Surfen op de groene golf van duurzaamheid De verbinding tussen klimaat, armoede en mondiaal burgerschap Lecture Context MasterClass Draagvlakversterking 3 december 2009 Enkele dagen voor de klimaattop in Kopenhagen, stond de Context MasterClass in het teken van duurzaamheid. Het klimaat is de afgelopen jaren flink op de agenda gezet. Groen is hot. En groene thema’s lijken bij Nederlanders makkelijker aan te sluiten, dan armoede en ongelijkheid. Hoe zou dat komen? Duurzaamheid gaat er in essentie juist over dat alles wereldwijd met elkaar verbonden is. Op ecologisch èn op sociaal gebied. Welke mogelijkheden zijn er om mee te surfen op de groene golf van de duurzaamheidsbeweging. En hoe kunnen we gezamenlijk betrokkenheid bij sociale en internationale dimensies vergroten? De tweede lecture op 3 december 2009 van de Context MasterClass was een gezamelijke ontdekkingstocht naar de antwoorden op deze vragen en het vinden van nieuwe invalshoeken op dit gebied. Pepik Henneman, directeur van Meneer de Leeuw, verzorgde een prikkelende inleiding over koplopers, vernieuwen en de duurzaamheidgolf. Vervolgens heeft Marjan Minnesma, directeur van Urgenda, haar succesvolle ervaringen en inzichten gedeeld in het betrekken van Nederlanders bij klimaatvraagstukken. Aan de hand van deze inspirerende sprekers werden de deelnemers uitgedaagd om gezamelijk aanknopingspunten te zoeken om ecologische en sociale thema’s te verbinden aan mondiaal burgerschap. Pepik Henneman: wereldburger wordt koploper Pepik Henneman begint zijn presentatie met twee typerende voorbeelden. Ten eerste het project ‘de Groene Sint’. De Groene Sint strijdt voor duurzaam geproduceerde chocoladeletters in de winkels en een eerlijke prijs voor cacao voor de boeren. Dit gaat over internationale samenwerking in een groen jasje. Groen is ‘in’. Er is veel energie om te werken aan een duurzame lifestyle en bedrijfvoering. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de hoge opkomst bij het symposium Duurzaam aan de Zaan, een project waarin ondernemers uit de Zaanstreek samen bespreken hoe ze kunnen bijdragen aan duurzaamheid. Duurzaamheid betekent dan werken aan klimaat en verminderen van het gebruik van grondstoffen. Deze twee voorbeelden illustreren de tweedeling tussen enerzijds de sociale kant (Groene Sint) en anderzijds de ecologische aspecten van duurzaamheid (Duurzaam aan de Zaan). Uiteindelijk is de uitdaging beide aspecten met elkaar te verbinden en daar gaat het om in deze lecture: het beter begrijpen van de tweedeling tussen sociale en ecologische kwesties op het gebied van duurzaamheid. Verslag Context MasterClass lecture, d.d. 3 december 2009
1
Pepik Henneman heeft een technische achtergrond en heeft in het verleden o.a. voor Shell gewerkt. Geïnspireerd door de masteropleiding Holistic Science die Pepik volgde aan het Schumacher college in Schotland richtte hij in 2000 Innovaders op met een focus op duurzaam ondernemen voor het MKB. Sinds 2006 geeft hij vanuit DRIFT vorm aan regionale duurzame toekomst visievorming processen. Vanuit Meneer de Leeuw zet hij zich in voor ‘radicale maatschappelijke verandering en een betere samenleving. Duurzaamheid is het enige antwoord op de crisis’. Giraffe metafoor Henneman legt uit dat hij geen pasklare oplossingen of ideeën voor de verbinding kan geven. Hij nodigt de deelnemers uit om vandaag gezamenlijk de verbinding tussen sociale en ecologische dimensies te onderzoeken en inzichten vanuit de duurzaamheidsbeweging te vertalen naar de eigen werkpraktijk. In de praktijk blijkt het moeilijk om opnieuw met een frisse blik te kunnen kijken naar vertrouwde concepten. Als dingen eenmaal een bepaalde betekenis hebben gekregen, is het lastig om deze betekenis weer weg te krijgen. Dit laat Henneman zien aan de hand van een sheet met vlekkenpatroon waar op het eerste gezicht weinig te zien is. Als hij de deelnemers goed laat kijken, komt het patroon van een giraffe naar voren uit de vlekken. Op het moment dat de giraffe gezien wordt, kun je niet meer anders kijken dan dat. Vandaag wordt iedereen uitgenodigd met een nieuwe bril naar duurzaamheid te kijken en open te staan voor inspirerende inzichten vanuit de duurzaamheidsbeweging. Urgentie: pak de golf De bijeenkomst heet ‘surfen op de groene golf van duurzaamheid’. Om mee te kunnen surfen op een hype is het belangrijk dat je de juiste golf kiest en op dat moment zoveel mogelijk nieuwe mogelijkheden vastlegt, aangezien een hype/golf altijd wel weer wegebt. Pepik Henneman laat een fragment zien waarin verschillende sprekers uitspreken hoe zij aankijken tegen het klimaat en wat klimaatverandering voor hen betekent. De urgentie van dit onderwerp wordt als sterk ervaren en wat er in Kopenhagen wordt vastgelegd voor de komende tien jaar is belangrijk voor veel mensen. Dit filmpje werd vertoond tijdens de Nacht van de Duurzaamheid (de nacht voor 09-09-09), waarbij zo’n 1000 koplopers op het gebied van duurzaamheid waren uitgenodigd. Dit event werd georganiseerd door Stichting Urgenda en het voornaamste doel was het mobiliseren van groepen door individuen te verbinden met koplopers op het gebied van duurzaamheid. Door in te spelen op wat iemand drijft en wat mensen beweegt kun je veel bereiken. Om te weten te komen wat de deelnemers uit de zaal drijft, krijgt iedereen 1,5 minuut de tijd om zijn buurman of buurvrouw te vertellen over zijn/haar drijfveren en het gevoel van urgentie dat hij of zij voelt rond het betrekken van Nederlanders bij mondiale vraagstukken. Algemene reacties uit de zaal zijn voornamelijk gericht op het verantwoordelijkheidsgevoel dat veel deelnemers hebben: het besef dat elke individuele beslissing invloed heeft op de maatschappij en dat jij zelf iets kunt en moet doen in deze mondiale maatschappij waarin wij allemaal leven.
Verslag Context MasterClass lecture, d.d. 3 december 2009
2
Na dit interactieve moment laat de spreker een filmverslag zien van de Nacht van de Duurzaamheid (zie http://www.youtube.com/watch?v=460TP6Piq5c) waarbij de zaal wordt gevraagd om een reactie op de beelden: wat valt je op? In dit filmpje worden onder andere korte stukjes van de speeches van deze avond vertoond, de bekende en onbekende koplopers gefilmd en je krijgt een beeld van de verschillende activiteiten die deze avond hebben plaatsgevonden. Innovatieve plannen, zoals een drijvende stad bouwen, maar ook hele praktische oplossingen, zoals een deurbel op zonne-energie worden vertoond in deze film. De algemene boodschap die uit dit verslag naar voren komt, is het gevoel dat mensen tot veel in staat zijn als ze de krachten bundelen en uitgedaagd worden om mee te werken aan nieuwe ideeën en al bestaande projecten. We pakken samen de golf naar boven en in die bovenstroom willen we blijven. In de discussie naar aanleiding van het filmverslag komt voornamelijk naar voren dat het wel erg gericht is op Nederland, met voorbeelden als de deurbel en de drijvende stad, en dat het mondiale perspectief minder of niet gezien word. Stichting Urgenda heeft bewust de keuze gemaakt om dicht bij huis te beginnen op kleine schaal, en vervolgens de acties en projecten te vertalen naar andere plekken op de wereld. Voor de deelnemers uit de zaal die met name bezig zijn met versterken van ‘mondiale’ betrokkenheid is het belangrijk om het Urgenda verhaal te vertalen naar het mondiale perspectief. Door de zaal wordt verder als positief punt opgemerkt dat het einde van de individualisering door activiteiten als deze Nacht van de Duurzaamheid steeds meer in zicht komt. Door de krachten te bundelen als Nederlanders kun je veel voor elkaar krijgen. De geschiedenis van duurzaamheid Henneman benoemt een aantal duurzaamheidgolven in de geschiedenis van de afgelopen 40 jaar en maakt dit duidelijk aan de hand van onderstaande grafiek:
Duurzaamheidsgolf
1970
1990
2006
nu
De milieuwetgeving die in de eind jaren ‘70 wordt aangepast heeft voor wat beweging gezorgd, net als de klimaattop in Rio. Maar beide gebeurtenissen hebben dan nog niet voor een ‘ahaVerslag Context MasterClass lecture, d.d. 3 december 2009
3
moment’ gezorgd. Echter het uitbrengen van de documentaire Inconvenient Truth van Al Gore heeft mensen wakker geschud en principes zoals Cradle to Cradle (baanbrekende concept van Michael Braungart en William McDonough) worden ineens aantrekkelijk. Deze gebeurtenissen geven mensen energie om eigen ideeën te gaan ontwikkelen. De urgentie van duurzaamheid wordt vanaf deze periode steeds duidelijk (de ‘giraffe’ wordt herkend) en mensen worden ook steeds actiever op dit terrein. Miguel Heilbron, ook van Meneer de Leeuw en ontwikkelingseconoom, laat kort zien waar we nu staan in de geschiedenis van ontwikkelingssamenwerking. Ook al is het goed om vooruit te kijken, hij wijst ons ook op het belang om achteruit te kijken; waar komen we vandaan en vervolgens waar willen/gaan we naar toe. Aan de hand van onderstaande figuur licht Heilbron enkele ontwikkelingen rond internationale samenwerking toe. ONTWIKKELINGSSAMENWERKING zendingswerk
ontwikkelingshulp
ontwikkelingssamenwerking
SAPs
internationale samenwerking
MILLENNIUM DOELEN
olie crisis OS SCHULDEN ESCALATIE
CRISES
Asia’s century?
_______ koude oorlog
koloniale tijd
1945
1965
terrorisme bestrijding
Berlijnse muur valt
9-11
1990
2000
2010
De geschiedenis van ontwikkelingssamenwerking begint in de zendingstijd (het koloniale tijdperk). In de periode na de Tweede Wereldoorlog spreekt men van ontwikkelingshulp. In de jaren ’60 heerst veel optimisme en spreekt men van ontwikkelingssamenwerking. In de jaren ’70 sloeg na de oliecrisis dit optimisme om en kwamen steeds meer ecologische vraagstukken opzetten. Het vertrouwen en geloof in de vrije markt kwam halverwege de jaren ’80 terug en de periode werd gekenmerkt door verdergaande globalisering. Als eind jaren ’90 de Millennium Development Goals worden ontwikkeld is dat de inspiratiebron die veel mensen in beweging krijgt. Marjan Minnesma: stichting Urgenda Marjan Minnesma is initiatiefnemer en directeur van de stichting Urgenda en heeft in het verleden bij Greenpeace gewerkt en is verder als directeur werkzaam bij DRIFT. Minnesma probeert bij stichting Urgenda innovatie en duurzaamheid te koppelen om een brede duurzaamheidsbeweging te creëren. Bij het begrip duurzaamheid draait het vaak om milieu en klimaat, terwijl sociale verhoudingen net zo meespelen. De focus van de Nederlandse Verslag Context MasterClass lecture, d.d. 3 december 2009
4
duurzaamheidsbeweging is op dit moment meer toegespitst op milieu en klimaat, maar Urgenda werkt toe naar een bredere focus waarbij sociale duurzaamheid duidelijker op de kaart wordt gezet. De Urgenda ontstond naar aanleiding van een duurzaamheidsfestival dat georganiseerd werd door een tiental innovatieprogramma's. De ideeën en strategie voor deze agenda, ‘de Urgenda’, belandden in de Opinie en Debat sectie van de NRC en leidden tot zoveel positieve en aanmoedigende reacties dat naar aanleiding hiervan de Stichting Urgenda is opgericht. Marjan Minnesma heeft met stichting Urgenda een lange termijn visie voor ogen, maar wil het uiteindelijke doel, het samen duurzamer maken van onze maatschappij (in Nederland, maar dit kan uiteindelijk vertaald worden naar de rest van de mondiale samenleving) in stappen bereiken. Met een wenkend perspectief en het bijstellen van de doelstellingen gedurende de tijd probeert Urgenda een zo concreet mogelijk actieplan te formuleren. Met behulp van koplopers en icoonprojecten probeert Urgenda dit actieplan uit te voeren om de beeldvorming en mening van mensen positief te kantelen naar geloof in en actief handelen naar een duurzamere samenleving. Koplopers Stichting Urgenda richt zich op de ondersteuning van koplopers, bekende en onbekende personen in Nederland die verschillende innovatieve en sprankelende ideeën hebben op het gebied van duurzaamheid. Door het ondersteunen van deze initiatieven wil Minnesma met haar stichting zoveel positieve energie genereren dat ook de achterblijvers mee gaan doen. Het ondersteunen van deze initiatieven doet Urgenda door het versnellen of opschalen van de projecten van deze koplopers; de ontbrekende puzzelstukjes van het project probeert Urgenda in te vullen. Het verbinden van de koploper aan die juiste invloedrijke persoon binnen bepaalde overheden, bedrijven et cetera om zo het project succesvol te maken, of het weghalen van barrières bij de overheid kan de weg vrijmaken voor het project. Minnesma benadrukt in haar presentatie het belang van deze koplopers. Het is belangrijk om te weten waar het ‘vuur’ zit, wat zijn projecten die al goed georganiseerd zijn en een goede kans van slagen hebben, maar nog wel wat hulp kunnen gebruiken van een groter netwerk. In iedere provincie of regio probeert Urgenda daarom met behulp van ‘regiospinners’, die als spinnen in het web fungeren, de koplopers te vinden en te verbinden met andere koplopers in het land. Urgenda creëert beweging door het koppelen van de bovenstroom (de mensen die het nu voor het zeggen hebben) met de onderstroom (de pioniers). Icoonprojecten Het begrip duurzaamheid heeft een brede betekenis en is meer dan een spaarlamp of windenergie. De icoonprojecten waar stichting Urgenda zich op richt laten zien waar duurzaamheid allemaal nog meer voor staat. Een Icoonproject is een grootschalig, gedurfd en innovatief duurzaamheidsproject, dat kan laten zien aan burgers in binnen- en buitenland wat duurzaamheid inhoudt. Urgenda probeert Icoonprojecten te kiezen, die allemaal verschillende soorten problemen of andere elementen van duurzaamheid laten zien. De icoonprojecten zijn nog Verslag Context MasterClass lecture, d.d. 3 december 2009
5
in ontwikkeling maar moeten aansprekende en motiverende voorbeelden worden. Zodra de projecten werkelijk resultaten laten zien, zullen deze breed uitgedragen worden in de media. Marjan Minnesma vertelt in haar presentatie over een aantal icoonprojecten die nu in ontwikkeling zijn. 1.
Texel
Dit icoonproject is een samenwerking van experts uit het Urgenda-netwerk met een aantal koplopers gericht op duurzame ontwikkeling op Texel. De insteek is om dit Waddeneiland op de kaart te zetten als een eiland waar je energie krijgt op een duurzame manier. Door bijvoorbeeld in te zetten op duurzaam toerisme kun je bepaalde stromen toeristen genereren die alleen per fiets of bus reizen en de auto laten staan op het vastenland. Daarnaast wordt gericht op de eindeloze mogelijkheden om op dit eiland bepaalde innovatieve activiteiten uit te proberen die ergens anders in Nederland (nog) niet toegestaan zijn, ‘Tested and Tried in Texel’. Verschillende ondernemers op Texel worden ondersteund bij het opzetten en binnenhalen van projecten die passen in dit duurzaamheidstraject. 2.
Elektrisch vervoer
Het idee achter dit icoonproject is om het gebruik van de elektrische auto in Nederland te stimuleren. De zakelijke markt wordt als koploper ingezet om bedrijven te motiveren elektronische auto’s te kopen. Door meer elektronische auto’s in Nederland te laten rijden, krijg je vanzelf ook meer service- en oplaadpunten en wordt het steeds aantrekkelijker om elektronisch te gaan rijden. Zo krijg je de massa in beweging en met meer vraag naar elektronische auto’s gaat de prijs uiteindelijk naar beneden en wordt de elektronische auto ook interessant voor de particuliere markt. 3.
Prachtwijken: klimaatneutraal
Om klimaatneutraal te worden moet je als gemeente beginnen in de wijk, bij de burger zelf. Dit icoonproject richt zich op een achterstandswijk in Zaanstad en stimuleert hier duurzaamheid op het gebied van energie en leefbaarheid. Aan de hand van dit soort duurzame ontwikkelingen kun je vervolgens in gesprek gaan met woningbouw verenigingen en zelfs zorgverzekeraars over wat deze partijen over hebben voor de burger die in een schonere en duurzamere wijk woont of gaat wonen. Marjan Minnesma probeert met Urgenda de duurzaamheidsbeweging sneller op gang te helpen. Door de kar te trekken met koplopers, actieve regiospinners in het land te hebben en innovatieve icoonprojecten als voorbeeld te stellen, komen mensen in beweging. De stichting wordt steeds groter en steeds meer koplopers worden ontdekt en geholpen. Deze olievlek-werking is interessant; door samenwerking en een groot netwerk kan Urgenda steeds meer bereiken op het gebied van duurzaamheid. Door haalbare doelstellingen te maken en deze ook bijtijds aan te vullen of bij te stellen zorgt Urgenda voor concrete handelingsperspectieven. En door koplopers hiervoor in te zetten blijft het niet bij een interessante idee, maar wordt de mindset van de achterblijvers veranderd en is er ineens meer mogelijk dan je denkt. Verslag Context MasterClass lecture, d.d. 3 december 2009
6
Pepik Henneman: concepten onder de loep Uit de presentatie van Marjan Minnesma kunnen een vijftal conceptbegrippen worden gehaald die centraal staan voor hoe Urgenda te werk gaat. Deze begrippen worden op een interactieve manier vertaald door de deelnemers aan deze lecture naar draagvlak voor internationale samenwerking. In subgroepen werden deze vijf concepten verder uitgewerkt. Plenair zijn deze ideeën gedeeld. Koplopers: mensen met innovatieve, haalbare ideeën en die weten waar het ‘vuur’ zit en met hun ideeën mensen kunnen mobiliseren. Wie zijn de koplopers in IS? De koplopers binnen internationale samenwerking zijn niet altijd makkelijk te vinden. Vanuit de politiek zie je een aantal koplopers die tijdens of na de politieke carrière zich actief inzetten. Ruud Lubbers, Herman Wijffels en Barack Obama worden genoemd als de ‘bekende’ koplopers op dit moment. De koplopers moeten gedreven zijn met een leidersvisie, de mensen kunnen inspireren en koplopers moeten een praktisch perspectief bieden en de verbinding zoeken met de achterban. Als een minder bekende koploper wordt Ad Phernambucq genoemd, vroeger van COS Zeeland, die een regionaal fietsproject heeft opgezet dat uiteindelijk landelijke bekendheid heeft gekregen en nu groot wordt ingezet in veel regio’s in Nederland. Visie: gericht op het transitiedenken, om de mindset van mensen te kunnen veranderen heb je een stip op de horizon nodig. Hoe kunnen we een toekomstperspectief voor IS concreet maken? Maak de norm van de burger concreet. De norm zou moeten zijn ‘een duurzame wereld voor iedereen’. Hierdoor creëer je een verantwoordelijkheidsgevoel bij de burger om iedereen op de wereld een gelijke kans te geven. Door de problemen in het Zuiden dichterbij de mensen hier te brengen, kun je de burger direct aanspreken op zijn handelen. Goed gedrag aantrekkelijk maken door dit gedrag te belonen. Mensen en omgeving staan centraal en materie en geld komen pas op de tweede plaats. Een ‘wij-perspectief’ stimuleren werkt een olievlekwerking in de hand; klein beginnen met elkaar (gelijke kansen in de wijk/regio) en vervolgens in stappen naar uiteindelijk gelijkheid voor iedereen in de hele wereld. Dynamiek: gebruik de verschillende golven in de maatschappij om mee te surfen en mobiliseer op deze manier groepen mensen. Wat is de dynamiek in internationale samenwerking en wat voor gevolgen heeft dat voor het draagvlak voor IS? Er zijn verschillende golven genoemd die een rol hebben gespeeld in de dynamiek van IS. De individualisering van de samenleving heeft bijvoorbeeld verschillende golven gekend, en in onze huidige tijd ziet men de individualisering afnemen. Als IS sector kun je inspelen op deze dynamiek, door dat ‘wij-denken’ meer in te zetten. Globalisering neemt sinds de jaren ’80 sterk toe met een stijging van het aantal internationale reizigers en de opkomst van het internet. Er gaat een focusverandering plaatsvinden in de IS sector van de focus op ‘hulp’ aan ontwikkelingslanden, naar een focus die meer gericht is op de eerlijke wereldhandel.
Verslag Context MasterClass lecture, d.d. 3 december 2009
7
Doelstellingen: rondom lange en korte termijn doelstellingen kunnen mensen zich organiseren. Wat zouden spraakmakende doelstellingen zijn om hier te verwezenlijken voor daar? De doelstelling zou moeten zijn dat elke burger een wereldburger is en daar naar moet handelen. De overheid zou een grote rol moeten spelen in het opleggen van de doelstellingen en zou bijvoorbeeld op het gebied van duurzaamheid moeten samenwerken met de consumentenbond en bedrijven om alle producten duurzaam te maken en te verkopen voor een normale prijs. Icoonprojecten: ambitieuze toonaangevende projecten waarbij meerdere facetten bij elkaar komen. Wat zijn mogelijke icoonprojecten in de IS sector? Icoonprojecten moeten volgens de deelnemers concrete handelingsperspectieven bieden en haalbaar zijn. Projecten die onder andere genoemd worden zijn: Tony Chocolony, de millennium dorpen, klimaatneutrale gemeenten en de Fair Trade gemeenten. Afsluiting Met deze conceptbegrippen sluit Pepik Henneman de lecture af. Het is nu aan de koplopers uit de zaal om de uitdaging aan te gaan om verdere verbinding te leggen tussen ecologische en sociale aspecten van duurzaamheid. Een aantal bestaande koplopers zijn gedefinieerd, er is een schets van de dynamiek gemaakt en de doelstellingen moeten concreet en haalbaar opgesteld gaan worden. In de middag gaan een aantal deelnemers met deze concepten een verdere verdiepingsslag maken naar draagvlak voor internationale samenwerking. Van deze ochtend en middag wordt een ideeënboek gemaakt, om iedereen te kunnen prikkelen mee te gaan surfen op de duurzaamheidsbeweging. Het ideeënboek kun je vinden onder het kopje verslagen 2009-2010 op de website www.contextmasterclass.nl.
Verslag Context MasterClass lecture, d.d. 3 december 2009
8
