Wall Street
De IJsland-ervaring Tegenlicht staat stil bij de kredietcrisis die een jaar geleden in alle hevigheid losbarstte. Na de reconstructie van de val van Lehman Brothers nu een portret van IJsland, één jaar na de implosie van het volledige banksysteem en het bijna-failliet van de natie.
Tegenlicht onderzoekt hoe onze financiële markten zich steeds meer afhankelijk hebben gemaakt van modellen en algoritmen en hoe binnen een paar maanden na de crash het alweer business as usual was.
Goldman Sachs en de vernietiging van Griekenland Wordt het een dieprode maandag? Omstreeks 13 februari verwacht het Griekse Ministerie van Financiën uitsluitsel over een staatsschuld-deal. Maar ondertussen lijkt het bankroet van Griekenland onafwendbaar. In de afgelopen tien jaar blijkt de Amerikaanse investeringsbank Goldman Sachs de Griekse overheid te hebben voorzien van riskante financiële constructies die de schuld van het land lager lieten uitvallen dan ze in werkelijkheid was. Daarmee hielp Goldman Sachs Griekenland om boven zijn stand te leven en zich steeds dieper in de schuld te steken. Het leverde Goldman Sachs honderden miljoenen op en het was het begin van de structurele ondermijning van de euro.
5
Meer weten?
T AS K
Wat kost de financiële sector Nederland?
De kip met het waterhoofd
Vergeet Cyprus. Nederland heeft naar verhouding een van de grootste financiële sectoren ter wereld. Die zadelt de belastingbetaler op met enorme risico’s, op dit moment bijna 68 miljard euro. De lusten van het financiële overgewicht wegen niet langer op tegen de lasten. Door Reinier Bijman en Koen Haegens
18 DE GROENE AMSTERDAMMER 04.04.2013
ding tot de omvang van de rest van de onderneming, zoveel en zulke verliesgevende vastgoedprojecten – een gevolg van de overname in 2006 van het voormalige Bouwfonds. ‘Nu zouden we een dergelijke transactie niet meer goedkeuren’, verklaarde Jan Sijbrand, directeur toezicht, op de in allerijl georganiseerde persconferentie op het ministerie van Financiën in Den Haag. Feit is dat de redding van SNS Reaal allesbehalve eenmalig is. Sinds het uitbreken van de crisis in 2008 zijn er weinig financiële instellingen in Nederland die géén staatssteun hebben ontvangen. ing en Aegon kregen tijdelijk extra kapitaal; in het geval van ing nam de overheid ook een pakket ‘giftige’ Amerikaanse hypotheken over. Andere partijen als nibc en LeasePlan maakten gebruik van staatsgaranties. Maar de
‘Landen die een grote financiële sector nastreven en tegelijkertijd schulden willen afbouwen, jagen een utopie na’
grootste klapper was natuurlijk de overname van het Nederlandse deel van Fortis en ABN Amro. De nog altijd wankele financiële sector vormt een tijdbom onder de Nederlandse economie. De Groene Amsterdammer berekende aan de hand van cijfers van het ministerie van Financiën en de Rekenkamer het totale risico dat de belastingbetaler hierdoor loopt. Dat levert duizelingwekkende getallen op. Op dit moment loopt de staat een risico van bijna 68 miljard euro (zie kader). Alsof dat nog niet genoeg is, heeft de bankencrisis ook de rest van de economie in een crisis gestort. De kosten van
FRANS LEMMENS / HH
MET EEN DAVERENDE klap viel in 1983 scheepsbouwer Rijn-Schelde-Verolme (rsv) om. Samen met het concern ging ook het Nederlandse industriebeleid ten onder. Jarenlang had de staat het faillissement proberen af te wenden. In totaal was er 2,7 miljard gulden in het bedrijf gepompt, zo kwam in de daaropvolgende parlementaire enquête aan het licht. Het mocht niet baten. Mede door de opkomende concurrentie uit Japan en Zuid-Korea was er overcapaciteit in de Nederlandse scheepsbouw. De sector moest vroeg of laat inkrimpen. De lessen die uit het rsv-debacle getrokken werden, zijn tot op de dag van vandaag van invloed in Den Haag. De overheid mag niet toegeven aan de verleiding om noodlijdende bedrijven te helpen met grootschalige steun, menen politici van links tot rechts. De baten zouden simpelweg niet opwegen tegen de mogelijke kosten. Op die regel geldt in Nederland één reusachtige uitzondering: de financiële sector. Alleen al de nationalisatie van het wankelende SNS Reaal, eerder dit jaar, kost de Nederlandse belastingbetaler een veelvoud van het rsv-debacle: 3,7 miljard euro. Daarbovenop komen nog eens 1,1 miljard euro aan leningen en 5 miljard aan garanties. Natuurlijk kan dat geld over enkele jaren (deels) terugkeren in de staatskas. Maar het omgekeerde is ook mogelijk, schreef minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem in een brief aan de Tweede Kamer. Zeker als het gaat om de achilleshiel van SNS Reaal, de vastgoedportefeuille, ‘valt niet uit te sluiten dat de staat door verder verslechterende marktomstandigheden met een extra verlies geconfronteerd zal worden’. De Nederlandsche Bank (dnb) deed haar best de staatssteun voor SNS Reaal als eenmalig af te schilderen. Geen andere bank had, in verhou-
die recessie zijn door voormalig minister van Financiën Jan Kees de Jager op 150 miljard euro geschat. Op het hoogtepunt van de crisis had de financiële sector Nederland nog veel duurder kunnen komen te staan. Toen was er alles bij elkaar het onwaarschijnlijke bedrag van 181 miljard euro gemoeid met de redding van de noodlijdende banken, verzekeraars en andere financiële instellingen. Ter vergelijking: dat is grofweg negen keer zoveel als het totale bedrag dat het kabinet-Rutte II de komende jaren wil bezuinigen. Het gaat zowel om leningen en garanties als om daadwerkelijke uitgaven. Een groot deel
6
CO DE KRUIJF / HH
T AS K
Amsterdam, Zuidas. Hoofdkantoren ABN Amro en ING
van dit geld zal de komende jaren terugvloeien in de staatskas. Op sommige onderdelen, zoals de garantieregeling voor banken, wordt mogelijk zelfs winst gemaakt. Maar voor vele andere miljarden geldt dat de overheid deze hoogstwaarschijnlijk nooit meer zal terugzien. In zijn nieuwjaarsspeech gaf Jeroen Dijsselbloem voor het eerst voorzichtig aan dat de balans van de reddingsoperatie negatief begint uit te slaan. Tot die tijd gold dat Nederland hier alleen maar aan verdiende. In 2012 legde de staat er echter 193 miljoen op toe. Daarbij zal het niet blijven, voorspelde Dijsselbloem. De minister is nog veel te optimistisch. Neem
alleen al de overname van Fortis/ABN Amro. De commissie-De Wit noemde in haar rapport de prijs die de regering hiervoor op tafel heeft gelegd ‘buitengewoon riant’. Tijdens de verhoren werd gesuggereerd dat er acht miljard euro te veel is betaald. Hoe het ook zij, de overheid zal bij een eventuele beursgang van ABN Amro lang niet al haar geld terugzien. In plaats daarvan zal zij er miljarden op toeleggen. De ongemakkelijke waarheid is dat Nederland dertig jaar na de rsv-affaire opnieuw een noodlijdende economische sector aan het infuus heeft. De nog veel ongemakkelijkere waarheid is dat, vergeleken met de bedragen waar het
nu om gaat, de 2,7 miljard gulden van destijds ineens kruimels lijken. HOE HEEFT het zover kunnen komen? Het argument ligt voor de hand. De regering móest wel, zo concludeerde ook de genoemde commissieDe Wit. De financiële sector, de banken voorop, is too big to fail. Om een scenario als in IJsland of Ierland te voorkomen, was ingrijpen noodzakelijk. Het maakt de gang van zaken er niet acceptabeler om. Want hoe kon Nederland überhaupt terechtkomen in een situatie waarin het gedwongen is miljarden te pompen in stuntelende banken? Een toestand waarin ’s lands 04.04.2013 DE GROENE AMSTERDAMMER 19
7
economie staat of valt met de financiële sector? Het antwoord heeft alles te maken met het Nederlandse financiële overgewicht. De politieke verontwaardiging over Cyprus de afgelopen weken doet anders vermoeden, maar er zijn weinig landen waar de financiële sector ten opzichte van de rest van de economie zó groot is als hier. Alleen al de balans van ing is nog altijd fors groter dan de totale Nederlandse economie. De balans van de bankensector als geheel beslaat zelfs tussen de vier en vijf keer het bbp. Op een internationale ranglijst van het imf uit 2011 stond Nederland met zijn financiële waterhoofd dan ook prominent op nummer vijf. Die omvang is deels historisch te verklaren. ‘Al sinds de Amsterdamse Wisselbank uit 1609 hebben we een groot bankwezen gehad’, legt hoofdeconoom Wim Boonstra van de Rabobank desgevraagd uit. Hij wijst op het open, internationale karakter van de Nederlandse handelseconomie. ‘Dat kun je niet met kleine bankjes ondersteunen. Grote bedrijven moeten door grote banken bediend worden. Zwitserland en Engeland hebben dat ook.’ Toch is de grote groei iets van de afgelopen decennia. Vanaf de jaren negentig is de financiële sector geliberaliseerd en geëuropeaniseerd. Dat leidde tot een razendsnelle schaalvergroting. Neem alleen al het jaar 1991. Uit een fusie van de kort daarvoor samen gegane Postbank en Nederlandsche Middenstandsbank met Nationale Nederlanden ontstond ing. En ook die andere kolos, ABN Amro, zag het licht. ‘We moeten een Angelsaksische houding aannemen’, stelde een vertegenwoordiger van Amsterdam Financial Center, een lobby-initiatief dat van de hoofdstad de ‘financiële toegangspoort’ tot Europa wilde maken, in datzelfde jaar tegenover The New York Times. ‘We hebben agressievere marketing en productinnovatie nodig. We moeten veranderen van een coöperatieve club in een vrije markt waarin iedereen uit is op zijn eigen marktaandeel.’ Amsterdam Financial Center hoopte begin jaren negentig de nieuw te vormen Europese Centrale Bank binnen te halen. Dat lukte niet, het werd Frankfurt. Maar de droom van Nederland als een toonaangevend financieel centrum bleef. Niet zonder resultaat: tussen 1990 en 2005 nam het aandeel van de financiële sector in de Nederlandse economie toe van 3,5 naar een kleine 7 procent. De banken zagen hun balanstotalen exploderen. En er doken allerlei brievenbusfirma’s op: handige fiscale constructies van internationale bedrijven die via ons land belastingen ontwijken. Kritiek was er nauwelijks. ‘Voor de crisis was het idee: de belangen gaan gelijk op. Wat goed is voor de financiële sector is goed voor het land’, stelt econoom Rens van Tilburg, verbonden aan Somo, een nonprofit onderzoeksorganisatie. ‘Iedereen op het ministerie vond het toen vanzelfsprekend dat de financiële sector een belangrijke pijler van de economie was.’ Willem Vermeend, tussen 1994 en 2000 staatssecretaris van Financiën voor de pvda, herinnert zich dat 20 DE GROENE AMSTERDAMMER 04.04.2013
T AS K
anders. ‘Natuurlijk waren we trots op die grote banken’, vertelt hij terugblikkend. ‘Maar het was niet zo van: nu gaan we er even een grote sector van maken. De Nederlandse politiek heeft redelijk op afstand gestaan.’ Het aanzwellende financiële waterhoofd kreeg in het nieuwe millennium concreet gestalte op de Amsterdamse Zuidas. Daar werd een nieuwe zakenwijk vol kantoortorens en uitdagende architectuur uit de grond gestampt. Hier zou het kloppend hart van de financiële sector komen. Maar genoeg was het nog altijd niet. Hoewel snel gegroeid, vreesden betrokkenen dat de Nederlandse financiële sector terrein zou verliezen aan andere landen. Aan Ierland of Luxemburg bijvoorbeeld, landen met toezicht light. Of Londen, waar Nederlandse pensioenfondsen steeds vaker het beheer van hun pensioengelden lieten uitvoeren. Om die reden werd een nieuwe lobby opgezet. Iedereen deed mee aan Holland Financial Center (hfc): banken en consultants, maar ook ministeries, de gemeenten Amsterdam en Den Haag en de toezichthouders De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten (afm). Tekenend voor de tijdgeest: zelfs vakcentrale fnv was van de partij. hfc kon ook rekenen op subsidies. De rijksoverheid droeg 2,75 miljoen per jaar bij. Via de gemeente Amsterdam kwam nog eens een keer datzelfde bedrag binnen. Met het geld werd onder meer een nieuwe opleiding gefinancierd, de Duisenberg School of Finance. Bij de presentatie in de zomer van 2007, op het moment dat in de Verenigde Staten de eerste tekenen zichtbaar werden van een financiële ramp die zijn weerga niet kende, prees afm-voorzitter Arthur Docters van Leeuwen het ‘mooie voorbeeld’ van Ierland. Een ‘onder-
Stiekeme subsidie
Als het mis gaat met de financiële sector, springt de Nederlandse staat bij. Dat weet sinds de crisis van 2008 iedereen. Die impliciete overheidsgarantie is buitengewoon gunstig voor de betroffenen, de vier grote ‘systeembanken’. Zij kunnen daardoor goedkoper geld lenen op de financiële markten. Deskundigen spreken dan ook van een ‘impliciete subsidie’. Die beslaat volgens sommigen grofweg de helft van de jaarlijkse winsten van de banken. Maar wat kost die onuitgesproken reddingsbelofte de overheid? Of is dat gratis? ‘Het kan zijn dat je een iets hogere rente op je staatsschuld betaalt’, legt Michiel Bijlsma, bij het Centraal Planbureau specialist op het gebied van financiële markten, uit. Beleggers weten immers dat de staat meer risico loopt door de banken. Naast financiële schade is er ook een politiek risico. De verstrengeling van banken en overheid in Nederland kan de beleidsvrijheid van de regering inperken; het beknot het politieke debat. Bijlsma: ‘In tijden van crisis moet je dan heel snel bezuinigen. Omdat je bang bent dat als je dat niet doet, de financiële markten jou en je banken niet meer vertrouwen.’
ontwikkelde financiële industrie’ wisten ze ‘na een paar jaar vooraanstaand te maken’, met name waar het ging om beleggingsfondsen en hedgefondsen. ‘Nederland is het kleinste grote land dat ik ken’, sloot hij zijn speech af. ‘Zouden we dat ook zijn geweest zonder onze financiële industrie? Kijk even om u heen. Niet alleen in Amsterdam, maar ook in Den Haag. Het huidige Nederland staat op de schouders van een rijke financiële traditie. Het is aan ons om die traditie in en voor deze tijd verder te brengen.’ ZES JAAR later staat het door Docters van Leeuwen geprezen Ierland onder curatele van Europa en het Internationaal Monetair Fonds. Met dank aan haar voorbeeldige financiële industrie. Van de ‘rijke financiële traditie’ van Nederland is evenmin veel over. Minister Dijsselbloem heeft laten weten de stekker uit Holland Financial Center te willen trekken. Zo’n innige samenwerking tussen overheid, toezichthouders en private partijen past volgens hem niet meer in deze tijd. Twee van de vier grootste Nederlandse banken zijn genationaliseerd. Een derde moest een beroep doen op staatssteun. De directe, nog openstaande risico’s van die reddingsoperatie zijn al genoemd: een kleine 68 miljard. Maar er zijn ook indirecte kosten. Daarbij wordt de schade van belastingontwijking, die door een ander deel van de Nederlandse financiële sector wordt gefaciliteerd, niet eens meegenomen. Buitenlandse overheden lopen hierdoor vele miljarden aan belastingopbrengsten mis. Fraai is het niet, maar de Nederlandse burger merkt er weinig van. Anders ligt dat voor de gigantische schade die de door de financiële sector veroorzaakte crisis heeft aangericht in de rest van de economie. Nog in september 2008 werd in de Miljoenennota gerekend op financiële overschotten voor de komende jaren. Het werd crisis, krimp en torenhoge financiële tekorten. Toenmalig minister De Jager had het in dat kader over een economische schade van 150 miljard. De Rekenkamer komt op een soortgelijk getal uit. De vraag is alleen in hoeverre deze misgelopen miljarden direct aan de Nederlandse financiële sector zijn toe te schrijven. Zelfs zónder substantiële financiële bedrijvigheid had de op export gerichte Nederlandse economie last gehad van de crisis. Je kunt de mondiale recessie nou eenmaal niet enkel herleiden tot de problemen bij ing. Tegenover die lasten staan bovendien ook lusten. Naar aanleiding van de emotionele debatten over de bonussen betoogde Boele Staal, aanvoerder van de Nederlandse Vereniging van Banken (nvb), in een brief aan de fractievoorzitters in 2011 dat de financiële sector tot wel een vijfde van de Nederlandse economie beslaat. Dat lijkt enigszins overdreven. Alleen als je alle mogelijke zakelijke dienstverlening, inclusief de schoonmaak, erbij optelt kom je op twintig procent uit. Maar vast staat dat de financiële sector een belangrijk onderdeel is van de Nederlandse economie. Het Centraal Bureau
8
T AS K Dit kan het financiële waterhoofd Nederland kosten 180.8
Maximaal gelopen risico (in miljarden) Huidige risico’s en kosten (1/1/2013) (in miljarden)
150
84.8
67.7
50.3
32.3
17.1
21.5 13.7 0.2
0.8
BITCAVES / DE GROENE AMSTERDAMMER
Icesave
9 9
8.2
1.4
Garanties voor banken
Kapitaalversterking banken
Giftige hypotheken ING
voor de Statistiek houdt het op zeven procent van het bbp, goed voor 261.000 banen. Bovendien vervullen banken een nutsfunctie, benadrukken voor- én tegenstanders. Ze faciliteren het betalingsverkeer en verstrekken kredieten aan ondernemingen en huizenkopers. Dus wat is te groot, zo bezien? Robin Fransman, adjunct-directeur van hfc, vindt niet dat je zomaar kunt zeggen dat Nederland een te omvangrijke financiële sector heeft, enkel omdat deze een fors percentage van het bbp beslaat. ‘Dat heeft bijvoorbeeld ook te maken met de aanwezigheid van multinationals in Nederland. Bovendien heeft de hypotheekrenteaftrek gezorgd voor grote hypotheekportefeuilles bij de banken. Daar kunnen zij weinig aan doen.’ Toch vragen steeds meer economen zich hardop af hoe blij een land moet zijn met een uit de kluiten gewassen financiële industrie. Dirk Bezemer is een van hen. In 2009 vestigde deze Groningse econoom zijn naam bij een breder publiek met een veelbesproken opiniestuk in de
Overname Fortis/ ABN Amro
Overname SNS
TOTAAL risico voor de staat
Kosten recessie
Financial Times. Kop: ‘Why Some Economists Could See the Crisis Coming’. Daarin betoogde hij, tegen het gangbare excuus in, dat politici en toezichthouders de crisis wel degelijk hadden kunnen zien aankomen. Al in de jaren negentig ontwikkelde een minderheid onder de economen een model waarin de financiële sector een veel prominentere rol speelt dan in de gangbare theorieën. Op die manier voorspelde de Britse econoom Wynne Godley in 1999 dat, wanneer de door schulden gefinancierde groei nog acht jaar zou doorgaan, er een ‘sensational day of reckoning’ zou plaatsvinden.
Lang niet alle deskundigen vertrouwen erop dat de verstrengeling van banken en overheden spoedig tot het verleden zal behoren
‘“Baat het niet dan schaadt het niet”, dat gaat niet op voor een sterk groeiende financiële sector’, legt Bezemer desgevraagd uit. ‘Het werkt instabiliteit in de hand. Denk aan de woningmarkt. Als je daar veel geld in steekt, zoals in Nederland is gebeurd, gaan de prijzen omhoog. Daarvan profiteren mensen, maar zodra de markt inzakt heb je een groot probleem.’ Je kunt het volgens Bezemer ook iets abstracter formuleren. ‘Krediet is de keerzijde van schuld. Die twee gaan onvermijdelijk samen. Landen die een zeer grote financiële sector nastreven – Nederland, Luxemburg, Engeland – én tegelijkertijd schulden willen afbouwen, jagen dus een utopie na.’ De vraag is waar het omslagpunt precies ligt. In een imf-paper werd hierbij vooral gekeken naar de hoeveelheid leningen die de financiële sector verstrekt aan het bedrijfsleven. Overstijgt dat de omvang van ongeveer 110 procent van het bbp, dan liggen er economische zeepbellen op de loer. Niet voor niets scoorde IJsland op deze index voorafgaand aan de crisis het hoogst. Ook Nederland doet mee in de wereldtop – in dit geval een twijfelachtige eer. ‘Tot een bepaalde grens kan dat geld in de reële economie gestoken worden’, vertelt Bezemer. ‘Daarna krijg je een boom. Dat levert niets op. Nou ja, behalve meer schulden, risico’s en instabiliteit dan.’ Rens van Tilburg van Somo noemt een heel ander voorbeeld om te illustreren dat een grote financiële sector geen zegen is. ‘Onlangs heeft abn in Dallas een groep energiehandelaren van het oude Fortis overgenomen. abn wil namelijk wereldwijd tot de top-drie commodities-banken behoren. Die investering dient geen enkel Nederlands belang. Maar als het mis gaat, heeft de Nederlandse bank ABN Amro wél een gat in zijn balans. Dat moet gerepareerd worden, en drie keer raden door wie.’ ABN Amro is niet de enige met verreikende ambities. ‘De Rabobank wil tot de top-drie agrarische banken behoren; de ing tot de top-drie van de Europese banken. Allemaal hebben ze een grootse visie, maar dat betekent wel dat ze een heel forse balans krijgen. Als het mis gaat, moet de Nederlandse overheid daarvoor opdraaien.’ Een heel ander gevaar is het beslag dat een grote financiële sector legt op het ‘menselijke kapitaal’ van een land. Niks kip met de gouden eieren. ‘De financiële sector is een kip met een waterhoofd geworden. Daardoor wordt talent onttrokken aan andere, technologische sectoren’, oordeelt oud-staatssecretaris Willem Vermeend. Een binnenlandse braindrain, kortom. Neem high-frequency trading, ook wel ‘flitshandel’ genoemd. In fracties van seconden kunnen miljoenen aandelen en andere financiële producten worden verhandeld. Dat gebeurt niet op basis van economische analyses van mensen, maar door computers. Niet voor niets trekt deze snel opgekomen sector veel wiskundigen en IT’ers aan. Maar, zo stellen critici als Bezemer en Vermeend, die mensen hadden een maatschappelijk veel waardevollere bijdrage kunnen leveren in dienst van kennisintensieve bedrijven
9
04.04.2013 DE GROENE AMSTERDAMMER 21
T AS K
groei’, oordeelde Herman Dijkhuizen, voorzitter Nederlandse kabinet bereid met u de positie van van de raad van bestuur van kpmg. Hij wond Nederland als financieel centrum te promoten geen doekjes om het doel: ‘Het is de ambitie om en te versterken.’ in 2020 bij de top-zeven van Europese finanVeel bankiers en andere betrokkenen nemen, ciële centra te behoren en in specifieke niches anders dan Bos, niet eens meer de moeite dat tot de top-tien positie in de wereld.’ voorbehoud te maken: ‘ondanks dat’. Want hoeMet zoveel halsstarrigheid is het wachten op wel de crisis voor Nederland nog niet voorbij is, de volgende financiële crisis. Gelukkig klinken krabbelt de financiële lobby alweer op. Zo stelde er ook meer realistische geluiden. Robin FransGerrit Zalm, de oud-minister die tegenwoordig man, adjunct-directeur van Holland Financial aan het roer staat van het genationaliseerde Center, toont zich afkerig van het denken in terABN Amro, eind vorig jaar in een gesprek met men van ‘groot, groter, grootst’. ‘Wij hebben ons De Telegraaf dat we minder negatief moeten zijn vanaf het begin gericht op die onderdelen van over de banken: ‘Je moet niet raar opkijken dat de financiële sector met een laag risicoprofiel’, als je banken het leven moeilijker maakt, dat ook benadrukt hij. Fransman verwacht veel van een gevolgen heeft voor de kredietverlening. Hetzij aantal maatregelen die vanuit de Europese Unie qua kosten, hetzij qua omvang.’ Hoofdlobbyist worden voorbereid. Daarmee moeten in de toeBoele Staal noemde in de Volkskrant het gegookomst faillissementen van banken als sns ordechel van banken met giftige hypotheken aan de lijk afgewikkeld kunnen worden, zónder dat de vooravond van de crisis ‘een uitwasje’. Maar, zo staat gedwongen is financieel bij te springen. merkte hij op, de financiële producten hebben Fransman: ‘Met die nieuwe wetgeving had de ook veel welvaart gebracht. En: ‘De financiële schuld van gewone obligatiehouders van sns sector is van ongelooflijk belang voor onze ecoomgezet kunnen worden in aandelen. Daarmee nomie.’ ‘ONDANKS ALLES wat er de afgelopen maanwas die bank in één keer geherkapitaliseerd. Too De droom van Nederland als mondiaal finanden in de financiële sector is gebeurd’, sprak big to fail zou daarmee verleden tijd zijn. En ja, cieel centrum blijkt niet voor iedereen vervlogen. toenmalig minister van Financiën Wouter Bos dán kun je als financiële sector natuurlijk wel Nog in 2011 verkoos de Amsterdam Economic in november 2008 op een conferentie van Holweer gewoon groeien.’ Board de financiële sector tot een van de zeven land Financial Center, ‘ondanks alles wat we Anderen wijzen op het belang van een Eurokansrijke en belangrijke economische clusters weten over hoe we nooit meer willen bankieren, pese ‘bankenunie’. Op eigen houtje kan het voor de regio. ‘De financieel zakelijke dienstondanks dat ik me afvraag of iedereen binnen de kleine Nederland zomaar ten onder gaan aan verlening is een grote sector in de metropoolfinanciële sector er voldoende van overtuigd is DEhet GROENE • Dble 1/2 page L PPR •het 432 x 135 mm • met DD /AMeen • Parution 03/avr./2013 • Remise 20/mars/2013 een • Repasses •G LUC - BAT crisis 17/04/2013 van haar enorme banken. Zou die secregio bovengemiddelde verwachte dat echtAMSTERDAMMER anders moet, ondanks dat blijft
als, pak ’m beet, de middelgrote toeleveranciers van hightechbedrijf asml. De hoogtechnologische sectoren waar Nederland zo graag in wil uitblinken, kunnen of willen echter niet opbieden tegen de lonen in de financiële sector. Lagen ze begin jaren negentig zeventien procent hoger dan het gemiddelde, in 2007 was dat meer dan tachtig procent geworden, zo blijkt uit het Somo-rapport Het financiële overgewicht van Nederland. Waar een gemiddelde werknemer ruim dertig euro per uur verdiende, streek een bankmedewerker ruim 55 euro op. Van de landen met een grote financiële sector stegen alleen in IJsland de beloningen harder. Die stijging kan niet uitsluitend verklaard worden door hogere opleidingeisen bij de banken of de gemiddelde leeftijd van het personeel. Wie denkt dat die trend inmiddels gekeerd is, heeft het bovendien mis. Ook in 2010 en 2011 namen de salarissen bij de banken weer harder toe dan in de rest van de (kwakkelende) economie.
Op jacht naar buitenlands spaargeld
overheid. Is dat in Nederland ook mogelijk? Het in Duitsland en België opgehaalde spaargeld valt doorgaans onder het Nederlands depositogarantiestelsel. Gaat een bank failliet, dan staan de andere banken garant voor de tegoeden van de spaarders, tot honderdduizend euro. Toch betekent het depositogarantiestelsel niet vanzelfsprekend dat de banken hun eigen boontjes doppen, benadrukken kenners. Bij SNS Reaal waren de hoge kosten en risico’s voor de andere banken, als het depositogarantiestelsel in werking zou treden, juist een van de voornaamste argumenten om tot nationalisatie over 33 min 42 te gaan. Een faillissement van SNS Bank had de andere banken volgens DNB uiteindelijk ruim vijf miljard euro kunnen kosten. Te veel, zo luidde het oordeel. Dus moest de belastingbetaler, het depositogarantiestelsel ten spijt, alsnog bijspringen.
helemaal niet verkeerd. Enige tijd geleden rapporteerde dnb al dat de bankensector kleiner en veel sterker nationaal georiënteerd is dan vijf De Nederlandse banken hebben een tekort aan jaar geleden. Eind 2006 was de totale sector nog spaargeld. Om die funding gap aan te vullen, 5,5 keer zo groot als de Nederlandse economie. worden zij steeds actiever in omliggende landen. Vijf jaar later was die omvang geslonken tot 4,7 Daar onderscheiden ze zich met relatief hoge maal het bbp. Dat is nog altijd ontzettend veel, spaarrentes. Rabobank adverteert in Duitsland maar de trend is helder. In reactie op Kamermet ‘Der Sicherheit von Hollands Bank Numvragen van Arnold Merkies, financieel specialist mer 1’. Het Financieele Dagblad meldde enige tijd van de SP, wees ook minister Dijsselbloem op geleden dat het rap gaat: vijftigduizend klanten het krimpende personeelsbestand bij de banin vijf maanden tijd. MoneYou, een dochter van ken. Van een braindrain was daarom in NederABN Amro, had volgens de inmiddels ter ziele Metmin gegane zakenkrant Financial Times Deutschland minland geen sprake, aldus de bewindvoerder.49 een kleine drie procent van de werkgelegenheid in een jaar tijd iets meer dan honderdduizend in de financiële sector zou ons land onder de kriklanten in haar boeken kunnen schrijven. tische drempel zitten. Ook de IJslandse banken, zoals Icesave, Of de spontane krimp genoeg is voor Nederhaalden aan de vooravond van de crisis massaal land om uit de gevarenzone te komen? Diegeld op bij buitenlandse spaarders. Die klopten, zelfde minister Dijsselbloem sprak onlangs van toen de banken omvielen, aan bij de IJslandse een ‘heel grote financiële sector. Veel te groot voor het land.’ Het betrof toen Cyprus, dat door de rest van de eurozone van de ondergang gered sprankje hoop. Het probleem is – heel voorzichtor daarentegen een Europese verantwoordemoest worden. Maar zo heel veel anders is de tig, maar toch – bezig zichzelf op te lossen. Alle lijkheid worden, dan is er veel meer vuurkracht, THALYS.COM situatie in Dijsselbloems eigen land niet. Wil grootse ambities ten spijt gebeurt sinds kort wat en is het waterhoofd verholpen. Of het zover Nederland er honderd procent zeker van zijn mensen als Bezemer bepleiten: stukje bij beetje komt, is echter zeer de vraag. Heel erg hard lijkt dat het nooit IJsland, Ierland of Cyprus achwordt er lucht uit de opgeblazen Nederlandse Nederland niet aan de plannen te trekken. Terterna zal gaan, dan wordt het hoog tijd om het sector gelaten. ZijWAS. krimpt. wijl uitgerekend land er toch alle belang bijEENS EN ALSdat HET VAN MINDER HOOG EVEN MOOI eigen financiële waterhoofd serieus te nemen. stoten onderdelen en kondigen heeft. Lang niet alle deskundigen Bij Thalys willen wij steedsvertrouwen sneller reizen enBanken steeds competitiever zijn,afmaar wij gaan onze verantwoordelijkheid ontslagrondes aan. tussen HoewelAmsterdam een ramp voor de bijvoorbeeld minder dan er dan ook dat verstrengeling van banken nietopuit dedeweg. Bij ons bedraagt de uitstoot van uw traject en Parijs Voor een toelichting op de genoemde cijfers (zoals betrokkenen, is dat voor het evenwicht en de staen overheden spoedig tot het verleden zal beho7 kg CO 2 , •tegen auto en met vliegtuig. DE GROENE Dble 1/263 kg page Lmet PPRgloort •de 432 xer 135een mm81 kg • DD /AM •het Parution • Remise 20/mars/2013 • Repasseshet 17/04/2013 • D van 68 miljard) zie groene.nl LUC - BAT staatsrisico biliteit van de 03/avr./2013 Nederlandse economie als geheel ren.AMSTERDAMMER Maar zelfs voor deze sceptici
DE GR
DUS, AMSTERDAM!–!PA
EN SLECHTS 6,9
- BAT
Meer details op www.thalys.com/uitstoot.
22 DE GROENE AMSTERDAMMER 04.04.2013 TALY~1302123_DD_432x135_NL.indd 2
1019/03/13
10:47
