Law Extra Summercourse ‘Recht onder moeilijke omstandigheden’ in Krakow (5 EC) Doelstelling van de summercourse Het recht moet soms functioneren onder omstandigheden, die niet als ‘normaal’ zijn te beschouwen, bijvoorbeeld ten tijde van een bezetting of na de wisseling van een regime. Zowel Nederland als Polen hebben een bezetting gekend door de Duitsers, Polen van 1939 tot 1945, Nederland van 1940 tot 1945. Polen heeft daarnaast na de val van het zogenaamde ‘ijzeren gordijn’ een regimeverandering doorgemaakt. Een door het communisme beheerst bestel heeft in 1990 plaatsgemaakt voor een op democratische leest gestoelde inrichting van de samenleving. Het recht en zijn beoefenaren komen in het geval van dit soort ‘extreme’ politieke omstandigheden onder grote druk te staan. Allerlei vragen rijzen. Is het nationaalsocialistische recht wel als recht te kwalificeren? Hoe dient de opstelling van een rechter te zijn ten opzichte van het bezetters(on)recht? Wat dient er na de wisseling van het regime te gebeuren met functionarissen van het ‘oude’ bestel aan wier handen bloed kleeft, maar die wel overeenkomstig de geldende regels hebben gehandeld? Tijdens de summercourse in Krakow staan we vooral stil bij het recht en de rechtsbeoefening tijdens de Tweede Wereldoorlog. Over dit thema is in de afgelopen jaren betrekkelijk veel geschreven. Niemand ontsnapte tijdens de bezetting aan dilemma’s en keuzes. Wie van ons vraagt zich vandaag de dag niet af hoe hij zich in een oorlogssituatie zou hebben opgesteld? Bijna iedere jurist heeft in de Tweede Wereldoorlog voor de afweging gestaan om door te gaan met zijn werk om erger te voorkomen (‘als ik het niet doe, doet een ander het, die erger is dan ik’) of om te stoppen, omdat het voortzetten van de werkzaamheden een groter kwaad betekende of omdat het werk niet langer met het geweten was te verenigen. Daarnaast moest iedere jurist zijn houding bepalen tegenover een recht dat niemand naar maatstaven van rechtvaardigheid als recht beschouwde en tegenover de bezetter en zijn (Nederlandse) handlangers. Een van de grootste uitwassen van het nationaal-socialistische recht was het antisemitisme. De joodse bevolking van Nederland en Polen, juristen en niet-juristen, werd ontrecht en uiteindelijk grotendeels van het leven beroofd. Krakow is, enigszins cynisch gezegd, de ideale stad voor het thema ‘Recht onder moeilijke omstandigheden’. Zij behoorde oorspronkelijk tot Galicië, de oostelijke provincie in het Habsburgse rijk. De stad bevond zich bovendien niet ver van de grens met Duitsland. Haar geschiedenis reikt terug tot de 7e eeuw. Krakow was de stad van de Poolse koningen, die hun verblijf hadden op de imposante Wawelburcht, gelegen aan de oevers van de rivier de Wisla. Zij is wonder boven wonder gespaard gebleven van de totale vernietiging door de geallieerde bombardementen tijdens de oorlog. Het middeleeuwse centrum ligt er dan ook gracieus bij. De pracht van de stad heeft echter in de 20e eeuw een donkere zijde gekregen. Onder de inwoners van Krakow bevonden zich voor de oorlog tienduizenden joden. Na afloop van de bezetting bleken er niet meer dan een paar honderd terug te keren naar hun woningen in de wijk Kazimierz. Het overgrote deel van de joodse bevolking van Krakow was zeventig kilometer verderop vermoord in het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Tegelijkertijd kende Krakow een andere kant. In de stad werkte een Duitser, een NSDAP’er, die zou uitgroeien tot een symbool van hoop en redding voor velen. Zijn naam is Oskar Schindler. In zijn emaillefabriek overleefden duizend joodse mensen. Daarnaast staat de pijnlijke waarheid dat in Auschwitz-Birkenau 60.000 Nederlandse joden de dood hebben gevonden, onder wie 31 advocaten. Voor Nederlanders is Krakow dus een bijzondere plek om heen te gaan, een plek om te herdenken en om na te denken over wat het is om jurist te zijn.
Het moet vooraf worden gezegd. De confrontatie met de uitwassen van onrecht is hevig en gruwelijk. Het is bijna niet voorstelbaar dat de ene mens de andere mens zo veel leed, zo veel vernedering kan aandoen. Het is gebeurd. Auschwitz-Birkenau herbergt de stille getuigen daarvan. Duitse en Nederlandse juristen zijn voor de voltrekking van dit onrecht en voor deze nederlaag van het menselijk fatsoen medeverantwoordelijk geweest. De werkelijkheid van Auschwitz-Birkenau scherpt ons allen in dat de grootste Romeinse jurist, Papianianus, het voorbeeld voor ons allemaal moet zijn. Hij durfde op te staan tegen tirannie. Hij weigerde om onrecht goed te praten. En zo is de cirkel van het Law Extra programma rond. Van Rome naar Krakow en terug. Verplichte literatuur Zie syllabus. Verantwoordelijke docenten Prof. mr. C.J.H. Jansen, hoogleraar Rechtsgeschiedenis en Burgerlijk recht Radboud Universiteit Nijmegen (
[email protected]); mr. drs. J.J.J. Sillen, universitair hoofddocent Staatsrecht Radboud Universiteit Nijmegen (
[email protected]) Programma De colleges vinden plaats in het Collegium Novum van de Jagiellonian University in Krakow, Ul. Golebia 24 in Krakow. Tentamen en cijfer Er is geen schriftelijk tentamen. De studenten krijgen de volgende opdracht: schrijf een essay van minimaal 4 en maximaal 7 pagina’s over een spreuk van wellicht Nederlands’ bekendste jurist Hugo de Groot (1583-1645). De spreuk is aangebracht in de zittingszaal van het gebouw van de Hoge Raad en luidt als volgt: ubi judicia deficiunt, incipit bellum; gewoonlijk vertaald als: waar de rechterlijke oordelen ontbreken, begint de oorlog. De inleverdatum van het essay is 1 oktober (te sturen per mail aan beide docenten).
NB Aanbevolen film: Schindler’s List van Steven Spielberg
Bijeenkomst I: maandag 27 augustus 2012 (Monday 27 August 2012) Ochtend/Morning Docent/Teacher: prof. mr. C.J.H. Jansen Plaats/Location: Collegium Novum Jagiellonian University in Krakow Onderwerp/Subject: De nationaalsocialistische rechtsleer, de rechtenfaculteiten in Nederland (1940-1945), de 26 november-rede van prof. mr. R.P. Cleveringa (1894-1980) in Leiden/a brief outline of the national-socialist jurisprudence, the law faculties in the Netherlands (19401945), the 26 november adress of prof. dr. R.P. Cleveringa in Leyde against the dismissal of his colleagues, the Law Professors prof. dr. E.M. Meijers (1880-1954) and prof. dr. M. David (1898-1986). Literatuur/Literature: C.J.H. Jansen, Visie op het recht in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw, het nieuwe strafrechtsdenken, de zes Nederlandse juridische faculteiten en hun hoogleraren en de 26 november-rede van prof. mr. R.P. Cleveringa, in: C.J.H. Jansen, Doorgaan of stoppen? Enkele beschouwingen over recht en rechtsbeoefening in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog, Den Haag 2006, p. 1 e.v., p. 17 e.v., p. 77 e.v., p. 95 e.v. (opgenomen in de syllabus) De college-uren in de ochtend zijn gewijd aan het schetsen van een beeld van de nationaalsocialistische rechtsleer in Nederland (in het bijzonder van het nulla poena-beginsel in het strafrecht) en de lotgevallen van de Nederlandse juridische faculteiten en hun hoogleraren in een van de meest tragische perioden uit de Nederlandse rechtsgeschiedenis. In het bijzonder is er aandacht voor de protestrede van de Leidse hoogleraar R.P. Cleveringa tegen het ontslag van zijn collega’s E.M. Meijers, de beroemde professor in het burgerlijke recht en de grondlegger van het huidige BW, en M. David, hoogleraar in de Babylonische, Assyrische, Israëlitische en Hellenistische rechtsgeschiedenis. De rede groeide uit tot het symbool van het universitaire verzet tegen de antisemitische maatregelen van de Duitse bezetter. Tijdstip/Time: 10.00 uur-12.00 uur: Werkgroep/Class Middag/Afternoon Docent/Teacher: prof. mr. C.J.H. Jansen Plaats/Location: Collegium Novum Jagiellonian University in Krakow Onderwerp/Subject: de houding van de Hoge Raad in de Tweede Wereldoorlog, in het bijzonder het Toetsingsarrest (HR 12 januari 1942, NJ 1942, 271); de beslissing van het Hof Leeuwarden van 25 februari 1943 (NJ 1951, 643) inzake kamp Erica/the attitude and the position of the Dutch Supreme Court during the Second World War, especially the ruling of the Court (of 12 January 1942) that under the circumstances of the occupation Dutch judges could not review the occupier’s ordinances in the light of international law; the decision of the Court of Appeal of Leeuwarden (of 25 February 1943) concerning labour camp Erica. Literatuur/Literature: C.J.H. Jansen, De Hoge Raad en de Tweede Wereldoorlog. Recht en rechtsbeoefening in de jaren 1930-1950, met medewerking van D. Venema, Amsterdam 2011, p. e.v. (geschreven door D. Venema) en p. e.v. (geschreven door C.J.H. Jansen) (opgenomen in de syllabus)
De college-uren in de middag zijn gewijd aan de houding van de Hoge Raad tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het college heeft tijdens en in de oorlog het verwijt gekregen dat het zich veel te lijdzaam heeft opgesteld tegenover de bezetter, terwijl de rechterlijke onafhankelijkheid in Nederland steeds verder afkalfde. De raadsheren stonden voor de vraag, zoals vele andere juristen: doorgaan in het belang van het Nederlandse volk om erger te voorkomen of stoppen om niet verstrikt te raken in de netten van de bezetter? Een belangrijke plaats in het oordeel over de houding van de Hoge Raad zowel tijdens als na de oorlog nam het Toetsingsarrest in. Dit arrest zou de bestrijding van het bezettersonrecht onmogelijk hebben gemaakt. Sommige rechters kantten zich wel tegen de Duitse excessen, zoals de raadsheren uit het Hof Leeuwarden in hun beroemde arrest ten aanzien van het strafkamp Erica. Zij weigerden ‘om des gewetens wille’ een bepaalde straf op te leggen, zodat de uitvoering ervan niet hoefde plaats te vinden onder mensonterende omstandigheden in kamp Erica. De bezetter ontsloeg hen. Beide arresten komen tijdens het college uitvoerig ter sprake. Tijdstip/Time: 14.00 uur-16.00 uur: Werkgroep/Class
Bijeenkomst II: dinsdag 28 augustus 2012 (Tuesday 28 August 2012) Ochtend/Morning en Middag/Afternoon Docent/Teacher: prof. mr. C.J.H. Jansen/mr. drs. J.J.J. Sillen Bezoek aan Auschwitz-Birkenau (Visit to the Concentration Camp of Auschwitz-Birkenau) Tijdstip: vertrek om 8.00 uur/departure at 8.00 o’clock Het concentratiekamp Auschwitz (1940-1945), bij de Poolse stad Oświęcim, ongeveer 70 kilometer van Krakow, bijna in het centrum van het door de Duitsers bezette Europa, was aanvankelijk gebouwd als kamp voor Poolse politieke gevangenen. Het kreeg vanaf 1942 het karakter van een vernietigingskamp van met name joden (maar ook van zigeuners en homoseksuelen). ‘Auschwitz’ bestond uit drie hoofdkampen: Auschwitz I (het eerste en het oudste kamp met het beruchte opschrift ‘Arbeit macht frei’ boven de toegangspoort), Auschwitz II-Birkenau (bekend van de spoorlijn en het langgerekte selectieperron, het grootste vernietigingscomplex van Europese joden) en Auschwitz III-Monowitz. De totale oppervlakte van de gezamenlijke kampen was 40 vierkante kilometer. In Birkenau zijn de joden op fabrieksmatige wijze vermoord in gaskamers. SS’ers hebben aan het einde van de oorlog getracht de herinnering aan de kamers uit te wissen door ze op te blazen. In totaal zijn vermoedelijk 1,1 miljoen joodse mensen op gruwelijke wijze omgebracht en omgekomen, onder wie 60.000 uit Nederland. Daarnaast stierven ongeveer 250.000 niet-joodse gevangenen in het kampencomplex. In Auschwitz I bevindt zich in Blok 21 een inzichtrijke en uitstekend verzorgde tentoonstelling over de vervolging en deportatie van joden uit Nederland in de jaren 1940-1945. Slechts een beperkt aantal joodse concentratiekampbewoners hebben de oorlog overleefd. Onder hen bevonden zich Primo Levi (1919-1987) en Paul Steinberg (1926-1999). Van de hand van Levi verscheen het beroemde boek: Is dit een mens. Dit boek bevindt zich vaak in de verzamelband De getuigenissen. Paul Steinberg schreef De bokswedstrijd. Overleven in Auschwitz. Levi portretteerde Steinberg in zijn boek onder de naam Henri. Indrukwekkend is ook het ooggetuigeverslag van de Grieks-Italiaanse jood Schlomo Venezia, Sonderkommando Auschwitz. De Duitsers dwongen hem om in de gaskamers te werken.
Bijeenkomst III: woensdag 29 augustus 2012 (Wednesday 29 August 2012) Ochtend/Morning Docent/Teacher: prof. dr. K. Baran Plaats/Location: Collegium Novum Jagiellonian University in Krakow Onderwerp/Subject: Poland and Krakow under nazi occupation 1939-1945; the effects of national-socialistic jurisprudence in Poland; the arrest of the professors of Jagiellonian University; Krakow as capital of the General Government and Reichsminister Hans Frank (1900-1946) as General Governor of Poland. Literatuur/Literature: Tijdstip/Time: 10.00 uur-12.00 uur: Werkgroep/Class Middag/Afternoon Docent/Teacher: prof. mr. C.J.H. Jansen/mr. drs J.J.J. Sillen/K. Palka Gids/Guide: Tijdstip: vertrek om 13.00 uur/departure at 13.00 o’clock. Bezoek aan de vroegere joodse stad Kazemierz, thans een wijk in Krakow (met onder meer de Oude Synagoge, het oudste joodse gebouw in Polen, gebouwd aan het einde van de 15e eeuw en thans een museum; de Remusynagoge en de oude joodse begraafplaats). Voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog kende Krakow, zoals al in de inleiding bij deze summercourse geschreven, 69.000 joodse inwoners, die bijna allemaal in deze wijk woonden. Na de oorlog waren er niet eens een paar honderd meer in leven. Steven Spielberg maakte in deze wijk opnamen voor zijn film Schindler’s List. Visit of the former jewish town Kazimierz, nowadays a district in Krakow. The most precious Jewish historical buildings and monuments, the Old Synagogue, the oldest of the preserved synagogues of Poland, which is now a museum of jewish culture, and the New (Remu) Synagogue and the Old Cemetry, are on Ul. Szeroka, a central road/square in Kazimierz. Bezoek aan Oskar Schindler’s Enamel Factory (Deutsche Emailwarenfabrik) at 4 Lipowastreet in Krakow. Tijdens de oorlog maakten de Duitsers van de wijk Podgórze, grenzend aan Kazimierz, een getto. Tienduizenden joden lieten in dit getto het leven. In deze wijk bevond zich de beroemde fabriek van Oskar Schindler. Visit to Schindler’s Enamel Factory. The exhibition in the factory presents the history of Krakows inhabitants, both Polish and Jewish, and of the Krakow factory of enamelled vessels, of Oskar Schindler, who saved the life of over a thousand Jews from the Concentration Camp Plaszów employed at his factory. The film of Steven Spielberg was awarded 7 ‘Oscars’.
Bijeenkomst IV: donderdag 30 augustus 2012 (Thursday 30 August 2012) Ochtend/Morning Docent/Teacher: Prof. dr [?] Plaats/Location: Collegium Novum Jagiellonian University in Krakow Onderwerp/Subject: Regime changes and transitional justice Literatuur/Literature: Tijdstip/Time: 10.00 uur-12.00 uur: Werkgroep/Class Middag/Afternoon Docenten/Teachers: Prof. mr. C.J.H. Jansen/mr. drs J.J.J. Sillen/K. Palka Tijdstip: vertrek om 14.00 uur/departure at 14.00 o’clock De overgrote meerderheid van de Poolse bevolking is rooms-katholiek. Het bedevaartsoord van de Zwarte Madonna van Częstochowa, niet al te ver van Krakow, trekt vele pelgrims uit heel Polen, maar ook van daarbuiten. Krakow geldt vanaf het einde van de 18e eeuw als de spirituele hoofdstad van Polen. Dat blijkt onder meer uit de vele kerken in de stad. Het feit dat de in 2005 overleden paus Johannes Paulus II in deze stad heeft gestudeerd en heeft gewerkt, is op vele plaatsen in Krakow zichtbaar en maakt de stad tot het Rome van Polen. In veel kerken overheersen de gothiek en de barok. Deze stromingen in de bouwkunst zorgen in Nederlandse ogen wel eens voor een te veel van het goede aan pracht en praal. Bezoek aan een viertal bekende kerken in Krakow: Mariakerk (begin met bouw in 13e eeuw: overdadig hoogaltaar van Veit Stoß; domineert de Grote Markt, Rynek Glówny, van Krakow) Petrus en Pauluskerk (jezuïtenkerk; begin met bouw aan het einde van16e eeuw, de kerk van de jezuïten te Rome, Il Gesù, diende als voorbeeld) Wawelkathedraal (op de Wawelburcht; kronings- en begraafplaats van bijna alle Poolse koningen tussen 1230 en 1764; met ook in de kathedraal het zilveren reliekschrijn van Stanislaw, de schutspatroon van Polen) Franciskanerkerk (gesticht in 1255; met een replica (?) van de lijkwade van Turijn) Tegenover de kerk bevindt zich het Aartsbisschoppelijk Paleis, waar de latere paus Johannes Paulus II als aartsbisschop Karol Wojtyla verblijf hield. Visit to four famous churches in Krakow.
Bijeenkomst V: vrijdag 31 augustus 2012 (Friday 31 August 2012) Morgen/Morning Docent/Teacher: mr. drs J.J.J. Sillen Plaats/Location: Collegium Novum Jagiellonian University in Krakow Onderwerp/Subject: Literatuur/Literature: Tijdstip/Time: 10.00 uur-12.00 uur: Werkgroep/Class Middag/Afternoon Docenten/Teachers: prof. mr. C.J.H. Jansen/mr. drs. J.J.J. Sillen/K. Palka Tijdstip: vertrek om 14.00 uur/departure at 14.00 o’clock Bezoek aan het/visit to the Universiteitsmuseum Collegium Maius. De stichting van de universiteit dateert van 1364. Daarmee behoort zij tot de oudere in Europa. Het bezoek gebeurt onder begeleiding van een gids (guide). Bezoek aan het/visit to the Czartoryskimuseum (met werken van onder meer Leonardo da Vinci, Rembrandt van Rijn en Albrecht Dürer)
