Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2013-2014
SUCCESSIEPLANNING VIA SCHENKINGEN BIJ EEN PERSOON DIE NIET GEZOND IS VAN GEEST
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door
Koelman Julie (00907158)
Promotor: Prof. Bael Jan Commissaris: Maes Elise
“Er bestaat slechts één middel ter verrijking: geven” Jan Greshoff
Woord vooraf Ik zou graag professor Bael bedanken die mij de kans gaf om een masterproef te schrijven over dit onderwerp. Mijn interesse was meteen gewekt omdat mijn grootvader de ziekte van Alzheimer had. Dit motiveerde mij sterk om informatie op te zoeken omtrent de mogelijkheden die bestaan voor personen die niet meer gezond van geest zijn. Een bijzondere dank gaat ook uit naar mevrouw Herlinde Baert en mevrouw Elise Maes voor de begeleiding en de constructieve feedback gedurende de voorbije twee jaar.
Inhoudsopgave Inleiding ................................................................................................................................. 1 1
Hoofdstuk 1: De schenking ............................................................................................. 3 1.1
2
1.1.1
Definitie ............................................................................................................ 3
1.1.2
Constitutieve bestanddelen .............................................................................. 3
1.2
De herroeping van de schenking ............................................................................. 5
1.3
De vorm van de schenking ...................................................................................... 5
1.3.1
De schenking bij notariële akte ......................................................................... 5
1.3.2
De handgift ....................................................................................................... 7
1.3.3
De vermomde schenking .................................................................................. 8
1.3.4
De onrechtstreekse schenking ......................................................................... 9
1.3.5
De schenking bij een buitenlandse notaris ......................................................10
Hoofdstuk 2: De bekwaamheid tot schenken .................................................................11 2.1
Algemeen ...............................................................................................................11
2.2
De beschermde personen ......................................................................................11
2.2.1
De minderjarige ...............................................................................................11
2.2.2
De verlengd minderjarigen ..............................................................................12
2.2.3
De onder voorlopig bewind geplaatste personen .............................................12
2.2.4
De gerechtelijk onbekwaamverklaarden ..........................................................14
2.2.5
De persoon onder toevoeging van een gerechtelijk raadsman ........................14
2.2.6
Oplossingen voor de beschermde personen? .................................................15
2.2.7
De nieuwe wet van 17 maart 2013 – Het bewind .............................................15
2.3 3
Het begrip schenking............................................................................................... 3
De persoon zonder statuut .....................................................................................20
Hoofdstuk 3: De toestemming tot de schenking .............................................................22 3.1
Het begrip ‘gezondheid van geest’ .........................................................................23
3.2
De theorie van de versterkte toestemming .............................................................28
3.3
Het bewijs van de (on)gezondheid van geest .........................................................30
3.3.1
Algemeen ........................................................................................................30
3.3.2
De vermoedens ...............................................................................................32
3.3.3
De medische attesten......................................................................................33
3.3.4
De inzage in het medisch dossier ....................................................................42
3.3.5
De getuigenis van de notaris ...........................................................................44
4
3.3.6
De andere getuigen .........................................................................................47
3.3.7
De rechtshandeling zelf ...................................................................................48
3.3.8
De machtiging door de vrederechter ...............................................................48
3.4
Captatie en suggestie.............................................................................................49
3.5
De sanctie van de ongezondheid van geest ...........................................................53
Hoofdstuk 4: De successieplanning ...............................................................................54 4.1
Mogelijke oplossingen bij ongezondheid van geest van de schenker .....................54
4.1.1 De mogelijkheid tot schenking na machtiging door een persoon onder voorlopig bewind biedt geen oplossing .........................................................................................55 4.1.2
De plaatsvervangende schenking (in het kader van het bewind) .....................55
4.1.3
De schenking via lastgeving buiten de rechter om ...........................................69
4.1.4
De contractuele erfstelling ...............................................................................72
4.1.5
De schenking door de echtgenoot ...................................................................75
4.1.6
Artikel 511 Burgerlijk Wetboek ........................................................................79
4.2
Mogelijke omwegen................................................................................................80
4.2.1
De kleine gebruikelijke geschenken ................................................................80
4.2.2
De natuurlijke verbintenis ................................................................................82
4.2.3
De vergeldende schenking ..............................................................................83
4.2.4 Vermogensplanning door ouders met een gehandicapt kind: Het fideïcommis de residuo .....................................................................................................................85 4.3
Successieplanning via schenkingen .......................................................................87
4.3.1
Fiscale besparingen ........................................................................................87
4.3.2
De modalisering van schenkingen ...................................................................92
4.4
De fiscale fictiebepalingen ......................................................................................98
4.4.1
Artikel 7 Wetboek Successierechten ...............................................................98
4.4.2
Artikel 4, 3° Wetboek Successierechten ..........................................................99
4.5
De nieuwe antimisbruikbepaling ...........................................................................100
5
Besluit .........................................................................................................................103
6
Bibliografie ..................................................................................................................105 Wetgeving .......................................................................................................................105 België ..........................................................................................................................105 Frankrijk ......................................................................................................................106 Nederland....................................................................................................................106 Rechtspraak ...................................................................................................................106 Rechtsleer ......................................................................................................................111 Handboeken ................................................................................................................111
Artikels ........................................................................................................................116 Websites .........................................................................................................................121
Inleiding 1.
Successieplanning is en blijft een actueel onderwerp. Men gaat er steeds meer aan
denken om, tijdens het leven, de overgang van zijn vermogen door overlijden voor te bereiden. De bedoeling hiervan is tweeledig: enerzijds wenst men zijn vermogen in optimale omstandigheden aan bepaalde personen over te dragen, anderzijds wenst men dat te doen op een fiscaal zo gunstig mogelijke wijze. De schenking is hierbij in de praktijk een vaak toegepaste techniek, vooral omwille van zijn voordelige fiscale nevenaspecten. Door iets vroeger een deel van het vermogen weg te schenken en niet te wachten tot het overlijden, kan er een aanzienlijk bedrag bespaard worden. Toch kan niet iedereen van deze voordelen genieten. Artikel 901 van het Burgerlijk Wetboek bepaalt namelijk dat men, om een schenking onder de levenden te kunnen doen, gezond van geest dient te zijn. Het is meteen al duidelijk waar het schoentje wringt… In de huidige samenleving, waarbij de gemiddelde levensverwachting ondertussen al op 80 jaar ligt1, en gelet op de steeds verdergaande vergrijzing, zullen we meer en meer geconfronteerd worden met ouderdomsziekten zoals dementie. Alleen al in de periode tussen 1 januari 2006 en 1 januari 2012 werden 40.377 personen onder voorlopig bewind geplaatst, een cijfer dat alleen nog maar zal toenemen.2
2.
Wanneer beschouwt men iemand dan juridisch als zijnde ongezond van geest? En
betekent die vaststelling ook meteen dat er voor die personen geen mogelijkheden meer openstaan om een planning voor hun vermogen uit te werken? Dit worden de twee centrale vragen in deze masterproef.
3.
In een eerste deel wordt kort even ter inleiding stilgestaan bij het begrip ‘schenking’.
Er wordt nagegaan wanneer men kan spreken van een schenking en welke verschillende vormen een schenking kan aannemen.
Het volgende deel richt zich op de bekwaamheid en toestemming die vereist worden om een schenking te kunnen doen. Artikel 901 B.W. en de notie ‘gezondheid van geest’ komen hierbij uitgebreid aan bod: Wanneer beschouwt men iemand als gezond, dan wel ongezond van geest? Hoe kan de ongezondheid van geest aangetoond worden? Hoe zit het met het
1
http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/bevolking/sterfte_leven/tafels/
2
http://www.gva.be/nieuws/experts/johndewit/aid1340860/kamer-hervormt-statuten-vanonbekwaamverklaarden.aspx 1
medisch beroepsgeheim of met het oordeel van de notaris? Wat is de sanctie indien men een goed heeft geschonken in strijd met de wettelijke bepalingen? Het zijn allemaal belangrijke vragen in de praktijk, niet enkel voor de schenker, maar ook voor de begiftigde die de rechtshandeling het liefst gerespecteerd zou zien. De rechtspraak heeft zich hier dan ook reeds veelvuldig over uitgesproken. Vervolgens kom ik tot het deel ‘Successieplanning’. Ik probeer hierin te onderzoeken op welke manier personen die niet gezond zijn van geest alsnog tot een rechtsgeldige schenking kunnen overgaan of op welke manier ze via omwegen een deel van hun vermogen kunnen “wegschenken”. De nieuwe ‘Wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus die strookt met de menselijke waardigheid’ is hierbij bijzonder van belang. Ik heb vooral trachten te werken vanuit het oogpunt van de wilsongeschikte schenker zelf, waardoor de situatie waarin men wenst te schenken ààn een persoon die niet gezond is van geest, niet aan bod komt. Omwille van diezelfde reden worden ook de mogelijkheden voor de ouders van een gehandicapt kind om hun nalatenschap te plannen, slechts zeer beperkt besproken.
Eenmaal de mogelijkheden vaststaan om alsnog een schenking te verrichten, kunnen de verschillende modaliteiten van de successieplanning via schenkingen bekeken worden. Deze worden slechts in beperkte mate beschreven zonder op een exhaustieve manier te werk te gaan, gelet op de ruime waaier aan mogelijkheden die er in de praktijk bestaan. Het zijn slechts de meest courante voorwaarden, lasten en andere modaliteiten die aan bod komen.
Er gaat ten slotte nog, vanuit Vlaams perspectief, een kleine aandacht uit naar de fiscale fictiebepalingen en de antimisbruikbepaling inzake registratie- en successierechten.
2
1 Hoofdstuk 1: De schenking 1.1 Het begrip schenking 1.1.1 Definitie 4.
Overeenkomstig artikel 894 B.W. is een schenking onder levenden een akte waarbij
de schenker zich dadelijk en onherroepelijk van de geschonken zaak ontdoet ten voordele van de begiftigde die ze aanneemt. Ondanks het begrip ‘akte’ in de wet, moet de schenking wel als een overeenkomst aanzien worden.3 Voor de totstandkoming ervan is zowel de toestemming van de schenker als van de begiftigde vereist. (artikel 894, in fine B.W. en artikel 932 B.W.) Het gaat om een eenzijdige overeenkomst, aangezien de schenker verbonden is jegens de begiftigde, zonder enige verbintenis van deze laatste. (artikel 1103 B.W.)
1.1.2 Constitutieve bestanddelen 5.
De constitutieve bestanddelen van een schenking kunnen afgeleid worden uit artikel
894 Burgerlijk Wetboek. Het gaat zowel om een materieel element als een intentioneel element.
Het is hierbij niet vereist dat de rechtshandeling uitdrukkelijk als schenking werd gekwalificeerd in een formele schenkingsakte. In geval van betwisting komt het aan de rechter toe om de rechtshandeling te kwalificeren.
1.1.2.1 Het materieel element: verarming en verrijking 6.
Het materieel element van een schenking houdt in dat de beschikker afstand doet
van een vermogensbestanddeel waarbij hij zichzelf verarmt, en de begiftigde verrijkt.
De wet bepaalt niet hoe groot die verarming moet zijn. Elke verarming, hoe gering ook, moet dus in aanmerking worden genomen.4
3
W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 553. 4 P. DELNOY, Les libéralités et les successions. Précis de droit civil, Gent, Larcier, 2009, 17.
3
De verrijking houdt niet noodzakelijk een vermeerdering van het vermogen van de begiftigde in. Er kan zo bijvoorbeeld sprake zijn van een verrijking wanneer de begiftigde een som geld ontvangt voor het bekostigen van een studiereis.5
7.
Het is noodzakelijk dat de verrijking de oorzaak van de verarming is. Er moet een
direct verband tussen beide zijn. Deze vereiste houdt niet in dat de verrijking en de verarming aan elkaar gelijk moeten zijn.6
8.
De overdracht van het geschonken goed moet dadelijk gebeuren, zodat er
onmiddellijk een verarming van de schenker en een verrijking voor de begiftigde plaats vindt.7 Er weze opgemerkt dat enkel het recht op de zaak onmiddellijk moet overgaan, en niet noodzakelijk het bezit van de geschonken zaak of de uitoefening van het recht.8 Het is ook mogelijk dat de schenker voor zichzelf of voor een derde het genot of het vruchtgebruik van de geschonken goederen voorbehoudt9. (artikel 949 B.W.)
9.
Ten slotte moeten de verarming en de verrijking ook onherroepelijk gebeuren.
1.1.2.2 Het intentioneel element: de animus donandi 10.
Het intentioneel element bestaat erin dat in hoofde van de beschikker het inzicht om
te begiftigen moet bestaan, zonder een economische tegenprestatie in ruil te verwachten, noch met het oog op het vergoeden van een eerder geleverde prestatie. Het gaat dus met andere woorden om een wil tot vrijgevigheid. De animus donandi wordt niet vermoed, maar moet bewezen worden. Dit bewijs kan met alle middelen van recht geleverd worden.10 Het louter ontbreken van een evenwichtige economische tegenprestatie volstaat op zich niet om het bewijs te leveren van de animus donandi.11
5
W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 555. 6 L. RAUCENT, “Examen de jurisprudence (1973 à 1979). Les libéralités et les successions”, RCJB 1980, 34. 7 E. DE WILDE D’ESTMAEL, Les donations, Brussel, Story-Scientia, 1996, 62. 8 Antwerpen 1 februari 2006, R.W. 2007-08, 1816; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 555. 9 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 698. 10 Rb. Antwerpen 6 maart 1990, R.W. 1991-92, 545; Antwerpen 10 november 2003, RABG 2005, 729; Bergen 22 november 2005, JLMB 2007, 732; Luik 9 januari 2007, JLMB 2007, 742. 11 W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 558.
4
Om de wil tot vrijgevigheid vast te stellen, zal de rechter de beweegredenen van de schenker onderzoeken. Hij mag hierbij ook rekening houden met de manier waarop de partijen zich achteraf gedroegen.12
1.2 De herroeping van de schenking 11.
Het onherroepelijk karakter van de overdracht houdt in essentie in dat de schenker
niet eenzijdig op de schenking kan en mag terugkomen.13 Op het beginsel van de onherroepelijkheid van schenkingen, bestaan een aantal uitzonderingen, namelijk: 14 -
De schenking tussen echtgenoten: deze is ad nutum herroepbaar behalve indien ze in het huwelijkscontract werd opgenomen. (artikel 1096 B.W.)
-
De mogelijkheid om een schenking aan een recht van terugkeer of aan een ontbindende voorwaarde te koppelen (artikel 951-952 B.W.)
-
De herroepbaarheid wegens ondankbaarheid of wegens niet-vervulling van voorwaarden (artikelen 953 B.W. en 955-958 B.W.)
1.3 De vorm van de schenking 1.3.1 De schenking bij notariële akte 12.
De schenking is principieel een vormelijk contract. De wetgever heeft een aantal
vormvereisten opgelegd die moeten gevolgd worden om van een geldige schenking te kunnen spreken.15
Artikel 931 B.W. bepaalt dat elke akte houdende schenking onder de levenden verplicht voor de notaris moet worden verleden, in de gewone contractvorm. Er moet daarvan op straffe van nietigheid een minuut worden gehouden. Hieruit volgt dat een gewone onderhandse akte houdende schenking in feite nietig is.16 De ratio legis van dit formalisme ligt in de 12
M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtspraak. Giften 1993-1998”, TPR 1999, 836. 13 M. DELBOO, G. DEKNUDT en S. NELIS, Vermogensplanning en burgerlijke maatschap: uw 65 antwoorden, Antwerpen, Intersentia, 2010, 14. 14 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, Lex Forum, 2011, 321. 15 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 543. 16 Rb. Brussel 3 januari 1986, Rec.gén.enr.not. 1989, 395; Rb. Dinant 10 april 1991, JLMB 1993, 392; Gent 15 maart 1994, Rev.not.b. 1995, 253; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 633.
5
bescherming van de schenker tegen zichzelf en tegen beïnvloeding door derden. De controle en tussenkomst van een neutrale jurist, de notaris, is een factor die deze bescherming kan waarborgen.17
13.
Daarnaast moet de schenking ook uitdrukkelijk aanvaard worden door de begiftigde.
(artikel 932 B.W.) De aanvaarding moet tijdens het leven van de schenker gebeuren. Deze aanvaarding kan gebeuren in dezelfde akte als deze van het aanbod, maar kan eveneens in een latere notariële akte. Een stilzwijgende aanvaarding is uitgesloten.
14.
Voor een schenking van roerende goederen vereist de wet dat een staat van
schatting, getekend door de schenker en de begiftigde, aan de minuut van de schenking moet gehecht worden. (artikel 948 B.W.) De staat van schatting moet de opsomming van de geschonken goederen, alsook hun individuele schatting op datum van de schenking inhouden.
15.
De sanctie van de niet-naleving van de vormvereisten is de nietigheid. (artikel 1339-
1340 B.W.) Er moet hierbij een onderscheid gemaakt worden naargelang de nietigheid wordt gevorderd tijdens het leven, dan wel na de dood van de schenker.
Tijdens het leven van de schenker is de nietigheid van een schenking met vormgebreken een absolute nietigheid.18 Een vrijwillige uitvoering van de nietige schenking door de schenker waarbij de gegeven goederen worden afgegeven, kan aldus de nietigheid niet dekken.19 Wanneer het gaat om een schenking van roerende goederen, kan deze eventueel wel geldig zijn als handgift, aangezien deze aan geen vormvoorwaarden is onderworpen.20 Na het overlijden van de schenker wordt de nietigheid relatief van aard.21 De nietigheid kan dan enkel nog ingeroepen worden door de erfgenamen en rechtsverkrijgenden van de schenker. Zij kunnen evenwel ook de nietige schenking bevestigen of afstand doen van hun
17
E. GOOVAERTS en L. WEYTS, “Vormvereisten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 92. 18 Cass. 14 mei 1981, Arr.Cass. 1980-81, 1066; Cass. 1 maart 2007, Not.Fisc.M. 2008, 131, noot M.A. MASSCHELEIN. 19 Brussel 23 oktober 1964, Pas. 1965, II, 212. 20 Cass. 14 mei 1981, Arr.Cass. 1980-81, 1066. 21 E. GOOVAERTS en L. WEYTS, “Vormvereisten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 96.
6
recht om zich op de nietigheid van de akte te beroepen.22 De fiscus is niet gerechtigd om zich op de nietigheid te beroepen.23 16.
Op het principe dat een schenking op straffe van nietigheid bij notariële akte moet
worden verleden, bestaan er evenwel drie uitzonderingen: de handgift, de onrechtstreekse schenking en de vermomde schenking.
1.3.2 De handgift 17.
De handgift wordt gedefinieerd als “een schenking van een lichamelijk of
onlichamelijk roerend goed waarbij het recht in de titel is geïncorporeerd, die zich volstrekt door de loutere materiële overdracht animo donandi aan de begiftgde die aanvaardt.” 24 Het komt erop neer dat de schenking gerealiseerd wordt door een materiële overdracht van hand tot hand, zonder tussenkomst van de notaris.25
18.
De geldigheid van de handgift wordt door de rechtspraak en rechtsleer algemeen
aanvaard26, indien aan volgende vier cumulatieve voorwaarden voldaan is:27 -
Een materiële overdracht door de schenker van de geschonken zaak aan de begiftigde (traditio)
-
Een animus donandi in hoofde van de schenker
-
De aanvaarding door de begiftigde
-
De traditio en aanvaarding dienen te gebeuren tijdens het leven van beide partijen.
19.
De vormvereisten van artikel 931 e.v. van het Burgerlijk Wetboek inzake de notariële
schenking zijn niet van toepassing.28 De handgift is een zakelijk contract: ze komt tot stand door de afgifte van de geschonken zaak.29 Een geschrift wordt niet vereist.30 22
H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 571. 23 M. DELBOO, G. DEKNUDT en S. NELIS, Vermogensplanning en burgerlijke maatschap: uw 65 antwoorden, Antwerpen, Intersentia, 2010, 15. 24 H. CASMAN, Notarieel familierecht, Gent, Mys en Breesch, 1991, 467; E. DE WILDE D’ESTMAEL, Les donations, Brussel, Story-Scientia, 1996, 156; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 643. 25 M. DELBOO, G. DEKNUDT en S. NELIS, Vermogensplanning en burgerlijke maatschap: uw 65 antwoorden, Antwerpen, Intersentia, 2010, 16. 26 E. DE WILDE D’ESTMAEL, Les donations, Brussel, Story-Scientia, 1996, 159; C. VAN HEUVERSWYN, “De handgift: geldigheidsvoorwaarden”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 107. 27 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 623; M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtspraak. Giften 19931998, TPR 1999, 874.
7
20.
De vereiste van de aanwezigheid van een traditio impliceert dat niet alle goederen
voor een schenking via handgift in aanmerking komen. Onlichamelijke goederen waarvan het recht niet in de titel is geïncorporeerd, zoals titels op naam of gematerialiseerde effecten, kunnen zo bijvoorbeeld niet door een handgift geschonken worden.31
1.3.3 De vermomde schenking 21.
Een vermomde schenking is een schenking die gedaan wordt onder het mom van
een handeling ten bezwarende titel, waarin geveinsd wordt dat een tegenprestatie dient te worden geleverd, maar afgesproken wordt dat dit niet moet gebeuren.32 Het typevoorbeeld van een vermomde schenking is de verkoop van bijvoorbeeld een onroerend goed waarbij afgesproken wordt dat de prijs niet moet worden betaald.
22.
De geldigheid van de vermomde schenking wordt door de rechtspraak aanvaard.33 Zij
is echter pas geldig wanneer het milddadig karakter niet uit de schijnbare akte ten bezwarende titel kan blijken. Wanneer dit wel zo zou zijn, is de schenking nietig.34 De veinzing op zich leidt niet tot nietigheid.35 De schijnbare akte ten bezwarende titel moet tevens op zichzelf ook aan zijn vorm- en grondvereisten voldoen.36 Bovendien mag de vermomde schenking niet met de bedrieglijke benadeling van de rechten van derden zijn geschied.37
28
Cass. 6 februari 1863, Pas. 1863, I, 424; Cass. 14 maart 1889, Pas. 1889, I, 147; Gent 14 juni 1994, R.W. 199596, 542; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 587. 29 Rb. Nijvel 4 maart 1993, Rev.not.B. 1994, 32; Luik 3 oktober 1989, Rev.not.b. 1991, 347; Rb. Brussel 31 januari 1997, Rec.gén.enr.not. 1998, 247; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 645. 30 Rb. Brugge 18 november 1994, T.Not. 1996, 467. 31 M. DELBOO, G. DEKNUDT en S. NELIS, Vermogensplanning en burgerlijke maatschap: uw 65 antwoorden, Antwerpen, Intersentia, 2010, 16. 32 Antwerpen 6 november 2007, T.Not. 2009, 72; Rb. Mechelen 5 maart 2008, T.Not. 2009, 80; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 661; I. SAMOY en V. ALLAERTS, “Dit is geen vermomde schenking!”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële clausules. Liber Amicorum Professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 302. 33 Cass. 31 januari 1867, Pas. 1867, I, 159; Cass. 5 januari 1950, Arr. Cass. 1950, 267; Antwerpen 9 maart 1998, A.J.T. 1998-99, 233; Bergen 15 februari 2005, JLMB 2005, 1788. 34 E. DE WILDE D’ESTMAEL, Les donations, Brussel, Story-Scientia, 1996, 178. 35 R. BARBAIX en B. VERDICKT, “De ontdekking van de vermomde schenking. Het Hof van Cassatie bevestigt de klassieke opvatting”, T.Not. 2011, 439; H. CASMAN, “Verkoop tegen sterk verminderde prijs: vermomde schenking?” in R. BARBAIX en A. VERBEKE (eds.), Estate planning. Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 140. 36 W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 662. 37 Cass. 31 januari 1867, Pas. 1867, I, 159.
8
De vormvereisten van artikel 931 e.v. Burgerlijk Wetboek gelden niet.38 De grondvereisten van een schenking, met name de verarming/verrijking en de animus donandi, moeten wel worden nageleefd.39 De begiftigde moet de vermomde schenking ook aanvaarden, waarbij een stilzwijgende aanvaarding kan volstaan.40
23.
De feitenrechter bepaalt soeverein of een rechtshandeling te kwalificeren is als een
vermomde schenking of als een handeling ten bezwarende titel.41
1.3.4 De onrechtstreekse schenking 24.
De onrechtstreekse schenking wordt verwezenlijkt door een akte met een eigen
autonoom statuut die een voordeel toekent, alhoewel dit niet haar specifieke of exclusieve functie is.42 Het gaat dus om een schenking waarbij gebruik wordt gemaakt van een andere rechtshandeling dan een schenking en waarbij de vormvereisten die met een gewone schenking principieel gepaard gaan, dan ook niet van toepassing zijn. De belangrijkste vereiste om de overdragende rechtshandeling als een onrechtstreekse schenking te kunnen beschouwen, is dat deze een abstract en neutraal karakter dient te hebben.43 De rechtshandeling mag in se niet laten blijken of de eigendomsoverdracht die ze teweegbrengt onder bezwarende titel, dan wel ten kosteloze titel is gebeurd44, hoewel niet iedereen het daar mee eens is.45 Ze verschilt van een vermomde schenking omdat er geen veinzing aanwezig is.
25.
De geldigheid van de onrechtstreekse schenking wordt unaniem aanvaard.46 De
grondvereisten van een schenking moeten evenwel nageleefd worden.47
38
Cass. 5 januari 1950, Arr. Cass. 1950, 267; Cass. 5 mei 1950, Pas. 1950, I, 71. P. DELNOY, Les libéralités et les successions. Précis de droit civil, Gent, Larcier, 2009, 184; I. SAMOY, V. ALLAERTS, “Dit is geen vermomde schenking!”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële clausules. Liber Amicorum Professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 305. 40 Brussel 13 november 1970, Rev.not.b. 1974, 108. 41 Luik 9 januari 2007, JLMB 2007, 742. 42 W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 665. 43 H. CASMAN, “Schenkingen en successierechten”, Not.Fisc.M. 1994, 4; C. VAN HEUVERSWYN, “Bankgift/De onrechtstreekse schenking”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 133. 44 Bergen 17 december 1996, Rev.not.b. 1997, 184; M. DELBOO, G. DEKNUDT en S. NELIS, Vermogensplanning en burgerlijke maatschap: uw 65 antwoorden, Antwerpen, Intersentia, 2010, 17. 45 R. BARBAIX, A. VERBEKE, Kernbegrippen familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 291. 46 P. DELNOY, Les libéralités et les successions. Précis de droit civil, Gent, Larcier, 2009, 178; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 585; E. GOOVAERTS, L. WEYTS, “Vormvereisten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 93. 39
9
26.
De belangrijkste voorbeelden van rechtshandelingen die een onrechtstreekse
schenking tot stand kunnen brengen, zijn: de bankgift48 (een overschrijving van gelden), een kwijtschelding van schuld en het afsluiten van een levensverzekering.
1.3.5 De schenking bij een buitenlandse notaris 27.
Volgens de grote meerderheid van de rechtsleer is het een perfect legale praktijk om
voor het verrichten van een schenking van roerende goederen de grens over te steken naar Nederland.49 Er zijn dan immers geen schenkingsrechten verschuldigd, aangezien in België een schenking van roerende goederen slechts verplicht registreerbaar is wanneer deze bij een Belgische notariële akte wordt verricht, en in Nederland de schenkingsrechten enkel verschuldigd zijn indien de schenking verricht wordt door een Nederlandse ingezetene.50 De schenker krijgt dan een volwaardige notariële akte die evengoed in België aangewend kan worden en waarvoor hij enkel het ereloon van de notaris dient te betalen.51 Successierechten zijn enkel verschuldigd indien de schenker binnen de drie jaar na het verrichten van de schenking komt te overlijden. (artikel 7 W.Succ.)
47
S. PRAET, “Verkoop tegen sterk verminderde prijs: onrechtstreekse schenking”, in R. BARBAIX en A. VERBEKE (eds.), Estate planning. Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 149. 48 V. ALLAERTS, “Het bewijs van een gemodaliseerde bankgift”, in R. BARBAIX en A. VERBEKE (eds.), Estate planning. Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 163; P. DELNOY, “La qualification de la donation par virement”, RCJB 1984, 235; H. DU FAUX, “Hoe de animo donandi gedane overschrijven van rekening kwalificeren?”, T.Not. 1989, 269. 49 P. NIJS, P. VAN RYCKEGHEM en L. VOSSEN, Erven en schenken: maximaal optimaliseren, Leuven, Indicator, 2011, 103. 50 M. DELBOO, G. DEKNUDT en S. NELIS, Vermogensplanning en burgerlijke maatschap: uw 65 antwoorden, Antwerpen, Intersentia, 2010, 73. 51 P. NIJS, P. VAN RYCKEGHEM en L. VOSSEN, Erven en schenken: maximaal optimaliseren, Leuven, Indicator, 2011, 103.
10
2 Hoofdstuk 2: De bekwaamheid tot schenken 2.1 Algemeen 28.
Volgens artikel 902 B.W. kunnen alle personen beschikken bij schenking onder de
levenden, uitgezonderd degenen die de wet daartoe onbekwaam verklaart. Deze bepaling moet restrictief worden uitgelegd, net zoals het algemene artikel 1123 Burgerlijk Wetboek. Alle beginselen inzake onbekwaamheid zijn van toepassing op giften. De wetgever wilde dat de beschikker de gift vrij en met voldoende onderscheidingsvermogen kan doen.52 De wetgever voorziet in verschillende technieken om de beoogde bescherming te bereiken, bijvoorbeeld door de beschikker onbekwaam te verklaren om zelf of zelfstandig giften te doen. De beschermde persoon is dan handelingsonbekwaam. Daarnaast kan het recht zelf om te mogen beschikken aan iemand worden geweigerd, zodat de persoon daarin ook niet kan worden vertegenwoordigd of bijgestaan. Die persoon is dan rechtsonbekwaam.
29.
De schenking komt tot stand door een aanbod, de aanvaarding ervan en de
betekening van die aanvaarding aan de beschikker. De schenker moet bekwaam zijn om te schenken op die drie genoemde ogenblikken53.
Indien de schenking gebeurt onder opschortende voorwaarde of opschortende termijn, volstaat het dat de schenker bekwaam is op het moment van het verlijden van de schenkingsakte. De bekwaamheid op het moment van het vervullen van de voorwaarde of het aflopen van de termijn is niet vereist.54
2.2 De beschermde personen 2.2.1 De minderjarige 30.
Minderjarigen zijn in principe handelingsonbekwaam om een schenking te doen. Dit
geldt zowel voor de niet-ontvoogde als de ontvoogde minderjarige. Deze onbekwaamheid volgt uit artikel 903 B.W. dat stelt dat minderjarigen die de leeftijd van zestien jaar niet hebben bereikt, niet om niet over hun goederen kunnen beschikken. Artikel 904 B.W. 52
F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 267. F. SWENNEN, “Grondvoorwaarden/Bekwaamheid/Schenker” in A. VERBEKE, F. BYSSENS en H. DERYCKE (eds.) Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 11. 54 M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 23. 53
11
voorziet in een beperkte mogelijkheid voor de minderjarige die de leeftijd van zestien jaar heeft bereikt om bij testament te beschikken, op voorwaarde dat hij daartoe wilsgeschikt is. Deze bepaling geldt niet naar analogie voor schenkingen.55 De minderjarige is bijgevolg onbekwaam om te schenken, ongeacht zijn leeftijd. Aangezien de schenking een hoogst persoonlijk karakter heeft, kan er ook geen enkele persoon in de plaats van de minderjarige schenken.56
31.
Op dit principe bestaan er twee uitzonderingen.
Een eerste uitzondering betreft de gebruikelijke schenkingen. De minderjarige kan overgaan tot een gebruikelijke schenking wanneer er daadwerkelijk een gebruik bestaat om in die bepaalde omstandigheden te schenken en indien de schenking in verhouding staat met het vermogen van de beschermde persoon.57 Een ontvoogde minderjarige kan een gebruikelijke schenking zelfstandig verrichten. De nietontvoogde
minderjarige
moet
vertegenwoordigd
worden
door
zijn
wettelijke
vertegenwoordiger. 58
Een tweede uitzondering wordt gemaakt voor de schenkingen bij huwelijkscontract door de minderjarige vanaf zestien jaar aan diens echtgenoot of echtgenote. (artikel 1397, 3e lid B.W.) De minderjarige moet hierbij worden bijgestaan door zijn ouders of één van hen. (artikel 1095 B.W.)
2.2.2 De verlengd minderjarigen 32.
De verlengd minderjarige wordt ten aanzien van zijn persoon en zijn goederen
gelijkgesteld met een minderjarige beneden de vijftien jaar. (artikel 487bis, 4e lid B.W.) Dit impliceert dat ook hij onbekwaam is om te schenken.
2.2.3 De onder voorlopig bewind geplaatste personen 33.
Vóór de invoering van de Wet van 3 mei 2003 bestond er discussie of de onder
voorlopig bewind gestelde persoon een schenking kon doen.59 55
R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 108. M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 24. 57 Rb. Brussel 12 oktober 1999, J.T. 2000, 71. 58 M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 25. 59 F. BLONTROCK, “De voorlopige bewindvoerder: de wet van 18 juli 1991, T. Not. 1992, 116; W. PINTENS, “Voorlopig bewind en beschikkingen om niet”, (noot onder Vred. Lier 30 juni 1992), Not. Fisc. M. 1993, 21; A. 56
12
Artikel 488bis, h) §2 B.W. voorziet nu uitdrukkelijk in een mogelijkheid voor de onder bewind gestelde persoon om een schenking te doen, mits machtiging van de vrederechter. De rechter moet in zo’n geval nagaan of de beschermde persoon nog voldoende wilsgeschikt is. Het begrip ‘wilsgeschiktheid’ heeft dezelfde inhoud als de gezondheid van geest die vereist wordt door artikel 901 B.W.60 Hierbij moet worden opgemerkt dat de gezondheidstoestand die in aanmerking wordt genomen voor de plaatsing onder het voorlopig bewind (artikel 488bis, a) B.W.) duidelijk moet onderscheiden worden van de wilsgeschiktheid van artikel 488bis, h) §2 B.W.61
De vrederechter kan de machtiging weigeren indien de beschermde persoon of zijn onderhoudsgerechtigden door de schenking behoeftig dreigen te worden. (artikel 488 bis, h), §2, tweede lid B.W.) De vrederechter kan de schenking niet weigeren op grond van loutere opportuniteitsredenen.62
34.
Nadat de machtiging is verleend door de vrederechter, is de beschermde persoon
bekwaam om de schenkingsakte te ondertekenen zonder bijstand van de voorlopige bewindvoerder.63 De schenking is dan niet vatbaar voor nietigverklaring wegens onbekwaamheid aangezien de machtiging deze onbekwaamheid tijdelijk en gedeeltelijk opheft. De schenking kan evenwel nog steeds worden nietig verklaard op grond van ongezondheid van geest uit artikel 901 Burgerlijk Wetboek.64 De kans op nietigverklaring wegens ongezondheid van geest stijgt naarmate meer tijd is verstreken tussen het ogenblik van de machtiging en het ogenblik van het aanbod tot schenking.65
35.
Wanneer de rechter geen machtiging verleend heeft, maar de onder voorlopig bewind
gestelde alsnog overgaat tot een schenking, dan is de gedane schenking relatief nietig. De nietigheid kan enkel gevorderd worden door de voorlopige bewindvoerder, de bekwaam WYLLEMAN, Contracteren en procederen met wilsonbekwamen en wilsgestoorden, Mechelen, Kluwer, 2005, 36. 60 R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 114; W. PINTENS, “De hervorming van het voorlopig bewind over de goederen van een meerderjarige door de wet van 3 mei 2003”, in S. MAERTENS en G. BENOIT (eds.), Actualia ouderlijk gezag, voogdij en voorlopig bewind, Brugge, Die Keure, 2004, 36; F. SWENNEN, “De hervorming van het voorlopig bewind”, in P. SENAEVE en F. SWENNEN (eds.), De hervormingen in het personen- en familierecht 2002-2003, Antwerpen, Intersentia, 2003, 182-183; T. WUYTS, Vermogensbeheer door ouder(s), voogd en voorlopige bewindvoerder, Antwerpen, Intersentia, 2005, 178-179. 61 Vred. Brugge 6 september 2004, T.Vred. 2005, 495. 62 C. DECKERS, J. DE HERDT en N. GEELHAND, “(Fiscale) successieplanning “in extremis” in Vlaanderen. Naar een nieuw concept inzake fiscale successieplanning”, T.E.P. 2007, 143; A. WYLLEMAN, “Familiaal vermogensrecht”, in X. (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat. Deel 5. Familierecht, Brugge, die Keure, 2004, 91. 63 Y.-H. LELEU, Actualités de droit familial le point en 2003, Luik, ULg. Formation permanente CUP, 2003, 210. 64 R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 115. 65 F. SWENNEN, “De hervorming van het voorlopig bewind”, in P. SENAEVE en F. SWENNEN (eds.), De hervormingen in het personen- en familierecht 2002-2003, Antwerpen, Intersentia, 2003, 184.
13
geworden schenker, zijn algemene rechtsopvolgers, zijn rechtsopvolgers ten algemene titel en de schuldeisers op grond van artikel 1166 B.W.66
36.
Er bestaat eenzelfde mogelijkheid tot machtiging om een schenking te doen voor een
onder voorlopig bewind gestelde persoon in het Franse recht, al dan niet met begeleiding van de vertegenwoordiger. (artikel 501 Code Civil)67 In Nederland kunnen onder curatele gestelde personen een schenking doen wanneer zij daarvoor de toestemming van hun vertegenwoordiger hebben en een machtiging van de kantonrechter krijgen.68 (artikel 1:381 N.B.W.)
2.2.4 De gerechtelijk onbekwaamverklaarden 37.
De gerechtelijk onbekwaamverklaarde is volledig handelingsonbekwaam. Artikel 502
B.W. bepaalt dat alle handelingen van de gerechtelijk onbekwaamverklaarde rechtens nietig zijn vanaf de dag van het vonnis dat de onbekwaamheid vaststelt. De wet preciseert niet of ook giften onder dit verbod vallen, maar rechtspraak en rechtsleer zijn het unaniem eens dat de gerechtelijk onbekwaamverklaarde handelingsonbekwaam is om giften te doen.69 Gelet op het hoogst persoonlijk karakter van een schenking, kan de voogd dit ook niet in zijn plaats doen.70
2.2.5 De persoon onder toevoeging van een gerechtelijk raadsman 38.
Artikel 1247 Ger.W. somt de rechtshandelingen op waarvoor de onder gerechtelijk
raadsman geplaatste persoon bijstand van zijn curator nodig heeft. Het artikel schrijft uitdrukkelijk voor dat rechtshandelingen om niet en vervreemdingen onder bezwarende titel enkel kunnen worden verricht met bijstand van de gerechtelijk raadsman. De beschermde persoon moet zich dus door zijn gerechtelijk raadsman laten bijstaan om een schenking te kunnen doen. Er kan wel een uitzondering gemaakt worden voor de gebruikelijke
66
W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven Universitaire Pers, 2002, 452-453. 67 R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 109. 68 M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht, Deventer, Kluwer, 1998, 173. 69 Brussel 8 februari 1967, Pas. 1967, II, 211; R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 109; J. GERLO, “Het statuut van de geesteszieken”, TPR 1974, 605; M. PUELINCKX-COENE, “Vrijgevigheid, een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1979-80, 499-500. 70 M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 30.
14
schenkingen, voor zover deze de omvang van de inkomsten van de beschermde persoon niet overstijgen.71
2.2.6 Oplossingen voor de beschermde personen? 39.
Uit
het
voorgaande
blijkt
dat
de
beschermde
persoon
in
de
regel
handelingsonbekwaam is om zelf en zelfstandig een schenking te doen. Indien hij toch overgaat tot een schenking, is deze relatief nietig.72 De vraag die zich dan stelt is of de handelingsonbekwaamheid door de vertegenwoordiger of de curator kan worden opgevangen. De rechtsleer aanvaardt dat de curator bijstand kan verlenen bij het doen van een schenking.73 Dit is echter niet het geval wanneer aan de beschermde persoon een vertegenwoordiger is toegevoegd.74 De vrederechter kan enkel de beschermde persoon zelf machtigen om tot een schenking over te gaan, maar niet de voorlopige bewindvoerder. 75 Mogelijke oplossingen voor de onbekwame persoon om alsnog tot een schenking te kunnen overgaan, worden verder in dit werk besproken. (infra 118)
2.2.7 De nieuwe wet van 17 maart 2013 – Het bewind 40.
De ‘Wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid
en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus die strookt met de menselijke waardigheid’ heeft een nieuw beschermingsregime ingevoerd. Vanaf 1 september 2014 zullen
het
voorlopig
onbekwaamverklaring
bewind, en
de
de
verlengde
minderjarigheid,
bijstand
door
gerechtelijk
een
de
gerechtelijke
raadsman
worden
samengebracht in één algemeen beschermingsstatuut: ‘het bewind’.76 Er wordt weliswaar in een overgangsperiode voorzien waarin de bestaande statuten nog blijven doorwerken.77
71
R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 107; F. SWENNEN, “Grondvoorwaarden/bekwaamheid/schenker” in A. VERBEKE, F. BYSSENS en H. DERYCKE (eds.) Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Brussel, Larcier, 2005, 14. 72 F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 286. 73 R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 118; M. PUELINCKXCOENE, “Vrijgevigheid, een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1978-79, 503. 74 Lier 30 juni 1992, Not.Fisc.M. 1993, 17, noot W. PINTENS; Vred. Westerlo 27 augustus 2004, R.W. 2005-06, 36, noot F. SWENNEN; F. BLONTROCK, “De voorlopige bewindvoerder: de wet van 18 juli 1991” T. Not. 1992, 119. 75 W. PINTENS, “De hervorming van het voorlopig bewind over de goederen van een meerderjarige door de wet van 3 mei 2003”, in S. MAERTENS en G. BENOIT (eds.), Actualia ouderlijk gezag, voogdij en voorlopig bewind, Brugge, die Keure, 2004, 36. 76 C. VAN DEUREN, “Onbekwaamheid en menselijke waardigheid”, RABG 2013, 974. 77 Artikelen 228 en 229 Wet 17 maart 2013
15
41.
Het nieuwe beschermingsstatuut kan worden toegepast op “de meerderjarige die
wegens zijn fysieke of psychische gezondheidstoestand geheel of gedeeltelijk, zij het tijdelijk, niet in staat is zonder bijstand of andere beschermingsmaatregel zijn belangen van vermogensrechtelijke of niet-vermogensrechtelijke aard zelf behoorlijk waar te nemen (nieuw artikel 488/1 B.W.) of die zich in staat van verkwisting bevindt (nieuw artikel 488/2 BW)”. Het nieuwe beschermingsstatuut is niet van toepassing op minderjarigen.78
42.
De wet voorziet zowel in een buitengerechtelijke als een gerechtelijke bescherming.
2.2.7.1 De buitengerechtelijke bescherming 43.
De buitengerechtelijke oplossing geniet steeds de voorkeur, aangezien steeds
voorrang gegeven wordt aan de minst ingrijpende maatregelen. De handelingsbekwaamheid is hierbij het uitgangspunt.79 44.
De figuur van de conventionele lastgeving (artikelen 1984-2010 B.W.) is gekozen als
basisinstrument voor de buitengerechtelijke bescherming. De lastgeving kan enkel betrekking hebben op daden met betrekking tot de goederen (nieuw artikel 489 BW). Indien een bescherming met betrekking tot de persoon vereist is, moet er worden overgegaan tot het systeem van de rechterlijke bescherming met de aanstelling van een bewindvoerder.80
De overeenkomst tot lastgeving moet worden opgesteld op een ogenblik dat de persoon nog feitelijk wilsbekwaam is. Enkel een meerderjarige of een ontvoogd minderjarige persoon kan een lastgeving afsluiten. Bovendien kan de lastgeving slechts afgesloten worden door een persoon ten aanzien van wie nog geen rechterlijke bescherming van toepassing is (nieuw artikel 490, eerste lid B.W.).81 Deze lastgeving zal worden geregistreerd in een centraal register dat nog dient te worden opgericht bij koninklijk besluit en dat zal worden bijgehouden door de Koninklijke Federatie van het Belgisch Notariaat.82 78
M.A. MASSCHELEIN, “De invoering van één globaal beschermingsstatuut voor wilsonbekwame personen”, NNK 2013, 3. 79 K. ROTTHIER, “De nieuwe wet tot hervorming van het statuut van onbekwamen: Een overzicht vanuit vogelperspectief”, Not.Fisc.M. 2013, 184. 80 F. DEGUEL, “La loi du 17 mars 2013 réformant les régimes d’incapacité et instaurant un nouveau statut de protection conforme à la dignité humaine: vers une simplification?”, TBBR 2013, 294. 81 M.A. MASSCHELEIN, “De invoering van één globaal beschermingsstatuut voor wilsonbekwame personen”, NNK 2013, 4. 82 W. DE VOGELAERE, “Conventionele lastgeving: organiseer zelf uw onbekwaamheid”, Not.Act. oktober 2013, 8.
16
De wet vereist niet dat de lastgevingsovereenkomst bij authentieke akte wordt verleden. Een authentieke akte is wel vereist indien de lastgeving betrekking heeft op een rechtshandeling die bij authentieke akte moet worden verleden, zoals de verkoop van een onroerend goed of een schenking.83
De bevoegdheden van de lasthebber moeten zo goed als mogelijk beschreven worden in de lastgevingsovereenkomst om latere discussies omtrent de wil van de lastgever te vermijden. De lasthebber zal immers kunnen blijven functioneren op een ogenblik dat de lastgever niet langer wilsbekwaam is. 84
45.
Aangezien
de
buitengerechtelijke
bescherming
niet
leidt
tot
de
handelingsonbekwaamheid van de lastgever, vormt zij dan ook geen geschikte bescherming indien de te beschermen persoon zelf nog gaat optreden in het rechtsverkeer zonder daartoe wilsgeschikt te zijn. De rechtshandelingen die dan nog door hem gesteld worden, zijn niet rechtens nietig en kunnen enkel nog vernietigd worden wegens afwezigheid van een geldige toestemming overeenkomstig artikel 901 Burgerlijk Wetboek.85 De bewijslast van artikel 901 B.W. is echter zeer zwaar. De
wet
voorziet
bovendien
niet
in
enig
publiciteitsvereiste
in
het
geval
van
buitengerechtelijke bescherming.86
2.2.7.2 De rechterlijke bescherming 46.
Wanneer de buitengerechtelijke bescherming niet zou volstaan, kan een rechterlijke
beschermingsmaatregel worden opgelegd. Deze beschermingsmaatregel kan zowel betrekking hebben op de persoon als op de goederen van de te beschermen persoon.87
De bescherming zal in de eerste plaats proberen bereikt te worden via een bijstandsregime. Slechts wanneer de bijstand niet volstaat, kan een vertegenwoordigingsregime overwogen
83
K. ROTTHIER, “De nieuwe wet tot hervorming van het statuut van onbekwamen: Een overzicht vanuit vogelperspectief”, Not.Fisc.M. 2013, 185. 84 T. WUYTS, “Een nieuw wettelijk kader voor wilsonbekwamen”, de Juristenkrant 2013, 2. 85 A. WYLLEMAN, “Het bewind: enig nieuw beschermingsstatuut voor meerderjarige onbekwamen” in A. WYLLEMAN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 23, Brugge, die Keure, 2013, 112. 86 K. ROTTHIER, “De nieuwe wet tot hervorming van het statuut van onbekwamen: Een overzicht vanuit vogelperspectief”, Not.Fisc.M. 2013, 184. 87 M.A. MASSCHELEIN, “De invoering van één globaal beschermingsstatuut voor wilsonbekwame personen”, NNK 2013, 4.
17
worden. (artikel 492/2, eerste lid BW) De vrederechter dient dan ook een bewindvoerder aan te stellen die de beschermde persoon moet bijstaan of vertegenwoordigen.88
In het systeem van bijstand dient geen voorafgaande machtiging aan de vrederechter gevraagd te worden voor enige rechtshandeling. De bewindvoerder zal slechts bijstand verlenen indien de handeling de belangen van de beschermde kennelijk niet schaadt (artikel 498/2 BW).89
In het geval van een systeem van vertegenwoordiging, vertegenwoordigt de bewindvoerder de beschermde persoon bij het verrichten van de handelingen waarvoor hij persoonlijk onbekwaam geworden is.
47.
De vrederechter moet in alle gevallen de beschermde persoon uitdrukkelijk
handelingsonbekwaam verklaren voor het stellen van een bepaalde handeling.90 De beschermde persoon blijft dus bekwaam in de mate dat hij niet uitdrukkelijk onbekwaam wordt verklaard. (artikel 492/1, § 1 en 2 BW) In het nieuwe artikel 492/1 B.W. wordt een checklist opgelijst met belangrijke handeling in persoonlijke en vermogensrechtelijke aangelegenheden waarvoor de vrederechter zich moet uitspreken. De vrederechter moet de draagwijdte van de onbekwaamheid dan concreet regelen in zijn beschikking, zowel wat de persoon als de goederen betreft. (artikel 492/1, § 3 BW) Er wordt hierbij subsidiariteit en proportionaliteit nagestreefd.91
2.2.7.3 Het bewind en schenkingen 48.
In de nieuwe wet worden ook enkele specifieke regels inzake schenkingen ingevoerd.
49.
Wat betreft de bekwaamheid tot schenken voor een persoon onder het bewind, zijn
twee situaties denkbaar.
Wanneer de te beschermen persoon zich in een gezondheidstoestand bevindt die voorkomt op een nog door de Koning op te stellen lijst van gezondheidstoestanden die geacht worden op een ernstige en aanhoudende wijze het vermogen aan te tasten van de te beschermen
88
F. REUSENS, “La scission de l’administration provisoire et la future réforme des incapacités”, Rev.trim.dr.fam. 2013, 750. 89 T. DELAHAYE en F. HACHEZ, “La loi du 17 mars 2013 réformant les régimes d’incapacité et instaurant un nouveau statut de protection conforme à la dignité humaine”, J.T. 2013, 467. 90 T. WUYTS, “Een nieuw wettelijk kader voor wilsonbekwamen”, de Juristenkrant 2013, 2. 91 F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 1)”, R.W. 2013-14, 572.
18
persoon om zijn belangen van vermogensrechtelijke aard waar te nemen, wordt er een algemene onbekwaamheid betreffende de rechtshandelingen en proceshandelingen met betrekking tot zijn vermogen ingesteld. (nieuw artikel 492/5, tweede lid B.W.) In dat geval is de persoon onder bewind niet bekwaam om een schenking te doen zonder voorafgaandelijke machtiging van de vrederechter. De vrederechter kan eventueel afwijken van de lijst en alsnog overgaan tot een beoordeling op maat indien hij dit noodzakelijk acht. (artikel 492/5, derde lid B.W.) Uit die persoonlijke beoordeling kan dan volgen dat de beschermde persoon niet onbekwaam is om een schenking te doen.
Indien de gezondheidstoestand van de te beschermen persoon niet voorkomt op de lijst, moet de vrederechter zich in zijn beschikking in ieder geval uitdrukkelijk uitspreken over de bekwaamheid van de beschermde persoon met betrekking tot het schenken onder de levenden. (nieuw artikel 492/1, §2, derde lid, 13° B.W.) De beschermde persoon is dan niet bekwaam een schenking te doen zonder machtiging van de vrederechter indien hij bij de opsomming uitdrukkelijk daartoe onbekwaam werd verklaard. 92
In alle andere gevallen kan de beschermde persoon een schenking doen zonder machtiging van de vrederechter.
50.
Overeenkomstig het nieuwe artikel 905 B.W. zal de beschermde persoon, die
onbekwaam werd verklaard om te beschikken, op zijn verzoek door de vrederechter gemachtigd kunnen worden om alsnog tot een schenking over te gaan. De vrederechter oordeelt hierbij over de wilsbekwaamheid van de beschermde persoon. Bovendien mag de vrederechter de machtiging om te schenken weigeren indien de schenking de beschermde persoon of zijn onderhoudsgerechtigden behoeftig dreigt te maken.
51.
De schenking gedaan door een persoon onder bewind zonder de vereiste machtiging,
is geen geldige schenking. De bewindvoerder of de erfgenamen en legatarissen, na het overlijden van de beschermde persoon, kunnen de nietigverklaring van die schenking vorderen.93
92
J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 29. 93 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 29.
19
52.
Een totaal nieuwe mogelijkheid die ingevoerd wordt, is het schenken via
vertegenwoordiging door de bewindvoerder.94 Krachtens het nieuwe artikel 499/7, § 4 B.W. zal de vrederechter de bewindvoerder bijzonder kunnen machtigen om te schenken wanneer de beschermde persoon daartoe zelf wilsongeschikt is. Deze uitzonderlijke regeling kan pas toepassing vinden in twee gevallen, met name: -
wanneer de beschermde persoon, toen hij nog wilsbekwaam was, in de akte houdende zijn verklaring van voorkeur tot aanwijzing van een bewindvoerder of vertrouwenspersoon, dit heeft verklaard onder de beginselen opgenomen in die akte conform artikel 496, tweede lid B.W.
-
wanneer uit vroegere schriftelijke of mondelinge verklaringen van de beschermde persoon, geuit op een tijdstip waarop hij nog wilsbekwaam was, de wil tot schenken uitdrukkelijk blijkt
De schenking moet bovendien in verhouding staan tot het vermogen van de beschermde persoon en mag hem of zijn onderhoudsgerechtigden niet behoeftig dreigen te maken.95
Dit is uiteraard een heel belangrijke vernieuwing voor de praktijk. Onder het huidige recht kan een wilsonbekwame persoon namelijk niet meer tot een schenking overgaan, noch zelfstandig, noch via een vertegenwoordiger. De bewindvoerder zal nu via de nieuwe wet schenkingen kunnen doen aan 3% registratierechten om te vermijden dat de erfgenamen aan de progressieve successierechten zouden worden onderworpen. Volgens SWENNEN was de wetgever beter nog verder gegaan, door schenkingen via vertegenwoordiging mogelijk te maken aan de vermoedelijke wettelijke erfgenamen, ook zonder aantoonbare animus donandi, ingeval de beschermde persoon wellicht wilsonbekwaam zou blijven. 96
2.3 De persoon zonder statuut 53.
Voor al wie optreedt in het rechtsverkeer en niet onder enig beschermingsstatuut
werd geplaatst, geldt het vermoeden dat hij over een voldoende werkzame en vrije wil beschikt om zijn belangen te behartigen. Tal van personen wiens wilsvermogens ernstig
94
A. WYLLEMAN, “Het bewind: enig nieuw beschermingsstatuut voor meerderjarige onbekwamen” in A. WYLLEMAN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 23, Brugge, die Keure, 2013, 130. 95 A. . WYLLEMAN, “Het bewind: enig nieuw beschermingsstatuut voor meerderjarige onbekwamen” in A. WYLLEMAN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 23, Brugge, die Keure, 2013, 130. 96 F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 615.
20
aangetast zijn, worden echter niet onder een beschermingsstatuut geplaatst, in vele gevallen omdat hun familie dit zolang mogelijk tracht te vermijden.97 In het Burgerlijk Wetboek staan slechts weinig concrete aanwijzingen om een persoon die niet in staat is zijn wil te bepalen, hoewel niet onder een statuut geplaatst, een wettelijke bescherming te bieden. Artikel 901 B.W. is hier een uitzondering op.98
97
A. WYLLEMAN, Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materiaal en het formeel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 104. 98 A. WYLLEMAN, Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materiaal en het formeel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 114.
21
3 Hoofdstuk 3: De toestemming tot de schenking 54.
Om geldig een schenking te kunnen doen, is een bewuste en vrije toestemming van
de beschikker vereist.
55.
De vereiste toestemming wordt beoordeeld op het ogenblik dat de schenking
gebeurt.99 Voor de schenker gebeurt deze beoordeling wanneer het schenkingsaanbod wordt opgesteld; voor de begiftigde gebeurt dit op het moment van zijn aanvaarding.100 Bij een schenking via notariële akte is de datum van de schenking, en dus ook het moment van beoordeling, eenvoudig vast te stellen. Dit ligt heel wat moeilijker wanneer de schenking buiten de notaris om gebeurt. In dat geval rijst de vraag of en hoe alsnog het gebrek aan een geldige toestemming kan bewezen worden.101 De rechtbank van eerste aanleg te Luik die met zo’n situatie geconfronteerd werd, onderzocht of de schenker wilsgeschikt was gedurende een periode van april 1998 tot mei 1999. In die periode werden twee andere schenkingen verricht en men vermoedde dat de derde schenking in dezelfde periode zou zijn verricht.102 Deze oplossing getuigt van veel soepelheid. In recente rechtspraak zijn er echter ook hoven en rechtbanken die zich heel streng opstellen. Het hof van beroep te Luik oordeelde bijvoorbeeld dat het bewijs van een ernstige aantasting van de wilsgeschiktheid de dag na het opstellen van het testament niet volstaat om ook het bestaan van die toestand op de vooravond, tijdstip van het opmaken van het onderhands testament, te aanvaarden.103 Ook het hof van beroep te Gent hanteerde deze strenge bewijsvereiste. In casu had een vrederechter die gevat was in het kader van een voorlopig bewind, verklaard dat met de beschikker elk normaal gesprek uitgesloten was. Volgens het hof was dit geen afdoende bewijs om hieruit de ongezondheid van geest op het ogenblik van het opstellen van het testament, twee dagen voorafgaand aan de verklaring van de vrederechter, af te leiden.104
99
Rb. Brussel 21 oktober 1999, J.T. 2001, 35; Luik 19 maart 2002, JLMB 2003, 410; Luik 6 juni 2003, JLMB 2004, 1207. 100 R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 12. 101 M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 185. 102 Rb. Luik 21 december 2005, Rev.not.b. 2006, 82. 103 Luik 9 mei 2000, JLMB 2000, 1206, noot J. SACE. 104 Gent 27 mei 2004, NJW 2005, 208.
22
3.1 Het begrip ‘gezondheid van geest’
56.
Volgens artikel 901 B.W. moet men gezond van geest zijn om een schenking onder
de levenden te kunnen doen. Is de beschikker op het ogenblik van de beschikking ongezond van geest, dan is de gift vernietigbaar.
57.
Giften werden door de wetgever in de liberale maatschappijopvatting van 1804 met
wantrouwen bekeken omwille van de vrijgevigheid van de ene partij en het gebrek aan een economische tegenprestatie door de andere partij. 105 De afwezigheid van de tegenprestatie zorgde ervoor dat giften als onzinnig en abnormaal werden beschouwd. De wetgever was ervan overtuigd dat dergelijke giften gevaarlijk waren voor de beschikker zelf, voor de begiftigden, voor familie en schuldeisers van de schenker en zelfs voor de maatschappij in het algemeen. Hij vermoedde dan ook dat dergelijke giften lichtzinnig werden verricht. 106 Omwille van die reden werd de vereiste van ‘gezondheid van geest’ in het Burgerlijk Wetboek ingevoerd. 107 BARBAIX stelt zich hierbij de volgende vraag: “Moeten we niet gezond van geest zijn voor het stellen van om het even welke rechtshandeling?”108 Eenzelfde redenering van JAUBERT was er reeds ten tijde van de voorbereidende werken van de Code Napoléon: “Ne faut-il pas être sain d’esprit pour tous les actes? Pourquoi donc la loi l’exige-t-elle particulièrement pour les dispositions à titre gratuit?” 109 Het is in elk geval merkwaardig dat er geen gelijksoortige uitdrukkelijke wettelijke regeling bestaat in het gemene verbintenissen- en overeenkomstenrecht. In het Franse en het Nederlandse recht wordt dit wel uitdrukkelijk vereist.110
105
M. PUELINCKX-COENE, “Vrijgevigheid, een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1979-80, 482. A. VERBEKE en R. BARBAIX, Kernbegrippen erfrecht en giften, Brugge, die Keure, 2012, 134. 107 F. SWENNEN, “Het misverstand van de “theorie van de versterkte toestemming” bij giften”, AJT 1998-99, 569. 108 R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M, 2003, 38. 109 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII/1) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 127. 110 Frankrijk: article 489 Code Civil: “Pour faire un acte valable, il faut être sain d’esprit” Nederland: artikel 3:34 N.B.W: “Heeft iemand wiens geestvermogens blijvend of tijdelijk zijn gestoord, iets verklaard, dan wordt een met de verklaring overeenstemmende wil geacht te ontbreken, indien de verklaring onder invloed van die stoornis is gedaan. Een verklaring wordt vermoed onder invloed van de stoornis te zijn gedaan, indien de rechtshandeling voor de geestelijk gestoorde nadelig was, tenzij het nadeel op het tijdstip van de rechtshandeling redelijkerwijze niet was te voorzien” 106
23
58.
De grondvereiste van gezondheid van geest geldt voor alle giften, ongeacht hun vorm
(authentiek, onderhands…) of hun aard (gewone schenking, schenking tussen echtgenoten, schenkingen ten voordele van het huwelijk).111
59.
Een precieze invulling van het begrip ‘gezondheid van geest’ werd door de wetgever
niet aangereikt. De wetgever heeft bewust gekozen voor een zeer algemene uitdrukking omwille van een constante evolutie van de wetenschap in dat domein.112 Het is bijgevolg de feitenrechter die soeverein en geval per geval zal oordelen over de gezondheid van geest van de schenker.113
60.
Artikel 901 B.W. wordt in de praktijk vaak ingeroepen bij de vordering tot
nietigverklaring van een schenking114, waardoor men in de rechtspraak reeds een aantal richtlijnen kan vinden omtrent de invulling van het begrip. Hierbij moet worden opgemerkt dat de uitspraken waarin wordt gezocht naar een negatieve omschrijving, namelijk de ‘ongezondheid van geest’, veel talrijker zijn dan de uitspraken waarin wordt gezocht naar een positieve omschrijving van het begrip.115 Ook in de rechtsleer heeft men al herhaaldelijk geprobeerd het begrip te omschrijven.
61.
Het Hof van Cassatie oordeelde in 1909 dat gezondheid van geest “zowel vrijheid van
wil als helderheid van geest inhoudt”. Dit betekent dat de schenker zowel de betekenis als de draagwijdte van zijn daad moet begrijpen en er vrijwillig in moet toestemmen. 116 Deze visie wordt in recente rechtspraak nog steeds gevolgd.117 Onder de vereiste van ‘vrijheid van wil’ moet men verstaan dat, op het ogenblik van de schenking, de schenker in staat moet zijn om zich een eigen oordeel te vormen of om op een onafhankelijke wijze zijn wil te uiten.118
111
M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 190; F. SWENNEN, “Grondvoorwaarden/Bekwaamheid/Schenker” in A. VERBEKE, F. BYSSENS en H. DERYCKE (eds.) Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Brussel, Larcier, 2005, 1. 112 M. PUELINCKX-COENE, “Vrijgevigheid, een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1979-80, 486. 113 A. GABRIELS, “Schenken onder levenden en testeren door personen onder voorlopig bewind: een analyse”, Not.Fisc.M. 2012, 10. 114 J. BAEL, Rechtskroniek notariaat 22, Brugge, Die Keure, 2013, 71. 115 H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 2. 116 Cass. 18 maart 1909, Pas. 1909, I, 184. 117 Antwerpen 26 oktober 2009, Not.Fisc.M. 2012, 18; Brussel 15 juni 2010, T.Not. 2012, 180. 118 J. BAEL, Rechtskroniek notariaat 22, Brugge, die Keure, 2013, 72.
24
62.
Het begrip ‘gezondheid van geest’ is een juridisch en geen medisch begrip.119 Het hof
van beroep te Luik oordeelde bijvoorbeeld in die zin door te oordelen dat een persoon, hoewel hij medisch gezien aan paranoia leed, wilsgeschikt was om een testament op te stellen. De wilsgeschiktheid werd afgeleid uit het feit dat hij tot aan zijn dood werkte als stedelijk ambtenaar en hij een erfenis achterliet die voldoende groot was om te wijzen op een verstandig beheer van zijn vermogen.120 Anderzijds kan iemand ongezond van geest zijn in de zin van het recht, zonder dat er sprake is van een geestesziekte in de medische zin van het woord.121
Ongezondheid van geest kan dus niet zonder
meer gelijkgesteld worden met
krankzinnigheid.122 Zowel verstandelijke, emotionele, karakteriële of fysieke aandoeningen die tot gevolg hebben dat een verzwakking of onevenwicht in de wil wordt veroorzaakt, kunnen de ongezondheid van geest teweegbrengen. Het enige wat telt, is dat de stoornis een werkelijke invloed heeft gehad op de wilsvorming.123 Het zijn bijgevolg niet enkel mentale of geestelijke aandoeningen die kunnen leiden tot een gebrekkige wil. Fysieke verschijnselen die kunnen leiden tot een ongezondheid van geest zijn bijvoorbeeld: een lang aanslepende, uitputtende fysieke kwaal, hoge leeftijd, oververmoeidheid, een zware val…124 Evenwel worden fysieke aandoeningen minder snel aanvaard dan een stoornis die de gezondheid van geest van de beschikker aantast. 125
119
Luik 19 mei 2004, TBBR 2006, 484; F. DEBUCQUOY, “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator” in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële clausules. Liber Amicorum Professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 69; C. DECLERCK en G. DEKNUDT, “Erfrecht”, in W. PINTENS en I. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2010, Antwerpen, Intersentia, 2010, 87; M. GOVAERT, “Het bewijs in rechte van de wils(on)geschiktheid van de testateur” ( noot onder Gent 15 maart 2007), RGAB 2008, 245; M.A. MASSCHELEIN, “Gezondheid van geest”( noot onder Gent 14 februari 2008), TBBR 2009, 467; M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtspraak. Giften 19931998, TPR 1999, 787; B. VAN ROY, “Recente rechtspraak inzake de wilsgeschiktheid om te testeren en het beroepsgeheim van de geneesheer”, Not.Fisc.M. 2007, 74. 120 Luik 2 oktober 1990, A.R. nr. 22754/89, onuitgeg., geciteerd door F. DEBUCQUOY, “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS, Notariële clausules. Liber amicorum professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 71. 121 F. DEBUCQUOY, “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS, Notariële clausules. Liber amicorum professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 71. 122 R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel”, Not.Fisc.M. 2003, 41; H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 5; B. VAN ROY, “Recente rechtspraak inzake de wilsgeschiktheid om te testeren en het beroepsgeheim van de geneesheer”, Not.Fisc.M. 2007, 74; A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht 2003, Brussel, Larcier, 2003, 86. 123 A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 86. 124 H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 2. 125 Brussel 2 april 1974, R.W. 1974-75, 174; Bergen 9 december 1975, Rev.not.b. 1977, 127; Bergen 28 juni 1983, Rev.not.b. 1985, 287; Bergen 28 oktober 1998, Rev.trim.dr.fam. 1999, 161; Antwerpen 14 september
25
63.
Het is overigens niet vereist dat de geestesgeschiktheid op permanente of
gewoonlijke wijze is aangetast. Opdat van ongezondheid van geest sprake kan zijn, is het voldoende dat deze was aangetast op het ogenblik van de aangevochten beslissing. 126
64.
Het begrip ‘gezondheid van geest’ staat ook volledig los van de criteria van de
beschermingsstatuten die door de wetgever werden ingevoerd. De voorwaarde uit artikel 901 B.W. is een toestemmings-, en niet een bekwaamheidsvereiste.
127
Voor het bewijs van
ongezondheid van geest is dus niet vereist dat de beschikker onder een statuut kon worden geplaatst. 128 Omgekeerd kan ook uit het feit dat de schenker wel onder een statuut werd geplaatst, niet afgeleid worden dat deze geen gift meer zou kunnen doen.129 In die zin oordeelde het hof van beroep te Antwerpen dat het feit dat aan een persoon een gerechtelijk raadsman was toegevoegd, niet onomstotelijk bewijst dat de akte zonder oordeelsvermogen werd opgesteld.130 Voor personen die onder voorlopig bewind werden geplaatst, werd hierboven reeds besproken dat de beschermde persoon op basis van artikel 488bis, h), §2 B.W. geldig kan schenken onder de levenden na machtiging door de vrederechter. De vrederechter moet hierbij nagaan of de beschermde persoon gezond van geest is in de zin van artikel 901 B.W. en dus een geldige toestemming kan verlenen.131 Het hof van beroep te Luik oordeelde dat uit de hoedanigheid van een persoon onder voorlopige bewindvoering, geen vermoeden van krankzinnigheid kan worden afgeleid die deze persoon onbekwaam zou maken een geldige toestemming te geven.132
1998, A.J.T. 1998-99, 1042; Gent 12 maart 1999, A.J.T. 1999-2000, 660; Luik 9 mei 2000, JLMB 2000, 1209; Bergen 12 november 2002, Rev.trim.dr.fam. 2005, 1230; Antwerpen 18 november 2003, R.W. 2006-07, 965; Bergen 18 oktober 2005, Rec.gén.enr.not. 2007, 187; Brussel 8 januari 2007, RGAR 2007, 142; Gent 15 maart 2007, NJW 2008, 131; H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 7; M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtspraak. Giften 1993-1998”, TPR 1999, 787. 126 Bergen 28 oktober 1997, Rev.not.b. 2001, 395. 127 F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 320. 128 M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, ‘Overzicht van rechtspraak. Giften 1993-1998’, TPR 1999, 8. 129 F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 252. 130 Antwerpen 8 mei 1984, T.Not. 1985, 74 131 W. PINTENS, “De hervorming van het voorlopig bewind over de goederen van een meerderjarige door de wet van 3 mei 2003”, in S. MAERTENS en G. BENOIT (eds.), Actualia ouderlijk gezag, voogdij en voorlopig bewind, Brugge, die Keure, 2004, 36. 132 Luik 19 mei 2004, JLMB 2004, 1197.
26
De strafrechtelijke ontoerekeningsvatbaarheid bewijst evenmin de ongezondheid van geest.133
65.
Uit de rechtspraak kunnen onder meer volgende voorbeelden aangehaald worden
waarin niet tot een aantasting van de wil werd besloten134: -
De gevorderde ouderdom135
-
De ziekte136
-
Stervensgevaar137
-
Alcoholisme138
-
Het plegen van zelfmoord onmiddellijk na het opstellen van het testament139
-
Moeilijkheden om zich uit te drukken140
-
Een bevend handschrift en slechtziendheid141
-
Frequente briefwisseling naar de overheid voor aangiften van een ingebeeld feit, of het eenvoudige feit van geïsoleerd en onhygiënisch geleefd te hebben142
-
Het lijden aan manieën wanneer niet vaststaat dat men onder invloed is van zijn pathologieën op het ogenblik van het testeren143
-
De beslissing om zich niet te laten verzorgen voor kanker waarvan de erflaatster wist dat ze eraan leed144
-
Het toekennen van het statuut van het voorlopig bewind kort na het ondertekenen van het testament145
-
Geheugenstoornissen 146
-
Tegenstellingen die bestonden tussen de handelswijze van de testatrice en de inhoud van het testament147
-
Achtervolgingsangst ten aanzien van de staat Israël148
133
Brussel 10 september 1998, A.J.T. 1998-99, 970, noot J.T. Er bestaat heel veel rechtspraak inzake nietigverklaring van testamenten, maar inzake schenkingen is dat veel minder het geval. Aangezien de regels identiek zijn voor alle giften, is de rechtspraak die wordt geciteerd inzake testamenten naar analogie van toepassing inzake schenkingen. 135 Rb. Brussel 30 april 1952, Rev.prat.not.b. 1955, 111, noot J.B.; Rb. Brussel 18 januari 1994, A.J.T. 1994-95, 138; 136 Luik 9 mei 2000, JLMB 2000, 1206. 43. 137 Brussel 2 april 1974, R.W. 1974-75, 173. 44. 138 Gent 14 juli 1951, R.W. 1951-52, 1345; Brussel 6 oktober 1965, Rev. not.b. 1968, 392. 45. 139 Brussel 27 februari 1974, R.W. 1974-75, 1004. 46; Bergen 28 juni 1983, Rev.not.b. 1985, 286. 140 Bergen 14 september 1976, Pas. 1977, II, 121. 141 Luik 9 mei 2000, JLMB 2000, 1206. 142 Rb. Brussel 14 mei 1981, Rev.not.b. 1981, 387, noot D.S. 143 Rb. Brussel 17 april 1969, Rev.not.b. 1974, 211, noot F.L. 144 Bergen 16 januari 2009, JLMB 2011, 1282. 145 Bergen 29 juni 2010, JLMB 2011, 1311. 146 Luik 1 februari 1955, J.T. 1955, 422; Luik 23 juni 2010, Rev.not.b. 2011, 336. 147 Brussel 23 januari 1951, J.T. 1951, 116. 134
27
3.2 De theorie van de versterkte toestemming 66.
De theorie van de versterkte toestemming houdt in dat bij een rechtshandeling onder
kosteloze titel strengere eisen moeten worden gesteld op het vlak van de toestemming dan bij een rechtshandeling onder bezwarende titel.149 De wil om te schenken moet vrijer en bewuster zijn dan voor het sluiten van een overeenkomst onder bezwarende titel.150 Een meerderheid in rechtspraak en rechtsleer leest inderdaad in artikel 901 B.W. een strengere wilsvereiste dan bij rechtshandelingen ten bezwarende titel. (artikel 1108 B.W.)151 Die versterkte toestemming impliceert dat “elke wijziging of verzwakking van de geestesvermogens of van de wil zou volstaan om de gift wegens afwezigheid van toestemming nietig te verklaren”.152 In tegenstelling tot het gemeen recht zou dan ook een gedeeltelijke verzwakking van het geestelijke vermogen kunnen worden ingeroepen om de nietigverklaring te bekomen.153 De rechter moet aldus bijzonder aandachtig zijn voor alle omstandigheden die de wil van de schenker kunnen wijzigen.154
67.
Vanuit de rechtsleer kwam reeds enige kritiek op de theorie van de versterkte
toestemming omdat deze overbodig zou zijn. 155
148
Luik 2 oktober 1990, onuitgeg., geciteerd in R. BARBAIX, Hoe anders is de overeenkomst schenking, en waarom? Rechtsvergelijkende studie van het contractueel statuut van de schenking, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Antwerpen, 2007, 33. 149 J. BAEL, Rechtskroniek notariaat 22, Brugge, die Keure, 2013, 72. 150 Bergen 11 mei 1993, Rev.not.b. 1994, 127; Bergen 10 september 2004, Rev.not.b. 2005, 236; Bergen 13 april 2006, JLMB 2007, 519; Luik 23 juni 2010, Rev.not.b. 2011, 336. 151 Cass. 18 maart 1909, Pas. 1909, I, 184; Rb. Brussel 28 maart 1951, J.T. 1951, 583; Brussel 21 juni 1963, Rev.prat.not.b. 1964, 289; Rb. Bergen 23 november 1964, J.T. 1965, 155; Bergen 25 juni 1985, Rev.not.b. 1986, 344, noot J. SACE; Brussel 20 februari 1987, J.T. 1987, 525; Rb. Brussel 1 juni 2001, J.L.M.B. 2001, 1358, noot J. SACE; E. DE WILDE D’ESTMAEL, Les donations, Brussel, Story-Scientia, 1996, 83; W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 907-908; M. PUELINCKX-COENE, “Overzicht van rechtspraak. Giften (1985-1992)”, TPR 1994, 1621; L. RAUCENT en I. STAQUET, “Examen de jurisprudence. Les successions. Les libéralités (1980-1987)”, RCJB 1989, 665; J. SACE, Les liberalités. Dispositions générales, Brussel, Larcier, 1993, 134. 152 F. SWENNEN, “Grondvoorwaarden/Bekwaamheid/Schenker” in A. VERBEKE, F. BYSSENS en H. DERYCKE (eds.) Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Brussel, Larcier, 2005, 1. 153 Brussel 15 juni 2010, T.Not. 2012, 180; Luik 23 juni 2010, Rev. Not. B. 2011, 336; M.A. MASSCHELEIN, “Gezondheid van geest” (noot onder Gent 14 februari 2008), TBBR 2009, 464. 154 Brussel 19 december 2001, R.W. 2002-2003, 547. 155 ; R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M. 2003, 41; R. BARBAIX, Hoe anders is de overeenkomst schenking, en waarom? Rechtsvergelijkende studie van het contractueel statuut van de schenking, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Antwerpen, 2007, 32; A.-J. ETIENNE en J.-L. LEDOUX, noot onder Bergen 15 september 1995, RRD 1996, 252253; F. SWENNEN, “Het misverstand van de “theorie van de versterkte toestemming bij giften”, A.J.T. 1998-99, 569.
28
Eén van die auteurs is SWENNEN. Volgens hem bestaan er gegronde redenen om de theorie niet langer te volgen. 156 Ten eerste valt uit de voorbereidende werken van de Code Civil geen strenger wilsvereiste voor giften dan voor rechtshandelingen ten bezwarende titel af te leiden. Er werd enkel aan de rechter een ruimere onderzoeksbevoegdheid toegekend. Dit wordt vertaald in een “theorie van de versterkte controle” op de wilsvorming bij giften.157 Ten tweede veronderstelt de nietigverklaring van rechtshandelingen om baat wegens afwezigheid van toestemming niet steeds de volledige afwezigheid van de wil. Ten derde spelen bij de vordering tot nietigverklaring van een gift minder billijkheidsmotieven ten voordele van de begiftigde mee. Ten slotte volgt uit de strenge bewijsregels dat giften zelden op grond van artikel 901 B.W. nietig worden verklaard. BARBAIX treedt SWENNEN hierin bij. Volgens haar nuanceren de strenge eisen die aan het bewijs van de ongezondheid van geest worden gesteld, deze theorie van de versterkte toestemming.158 Deze nieuwe theorie betoogt dan ook dat het wilsvormingsproces bij schenkingen en testamenten net hetzelfde is als bij rechtshandelingen onder bezwarende titel, maar dat de concrete invulling van het wilsvormingsproces wel verschilt. Bij rechtshandelingen ten bezwarende titel gelden economische overwegingen, terwijl dit bij giften affectieve en persoonlijke overwegingen zijn.159 Het is aldus mogelijk dat men wilsgeschikt is om een handeling onder bezwarende titel te stellen en niet een gift, en het omgekeerde evengoed mogelijk is.160 Een gift en een rechtshandeling ten bezwarende titel die op hetzelfde ogenblik worden gesteld, zijn volgens deze theorie dus niet noodzakelijk beide geldig of beide ongeldig.161
68.
In Frankrijk bepaalt artikel 489 Code Civil dat men om een geldige rechtshandeling te
kunnen stellen, gezond van geest moet zijn. De toestemming bij rechtshandelingen ten bezwarende titel en bij giften wordt er aldus op eenzelfde wijze beoordeeld. 162
156
F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 320. F. SWENNEN, “Het misverstand van de “theorie van de versterkte toestemming bij giften”, A.J.T. 1998-99, 573. 158 R. BARBAIX, Hoe anders is de overeenkomst schenking, en waarom? Rechtsvergelijkende studie van het contractueel statuut van de schenking, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Antwerpen, 2007, 32. 159 F. SWENNEN, “Het misverstand van de “theorie van de versterkte toestemming bij giften”, A.J.T. 1998-99, 574. 160 A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 85. 161 F. SWENNEN, “Het misverstand van de “theorie van de versterkte toestemming bij giften”, A.J.T. 1998-99, 574. 162 F. SWENNEN, “Het misverstand van de “theorie van de versterkte toestemming bij giften”, A.J.T. 1998-99, 573. 157
29
In Nederland gaat men er eveneens vanuit dat er geen strenger wilsvereiste geldt bij schenkingen dan bij rechtshandelingen ten bezwarende titel. De artikelen 3:33 en 3:34 N.B.W. zijn van toepassing op schenkingen omdat deze als een bijzondere overeenkomst worden beschouwd.163 69.
In de recente Belgische rechtspraak wordt echter nog steeds de traditionele leer van
de versterkte toestemming gevolgd.164 Toch stelt BAEL zich de vraag of de hoven en rechtbanken effectief de vereiste toestemming bij giften strenger invullen dan bij overeenkomsten ten bezwarende titel.165 Hij komt hierbij tot de conclusie dat het toestemmingsvereiste van artikel 901 B.W. in de rechtspraak in werkelijkheid niet anders wordt opgevat dan het gemeenrechtelijk toestemmingsvereiste. WYLLEMAN leidt eveneens uit de strenge rechtspraak af dat de regeling uit het schenkingenrecht de facto niet strenger is dan de gemeenrechtelijke regeling: “Niettegenstaande het principieel verschillende uitgangspunt blijkt uit de rechtspraak dat ook bij schenkingen enkel de volledige afwezigheid van de wil tot nietigheid leidt”.166
3.3 Het bewijs van de (on)gezondheid van geest 3.3.1 Algemeen 70.
Ongezondheid van geest wordt niet vermoed, maar moet worden bewezen door
diegene die de nietigheid van de schenking inroept.167 Dit principe wordt in de recente 163
F. SWENNEN, “Het misverstand van de “theorie van de versterkte toestemming bij giften”, A.J.T. 1998-99, 573. 164 Vred. Marche-En-Famenne 27 mei 2008, Rev.not.b. 2009, 357; Luik 26 november 2008, JLMB 2009, 586; Rb. Brussel 27 maart 2009, JLMB 2009, 1190; Rb. Brussel 24 december 2009, Rev.not.b. 2010, 530; Luik 23 juni 2010, Rev.not.b. 2011, 336; Rb. Brussel 1 oktober 2010, Rev.not. b. 2011, 348; Rb. Brussel 17 juni 2011, Rev.not.b. 2012, 201; J. BAEL, “Erfrecht, schenkingen, testamenten en een aantal andere materies uit het familiaal vermogensrecht” in J. BAEL (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat, Brugge, die Keure, 2013, 73. 165 J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testament”, in X.(ed.), Rechtskroniek voor het notariaat. Familierecht, deel 5, Brugge, die Keure, 2004, 137-142; J. BAEL, “Schenkingen en testamenten” in X. (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat, Brugge, die Keure, 2007, 152; J. BAEL, “Erfrecht, schenkingen, testamenten en een aantal andere materies uit het familiaal vermogensrecht” in J. BAEL (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat, Brugge, die Keure, 2013, 77. 166 A. WYLLEMAN, Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materiaal en het formeel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 128-129. 167 Gent 28 februari 2002, TBBR 2004, 55; Gent 14 februari 2008, TBBR 2009, 461, noot M.A. MASSCHELEIN; Rb. Mechelen 12 november 2008, nr. 08/144/A, onuitg., www.juridat.be; Bergen 16 januari 2009, JLMB 2011, 1282, noot S. DESIR; Brussel 19 mei 2009, nr. 2007/AR/3068, onuitg., www.juridat.be; Brussel 15 juni 2010, nr. 2008/AR/46, onuitg., www.juridat.be; J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in X. (ed.), Rechtskroniek voor het Notariaat. Familierecht, deel 5, Brugge, die Keure, 2004, 133; P. DELNOY, “Le consentement et la capacité dans la confection d’un testament par un majeur pourvu d’un administrateur provisoire” in C. ENGELS en P. LECOCQ (eds.), Rechtskroniek voor de vrede- en politierechters 2009, Brugge, die
30
rechtspraak bevestigd.168 Wordt het bewijs niet geleverd, dan wordt de toestemming geacht geldig tot stand te zijn gekomen.169 Indien niemand de ongezondheid van geest van de schenker inroept, mag de rechter dit ook niet ambtshalve doen.170 Het bewijs van de ongezondheid van geest mag met alle middelen van recht bewezen worden, getuigen en vermoedens inbegrepen.171 De beoordeling van de gezondheid van geest behoort tot de soevereine appreciatie van de feitenrechter.172 Toch is het niet evident om de ongezondheid van geest te bewijzen. De rechtspraak vereist namelijk “een uitvoerig, nauwkeurig en uitsluitend bewijs van elke eventuele twijfel aan de ongezondheid van geest.”173 Zowel de zware bewijslast als de toegang tot bepaalde bewijsmiddelen vormen vaak een struikelblok. 174
71.
Het is cruciaal is dat een bewijs voorligt dat iedere twijfel wegneemt.175 Het hof van
beroep te Gent verwoordde dit door te stellen dat “een rechtstreeks en daadwerkelijk bewijs moet voorliggen dat de beschikker niet gezond van geest was”.176 Andere rechtspraak aanvaardt echter ook dat “die zekerheid kan voortvloeien uit een geheel van elementen die samen een voldoende ernstige, precieze en gelijkluidende vermoedens van de wilsongeschiktheid doen ontstaan”.177
Keure, 2009, 177; B. VAN ROY, “Recente rechtspraak inzake de wilsgeschiktheid om te testeren en het beroepsgeheim van de geneesheer”, Not.Fisc.M. 2007, 76. 168 Rb. Hasselt 18 november 2009, Limb. Rechtsl. 2011, 374; Brussel 15 juni 2010, T.Not. 2012, 180; Luik 23 juni 2010, Rev.not.b. 2011, 336; Brussel 28 oktober 2010, Rev.not.b. 2011, 342; Rb. Neufchâteau 13 mei 2011, Rev.not.b. 2012, 196; Antwerpen 17 oktober 2011, NJW 2012, 298, noot K. VANDENBERGHE; J. BAEL, Rechtskroniek notariaat 22, Brugge, Die Keure, 2013, 71. 169 Bergen 18 oktober 2005, Rec.genr.enr.not. 2007, 186. 170 Cass. 25 november 1960, Arr.Cass. 1961, 285. 171 Cass. 15 februari 1957, Arr.Cass. 1957, 470; Cass. 19 januari 2001, R.W. 2001-02, 952; J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in X. (ed.), Rechtskroniek voor het Notariaat. Familierecht, deel 5, Brugge, die Keure, 2004, 133; M.A. MASSCHELEIN, “Gezondheid van geest” (noot onder Gent 14 januari 2008), TBBR 2009, 465. 172 Antwerpen 26 oktober 2009, Not.Fisc.M. 2012, 18, noot T. WUYTS. 173 Bergen 12 november 2002, JLMB 2003, 413; Gent 18 maart 2004, RABG 2005, 753, noot F. DE BOCK; Luik 19 mei 2004, JLMB 2004, 1197; Bergen 19 december 2005, JLMB 2007, 739; Gent 27 mei 2004, NJW 2005, 208, noot B. WYLLEMAN; Bergen 20 juni 2006, Rev.not.b. 2008, 107; Luik 10 juni 2008, Rev.not.b. 2009, 369; Luik 26 november 2008, JLMB 2009, 586; Rb. Hasselt 18 november 2009, Limb. Rechtsl. 2011, 374; Luik 23 juni 2010, Rev.not.b. 2011, 336; Brussel 28 oktober 2010, Rev.not.b. 2011, 342; Brussel 26 juli 2013, T.Not. 2013, 607. 174 T. WUYTS, “Het bewijs van de ongezondheid van geest door medische attesten”, Not.Fisc.M. 2012, 25. 175 Brussel 10 september 1998, Rev.not.b. 2002, 46; Bergen 18 oktober 2005, Rec.gén.enr.not. 2007, 186; Bergen 13 april 2006, JLMB 2007, 519, noot J. SACE; Bergen 20 juni 2006, Rev.not.b 2008, 107, noot J. SACE; M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 206. 176 Gent 15 maart 2007, NJW 2008, 131, noot B.W. 177 Bergen 13 april 2006, JLMB 2007, 519, noot J. SACE.
31
De feitenrechter kan eventueel nog verder onderzoek bevelen wanneer er door een aantal aangevoerde elementen twijfel is ontstaan omtrent de wilsgeschiktheid van de beschikker. Wanneer deze twijfel na uitvoerig onderzoek niet weggenomen wordt, dan ligt er geen afdoende bewijs van wilsongeschiktheid voor en zal de rechter de beschikking niet vernietigen.178 Het hof van beroep te Bergen weigerde zo bijvoorbeeld een testament nietig te verklaren omdat er geen absolute zekerheid bestond over de effectieve ongezondheid van geest op het ogenblik van het testament, hoewel er duidelijk elementen aanwezig waren die wezen op een mogelijke wilsongeschiktheid.179
3.3.2 De vermoedens 72.
Er bestaan verschillende vermoedens die door de rechtspraak worden aanvaard om
tot ongezondheid van geest te besluiten.180 Deze werden ingevoerd om de zware bewijslast die op de eiser rust wat te verzachten.181
Het eerste betreft een voortdurende staat van krankzinnigheid, die heldere periodes uitsluit. Indien dit wordt bewezen, dan volgt daaruit ook de ongezondheid van geest.182
Een tweede vermoeden betreft de gewoonlijke voorkomende ongezondheid van geest, waarbij nog heldere tussenpozen kunnen optreden. Een onregelmatig voorkomende toestand van ongezondheid van geest, is niet voldoende om tot een succesvolle betwisting te leiden.
183
De rechtspraak is hierin zeer strikt. Het hof van beroep te Antwerpen oordeelde
bijvoorbeeld dat het enkele feit dat een beschikker op ongeregelde wijze of in bepaalde periodes tekenen van geestesstoornis vertoonde, niet van aard was om ook te vermoeden dat dit het geval was op het ogenblik van de gift.184 Het hof van beroep te Luik sprak zich in diezelfde zin uit.185
178
M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 207. 179 Bergen 18 oktober 2005, Rec.gén.enr.not. 2007, 186. 180 Cass. 15 februari 1957, Pas. 1957, I, 713; Cass. 24 februari 1972, T.Not. 1972, 156; Rb. Brugge 30 maart 1981, Rec.gén.enr.not. 1983, 175; Bergen 11 mei 1993, Rev.not.b. 1994, 127; Rb. Luik 20 november 1993, Rev.trim.dr.fam. 1995, 703; Rb. Luik 2 mei 1994, J.T. 1995, 85; A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 87. 181 M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, ‘Overzicht van rechtspraak. Giften 1993-1998’, TPR 1999, 5. 182 Brussel 3 december 1957, Pas. 1959, II, 19. 183 Cass. 15 februari 1957, geciteerd in H. NYS, Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 4. 184 Antwerpen 4 december 2000, A.J.T. 2001-02, 418, noot S. BROUWERS. 185 Luik 20 februari 2002, JLMB 2002, 1016.
32
Indien kan worden bewezen dat de beschikker kort voor en kort na de beschikking in een staat van gewoonlijke krankzinnigheid was, dan volgt daaruit het vermoeden juris tantum dat de betrokkene ook op het moment van de beschikking niet gezond van geest was.186 Dit vermoeden wordt in de praktijk bijna nooit toegepast, omdat het onderscheid tussen een niet- voortdurende, gewoonlijke toestand van ongezondheid van geest en een onregelmatige toestand niet eenvoudig te maken is.187
73.
Wanneer
bovenstaande
feitelijke
vermoedens
spelen,
wordt
de
bewijslast
omgekeerd. Het is dan aan de begunstigde om te bewijzen dat de beschikker op het ogenblik van de schenking een helder moment had en dus wel gezond van geest was.188
74.
Het feit dat de beschikker op het ogenblik van de schenking onder voorlopig bewind
was geplaatst of onder gerechtelijk raadsman was gesteld, leidt niet tot een vermoeden van ongezondheid van geest met een omkering van bewijslast tot gevolg.189 Indien de beschikker kort na de schenking onder voorlopig bewind werd geplaatst, ontstaat er al helemaal geen vermoeden dat hij op het ogenblik van de schenking wilsongeschikt was.190
3.3.3 De medische attesten 3.3.3.1 Algemeen 75.
Het beste bewijsmiddel om de ongezondheid van geest aan te tonen, zijn medische
attesten die de gezondheidstoestand van de schenker beschrijven op het tijdstip of in de periode van de schenking. Dergelijke medische attesten vormen echter een ernstige inmenging in het privéleven van de schenker.191 Het is dan ook niet verwonderlijk dat er beperkingen aan worden gesteld. Bij het aanwenden van geneeskundige stukken dient er rekening gehouden te worden met het medisch beroepsgeheim uit artikel 458 van het Strafwetboek. Elk bewijs dat het beroepsgeheim miskent, is ongeoorloofd en dient dan ook uit de debatten te worden geweerd.192
186
Rb. Brugge 30 maart 1981, Rec.gén.enr.not. 1983, 175; Antwerpen 21 april 1986, Rec.gén.enr.not. 1988, 407. M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, ‘Overzicht van rechtspraak. Giften 1993-1998’, TPR 1999, 19. 188 Rb. Brugge 30 maart 1981, Rec.gén.enr.not. 1983, 175; Rb. Luik 2 mei 1994, J.T. 1985, 85; A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 87. 189 H. NYS, Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 4. 190 Gent 18 maart 2004, TGR 2004, 364; Gent 27 mei 2004, NJW 2005, 208, noot B.W.; Bergen 13 april 2006, JLMB 2007, 519, noot J.SACE. 191 T. WUYTS, “Het bewijs van de ongezondheid van geest door medische attesten”, Not.Fisc.M. 2012, 25. 192 Gent 14 februari 2008, TBBR 2009, 465, noot M.A. MASSCHELEIN. 187
33
76.
Artikel 458 Sw. verplicht artsen die kennis dragen van geheimen die hen
toevertrouwd worden uit hoofde van hun staat of beroep tot geheimhouding, tenzij ze geroepen worden om in rechte of voor een parlementaire onderzoekscommissie te getuigen of tenzij de wet hen verplicht die geheimen bekend te maken. Het medisch beroepsgeheim heeft betrekking op “zowel al wat de patiënt aan de geneesheer heeft gezegd of toevertrouwd, als wat de geneesheer weet of heeft ontdekt ten gevolge van onderzoekingen of van de door hem gedane of aangevraagde navorsingen” en “alles wat de geneesheer heeft gezien, gehoord, vernomen, vastgesteld, ontdekt of opgevangen tijdens of bij de uitoefening van zijn beroep.”193
De lijst van beroepen uit artikel 485 Sw. waarvoor de verplichting tot eerbiediging van het beroepsgeheim geldt, is niet limitatief. Op het vlak van de gezondheidszorg vallen dus niet alleen de artsen onder de toepassing van het beroepsgeheim, maar ook paramedische beroepen, zoals kinesisten, verplegers, vroedvrouwen... Elkeen die betrokken is bij het medisch dienstverleningsproces, is gehouden tot het beroepsgeheim. 194
77.
Zowel het algemeen belang, als het individueel belang van een patiënt liggen aan de
grondslag van het medisch beroepsgeheim. Het algemeen belang vereist dat het publiek zich in vertrouwen tot een arts kan wenden en aldus aan elke patiënt de verzorging kan waarborgen.195
Dit
algemeen
belang
en
de
strafrechtelijke
bestraffing
beroepsgeheim, hebben tot gevolg dat het beroepsgeheim van openbare orde is.
van
het
196
3.3.3.2 De absolute opvatting van het beroepsgeheim versus de functionele opvatting 78.
In de rechtsleer werd aanvankelijk een absolute opvatting van het beroepsgeheim
verdedigd.197 In deze opvatting staat het algemeen belang centraal en is het individueel
193
Art. 56-57 Code van geneeskundige plichtenleer; M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 220. 194 B. VAN ROY, “Recente rechtspraak inzake de wilsgeschiktheid om te testeren en het beroepsgeheim van de geneesheer”, Not.Fisc.M. 2007, 77. 195 R. BLANPAIN, “Het medisch beroepsgeheim”, in B. OVERSTEYNS (ed.), Aids, alcohol, drugs, roken, Brugge, die Keure, 1989, 71. 196 Cass. 23 juni 1958, Arr.Cass. 1958, 856. 197 R. BLANPLAIN, “Juridische aspecten van het medisch beroepsgeheim”, R.W. 1965-66, 275; W. DIJKHOFFZ, “Rol van medische getuigschriften in de functionele opvatting van het beroepsgeheim”, T.Gez. 2002-03, 88; P. LAMBERT, Le secret professionel, Brussel, Nemesis, 1985, 163; F. VAN NESTE, “Kan het beroepsgeheim absoluut genoemd worden?”, R.W. 1977-78, 1283; J. VERMEERSCH, “Het dualisme in het beroepsgeheim van de geneesheer”, R.W. 1959-60, 3.
34
belang van de patiënt ondergeschikt. Dit betekent dan ook dat de enige toegelaten beperkingen op het medisch beroepsgeheim diegene zijn die uitdrukkelijk door artikel 458 Sw. zijn voorzien. Deze uitzonderingen moeten restrictief worden geïnterpreteerd.198
Ook in de rechtspraak weigerde men lange tijd om rekening te houden met medische attesten die de staat van de schenker beschrijven. 199 Dergelijke attesten moesten steeds uit de debatten worden geweerd.200 Het Hof van Cassatie had immers in 1978 geoordeeld dat het beroepsgeheim absoluut was.201 In deze absolute opvatting was er geen rol weggelegd voor de toestemming van de patiënt om de arts te ontslaan van zijn beroepsgeheim.202 De reden die hiervoor werd aangehaald, was dat het beroepsgeheim niet enkel een individueel belang, maar tevens een hoger maatschappelijk belang beschermt.203 Het is hierbij niet van belang of het medisch attest aanleiding geeft tot positieve, dan wel negatieve informatie. Ook een attest waarin wordt vermeld dat een patiënt niet lijdt aan een bepaalde aandoening, valt zo onder het beroepsgeheim.204
79.
Bepaalde rechtspraak ging daarentegen uit van een meer functionele opvatting van
het beroepsgeheim waarbij het belang van de patiënt centraal stond.205 Zij aanvaardden wel medische attesten die door de beschikker zelf werden aangevraagd en die op zijn vraag werden overgelegd als bewijsmiddel in een procedure. 206
80.
Na enige tijd kwamen er in de rechtspraak en de rechtsleer stemmen op om wat
soepeler om te gaan met het gebruik van medische getuigschriften. De zware bewijslast van artikel 901 B.W. gecombineerd met de absolute weigering van medische attesten, leidden
198
W. DIJKHOFFZ, “Rol van medische getuigschriften in de functionele opvatting van het beroepsgeheim”, T.Gez. 2002-03, 88; M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 221. 199 Cass. 30 oktober 1978, Arr.Cass. 1979, 235; Rb. Luik 19 oktober 1987, TBBR 1989, 80; Rb. Brussel 14 mei 1991, TBBR 1992, 436; Rb. Luik 2 mei 1994, J.T. 1995, 85; Gent 7 september 1995, T.Not. 1996, 591; Gent 21 februari 1997, T.Not. 1998, 196; Brussel 10 september 1998, J.T. 1999, 112; Rb. Brussel 21 oktober 1999, J.T. 2001, 35; E. DE WILDE D’ESTAMAEL en B. DELAHAYE “Schenkingen” in Huwelijksvermogensrecht 2012, losbl. 20. 200 M. PUELINCKX-COENE, “Overzicht van rechtspraak. Giften (1985-1992)”, TPR 1994, 1625. 201 Cass. 30 oktober 1978, Arr.Cass. 1979, 235. 202 B. VAN ROY, “Recente rechtspraak inzake de wilsgeschiktheid om te testeren en het beroepsgeheim van de geneesheer”, Not.Fisc.M. 2007, 77. 203 A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 88. 204 Bergen 9 april 2001, J.T. 2002, 409. 205 B. VAN ROY, “Recente rechtspraak inzake de wilsgeschiktheid om te testeren en het beroepsgeheim van de geneesheer”, Not.Fisc.M. 2007, 77. 206 M. PUELINCKX-COENE, “Overzicht van rechtspraak. Giften (1985-1992)”, TPR 1994, 1625.
35
ertoe dat erfgenamen in de praktijk bijna nooit succesvol tot een betwisting van een gift konden overgaan. 207
81.
Vanuit die overweging begon bepaalde rechtspraak medische attesten te aanvaarden
die door de patiënt voor zijn overlijden waren aangevraagd en na zijn overlijden werden overgelegd als bewijsmiddel door zijn erfgenamen.208 Deze uitspraken verdedigden dat de patiënt zelf het geheime karakter van de medische informatie reeds had opgeheven zodat die informatie ook in latere procedures kon worden gebruikt, op voorwaarde dat de attesten op regelmatige wijze waren verkregen en waren overgelegd zonder schending van het beroepsgeheim.209 Zo werd bijvoorbeeld aanvaard dat getuigschriften die waren opgemaakt met het oog op de aanstelling van een voorlopig bewindvoerder of tot het bekomen van een onderhoudsuitkering en later gebruikt werden in een procedure tot aanvechting van een testament, geen schending uitmaakten van het beroepsgeheim.210 Het desbetreffende attest diende wel te stammen uit de periode waarin het aangevochten legaat werd opgesteld.211
82.
Deze mening werd echter niet gevolgd door alle rechtbanken. Sommige rechtspraak
bleef bij de strikte visie en weigerde het gebruik van stukken uit een eerdere administratieve of medische procedure wegens strijdigheid van de overlegging ervan met het openbare orde karakter van het medisch beroepsgeheim van de arts.212
83.
Attesten die pas na het overlijden werden opgesteld213, werden nog steeds niet
aanvaard als bewijsmiddel.214
3.3.3.3 De arresten van het Hof van Cassatie van 19 januari 2001 en 7 maart 2002
207
M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 224. 208 Rb. Brussel 20 februari 1987, J.T. 1987, 525; Rb. Brugge 19 januari 1988, R.W. 1988-89, 757; Rb. Luik 19 februari 1991, JLMB 1992, 620; Rb. Brussel 14 mei 1991, TBBR 1992, 436Rb. Luik 19 oktober 1987, TBBR 1989, 80. 209 Rb. Brussel 21 oktober 1999, J.T. 2001, 35; Bergen 9 april 2001, Rev.trim.dr.fam. 2002, 151. 210 Rb. Brussel 20 februari 1987, J.T. 1987, 525; T. DE VOGELAERE, Testamenten anno 2013. Balanceren op de grens van wilsautonomie, Gent, Larcier, 2013, 21. 211 M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtspraak. Giften 1993-1998”, TPR 1999, 791. 212 Brussel 10 september 1998, Rev.not.b. 2002, 46. 213 De zogenaamde ‘post mortem attesten’ 214 B. ALLEMEERSCH, “Medische attesten gebruiken als bewijs in rechte. Hoe relatief is het beroepsgeheim?”, (noot onder Cass. 19 januari 2001 en Cass. 7 maart 2002), TBBR 2003, 59.
36
84.
De arresten van het Hof van Cassatie van 19 januari 2001 en 7 maart 2002 geven
ook blijk van een evolutie in de visie van het Hof omtrent medische attesten en het beroepsgeheim. Het Hof gebruikt hierbij een doelgebonden interpretatie van het beroepsgeheim.215
85.
In een eerste arrest van 19 januari 2001 oordeelde het Hof van Cassatie dat artikel
458 Sw. en artikel 1240, derde lid Ger.W. niet verhinderen dat een doktersattest dat regelmatig werd afgeleverd in het raam van een procedure tot onbekwaamverklaring van de testator, wordt gebruikt in een latere procedure strekkende tot nietigverklaring van het door deze laatste gemaakte testament.216 Het Hof stelde verder nog dat “ het beroepsgeheim niet absoluut is en tot doel heeft de patiënt te beschermen, zodat het niet tot gevolg mag hebben dat de bescherming voortvloeiend uit artikel 901 B.W., aan de geesteszieke wordt ontnomen en dat de geesteszieke niet wordt beschermd tegen zijn eigen daden.” Sommige auteurs stelden zich vragen bij de draagwijdte van dit arrest.217
86.
In een tweede arrest van 7 maart 2002 nam het Hof van Cassatie alle twijfel weg.218
Bij deze procedure werd een doktersattest afgeleverd dat tijdens het leven van de geesteszieke regelmatig was afgeleverd met het oog op het opnemen van een testateur in een rust- en verzorgingstehuis. Er was dus geen sprake van een attest dat voorafgaand reeds in een gerechtelijke procedure was gebruikt, zoals wel het geval was bij het arrest van 2001. Het Hof gebruikte bij zijn beoordeling letterlijk dezelfde overweging omtrent het nietabsolute karakter van het medisch beroepsgeheim uit het arrest van 2001. In een volgende overweging stelde het Hof dat “artikel 458 Sw. niet verhindert dat een doktersattest als het voornoemde wordt overgelegd in een latere procedure tot nietigverklaring van het testament.” Het Hof is van mening dat het beroepsgeheim, na een belangenafweging, kan moeten wijken voor het belang van de patiënt.219 Het Hof stelt hierbij uitdrukkelijk dat dergelijke belangenafweging enkel mogelijk is wanneer het betrokken attest op regelmatige wijze werd afgeleverd. Hiertoe is het vereist dat de arts het attest aflevert met toestemming van de patiënt, dan wel een wetsbepaling kan aanwijzen die hem toelaat een attest aan een derde af te leveren. 215
B. ALLEMEERSCH, “Medische attesten gebruiken als bewijs in rechte. Hoe relatief is het beroepsgeheim?”, (noot onder Cass. 19 januari 2001 en Cass. 7 maart 2002), TBBR 2003, 61; T. WUYTS, “Het bewijs van de ongezondheid van geest door medische attesten”, Not.Fisc.M. 2012, 25. 216 Cass. 19 januari 2001, T.Not. 2001, 228. 217 I. MASSIN, “La preuve de l’insanité d’esprit du testateur au moyen de certificats médicaux: violation du secret médical?”, noot onder Cass. 19 januari 2001, RTDFam. 2002, 140 218 Cass. 7 maart 2002, A.J.T. 2001-2002, 921. 219 A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 90.
37
87.
De vanzelfsprekendheid waarmee het Hof van Cassatie aanvaardde dat medische
ge- tuigschriften die werden afgeleverd in het kader van een welbepaalde procedure, in een andere procedure aanvaard mogen worden, deed bij bepaalde auteurs vragen rijzen. Volgens TROUSET leek het Hof uit het oog te verliezen dat het algemeen belang ook betekent dat de mogelijkheidsvoorwaarden moeten worden beschermd voor het ontstaan van een vertrouwensrelatie tussen arts en patiënt. Aan de patiënt moet voldoende vertrouwen worden gewaarborgd opdat hij verzorging zal zoeken. Waarom het Hof van Cassatie, zonder dit te argumenteren, concludeert dat de bescherming die het beroepsgeheim beoogt te geven aan de testator ondergeschikt zou zijn aan de bescherming die artikel 901 B.W. hem biedt, is volgens haar niet duidelijk.220 ALLEMEERSCH stelt dat “De vaste regel die het Hof nu lijkt afgekondigd te hebben, zal niet altijd even billijk zijn. Het Hof van Cassatie maakt een afweging tussen de bescherming die artikel 901 B.W. respectievelijk artikel 458 Sw. bieden aan de testator en concludeert dat de bescherming die artikel 901 B.W. biedt, primeert op deze geboden door artikel 458 Sw. wanneer het erop aan komt de testator te beschermen tegen zijn eigen daden. In wezen gaat het echter om een belangenconflict tussen het recht op geheimhouding van de patiënt/testator en het recht op bewijs van de partij die de geldigheid van het testament betwist. Artikel 901 B.W. beschermt in de eerste plaats de materiele belangen van de erfgenamen en niet zozeer de belangen van de overleden testator. De zogenaamde ‘cliëntenbeschermende werking’ van het beroepsgeheim komt hier dus neer op een erfgenamenbeschermende werking.”221 NYS treedt hem hierin bij en vermeldt nog dat het Hof van Cassatie geen oog blijkt te hebben voor het belang van een patiënt om bijvoorbeeld in een verzorgingstehuis te worden opgenomen zonder te vrezen dat het medisch getuigschrift dat daarvoor nodig is, naderhand zal worden gebruikt in een procedure tot vernietiging van zijn testament.222
3.3.3.4 De huidige opvatting van het beroepsgeheim 88.
In de recente rechtspraak wordt de rechtspraak van het Hof van Cassatie gevolgd en
worden medische attesten dus in overweging genomen in een procedure tot nietigverklaring van een schenking of een testament.223 Zo stelde het hof van beroep te Antwerpen expliciet 220
C. TROUSET, “Medische getuigschriften en beroepsgeheim”, De Juristenkrant 23 mei 2002, 4. B. ALLEMEERSCH, “Medische attesten gebruiken als bewijs in rechte. Hoe relatief is het beroepsgeheim?”, (noot onder Cass. 19 januari 2001 en Cass. 7 maart 2002), TBBR 2003, 61. 222 H. NYS, Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 4. 223 Gent 28 februari 2002, TBBR 2004, 55; Luik 19 maart 2002, JLMB 2003, 410; Antwerpen 26 oktober 2009, Not.Fisc.M. 2012, 18, noot T. WUYTS; Rb. Brussel 1 oktober 2010, Rev.not.b. 2011, 348; Rb. Neufchâteau 13 mei 2011, Rev.not.b. 2012, 196, noot; Rb. Brussel 17 juni 2011, Rev.not.b. 2012, 201, noot; Brussel 3 september 221
38
dat “regelmatig afgeleverde medische attesten met het oog op de aanstelling van een voorlopig bewindvoerder van een persoon mogen worden aangewend in een latere procedure tot nietigverklaring van een testament van die persoon”.224 Volgens BAEL zou de stelling dat het medisch beroepsgeheim niet absoluut is, moeten betekenen dat “alle medische attesten betreffende de gezondheid van geest van de testator of schenker zouden moeten kunnen worden voorgelegd in een procedure tot nietigverklaring van een testament of schenking”.225
89.
Ondanks deze evolutie mag niet vergeten worden dat de vrijgave van medische
attesten het vertrouwen van de patiënt in de behandelende arts wel degelijk kan schaden. De toegang tot of het gebruik van deze medische gegevens vergen een belangenafweging tussen enerzijds het recht op bescherming van de beschikker tegen zijn eigen daden en anderzijds het recht op eerbiediging van zijn privéleven en/of van zijn eventuele nabestaanden. Er moeten dus bepaalde beperkingen worden gesteld: 226 -
Er dienen ernstige aanwijzingen te bestaan dat de beschikker ongezond van geest was in de periode waarin de schenking werd verricht.
-
De toegang dient strikt beperkt te blijven tot die gegevens die daadwerkelijk nodig zijn om de gezondheid van geest te beoordelen.
-
De medische gegevens moeten op regelmatige wijze verkregen zijn.
De belangenafweging is een feitenkwestie die moet worden overgelaten aan de soevereine appreciatie van de feitenrechter die rekening houdt met alle concrete omstandigheden van de zaak.227
Niettemin blijkt dat men in sommige rechtspraak al helemaal geen aandacht meer geeft aan deze belangenafweging. De rechters aanvaardden er het gebruik van de attesten zonder te onderzoeken of er sprake is van een mogelijke schending van het beroepsgeheim.228
90.
Omtrent de discussie of een arts op verzoek van de erfgenamen post mortem nog
een medisch attest mag afleveren, blijven de meningen verdeeld. Sommige rechtspraak
2013, T.Not. 2013, 619; Gent 13 december 2012, NJW 2013, 510; J. BAEL, “Erfrecht, schenkingen, testamenten en een aantal andere materies uit het familiaal vermogensrecht” in J. BAEL (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat, Brugge, die Keure, 2013, 79. 224 Antwerpen 26 oktober 2009, Not.Fisc.M. 2012, 18, noot T. WUYTS. 225 J. BAEL, “Erfrecht, schenkingen, testamenten en een aantal andere materies uit het familiaal vermogensrecht” in J. BAEL (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat, Brugge, die Keure, 2013, 79. 226 T. WUYTS, “Het bewijs van de ongezondheid van geest door medische attesten”, Not.Fisc.M. 2012, 25. 227 A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 91. 228 Brussel 15 juni 2010, T.Not. 2012, 180; Rb. Brussel 17 september 2010, Rev.not.b. 2011, 454; Rb. Neufchâteau 13 mei 2011, Rev.not.b. 2012, 196, noot.
39
weigerde nog steeds deze te aanvaarden als bewijsmiddel.229 Andere rechtspraak was de tegenovergestelde mening aangedaan230. De rechtbank van eerste aanleg te Brussel besloot bijvoorbeeld rekening te houden met een medisch attest dat post mortem door de arts die de testator in haar laatste dagen had bijgestaan, werd afgeleverd.231
91.
In de hoger vermelde rechtspraak ging het meestal om medische getuigschriften die
werden ingeroepen om de ongezondheid van geest van de beschikker aan te tonen. Men mag echter niet vergeten dat een medisch attest ook kan ingeroepen worden om de gezondheid van geest aan te tonen. Het belang van de schenker of testator bestaat hier dan immers in het respecteren van zijn wil tot schenking of zijn laatste wil.232
92.
In de Nederlandse rechtspraak doet men inzake deze problematiek een beroep op de
zogenaamde ‘veronderstelde toestemming’. Dit houdt in dat de arts na de dood van de patiënt het beroepsgeheim mag schenden indien hij mag veronderstellen dat de overledene, als hij nog in leven was geweest, daarvoor toestemming zou gegeven hebben.233 Inzake schenkingen en testamenten gaat men er hierbij van uit dat de overledene zijn nabestaanden niet in hun rechtmatig belang heeft willen schenden. Er wordt eveneens aanvaard dat aan de nabestaanden een recht op inzage toekomt indien hun belangen zo zwaarwegend zijn dat het beroepsgeheim hiervoor moet wijken.234 Het Franse Hof van Cassatie beschouwt artikel 901 B.W. als “une autorisation légale au sens de l’article 226-14 du Code pénal et décharge le professionnel de son obligation au secret relativement aux faits dont il a eu connaissance dans l’exercice de sa profession; la finalité du secret professionnel étant la protection du non-professionnel qui les a confiés, leur révélation peut être faite non seulement à ce dernier mais également aux personnes ayant un intérêt légitime à faire valoir cette protection”.235 In die visie wordt artikel 901 B.W. beschouwd als een wettelijke toelating in hoofde van een attesterende arts op grond
229
Gent 27 mei 2004, NJW 2005, 208, noot B. WYLLEMAN Luik 19 maart 2002, JLMB 2003, 410; Luik 10 juni 2008, Rev.not.b. 2009, 369. 231 Rb. Brussel 17 september 2010, Rev.not.b. 2011, 454. 232 J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in X. (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat. Deel 5. Familierecht, Brugge, die Keure, 2004, 145. 233 http://www.fomat.nl/beroepsgeheim.html 234 W. DIJKHOFFZ, “Rol van medische getuigschriften in de functionele opvatting van het beroepsgeheim”, T.Gez. 2002-03, 93. 235 Cass. Fr. 22 mei 2002, D. 2002, 2029 geciteerd in H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 5. 230
40
waarvan hij medische gegevens aan de nabestaanden van de testator na diens overlijden mag bekendmaken. In België ontbreekt rechtspraak in deze zin.236
3.3.3.5 De aanstelling van een medische deskundige door de feitenrechter 93.
De feitenrechter kan eveneens zelf een medische expertise bevelen om de
wilsgeschiktheid van de beschikker te onderzoeken.237 Dit is volgens het hof van beroep te Luik noodzakelijk wanneer de aangevoerde bewijsmiddelen de ongezondheid van geest aannemelijk maken, maar niet waterdicht bewijzen.238 Een dergelijke maatregel is naar het oordeel van de rechtspraak niet strijdig met de persoonlijke vrijheid van de beschikker, aangezien deze nooit tegen zijn zin kan worden gedwongen om zich aan deze medische expertise te onderwerpen.239 De arts die werd aangesteld is dan niet meer gebonden door het beroepsgeheim wanneer hij wordt geroepen om in rechte een getuigenis, schriftelijk of mondeling, af te leggen.240
3.3.3.6 Besluit 94.
Samenvattend kan nu nog eens worden opgesomd welke documenten aanvaard
worden als bewijsmiddel: 241 -
De medische attesten die regelmatig worden afgeleverd in het kader van gerechtelijke
procedures
bewindvoerder) -
(bijvoorbeeld
de
aanstelling
van
een
voorlopig
242
De medische attesten die worden opgesteld op verzoek van de patiënt zelf voor privégebruik, zoals de opneming in een verzorgingstehuis of het verkrijgen van maatschappelijke hulp243
236
H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 5. 237 Rb. Brussel 21 oktober 1999, J.T. 2001, 35; Bergen 9 april 2001, R.R.D. 2001, 262; Luik 19 maart 2002, JMLB 2003, 410; Bergen 10 september 2004, Rev.not.b. 2005, 236, noot. 238 Luik 19 maart 2002, JLMB 2003, 410. 239 Rb. Brussel 21 oktober 1999, J.T. 2001, 35. 240 J. BAEL, “Erfrecht, schenkingen, testamenten en een aantal andere materies uit het familiaal vermogensrecht” in J. BAEL (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat, Brugge, die Keure, 2013, 81; H. NYS, Geneeskunde. Recht en medisch handelen in APR, Brussel, Story-Scientia, 1991, 398. 241 E. DE WILDE D’ESTMAEL en B. DELAHAYE “Schenkingen” in Huwelijksvermogensrecht 2012, (losbl.) 20. 242 Luik 19 mei 2004, JLMB 2004, 1197; Bergen 13 april 2006, Rev.trim.dr.fam. 2007, 1312; Gent 14 februari 2008, RGDC 2009, 461. 243 Gent 28 februari 2002, TBBR 2004, 55; Cass. 7 maart 2002, J.T. 2003, 290; Luik 20 januari 2005, JLMB 2006, 1321.
41
-
De verslagen die worden geraadpleegd op verzoek van één van de personen die worden beoogd door de Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt244
-
De verslagen van artsen die alvorens recht te doen worden aangesteld door de gerechtelijke instanties om kennis te nemen van het medisch dossier en om een nauwkeurig en omstandig advies te verlenen over de gezondheidstoestand van de beschikkende patiënt.245
95.
Er moet nog worden opgemerkt dat het medisch getuigschrift dat aangewend wordt
als bewijs in rechte, vanzelfsprekend moet dateren van de periode waarin de beschikking is gebeurd. Dit is des te meer het geval wanneer de beschikker reeds een hoge leeftijd heeft bereikt, aangezien de gezondheidstoestand dan sneller kan veranderen. Het hof van beroep te Gent aanvaardde zo bijvoorbeeld niet een medisch attest dat reeds dateerde van drie jaar voor de beschikking bij een man van achtentachtig jaar.246 Bovendien moet het duidelijk zijn in welke context een medisch attest of verslag is opgemaakt en mag er geen twijfel bestaan over het originele karakter ervan.247
3.3.4 De inzage in het medisch dossier 96.
Wanneer nabestaanden na het overlijden van de beschikker een schenking willen
aanvechten, biedt artikel 9 § 4 van de Patiëntenrechtenwet een mogelijkheid om een bewijsmiddel te verschaffen omtrent de gezondheid van geest.
Het artikel 9 § 4 van de Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt vermeldt dat “Na het overlijden van de patiënt hebben de echtgenoot, de wettelijk samenwonende partner, de partner en de bloedverwanten tot en met de tweede graad van de patiënt, via een door de verzoeker aangewezen beroepsbeoefenaar, het in § 2 bedoelde recht op inzage voor zover hun verzoek voldoende gemotiveerd en gespecifieerd is en de patiënt zich hiertegen niet uitdrukkelijk heeft verzet. De aangewezen beroepsbeoefenaar heeft ook inzage van de in § 2, derde lid bedoelde persoonlijke notities.”
244
Bergen 18 oktober 2005, Rec.gén.enr.not. 2007, 186; Gent 15 maart 2007, NJW 2008, 131, noot B.W. Luik 26 november 2008, Rev.not.b. 2009, 372. 246 Gent 21 februari 1997, T.Not. 1998, 196. 247 M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 220; Rb. Antwerpen 2 juni 1998, T.B.B.R. 2000, 106. 245
42
Het inzagerecht aan de nabestaanden kan pas toegekend worden na een afweging van de betrokken belangen door de arts tot wie het verzoek wordt gericht. De nabestaanden moeten hun verzoek dan ook voldoende motiveren en specificeren.248
97.
Er bestaat discussie over het feit dat het bovenstaande artikel enkel spreekt over
‘inzage’ door de nabestaanden en niet ‘het recht op afschrift’ vermeldt.249 Volgens VAN ROY zou de Patiëntenrechtenwet het recht op afschrift dat de patiënt bij leven heeft, uitgebreid hebben tot de nabestaanden.250 ALLEMEERSCH pleit voor een functionele interpretatie van het artikel. Volgens zijn stelling heeft de bepaling tot doel om het recht op bewijs voor de nabestaanden te handhaven, wat dus in ieder geval een recht op afschrift impliceert.251 NYS baseert zich op de wetsgeschiedenis om te zeggen dat de wetgever heeft gemeend dat door het verlenen van een inzagerecht aan de nabestaanden, men tegemoet kon komen aan de soms zware bewijsmoeilijkheden voor de nabestaanden die tot onrechtvaardige toestanden kunnen leiden. Hij vervolgt dat “het inzagerecht echter steeds onrechtstreeks is opdat de nabestaanden niet zelf kennis zouden kunnen nemen van de vertrouwelijke medische gegevens van hun overleden familielid. Via een afschrift zouden zij toch die gegevens kunnen inzien en dat strookt niet met de bedoeling van de wetgever. Bovendien bepaalt artikel 9, §3 Patiëntenrechtenwet dat een afschrift steeds persoonlijk en vertrouwelijk is, hetgeen afgifte aan een ander dan de patiënt en gebruik in een rechtszaak sowieso uitsluit.”252 Volgens MASSCHELEIN moet er een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen het recht op inzage en het recht op afschrift. Gezien artikel 9, §2 en §3 Patiëntenrechtenwet uitdrukkelijk voorzien in een recht op inzage én een recht op afschrift voor de patiënt zelf, is
248
H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 7. 249 B. ALLEMEERSCH, “Medische attesten gebruiken als bewijs in rechte. Hoe relatief is het beroepsgeheim?”, (noot onder Cass. 19 januari 2001 en Cass. 7 maart 2002), TBBR 2003, 60; J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in X. (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat. Deel 5. Familierecht, Brugge, die Keure, 2004, 145; R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M. 2003, 45; I. MASSIN, “Sécret médical et insanité d’esprit: jurisprudence récente de la Cour de Cassation”, J.T. 2003, 291; A. VEREKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 92. 250 B. VAN ROY, “Recente rechtspraak inzake de wilsgeschiktheid om te testeren en het beroepsgeheim van de geneesheer”, Not.Fisc.M. 2007, 80. 251 B. ALLEMEERSCH, “Het medisch dossier. Nog steeds geen volwaardig recht op bewijs voor de nabestaanden”, R.W. 2003-2004, 278; B. ALLEMEERSCH, “Medische attesten gebruiken als bewijs in rechte. Hoe relatief is het beroepsgeheim?" (noot onder Cass. 19 januari 2001 en Cass. 7 maart 2002), TBBR 2003, 63; J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in X. (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat. Deel 5. Familierecht, Brugge, die Keure, 2004, 145. 252 H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 8.
43
het aannemelijk dat de wetgever in de daaropvolgende paragraaf enkel een inzagerecht voor de opgesomde personen beoogde.253
98.
Het hof van beroep te Gent maakte zo bijvoorbeeld gebruik van dit inzagerecht.254 In
casu werden twee verslagen van een arts voorgelegd die op grond van artikel 9, §4 van de Patiëntenrechtenwet inzage had genomen in de medische en verpleegkundige dossiers van de erflater. Het hof stelde dat de nabestaanden krachtens de wet in beginsel wel degelijk over een recht van inzage beschikten en dat de stukken niet uit het debat geweerd moesten worden.
3.3.5 De getuigenis van de notaris 99.
In de rechtspraak en de rechtsleer wordt de vraag gesteld welke bewijswaarde kan
gehecht worden aan het feit dat de notaris de schenkingsakte heeft verleden en eventueel daarin verklaard heeft dat de schenker gezond is van geest. Deze problematiek kan zich uiteraard enkel voordoen bij schenkingen die gebeurd zijn via een authentieke akte.
100. De notaris die wordt verzocht om een schenking te verlijden, dient ervoor te zorgen dat aan alle geldigheidsvoorwaarden ter zake wordt voldaan. Er is geen enkele wettelijke bepaling die de notaris verplicht om zich te vergewissen van de geestelijke gezondheid die op basis van artikel 901 B.W. vereist wordt om een schenking te kunnen doen. De notaris heeft wel een deontologische plicht om te controleren of de beschikker beseft wat er gebeurt en daar de volle draagwijdte van snapt.255 Deze plicht wordt uitdrukkelijk neergeschreven in artikel 1.2. van de Europese Code van notariële deontologie: “Lors de la réception d’un acte notarié, chaque partie doit être physiquement en présence d’un notarie, lequel lui prête assistance et conseil, vérifie son identité, sa capacité, la qualité de son consentement, et enfin assure le controle de légalité.” Het tijdstip van controle is het ogenblik waarop de akte verleden wordt. Hoe de partij zich gedraagt vóór het verlijden en in welke toestand hij zich nadien bevindt, is in wezen niet bepalend.256
253
M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 16. Gent 15 maart 2007, R.W. 2007-2008, 1082. 255 R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M. 2003, 44; F. DEBUCQUOY, “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator” in X. (ed.), Notariële clausules. Liber Amicorum Professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 68; A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 93. 256 C. DE WULF, Het opstellen van notariële akten, Antwerpen, Kluwer, 2003, 101. 254
44
Indien de notaris zijn twijfels heeft omtrent de gezondheid van geest van de beschikker moet hij, ofwel zijn ambt weigeren, ofwel bijkomende inlichtingen inwinnen over de gezondheid van geest van de betrokkene.257 De deontologische plicht strekt zich niet uit tot een verplichting van de notaris om dergelijke inlichtingen in te winnen. 258 Indien men de notaris zou verplichten om bijkomende medische inlichtingen te verzamelen, zou dit een bijkomende vereiste voor het verlijden van een authentieke akte impliceren. Dit kan niet de bedoeling zijn. Indien de notaris toch overgaat tot het verzamelen van medische inlichtingen, is het belangrijk dat de medische attesten verkregen worden zonder een schending van het beroepsgeheim. Er is geen schending van het beroepsgeheim wanneer de notaris de schenker om een getuigschrift verzoekt, waarna deze op verzoek van de schenker door de arts wordt afgeleverd aan de schenker en deze laatste het medische attest bezorgt aan de notaris.259
101. Er moet een evenwicht gevonden worden tussen de deontologische plicht tot vergewissing van de geestelijke gezondheid en de ministerieplicht.260 Volgens deze ministerieplicht is de notaris verplicht zijn ambt te verlenen wanneer hij daarom wordt verzocht. De ministerieplicht is echter niet absoluut en in bepaalde gevallen kan de notaris zijn ambt weigeren. Aangezien de bekwaamheid de regel is en het ambt in principe moet worden uitgeoefend wanneer daarom wordt verzocht, pleiten bepaalde rechtsleer en rechtspraak dat de notaris slechts verplicht is het verlijden van de akte te weigeren wanneer de ongezondheid van geest van de beschikker duidelijk is gebleken.261 Het hof van beroep te Gent verwoordde dit bijvoorbeeld als volgt: “De notaris kan, meer nog, is verplicht zijn ambt te weigeren telkens hij aangezocht wordt en hij vaststelt dat het buiten kijf is dat de verschijnende partij niet in staat is zijn wil te uiten”.262
257
A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 94. W. DELVA, “De verplichte ambtsuitoefening bij het opmaken van openbare testamenten en de notariële tucht”, T.Not. 1961, 213. 259 M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 18. 260 Artikel 3 van de Ventôsewet 261 Gent 21 februari 1997, T.Not. 1998, 196; Brussel 10 september 1998, Rev.not.b. 2002, 46; Brussel 19 december 2001, R.W. 2002-2003, 547; F. DEBUCQUOY, “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator” in X. (ed.), Notariële clausules. Liber Amicorum Professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 81; W. DELVA, “De verplichte ambtsuitoefening bij het opmaken van openbare testamenten en de notariële tucht”, T.Not. 1961, 212; M. PUELINCKX-COENE, “Overzicht van rechtspraak (1985-1992). Giften”, TPR 1994, 1624. 262 Gent 21 februari 1997, T.Not. 1998, 196. 258
45
102. De verklaring van de notaris dat de schenker gezond is van geest, is niet gedekt door de authenticiteit van de akte. 263 De gezondheid van geest van de schenker is immers een gegeven waarvan de openbare ambtenaar niet door onmiddellijke zintuiglijke waarneming kennis krijgt.264 De notaris is bovendien niet bevoegd om dergelijke vaststellingen te doen.265 Om bezwaar te maken tegen de beweringen van de notaris aangaande de geestelijke gezondheid van de schenker, is dus geen procedure van valsheid in geschriften vereist.266
103. Omtrent de mate waarin de rechter het oordeel van de notaris mee in rekening moet nemen, bestaat wat discussie.
Volgens bepaalde rechtspraak moet er aan het oordeel van de notaris omtrent de geestelijke gezondheid van de schenker geen belang worden gehecht aangezien de notaris daartoe niet is opgeleid en geen medisch expert is.267 Sommige auteurs menen eveneens dat de notaris onbekwaam is om de geestestoestand van een cliënt vast te stellen en dat er dus weinig of geen aandacht moet worden besteed aan zijn vaststellingen.268
Een andere kant van de rechtsleer stelt dat de notariële tussenkomt toch een zeker belang heeft voor de bewijsproblematiek van de gezondheid van geest. Door de notariële controle zal de betwisting wegens ongezondheid van geest bij een authentieke schenking alvast
263
F. BUYSSENS, “Vormvereisten/ Notarieel testament”, in A. VEREKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning. Vermogensplanning met effect na overlijden. Erfrecht en testament, Brussel, Larcier, 2005, 54; F. DEBUCQUOY, “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator” in X. (ed.), Notariële clausules. Liber Amicorum Professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 88; J. DU MONGH en G. DEKNUDT, “Kroniek familiaal vermogensrecht, Erfrecht”, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2006, Antwerpen, Intersentia, 2006, 247; M. PUELINCKX-COENE, “Overzicht van rechtspraak (1985-1992). Giften”, TPR 1994, 1624; A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht 2003, Brussel, Larcier, 2003, 94. 264 F. DEBUCQUOY, “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator” in X. (ed.), Notariële clausules. Liber Amicorum Professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 88. 265 Rb. Namen 25 mei 2000, Rev.not.b. 2000, 506; Brussel 19 december 2001, R.W. 2002, 547. 266 Rb. Luik 2 mei 1994, J.T. 1995, 85; Brussel 19 december 2001, R.W. 2002-2003, 547; J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in X. (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 5, Brugge, die Keure 2004, 147; R. DILLEMANS, M. PUELINCKX-COENE, W. PINTENS en N. TORFS, “Overzicht van rechtspraak (1970-1984), Schenkingen en testamenten”, TPR 1985, 544; D. GREGOIRE, “À propos de la responsabilité du notaire à l’égard de la qualité du consentement”, Notamus 2005, 24; I. MASSIN, “La preuve de l’insanité d’esprit du testateur au moyen de certificats médicaux: violation du secret médical?”, noot onder Cass. 19 januari 2001, RTDFam. 2002, 140; H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 14. 267 Gent 21 februari 1997, T.Not. 1998, 196; Rb. Doornik 20 november 2001, JLMB 2002, 1207; Brussel 19 december 2001, R.W. 2002-2003, 547; Rb. Brussel 1 oktober 2010, Rev.not.b. 2011, 348; M. PUELINCK-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtspraak (1993-1998). Giften” TPR 1999, 793. 268 R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M, 2003, 38; G. VAN OOSTERWIJCK, “Stedenbouwkundig attest en bewijskracht van de notariële akte”, Not.Fisc.M. 2000, 259.
46
moeilijker liggen dan bij de andere vormen van schenkingen.269 De begunstigde kan de notariële tussenkomst als een bijkomend element in zijn verweer inbrengen tegen de bewijsvoering tot nietigverklaring.
270
BAEL is zelfs de mening toegedaan dat het notarieel
optreden een feitelijk vermoeden van geestelijke gezondheid oplevert.271 DEBUCQUOY volgt eveneens deze mening.272
Verschillende rechtspraak schenkt eveneens waarde aan het notarieel oordeel over de geestelijke gezondheid van de beschikker.273 Het hof van beroep te Gent zei bijvoorbeeld in die zin dat “het feit dat de notaris bereid was het testament aan te nemen, in de gegeven omstandigheden minstens een ernstige aanwijzing van de volle bekwaamheid van de erflater is”.
3.3.6 De andere getuigen 104. De rechtspraak staat achterdochtig ten opzichte van getuigenverklaringen van personen die niet medisch geschoold zijn. Manipulatie van kennissen door gefrustreerde erfgenamen is immers niet ondenkbeeldig.274 Vaak is de verklaring van een getuige maar een element dat mee in rekening wordt gebracht, maar dat op zichzelf niet voldoende is om de ongezondheid van geest te bewijzen. Het hof van beroep te Brussel besloot bijvoorbeeld tot ongezondheid van geest van de testator op grond van brieven gericht door de echtgenoot van de overledene aan zijn familieleden, elementen uit een geseponeerd strafonderzoek en diverse overeenstemmende getuigenverklaringen.275 Het hof van beroep te Gent besliste oordeelde dat de ongezondheid van geest kon bewezen worden door gelijkluidende verklaringen van verschillende betrouwbare getuigen.276
269
F. DEBUCQUOY, “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator” in X. (ed.), Notariële clausules. Liber Amicorum Professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 84; A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht, Brussel, Larcier, 2003, 94; P. DELNOY, “Chronique de jurisprudence. Les libéralités (1981-1987)”, J.T. 1989, 301; M. PUELINCKX-COENE, “Overzicht van rechtspraak (1985-1992). Giften”, TPR 1994, 1625. 270 A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht 2003, Brussel, Larcier, 2003, 94. 271 J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in X. (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat. Deel 5. Familierecht, Brugge, die Keure, 2004, 148. 272 F. DEBUCQUOY, “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator” in X. (ed.), Notariële clausules. Liber Amicorum Professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 84. 273 Brussel 13 mei 1988, Pas. 1988, II, 217, noot J. SACE; Rb. Nijvel 18 november 1993, Rev.not.b. 2002, 42-43; Brussel 10 september 1998, Rev.not.b. 2002, 46; Gent 27 mei 2004, NJW 2005, 208. 274 A. VERBEKE, Knelpunten familiaal vermogensrecht 2003, Brussel, Larcier, 2003, 95. 275 Brussel 19 december 2001, R.W. 2002-2003, 547. 276 Gent 11 mei 1953, T.Not. 1953, 181, noot.
47
In recente rechtspraak wordt er rekening gehouden met de verklaringen van getuigen die contact hebben gehad met de schenker in de periode waarin de schenking gebeurde., doch zijn zij slechts een element dat mee in rekening wordt gebracht. 277
3.3.7 De rechtshandeling zelf 105. Bij de beoordeling van de ongezondheid van geest zou ook belang kunnen worden gehecht aan de intrinsieke elementen van de schenkingsakte en dit zowel wat de vorm als de inhoud betreft.278 Bepaalde inhoudelijke of formele aspecten kunnen vragen doen rijzen. De rechtspraak stelt zich evenwel terughoudend op om uit het ongewone karakter van de beschikking enige gevolgen voor de geestestoestand van de schenker af te leiden. 279 Indien de intrinsieke elementen worden voorgelegd samen met andere bewijsmiddelen, kunnen ze wel een aanwijzing vormen voor de ongezondheid van geest.280 Omgekeerd kan ook het normale karakter ervan juist de gezondheid van geest bevestigen.281
Het hof van beroep te Luik hield bijvoorbeeld rekening met het feit dat de schenking aan een persoon in dezelfde lijn lag van een eerder testament waarbij die persoon was aangesteld als algemeen legataris.282
3.3.8 De machtiging door de vrederechter 106. Zoals hierboven reeds beschreven, kan een persoon die onder voorlopig bewind is geplaatst op basis van artikel 488bis h) § 2 B.W. tot een schenking overgaan na machtiging door de vrederechter. De vrederechter moet bij een dergelijk verzoek oordelen over de wilsgeschiktheid van de beschermde persoon. Hij gaat dan in feite na of de beschermde persoon gezond van geest is in de zin van artikel 901 B.W. en dus een geldige toestemming kan geven.283 Het feit dat de vrederechter na dit onderzoek een machtiging verleent, verhindert niet dat de gift, gedaan na machtiging, alsnog succesvol kan worden
277
Luik 23 juni 2010, Rev.not.b. 2011, 336; Brussel 28 oktober 2010, Rev.not.b. 2011, 342. M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 13. 279 M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtspraak. Giften 1993-1998”, TPR 1999, 790. 280 Gent 12 maart 1999, A.J.T. 1999-2000, 660; Luik 9 mei 2000, JLMB 2000, 1209; Bergen 12 november 2002, Rev.trim.dr.fam. 2005, 1229; Bergen 18 oktober 2005, Rec.gén.enr.not. 2007, 187. 281 M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 210. 282 Luik 23 juni 2010, Rev.not.b. 2011, 336. 283 A. GABRIELS, “Schenken onder levenden en testeren door personen onder voorlopig bewind: een analyse”, Not.Fisc.M. 2012, 10. 278
48
aangevochten wegens ongezondheid van geest.284 De rechtsleer aanvaardt wel dat, wanneer de vrederechter zijn machtiging in de tijd heeft beperkt en de gift binnen die periode is gebeurd, er dan een vermoeden van wilsgeschiktheid ontstaat. Het tegenbewijs is nog altijd mogelijk, maar wel heel zwaar.285
3.4 Captatie en suggestie 107. Een bijzondere verschijningsvorm van bedrog in het schenkingsrecht is de captatie en suggestie. Beide zijn vormen van erfenisbejagening waarbij sprake is van “kunstmatig een goedgunstige en welwillende houding ten aanzien van de (toekomstige) begiftigde wordt gecreëerd”286 of “een kunstmatig klimaat dat door derden rond de erflater geschapen wordt om hem in hun voordeel te doen beschikken”.287 Bij captatie zorgt de begunstigde ervoor dat hij bij de beschikker in een gunstig daglicht komt te staan met het oog op het verkrijgen van financiële voordelen. Het is een doelbewuste inspanning om iemands genegenheid te winnen. Suggestie houdt een misbruik van invloed in. Door middel van leugens en foutieve verklaringen wordt de beschikker vervreemd en geïsoleerd van zijn familie of vermoedelijke begunstigden. De bedrieger fluistert dan vervolgens een gift in, die de beschikker anders niet zou gedaan hebben.288 Suggestie wordt ook wel ‘ingeving’ genoemd.
108. Captatie en suggestie zijn als autonome vernietigingsgronden voor giften afgeschaft. 289
De meerderheid van de rechtsleer en rechtspraak heeft er op gewezen dat, door het
ontbreken van enige wettekst ter zake, captatie en suggestie enkel zullen worden aanvaard als nietigheidsgrond indien zij voldoen aan de gemeenrechtelijke vereisten inzake bedrog.290
284
M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 236. 285 M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 236. 286 R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 75. 287 S. VAN SCHEL, “Captatie en de ‘deux ex machina’ in artikel 909 B.W.”, Not.Fisc.M. 2009, 23; A. VERBEKE, R. BARBAIX, Kernbegrippen erfrecht en giften, Brugge, die Keure, 2012, 141. 288 F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 259. 289 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 156. 290 L. SWENNEN, “Over art. 909 B.W. en feitelijk vermoeden van beïnvloeding en captatie” (noot onder Antwerpen 21 september 1977), R.W. 1977-1978, 1959.
49
109. Er wordt aangenomen dat er van captatie en suggestie als vorm van bedrog enkel sprake kan zijn indien de toestemming van de beschikker werd beïnvloed door “listen, leugens of frauduleuze middelen zodat diens vrije wil werd beknot”.291 De kunstgrepen moeten kwaadwillig worden aangewend met als doel de beschikker te misleiden. 292 DE PAGE stelt daarentegen dat elke vorm van manipulatie die op enige wijze een invloed heeft gehad op de schenker, bestraft moet worden, ook wanneer deze niet kwaadwillig was en niet de bedoeling had de schenker te beïnvloeden. Er moet enkel onderzocht worden of de wil van de schenker werkelijk nog geheel vrij was. Is dit niet het geval, dan moet de schenking nietig verklaard worden.293 Deze mening wordt niet gevolgd in de meerderheid van de rechtsleer.294
Ook als er kwaadwillige kunstgrepen zijn geweest, zal de gift maar worden vernietigd wanneer het bedrog een effectieve, doorslaggevende invloed heeft gehad op de wil van de beschikker.295 De beschikker moet dwalen over de doorslaggevende beweegreden om een gift te doen of juist niet te doen.296 Degene die de geldigheid van de gift betwist, draagt daarvan de bewijslast.297
110. Er bestaat discussie over de stelling dat een enkel feit volstaat om te kunnen spreken van captatie en suggestie. Volgens SWENNEN dienen de kunstgrepen bij giften dienen van een ernstiger graad te zijn dan bij contracten ten bezwarende titel. Voor captatie en suggestie volstaan met name geen eenmalige feiten, maar moet een heel klimaat worden gecreëerd.298 Volgens PUELINCKX-COENE en SACE kan een enkel feit wel volstaan om tot vernietiging van de gift over te gaan.299
111. De rechter zal uiteraard enkel rekening houden met manoeuvres die gepleegd zijn vóór het maken van de beschikking.300 291
J. SACE, “L’application de l’art. 909 C.Civ. à d’autres personnes que celles visées par cette disposition”, JLMB 1999, 347. 292 Rb. Antwerpen 8 maart 1984, Rev.not.b. 1984, 491; Antwerpen 3 oktober 1984, Rev.not.b. 1985, 155. 293 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 154. 294 R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvoorwaarden inderdaad ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M. 2003, 48. 295 J. SACE, Les liberalités. Dispositions générales, Brussel, Larcier, 1993, 152. 296 Gent 12 april 1957, T.Not. 1957, 222; Gent 15 maart 1962, T.Not. 1963, 179. 297 M. PUELINCKX-COENE, “Overzicht van rechtspraak. Giften (1985-1992)”, TPR 1994, 1631. 298 F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 259. 299 M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtspraak. Giften 1993-1998, TPR 1999, 797; J. SACE, Les liberalités. Dispositions générales, Brussel, Larcier, 1993, 154.
50
112. Bedrog wordt in beginsel niet vermoed. (artikel 1116, 2 B.W.) Het is aan de eiser die de geldigheid van de beschikking in vraag trekt, om het bewijs van captatie of suggestie te leveren. Dit blijkt vaak een moeilijke aangelegenheid. Vage beweringen of het wijzen op toestanden die enkel een mogelijkheid tot captatie impliceren, volstaan op zich niet.
301
Factoren die wel in acht genomen worden bij de beoordeling zijn bijvoorbeeld: het isoleren van de beschikker van zijn familie, de beschikker aanzetten tot haat tegen zijn wettelijke erfgenamen, het inschakelen van een vreemde notaris, de gehaastheid om een gift rond te krijgen…302 113. Uit de rechtspraak blijkt dat er vaak een beroep gedaan wordt op captatie en suggestie, maar dat het zelden wordt aanvaard.303 Captatie en suggestie worden evenwel sneller aanvaard wanneer de beschikker gemakkelijker beïnvloedbaar is wegens een verminderde geestelijke of fysieke integriteit, bijvoorbeeld door ziekte of door hoge leeftijd.304
114. Wanneer captatie of suggestie bewezen wordt, zal de bekomen schenking nietig verklaard worden.
115. In artikel 907 en 909 B.W. worden enkele onweerlegbare vermoedens van captatie ingevoerd.
Volgens artikel 907, tweede lid B.W. kan een pupil ook na zijn meerderjarigheid geen schenkingen doen ten voordele van zijn gewezen voogd. De onbekwaamheid van de voogd om een schenking te ontvangen van zijn pupil houdt pas op te bestaan nadat de slotrekening over de voogdij is gemaakt en aangezuiverd. De regel geldt niet wanneer de voogd een bloedverwant in opgaande lijn van de pupil is. Schenkingen die toch zouden worden gedaan, zijn relatief nietig.305 Deze bepaling zorgt voor een rechtsonbekwaamheid in hoofde van de 300
Luik 1 februari 1955, J.T. 1955, 422. Bergen 25 juni 1985, Rev.not.b. 1986, 273. 302 M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtspraak. Giften 1993-1998, TPR 1999, 797; S. VAN SCHEL, “Captatie en de ‘deux ex machina’ in artikel 909 B.W.”, Not.Fisc.M. 2009, 23. 303 R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 77. 304 Rb. Dendermonde 19 september 1963, R.W. 1963-64, 1717; Bergen 12 november 1980, Rev.not.b. 1981, 157; Brussel 6 januari 1982, Rev.not.b. 1982, 422; Antwerpen, 3 oktober 1984, Rev.not.b. 1985, 155; Rb. Antwerpen, 8 maart 1984, Rev. Not. B. 1984, 490; Gent 7 september 1995, T.Not. 1996, 589; Bergen 15 september 1995, R.R.D. 1996, 249, met noot A.J. ETIENNE; E. DE WILDE D’ESTMAEL, Les donations, Brussel, Story-Scientia, 1996, 88. 305 S. MOSSELMANS, “Commentaar bij artikel 907 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENDTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1992, 8. 301
51
voogd. De onbekwaamheid is evenwel slechts relatief: ze werkt enkel in de verhouding met de pupil, en niet met andere personen.306
Artikel 909, eerste lid B.W. roept een rechtsonbekwaamheid in het leven ten aanzien van doctors in de geneeskunde, de heelkunde of de vroedkunde, officieren van gezondheid en apothekers om schenkingen te verkrijgen van bepaalde personen. Deze terminologie is wat verouderd en men moet nu aannemen dat elke arts hieronder kan vallen, alsook de apothekers,
vroedvrouwen,
tandheelkundigen, 307
geneeskunde en studenten in de geneeskunde.
alle
onwettige
beoefenaars
van
de
Het vermoeden is niet van toepassing op
schenkingen die gebeurd zijn aan een bloedverwant tot en met de vierde graad, mits de overledene geen erfgenamen in de rechte lijn achterlaat, tenzij de begiftigde zelf tot die erfgenamen behoort. Een uitzondering wordt eveneens gemaakt wanneer het gaat om een geneeskundige die zijn echtgenoot, wettelijk samenwonende partner of de persoon waarmee hij een feitelijk gezin vormt, behandelt. Opdat het onweerlegbaar vermoeden van toepassing zou zijn, moet er aan een aantal voorwaarden voldaan zijn. Ten eerste moet de geneeskundige de schenker daadwerkelijk hebben behandeld. Een behandeling veronderstelt een zekere continuïteit en regelmaat.308 De behandeling moet plaatsgevonden hebben gedurende de ziekte waaraan de schenker is overleden. Vervolgens moet het gaan om een schenking die gedaan is tijdens die ziekte waaraan de schenker is overleden. Schenkingen die dateren van voor de ziekte of van voor het begin van de behandeling zijn volkomen geldig.309 Wanneer het gaat om een langdurige ziekte, moet worden aangenomen dat enkel schenkingen die zijn gedaan tijdens de levensbedreigende fase nietig moeten worden verklaard.310
Artikel 909, tweede lid B.W. voert een rechtsonbekwaamheid in voor beheerders en personeelsleden van rustoorden, rust- en verzorgingstehuizen, en van om het even welke collectieve woonstructuur ook voor bejaarden. Onder de term ‘beheerders’ moet men ook
306
R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvoorwaarden inderdaad ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M. 2003, 48. 307 H. NYS, “Artikel 909 B.W. en het gezondheidsrecht. Of hoe ontwikkelingen in de gezondheidszorg rechtsnormen kunnen beïnvloeden”, in INSTITUUT VOOR FAMILIAAL VERMOGENSRECHT (ed.), Actuele problemen uit het notariële recht. Opstellen aangeboden aan Prof. A. De Boungne, Antwerpen, Kluwer, 1985, 122. 308 X. RIJCKMANS en R. MEERT-VAN DE PUT, Les droits et les obligations des médecins, ainsi que les dentistes, les accoucheuses et infirmières, Brussel, Larcier, 1971, 285. 309 H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 2. 310 R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvoorwaarden inderdaad ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M. 2003, 60.
52
verstaan: de leden van de raad van beheer/bestuur van een vereniging of vennootschap, alsook de leden van de OCMW-raad of een publiekrechtelijke vereniging die een dergelijke voorziening uitbaat.311 Het vermoeden zal pas spelen wanneer aan twee voorwaarden is voldaan. Ten eerste moet de beschikker verblijven in de instelling waarvan de begunstigde beheerder is. Vervolgens moet de aangevochten beschikking gebeurd zijn tijdens zijn verblijf daar.
Artikel 909, vierde lid B.W. houdt een onweerlegbaar vermoeden van captatie ten aanzien van de bedienaren van de erediensten en andere geestelijken, alsmede ten aanzien van de afgevaardigden van de Centrale Vrijzinnige Raad. Dezelfde toepassingsvoorwaarden als deze uit het eerste lid van artikel 909 B.W. zijn hier van toepassing. De behandeling moet hier begrepen worden als een ‘spirituele begeleiding’ die op een vrij continue en stabiele wijze dient plaats te vinden.312 Er wordt aangenomen dat het louter verlenen van de laatste sacramenten daartoe niet volstaat.313
3.5 De sanctie van de ongezondheid van geest 116. Indien een schenking gebeurd is door een persoon die ongezond van geest is, is deze relatief nietig314. De schenking kan dus bevestigd worden door de schenker van zodra hij weer in een toestand van gezondheid van geest verkeert.315
Wanneer de nietigheid wordt uitgesproken, moeten de partijen worden teruggeplaatst in de toestand alsof ze nooit gecontracteerd hadden. De intresten op de gelden die moeten worden terugbetaald, zijn slechts verschuldigd vanaf het instellen van de vordering tot nietigverklaring, op voorwaarde dat de begunstigde te goeder trouw is.316 De begunstigde te goeder trouw mag eveneens de vruchten behouden tot aan het instellen van de eis tot nietigverklaring.
311
S. VAN SCHEL, “Captatie en de ‘deux ex machina’ in artikel 909 B.W.”, Not.Fisc.M. 2009, 23. S. VAN SCHEL, “Captatie en de ‘deux ex machina’ in artikel 909 B.W.”, Not.Fisc.M. 2009, 36. 313 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 263. 314 F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 259. 315 M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 19. 316 M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 19. 312
53
De nietigheid kan tijdens het leven van de schenker enkel gevorderd worden door de schenker zelf of zijn vertegenwoordiger.317 Na het overlijden van de schenker kunnen de rechtsopvolgers steeds de nietigheid van de gift wegens afwezigheid van toestemming vorderen318.
De vordering tot nietigverklaring verjaart na tien jaar. (artikel 1304 B.W.)
4 Hoofdstuk 4: De successieplanning 117. Het doen van een schenking is sinds 1 januari 2004 één van de meest efficiënte maatregelen om een belangrijk deel van het vermogen over te dragen aan de volgende generatie, en dit aan een gunstige fiscale kostprijs. 319
4.1 Mogelijke oplossingen bij ongezondheid van geest van de schenker 118. Artikel 901 B.W. bepaalt uitdrukkelijk dat men, om een schenking onder de levenden te kunnen doen, gezond van geest moet zijn. Een persoon die niet gezond is van geest kan onder de huidige wetgeving dus niet overgaan tot een schenking onder levenden, noch zelfstandig, noch via een vertegenwoordiger. Dit leidt ertoe dat een persoon die ongezond is van geest, in feite rechtsonbekwaam wordt om een schenking te doen.320 In de praktijk leidt dit vaak tot problemen op het vlak van familiale vermogensplanning. Schenkingen van roerende goederen zijn een erg geliefde techniek van successieplanning. Het feit dat enkel wilsgeschikte personen tot een schenking kunnen overgaan, leidt ertoe dat aan vele families de mogelijkheid van een fiscaal gunstige 317
J. SACE, Les libéralités. Dispositions générales, Brussel, Larcier, 1993, 145. R. BARBAIX, Hoe anders is de overeenkomst schenking, en waarom? Rechtsvergelijkende studie van het contractueel statuut van de schenking, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Antwerpen, 2007, 37; E. DE WILDE D’ESTMAEL, Les donations, Brussel, StoryScientia, 1996, 86; J. SACE, Les libéralités. Dispositions générales, Brussel, Larcier, 1993, 107. 319 C. DECKERS, “Bijzonder deel: De schenkingen als techniek van fiscale successieplanning in extremis” in J. DE HERDT en N. GEELHAND, Fiscale successieplanning “in extremis” in Vlaanderen. Naar een nieuw concept inzake fiscale successieplanning, Gent, Larcier, 2008, 1. 320 R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M, 2003, 57; R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 125; W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH, K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 445; M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 276; M. PUELINCKX-COENE, “Vrijgevigheid, een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1979-80, 500; F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 320. 318
54
overgang van het vermogen ontnomen wordt, zelfs indien de beschermde persoon dit hoogstwaarschijnlijk zelf had gewild indien hij wilsgeschikt zou zijn. Het voorbeeld kan aangehaald worden van een dementerende dame die in de onmogelijkheid verkeerde om de opbrengst van een door haar verkochte grond aan haar kinderen te schenken, hoewel zij, toen ze nog wilsgeschikt was, reeds herhaaldelijk hetzelfde gedaan had en men met zekerheid wist dat zij dit opnieuw zo zou willen.
Hieronder wordt dan ook nagegaan welke mogelijke oplossingen er bestaan voor wilsongeschikte personen om alsnog een deel van hun vermogen weg te schenken. Het is vooral de nieuwe Wet van 17 maart 2013 die op dit vlak een belangrijke oplossing voorziet.
4.1.1 De mogelijkheid tot schenking na machtiging door een persoon onder voorlopig bewind biedt geen oplossing 119. De mogelijkheid die artikel 488bis, h), §2 B.W. voorziet waarbij een persoon onder voorlopig bewind machtiging kan krijgen van de vrederechter om alsnog tot een schenking over te gaan, biedt geen oplossing voor de persoon die niet meer gezond van geest is. De vrederechter moet namelijk steeds, alvorens zijn machtiging te geven, de wilsgeschiktheid van de persoon onder voorlopig bewind nagaan.
120. De Wet van 17 maart 2013 tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus bepaalt eveneens in het nieuwe artikel 905, eerste lid B.W. dat de persoon die op grond van het nieuwe artikel 492/1 B.W. onbekwaam werd verklaard om te beschikken bij schenking onder de levenden, alsnog een schenking kan doen na machtiging van de vrederechter, zoals beschreven in artikel 628, 3° van het Gerechtelijk Wetboek. De vrederechter die hierover een uitspraak moet doen, moet oordelen over de wilsbekwaamheid van de beschermde persoon. (nieuw artikel 905, tweede lid B.W.)
4.1.2 De plaatsvervangende schenking (in het kader van het bewind)
4.1.2.1 Huidige wetgeving 121. De mogelijkheid om tot een schenking over te gaan via een vertegenwoordiger wordt in de huidige wetgeving niet aangereikt. Zo blijkt bijvoorbeeld bij het voorlopig bewind uit de letterlijke tekst van de wet dat de schenking enkel door de beschermde persoon persoonlijk
55
kan worden gedaan, wanneer deze daartoe wilsgeschikt is.321 (artikel 488bis, h) §2 B.W.) Voor de bewindvoerder is het onder de huidige wetgeving niet mogelijk een schenking te doen in naam en voor rekening van de beschermde persoon.
122. In
het
Nederlandse
recht
aanvaardt
men
al
langer
dat
de
wettelijke
vertegenwoordiger van een handelingsonbekwame een schenking kan doen in naam en voor rekening van de onbekwame na machtiging van de kantonrechter. (artikel 1:343 N.B.W.) In het Franse wordt in artikel 476 Code Civil eveneens de mogelijkheid voorzien om via een wettelijke vertegenwoordiger een schenking te doen in naam en voor rekening van de persoon onder het beschermingsstatuut ‘la tutelle’322.
Sommige auteurs pleitten er in het verleden dan ook reeds herhaaldelijk voor om schenkingen via vertegenwoordiging mogelijk te maken, in navolging van het Nederlandse recht.323
SWENNEN verdedigde bijvoorbeeld dat de traditionele argumenten die pleiten tegen de mogelijkheid van vertegenwoordiging, niet correct zijn. 324 In de eerste plaats is het argument dat stelt dat de vervreemding onder kosteloze titel niet voorkomt in de lijst van rechtshandelingen die een machtiging nodig hebben, niet overtuigend. De wet spreekt enkel over de vervreemding van een goed, wat zowel onder bezwarende als onder kosteloze titel kan zijn. Het tweede argument, met name “het doen van een schenking past niet binnen de algemene omschrijving van het bewind over andermans vermogen”, is niet correct aangezien de bewindvoerder het vermogen moet beheren zoals de beschermde persoon dat zelf zou hebben gedaan. Er zijn bijgevolg afwijkingen mogelijk op de regel dat de bewindsopdracht gericht is op “het behoud, de niet-speculatieve vermeerdering en de redelijke vruchtdraging van het vermogen”325. 321
J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 32. 322 La tutelle is een beschermingsstatuut binnen het Franse recht dat de volledige handelingsonbekwaamheid van de beschermde persoon tot gevolg heeft. (artikel 440 Code Civil) 323 F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2001, 323; A. WYLLEMAN, Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materiaal en het formeel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 265266. 324 F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2001, 324. 325 W. PINTENS, “Voorlopig bewind en beschikkingen om niet” (noot onder Vred. Lier 30 juni 1992), Not.Fisc.M. 1993, 19; M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX EN N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 271; M. PUELINCKX-COENE, “Vrijgevigheid, een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1979-80, 509.
56
Ten slotte argumenteren de tegenstanders dat de schenking, wegens het hoogstpersoonlijk karakter van de animus donandi, niet voor vertegenwoordiging vatbaar is. Dit wordt eveneens betwist. SWENNEN meent dat vertegenwoordiging mogelijk moet zijn in de gevallen waarin de vrijgevige intentie met zekerheid kan worden achterhaald. Wanneer de beschermde persoon niet langer wilsgeschikt is, kan zijn vrijgevige bedoeling worden bewezen aan de hand van vroegere wilsverklaringen die kunnen wijzen op de voortdurende wens om een schenking te doen.
WYLLEMAN pleitte in haar proefschrift voor een gelijkaardige mogelijkheid. Volgens haar kan het ontbreken van vertegenwoordigingsbevoegdheid in sommige gevallen leiden tot schrijnende toestanden, bijvoorbeeld in het geval van een welstellende ouder en een behoeftig kind. Het abstracte bewindsdoel moet voor haar wijken voor een meer op de concrete persoon afgestemd beheer.326
De vrederechter te Westerlo volgde bovenstaande meningen in een opvallend vonnis van 27 augustus 2004. De rechter oordeelde dat de beschermde persoon zelf niet wilsgeschikt was om een schenking te doen, maar machtigde vervolgens de voorlopig bewindvoerder om dit in zijn plaats te doen. De vrederechter kwam tot deze beslissing na te hebben nagegaan wat de beschermde persoon zelf zou doen, mocht hij nog wilsgeschikt zijn. Hij baseerde zich daarbij op vroegere verklaringen van de beschermde persoon, op een ogenblik dat hij gezond van geest was, waaruit een wil om te begiftigen kon afgeleid worden.327 Dit wordt de ‘substituted judgement-test’ genoemd. De vrederechters te Tielt en te Geel kwamen tot een gelijkaardig oordeel door zich te baseren op eerdere wilsuitingen van de beschermde persoon.328
123. BARBAIX
had
daarentegen
bedenkingen
bij
het
toekennen
van
een
vertegenwoordigingsbevoegdheid. Volgens haar is het gevaarlijk om conclusies te trekken uit eerdere vrijgevige wilsverklaringen. Het feit dat de schenking toen niet heeft plaatsgehad, kan een teken zijn dat de vrijgevige bedoeling niet voldoende sterk was.329 Bovendien stelt zij dat men zich ervoor moet hoeden fiscale overwegingen te laten meespelen bij de oplossing 326
A. WYLLEMAN, Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materiaal en het formeel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 265. 327 Vred. Westerlo 27 augustus 2004, R.W. 2005-06, 36, noot F. SWENNEN. 328 Vred. Tielt 10 juli 2006, T.Not. 2007, 559; Vred. Geel 15 januari 2008, T. Vred. 2010, 149; A. VERBEKE en R. BARBAIX, Kernbegrippen erfrecht en giften, Brugge, die Keure, 2012, 147. 329 R. BARBAIX, “Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M, 2003, 76; R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 128.
57
van
fundamentele,
civielrechtelijke
knelpunten.
De
vraag
naar
een
vertegenwoordigingsbevoegdheid wordt vaak naar voor gebracht door de aanlokkelijke fiscale voordelen.330 Men moet hierbij steeds voor ogen houden dat het belang van de beschermde persoon voorop moet staan, niet dat van zijn erfgenamen of rechtsopvolgers. Tot slot meent zij dat een te ruime vertegenwoordigingsbevoegdheid voor schenkingen onrechtstreeks afbreuk doet aan de onmogelijkheid om via vertegenwoordiging een testament te maken.331 PUELINCKX-COENE en WUYTS voegden zich bij deze visie.332 De vrederechter te Zomergem oordeelde gelijkaardig door te oordelen dat de vermoede wil tot schenken van de beschermde persoon irrelevant is wanneer die persoon op heden niet meer in staat is zijn wil te uiten. De vermoede wil kan niet in de plaats gesteld worden van de werkelijke wil, en dus kan de bewindvoerder niet overgaan tot een schenking in naam en voor rekening van de onder voorlopig bewind gestelde.333
124. De
vraag
werd
reeds
opgeworpen
of
de
afwezigheid
van
een
vertegenwoordigingsbevoegdheid, en dus de facto rechtsonbekwaamheid om te schenken, niet in strijd is met de artikel 10 en 11 van de Grondwet. Kinderen van handelingsbekwame en geestesgezonde ouders kunnen immers genieten van het fiscaal voordelige tarief van 3% voor schenkingen van roerende goederen, terwijl kinderen van handelingsonbekwame ouders daar niet van kunnen genieten.334
4.1.2.2 Nieuwe wetgeving a) Algemeen 125. De nieuwe wet van 17 maart 2013 maakt een einde aan de discussie of een schenking via vertegenwoordiging mogelijk is. De mogelijkheid zal vanaf 1 september 2014 bestaan voor personen die onder het beschermingsstatuut van het bewind vallen.335 Het nieuwe artikel 499/7, § 4 van het Burgerlijk Wetboek voorziet dan expliciet dat de bewindvoerder over de goederen van een beschermde persoon kan overgaan tot een
330
Vred. Nijvel 9 oktober 2008, T.Vred. 2010, 151. R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 127-128. 332 M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 276; T. WUYTS, Vermogensbeheer door ouder(s), voogd en voorlopige bewindvoerder, Antwerpen, Intersentia, 2005, 176-177. 333 Vred. Zomergem 18 juni 2010, R.W. 2011-12, 1223. 334 C. DECKERS, J. DE HERDT en N. GEELHAND, “(Fiscale) successieplanning ‘in extremis’ in Vlaanderen. Naar een nieuw concept inzake fiscale successieplanning”, T.E.P. 2007, 180-181. 335 Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53, K1009/002, 32-34. 331
58
schenking in naam en voor rekening van de beschermde persoon wanneer deze daartoe zelf wilsonbekwaam is. De vrederechter moet de bewindvoerder daarvoor bijzonder machtigen. Een persoon die niet gezond is van geest, kan onder het bewind geplaatst worden op basis van de procedure vermeld in artikel 1240 e.v. Gerechtelijk Wetboek.
126. In het oorspronkelijke wetsvoorstel was de mogelijkheid tot schenken bij vertegenwoordiging door de bewindvoerder niet voorzien. Uiteindelijk werd de mogelijkheid wel geamendeerd nadat door professor Swennen gewezen werd op de rechtspraak die onder de huidige regeling van het voorlopig bewind ook reeds tot schenkingen liet overgaan via vertegenwoordiging.336 (supra 122) De indieners van het amendement waren van oordeel dat, in het licht van de familiale vermogensplanning, het mogelijk moet zijn om plaatsvervangende schenkingen te doen. De huidige rechtsonbekwaamheid om een schenking te doen bij afwezigheid van wilsgeschiktheid, heeft volgens hen belangrijke gevolgen. Zo kan er bijvoorbeeld geen schenking gebeuren aan een kind van de beschermde persoon naar aanleiding van diens huwelijk ingeval de beschermde persoon op dat tijdstip wilsonbekwaam is, hoewel de andere kinderen van de beschermde persoon in het verleden wel een schenking ontvingen naar aanleiding van hun huwelijk. Het is voor de beschermde persoon ook onmogelijk om te anticiperen op te hoge successierechten, hoewel uit verklaringen en handelingen in het verleden duidelijk blijkt dat dit een grote bezorgdheid is van de beschermde persoon of hij daar wel reeds op anticipeerde. Het is, naar de mening van de indieners, ook best denkbaar dat de wil van de beschermde persoon blijkt uit een bepaalde wijze van handelen uit het verleden. Zo is het mogelijk dat de beschermde persoon in het verleden, op een tijdstip waarop hij nog wilsbekwaam was, systematisch de opbrengst van de verkoop van een onroerend goed dat hem toebehoorde verdeelde onder zijn kinderen of de goederen die hij ontving uit een opengevallen nalatenschap verdeelde onder diens kinderen. De wilsonbekwaamheid van de beschermde persoon maakt ook dit onmogelijk. Om al deze redenen willen de indieners de plaatsvervangende schenking mogelijk maken. Gelet op de aard van de handeling die inherent schade toebrengt aan het vermogen van de beschermde persoon, moet deze handeling wel aan strenge eisen worden onderworpen. Het moet duidelijk zijn dat de wil van de beschermde persoon centraal staat.337
b) Voorwaarden tot het verkrijgen van een machtiging
336
Parl.St. Kamer 2010-11, nr.. 53, K1009/002, 33; Vred. Westerlo 27 augustus 2004, R.W. 2005-06, 36, noot F. SWENNEN; Vred. Geel 15 januari 2008, T.Vred. 2010, 149; Vred. Tielt 10 juli 2006, T.Vred. 2007, 558. 337 Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-K1009/002, 33.
59
1. De wil om te schenken moet vaststaan 127. De wil van de beschermde persoon om te schenken moet uitdrukkelijk blijken, hetzij uit de verklaring van voorkeur tot aanduiding van een bewindvoerder, hetzij uit vroegere schriftelijke of mondelinge verklaringen van de persoon die hij heeft geuit op een tijdstip waarop hij wilsbekwaam was.338 Het criterium om de machtiging te verlenen is dus niet het belang van de beschermde persoon, maar wel de wil tot schenken van de beschermde persoon.339
Het volstaat dat de wil om te schenken uit vroegere verklaringen blijkt, zonder dat deze in een notariële akte moeten opgenomen zijn. Dit is opvallend wanneer men weet dat een volmacht tot het doen van een schenking wel op straffe van nietigheid een authentieke volmacht dient te zijn.340 Het feit dat zelfs mondelinge verklaringen volstaan, gaat behoorlijk ver. De vrederechter kan een bewindvoerder machtigen een schenking te doen, louter en alleen op basis van voorheen gedane mondelinge verklaringen.341
128. In de praktijk kan het van belang zijn om bij het opmaken voor de notaris van een verklaring van voorkeur tot aanwijzing van een bewindvoerder of een vertrouwenspersoon, aan de persoon te vragen of er schenkingen onder de levenden met zijn goederen mogen gedaan worden. Men kan dit onder zijn verklaringen opnemen en de voorwaarden voor dergelijke giften nader omschrijven. Op die manier kunnen schenkingen vlot worden verwezenlijkt, wat nuttig kan zijn om later aan fiscale vermogensplanning te kunnen doen.342 Indien er geen verklaring bestaat in de vorm voorgeschreven door artikel 496 B.W., zal het heel wat minder eenvoudig zijn om een machtiging te bekomen van de vrederechter om schenkingen via de vertegenwoordiger te kunnen doen.343 De partijen moeten dan voldoende bewijs hebben dat de wil tot schenken kan afgeleid worden uit andere voorheen gedane verklaringen.
338
Artikel 499/7, §4 B.W.; A. WYLLEMAN, “Het bewind: enig nieuw beschermingsstatuut voor meerderjarige onbekwamen” in A. WYLLEMAN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 23, Brugge, die Keure, 2013, 112. 339 Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-K1009/002, 34. 340 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 32. 341 F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 615. 342 A. WYLLEMAN, “Het bewind: enig nieuw beschermingsstatuut voor meerderjarige onbekwamen” in A. WYLLEMAN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 23, Brugge, die Keure, 2013, 130. 343 C. DE WULF, “De nieuwe wettelijke regeling inzake beschermde personen. De wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus”, T.Not. 2013, 313.
60
2. Het bedrag van de schenking 129. De schenking moet, net zoals wanneer de beschermde persoon zelf gemachtigd wordt een schenking te doen, in verhouding staan tot het vermogen van de beschermde persoon en mag hem of zijn onderhoudsgerechtigden niet behoeftig dreigen te maken. (artikel 499/7, § 4 B.W.)
Deze voorwaarden gelden onverminderd de voorwaarde tot een eerdere uiting van de animus donandi.344
Tijdens de parlementaire voorbereiding werd niet aangegeven wat precies bedoeld wordt met ‘in verhouding staan tot het vermogen van de beschermde persoon’.345 Dit wordt dan ook aan de appreciatie van de vrederechter overgelaten.346
Het criterium van de behoeftigheid impliceert dat de gevolgen van de schenking ook concreet in een langer toekomstperspectief dienen geverifieerd te worden volgens de specifieke samenstelling van het vermogen.347 Volgens BAEL geldt het criterium van de behoeftigheid niet wanneer de schenking pas uitwerking krijgt bij het overlijden van de beschermde persoon. Dit zou betekenen dat het criterium niet moet in aanmerking genomen worden bij een schenking onder de opschortende voorwaarde van vooroverlijden of onder de opschortende termijn van overlijden.348
130. De vrederechter kan op basis van het nieuwe artikel 1246, §2, vierde lid Ger.W. alle nuttige inlichtingen inwinnen om zich een beeld te vormen van de financiële mogelijkheden van de beschermde persoon. Hij kan hierbij informatie vragen over zowel de omvang van het totale vermogen en de periodieke inkomsten van de persoon onder bewind, als de behoeften van de beschermde persoon en zijn onderhoudsgerechtigden.
344
N. GALLUS, “L’avenir de la protection des personnes vulnérables” in N. GALLUS (ed.), Actualités en droit patrimonial de la famille, Brussel, Bruylant, 2012, 70. 345 Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-K1009/002, 34; F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 615. 346 J. NOLF, Kwetsbaren in het nieuwe recht. Bescherming met of zonder rechter, het nieuwe menu à la carte vanaf 1 september 2014, Kortrijk-Heule, UGA, 2014, 47. 347 J. NOLF, Kwetsbaren in het nieuwe recht. Bescherming met of zonder rechter, het nieuwe menu à la carte vanaf 1 september 2014, Kortrijk-Heule, UGA, 2014, 47. 348 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 33.
61
De vrederechter kan deze inlichtingen verkrijgen door de beschermde persoon, de bewindvoerder, de vertrouwenspersoon en elke andere persoon die hem nuttige informatie kan verschaffen, op te roepen om te worden gehoord.349 (artikel 1246, §2, derde en vierde lid Ger.W.)
Daarnaast kan de vrederechter informatie over het vermogen van de beschermde persoon verkrijgen via verslagen van de bewindvoerder. De bewindvoerder is verplicht om één maand na de aanvaarding van zijn opdracht een schriftelijk verslag te maken met betrekking tot de vermogenstoestand en de inkomstenbronnen van de beschermde persoon (artikel 499/6, tweede lid B.W.) Hij is eveneens verplicht jaarlijks een schriftelijk verslag aan de vrederechter over te maken met de beschrijving van het vermogen van de beschermde persoon. (artikel 499/14, § 2, tweede lid, 3° B.W.) Daarnaast moet de bewindvoerder over de goederen een vereenvoudigde boekhouding voeren en de op rekening geplaatste gelden staven met stukken. (artikel 499/14, §2, derde en vierde lid B.W.)350
131. Naast de verhouding tussen het bedrag van de schenking en het vermogen van de beschermde persoon, kunnen ook de voorwaarden van de schenking van belang zijn bij de beoordeling. Voorwaarden die bijvoorbeeld belangrijk kunnen zijn, zijn: een last van bijstand en onderhoud die aan de schenking verbonden wordt, een verplichting om de medische kosten van de schenker ten laste te nemen, een recht van bewoning…351 De vrederechter kan bijvoorbeeld sneller de schenking van een aanzienlijk bedrag toestaan, wanneer daaraan een last tot onderhoud is verbonden.
Verder kunnen ook de modaliteiten van de schenking van belang zijn. Een schenking met voorbehoud van vruchtgebruik kan bijvoorbeeld gemakkelijker de toets van artikel 499/7, § 4 B.W. doorstaan.
c) De procedure 132. Volgens het nieuwe artikel 499/77, § 4 B.W. zijn de artikelen 1241 en 1246 van het Gerechtelijk Wetboek van toepassing bij de procedure tot het verkrijgen van een machtiging.
349
Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-K1009/005, 115. S. MOSSELMANS en A. VAN THIENEN, “Bescherming en bewind voor meerderjarigen. Commentaar bij de wet van 17 maart 2013”, T.Fam. 2014, 86. 351 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 35. 350
62
Artikel 1241 Ger.W. legt de plicht op om bij het verzoekschrift tot machtiging een omstandige geneeskundige verklaring te voegen die ten hoogste vijftien dagen oud is en die de gezondheidstoestand van de te beschermen persoon beschrijft. In het geval van schenking bij vertegenwoordiging, zal uit het geneeskundig verslag moeten blijken dat de beschermde persoon zelf niet meer wilsbekwaam is om te schenken. De vrederechter zal namelijk de bewindvoerder slechts machtigen nadat hij heeft vastgesteld dat de onder bewind gestelde zelf niet meer kan optreden.352 De vrederechter te Geel machtigde bijvoorbeeld reeds onder de huidige wetgeving de voorlopige bewindvoerder om een schenking te doen, nadat hij had vastgesteld dat de onder voorlopig bewind gestelde zelf door vergevorderde Alzheimer niet langer gezond van geest was.353 Het volstaat niet dat de onbekwaamheid reeds vooraf werd vastgesteld door de vrederechter bij de organisatie van de bewindvoering, noch dat er reeds bij het initieel verzoek tot bewindvoering een medische verklaring zou gevoegd zijn, om aan de vereiste van de geneeskundige verklaring te ontsnappen.354
De toevoeging van de omstandige geneeskundige verklaring is voorgeschreven op straffe van niet-ontvankelijkheid van het verzoek. De Koning dient een standaardformulier voor de omstandige geneeskundige verklaring op te maken, dat de geneesheer invult op basis van de actuele medische gegevens van het patiëntendossier.355 Wanneer het omwille van dringendheid niet mogelijk is om de geneeskundige verklaring bij te voegen, moet de vrederechter nagaan of het aangevoerde motief van dringendheid gerechtvaardigd is. Wanneer dit het geval is, zal de vrederechter een geneesheer-deskundige aanstellen die advies moet uitbrengen over de gezondheid van de te beschermen persoon.356
Artikel 1246 Ger.W. voorziet in de procedure die moet worden gevolgd bij het verzoek van de bewindvoerder tot machtiging. Het verzoek dient te worden ingesteld bij eenzijdig verzoekschrift. De
vrederechter
moet
de
beschermde
persoon,
de
bewindvoerder
en
de
vertrouwenspersoon oproepen om door hem te worden gehoord. De vrederechter hoeft 352
Onder het huidige recht: M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 275-276. 353 Vred. Geel 15 januari 2008, T.Vred. 2010, 149. 354 J. NOLF, Kwetsbaren in het nieuwe recht. Bescherming met of zonder rechter, het nieuwe menu à la carte vanaf 1 september 2014, Kortrijk-Heule, UGA, 2014, 47. 355 S. MOSSELMANS en A. VAN THIENEN, “Bescherming en bewind voor meerderjarigen. Commentaar bij de wet van 17 maart 2013”, T.Fam. 2014, 92. 356 D. SCHEERS, “Procedurele aspecten inzake beschermingsmaatregelen”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 22.
63
evenwel de mening van de beschermde persoon niet te vragen ingeval de beschermde persoon een gezondheidstoestand heeft die voorkomt in de nog door de Koning op te richten lijst, of indien hij op grond van feitelijke elementen van oordeel is dat de beschermde persoon niet in staat is om zijn mening te geven. 357 De vrederechter kan alle nuttige inlichtingen inwinnen, bijvoorbeeld bij de personen die instaan voor de dagelijkse zorg van de beschermde persoon. Alle personen die worden opgeroepen of gehoord, worden partij in het geding, tenzij ze zich hiertegen op de zitting verzetten.
Tijdens de procedure moet reeds een ontwerp van de schenkingsakte of van het geschrift ad probationem worden voorgelegd aan de vrederechter.358 De inhoud van de schenking is belangrijk voor de beoordeling om de machtiging al dan niet toe te staan, zowel wat betreft het voorwerp als de voorwaarden.
Nadat de partijen zijn gehoord, volgt er een beschikking. Er is geen specifieke termijn bepaald waarbinnen deze beschikking dient uitgesproken te worden.359 Indien de vrederechter de schenking toestaat, zal hij de bewindvoerder in concreto machtigen om die schenking te doen zoals het bij hem werd voorgelegd.360
133. Het is belangrijk aan te stippen dat de schenking pas kan worden gedaan nadat de machtiging verkregen werd van de vrederechter. Zonder voorafgaande machtiging beschikt de bewindvoerder immers niet over de vereiste bekwaamheid om te schenken. De bekwaamheid wordt beoordeeld en moet aanwezig zijn op het ogenblik van het stellen van de rechtshandeling. Dit geldt bij elke vorm van schenking.361
357
Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-K1009/005, 115. J. NOLF, Kwetsbaren in het nieuwe recht. Bescherming met of zonder rechter, het nieuwe menu à la carte vanaf 1 september 2014, Kortrijk-Heule, UGA, 2014, 46. 359 D. SCHEERS, “Procedurele aspecten inzake beschermingsmaatregelen”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 22. 360 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 35; J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten”, in X. (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat. Deel 5. Familierecht, Brugge, die Keure, 2004, 156; F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 615. 361 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 39. 358
64
d) Kan de vrederechter wijzigingen aanbrengen? 134. Er bestaat discussie over het feit of de vrederechter in zijn machtiging het bedrag of de voorwaarden van de schenking kan aanpassen. Deze discussie kan bijvoorbeeld van belang zijn wanneer de bewindvoerder machtiging vraagt om een schenking te doen die niet in verhouding staat tot het vermogen van de beschermde persoon. Mag de vrederechter dan machtiging verlenen om een schenking te doen voor een lager bedrag en zelf dit bedrag vaststellen? Volgens een aantal auteurs kan de vrederechter dat niet omwille van het persoonlijk karakter van de schenking.362 Volgens hen kan de vrederechter enkel de machtiging geven of de machtiging weigeren. Bij weigering zou de bewindvoerder dan een nieuw verzoekschrift kunnen indienen. Dit argument is gebaseerd op de huidige regelgeving waarbij enkel de beschermde persoon zelf de machtiging tot schenking kan vragen. Het persoonlijk karakter van de schenking is minder van belang wanneer de bewindvoerder in de plaats van de beschermde persoon de schenking verricht. Volgens BAEL zou het wel mogelijk zijn dat de vrederechter voorwaarden aan de schenking verbindt.363 Hij stelt dat, wanneer de vrederechter machtiging geeft om een schenking te doen van een lager bedrag of mits andere voorwaarden, de schenking dan nog niet gebeurd is. De vrederechter heeft de schenking niet gedaan in de plaats van de beschermde persoon en heeft dus het persoonlijk karakter van de schenking niet geschonden. Het is dan aan de bewindvoerder om te beslissen of hij de gemachtigde schenking zal doen, dan wel een nieuw verzoekschrift zal indienen bij de vrederechter.
135. De vrederechter kan eveneens een termijn opleggen waarbinnen de schenking moet gebeuren, hoewel dit in principe niet nodig is wanneer de bewindvoerder een machtiging wordt gegeven om de schenking te doen. Er bestaat immers in zo’n geval geen gevaar voor de gezondheid van geest. 364 De bewindvoerder wacht best wel niet te lang na het verkrijgen van de machtiging om de schenking te doen om te vermijden dat de beschermde persoon zou overlijden vooraleer de schenkingsakte wordt getekend.
362
Y.-H. LELEU, Droit des personnes et des familles, Brussel, Larcier, 2005, 185; P. MARCHAL, “Les incapables majeurs” in Répertoire notarial VIII, Brussel, Larcier, 2007, 293; F. SWENNEN, “De hervorming van het voorlopig bewind” in P. SEYNAEVE en F. SWENNEN (eds.), De hervormingen in het personen- en familierecht 2002-03, Antwerpen, Intersentia, 2003, 183. 363 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 38. 364 F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 615.
65
e) De vorm van de schenking 136. De rechter kan bij zijn machtiging geen voorwaarden opleggen voor wat betreft de vorm van de schenking. De schenking kan zowel bij notariële akte, als een handgift, een bankgift… De onmogelijkheid om een bepaalde vorm op te leggen, hangt samen met de fiscale implicaties die een bepaalde vorm teweegbrengen. Wanneer de vrederechter bijvoorbeeld de bewindvoerder zou verplichten een schenking via notariële akte te doen, is deze meteen ook gehouden tot het betalen van de schenkingsrechten, terwijl dit bij een handgift niet het geval is.
De parlementaire voorbereiding bij de Wet van 17 maart 2013 bepaalt evenwel dat de vrederechter
in
uitzonderlijke gevallen,
wanneer
dit
gerechtvaardigd
is
door
de
gezondheidstoestand van de beschermde persoon en zijn kwetsbaarheid voor captatie en suggestie, de notariële vorm als voorwaarde kan opleggen.365 Deze mogelijkheid is vooral van belang wanneer de beschermde persoon zelf de machtiging tot schenken aanvraagt.
Volgens BAEL kan de vrederechter bij machtiging tot schenking wel de notariële vorm opleggen. Hij baseert zijn mening op volgende twee argumenten: Ten eerste heeft de notariële akte als voordeel dat de gezondheid van geest van de schenker door de notaris nog eens wordt nagegaan op het ogenblik van de schenking zelf, zodat er minder kans is dat de schenking wordt aangevochten op grond van artikel 901 Burgerlijk Wetboek. Dit argument speelt enkel bij de vraag tot machtiging door de beschermde persoon zelf, en niet bij degene door de vertegenwoordiger. Een tweede argument is dat een notariële akte het voordeel heeft dat met zekerheid kan worden vastgesteld op welk ogenblik de schenking is gebeurd, wanneer de vrederechter een termijn heeft opgelegd waarbinnen deze moest geschieden. Dit argument is minder van belang, gelet op het feit dat men bij een handgift of een onrechtstreekse schenking ook een semi-vaste datum kan bekomen.366
In de rechtsleer gaat men er onder de huidige wetgeving, waarbij de persoon onder voorlopig bewind een machtiging tot schenking kan vragen, vanuit dat de vrederechter de notariële
365
Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-K1009/001, 65. J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 37. 366
66
vorm niet kan opleggen wanneer die notariële vorm niet vereist is om een geldige schenking te doen.367
137. Er wordt niet vereist dat in de schenkingsakte een vermelding wordt gedaan dat de schenking gedaan wordt ingevolge een beschikking van de vrederechter waarbij de bewindvoerder door de vrederechter werd gemachtigd tot het doen van de schenking. De vermelding kan wel gedaan worden, maar is facultatief. Het ontbreken ervan heeft geen implicaties op het vlak van de geldigheid van de schenking.368 Dit geldt zowel voor de schenking via een authentieke akte, als voor de overige vormen van schenkingen.
f)
De nietigheid
138. Wanneer de beschermde persoon overgaat tot een schenking, hoewel hij daarvoor onbekwaam werd verklaard, is de schenking rechtens nietig. Hetzelfde geldt wanneer de machtiging tot schenken onder voorwaarden werd toegestaan, en deze voorwaarden niet werden nageleefd. (artikel 493, §2 B.W.)
De nietigverklaring kan eveneens gevorderd
worden na het overlijden van de wilsonbekwame persoon369. (artikel 493/3 B.W.)
139. De schenking die door de bewindvoerder werd verricht, zonder dat deze de vereiste machtiging daarvoor had bekomen, is rechtens nietig. (artikel 499/13, eerste lid B.W..) Dit geldt evenzeer wanneer de machtiging voorwaardelijk werd toegestaan en de voorwaarden niet werden nageleefd. (artikel 499/13, derde lid B.W.) De nietigheid doet geen afbreuk aan eventuele aansprakelijkheidsvorderingen die de beschermde persoon tegen zijn bewindvoerder kan instellen. (artikel 499/13 B.W.)
140. De nietigheid is slechts een relatieve nietigheid die enkel kan worden ingeroepen door de beschermde persoon, zijn bewindvoerder of een bewindvoerder ad hoc.370 (artikel
367
Y.-H. LELEU, Droit des personnes et des familles, Brussel, Larcier, 2005, 187; F. SWENNEN, “De hervorming van het voorlopig bewind” in P. SENAEVE, F. SWENNEN (eds.), De hervormingen in het personen- en familierecht 2002-2003, Antwerpen, Intersentia, 2003, 183. 368 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 40. 369 F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 614. 370 S. MOSSELMANS en A. VAN THIENEN, “Bescherming en bewind voor meerderjarigen. Commentaar bij de wet van 17 maart 2013”, T.Fam. 2014, 83; K. ROTTHIER, “De nieuwe wet tot hervorming van het statuut van onbekwamen: Een overzicht vanuit vogelperspectief”, Not.Fisc.M. 2013, 196.
67
493, §3, eerste lid B.W.) Na het overlijden van de beschermde persoon dient aangenomen te worden dat diens rechtsopvolgers de rechtsvordering tot nietigverklaring kunnen instellen.371
De nietige handeling kan ook worden bevestigd door de beschermde persoon, na de beëindiging van het statuut, of door de bewindvoerder op voorwaarde dat de vormen voor de te bevestigen handeling worden nageleefd. (artikel 493, § 3 en 499/13 B.W.) De bewindvoerder
dient
aldus
vooraf
om
een
bijzondere
machtiging
te
verzoeken
overeenkomstig artikel 1246 Gerechtelijk Wetboek.372
141. Wanneer de nietigheid wordt uitgesproken, is de begiftigde gehouden tot een integrale terugbetaling.373
142. De vordering tot nietigverklaring verjaart na vijf jaar. (artikel 493/1 B.W.)
4.1.2.3 Evaluatie 143. De Wet van 17 maart 2013 wordt over het algemeen goed onthaald door de rechtsleer.374 De mogelijkheid tot een plaatsvervangende schenking is m.i. een noodzakelijke vernieuwing voor de praktijk. Er zijn verschillende situaties denkbaar waarin de huidige wetgeving duidelijk tekort schoot. De noodzaak bleek reeds uit een aantal vonnissen van vrederechters die met een onrechtvaardige situatie geconfronteerd werden en zo tegen de wet in beslisten.375
Niet iedereen is het echter daar mee eens. Volgens NOLF, gepensioneerd vrederechter, perverteert de wet het hele systeem van bescherming dat niet om potentiële erfgenamen moet draaien, maar om de patiënt in leven. Volgens hem riskeren alle familiale bewindvoerders
als
belanghebbenden
verdacht
gemaakt
te
worden
bij
een
371
T. WUYTS, “Rechterlijke bescherming: sanctionering bij onbekwaamheid en bewind”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 11. 372 T. WUYTS, “Rechterlijke bescherming: sanctionering bij onbekwaamheid en bewind”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 11. 373 M.A. MASSCHELEIN, “De invoering van één globaal beschermingsstatuut voor wilsonbekwame personen”, NNK 2013, 10. 374 F. DEGUEL, “La loi du 17 mars 2013 réformant les régimes d’incapacité et instaurant un nouveau statut de protection conforme à la dignité humaine: vers une simplification?”, TBBR 2013, 316; W. DE VOGELAERE, “Conventionele lastgeving: organiseer zelf uw onbekwaamheid”, Not.Act. oktober 2013, 8; S. MOSSELMANS en A. VAN THIENEN, “Bescherming en bewind voor meerderjarigen. Commentaar bij de wet van 17 maart 2013”, T.Fam. 2014, 95; K. ROTTHIER, “De nieuwe wet tot hervorming van het statuut van onbekwamen: Een overzicht vanuit vogelperspectief”, Not.Fisc.M. 2013, 203; F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 623. 375 Vred. Westerlo 27 augustus 2004, R.W. 2005-06, 36, noot F. SWENNEN; Vred. Geel 15 januari 2008, T.Vred. 2010, 149; Vred. Tielt 10 juli 2006, T.Vred. 2007, 558.
68
plaatsvervangende schenking en zullen vrederechters nog meer onder druk gezet worden. Hij sluit af met de opvallende quote: “Verklaar de levenden voor dood en begiftig u zelf”.376
Ik deel deze mening niet. Volgens mij zijn er voldoende waarborgen in de wet voorzien, waardoor men niet lichtzinnig tot een plaatsvervangende schenking kan overgaan. De vrederechter heeft hierbij een belangrijke controlerende functie en zal slechts na het voldaan zijn van alle voorwaarden, de machtiging in concreto verlenen.
4.1.3 De schenking via lastgeving buiten de rechter om
4.1.3.1 Huidige wetgeving 144. De wetgever voorziet in de huidige wetgeving niet in de mogelijkheid om te schenken via een voorafgaande volmacht. In de praktijk wordt dit echter wel aanvaard, zij het op voorwaarde dat de volmacht uitdrukkelijk, authentiek en bijzonder is.377 Sommige auteurs menen ook dat de volmacht de identiteit van de begiftigde, alsook het voorwerp en de modaliteiten van de schenking moet vermelden.378 De volmacht zal aan de minuut van de schenking moeten worden gehecht.379
145. In de rechtsleer bestaat discussie over het feit of de lastgeving blijft bestaan wanneer de volmachtgever wilsonbekwaam wordt. De meerderheid neemt aan dat dit niet het geval is.380
4.1.3.2 Nieuwe wetgeving 146. Bij de nieuwe wet van 17 maart 2013 werd de techniek van buitengerechtelijke bescherming ingevoerd. Via deze techniek kan een persoon, op een moment dat hij nog feitelijk wilsbekwaam is, beslissen om één of meer bewindvoerders over zijn vermogen aan te stellen voor het geval hij later wilsonbekwaam zou worden. Deze aanstelling gebeurt via 376
http://opinie.deredactie.be/category/jan-nolf/ M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 73. 378 C. DECKERS, J. DE HERDT, en N. GEELHAND, “(Fiscale) successieplanning “in extremis” in Vlaanderen. Naar een nieuw concept inzake fiscale successieplanning”, T.E.P. 2007, 138. 379 M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 73. 380 W. DE VOGELAERE, “Conventionele lastgeving: organiseer zelf uw onbekwaamheid”, Not.Act. oktober 2013, 8; M. DELBOO, G. DEKNUDT, S. NELIS, Vermogensplanning en burgerlijke maatschap: uw 65 antwoorden, Antwerpen, Intersentia, 2010, 59; Y.H. LELEU, “La protection conventionelle des personnes vulnérables” in Y.H. LELEU (ed.), Administration provisoire. Questions pratiques, Luik, Anthemis, 2010, 243; K. ROTTHIER, “De nieuwe wet tot hervorming van het statuut van onbekwamen: Een overzicht vanuit vogelperspectief”, NFM 2013, 185; A. WYLLEMAN, Contracteren en procederen met wilsonbekwamen en wilsgestoorden, Mechelen, Kluwer, 2005, 361. 377
69
een algemene of een bijzondere lastgeving. De lastgeving wordt gedefinieerd als “een handeling waarbij een persoon aan een ander de macht geeft om iets voor de lastgever en in zijn naam te doen”.381 De lastgever kan er op die manier voor kiezen om buiten de rechterlijke bescherming te blijven op het moment waarop hij zich in een toestand zoals beschreven in de artikelen 488/1 of 488/2 B.W. bevindt. 382
De volmachtgever zal bij voorbaat een overeenkomst aangaan met de volmachthebber. In die overeenkomst kan hij de lasthebber beperkte of uitgebreide machten toekennen en eventuele formaliteiten opleggen die bij het uitoefenen van die machten, gerespecteerd moeten worden.383 Enkel een meerderjarige ten aanzien van wie nog geen rechterlijke bescherming van toepassing is, kan een dergelijke lastgeving afsluiten. (nieuw artikel 490, eerste lid B.W.) De lastgeving moet aanvaard worden door de lasthebber. Een uitdrukkelijke aanvaarding verdient hierbij de voorkeur.384 De tekst van de lastgevingsovereenkomst moet vermelden dat de lastgever de bedoeling heeft om de buitengerechtelijke bescherming te regelen.385
De lastgeving vangt aan op een ogenblik dat vrij te bepalen is door de lastgever en lasthebber. De lastgeving kan worden gegeven onder de opschortende voorwaarde dat de persoon in een toestand van artikel 488/1 of 488/2 B.W. komt.386 Het is aan de lasthebber om het tijdstip te beoordelen waarop de lastgever in een dergelijke toestand komt te verkeren.387
147. Het is mogelijk dat de lastgever in de lastgeving aangeeft dat de lasthebber het recht krijgt om schenkingen onder levenden te doen met zijn vermogen wanneer hij dit zelf niet
381
J. NOLF, Kwetsbaren in het nieuwe recht. Bescherming met of zonder rechter, het nieuwe menu à la carte vanaf 1 september 2014, Kortrijk-Heule, UGA, 2014, 17. 382 S. MOSSELMANS en A. VAN THIENEN, “Bescherming en bewind voor meerderjarigen. Commentaar bij de wet van 17 maart 2013”, T.Fam. 2014, 64. 383 A. WYLLEMAN, “Buitengerechtelijke bescherming” in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 4. 384 J. NOLF, Kwetsbaren in het nieuwe recht. Bescherming met of zonder rechter, het nieuwe menu à la carte vanaf 1 september 2014, Kortrijk-Heule, UGA, 2014, 22. 385 J. NOLF, Kwetsbaren in het nieuwe recht. Bescherming met of zonder rechter, het nieuwe menu à la carte vanaf 1 september 2014, Kortrijk-Heule, UGA, 2014, 22. 386 Parl.St. Kamer2011-12, nr.53-K1009/010, 35. 387 F. DEGUEL, “La loi du 17 mars 2013 réformant les régimes d’incapacité et instaurant un nouveau statut de protection conforme à la dignité humaine: vers une simplification?”, TBBR 2013, 293.
70
meer kan.388 Indien de lastgever een dergelijke macht toekent, is het noodzakelijk dat de lastgeving via een notariële volmacht gebeurt.389 De lasthebber moet dan, op het moment waarop hij tot een schenking wenst over te gaan, zich niet voorafgaandelijk tot de vrederechter wenden om een machtiging te bekomen.390 De enige voorwaarde is dat de volmacht ingeschreven wordt in een speciaal register dat door de Federatie van de notarissen (KFBN) bijgehouden wordt, maar dat nu nog moet opgericht worden via Koninklijk Besluit. Zodra de volmacht in het register ingeschreven is, moet de notaris de bekwaamheid van de volmachtgever niet meer controleren. Hij dient enkel na te gaan of de rechtshandeling kadert in de overeengekomen machten van de volmachtdrager.391
148. De geregistreerde lastgeving blijft onder deze voorwaarden dan ook bestaan wanneer de lastgever later zelf niet meer in staat is om zijn belangen behoorlijk waar te nemen of zich bevindt in een staat van verkwisting.392 Artikel 2003 van het Burgerlijk Wetboek werd hiervoor aangepast. De lastgeving die niet werd geregistreerd, eindigt daarentegen wel van rechtswege. (artikel 490/1, § 1, eerste lid j° artikel 2003 BW).
149. Het is aangewezen om een vertrouwenspersoon aan te wijzen indien men de mogelijkheid van schenkingen in de lastgeving opneemt. In geval van twijfel over de draagwijdte of bij conflict kan men zich alsnog tot de vrederechter wenden.393
4.1.3.3 Evaluatie 150. De nieuwe wet geeft eindelijk duidelijkheid over het voortbestaan van een lastgevingsovereenkomst na de onbekwaamheid van de lastgever. Dit is een belangrijke
388
C. DE WULF, “De nieuwe wettelijke regeling inzake beschermde personen. De wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus”, T.Not. 2013, 255; F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 615. 389 C. DE WULF, “De nieuwe wettelijke regeling inzake beschermde personen. De wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus”, T.Not. 2013, 262. 390 Parl.St. Kamer 2011-12, nr.53-K1009/010, 31; W. DE VOGELAERE, “Conventionele lastgeving: organiseer zelf uw onbekwaamheid”, Not.Act. oktober 2013, 8; S. MOSSELMANS en A. VAN THIENEN, “Bescherming en bewind voor meerderjarigen. Commentaar bij de wet van 17 maart 2013”, T.Fam. 2014, 65. 391 W. DE VOGELAERE, “Conventionele lastgeving: organiseer zelf uw onbekwaamheid”, Not.Act. oktober 2013, 8. 392 F. DEGUEL, “La loi du 17 mars 2013 réformant les régimes d’incapacité et instaurant un nouveau statut de protection conforme à la dignité humaine: vers une simplification?”, TBBR 2013, 294; K. ROTTHIER, “De nieuwe wet tot hervorming van het statuut van onbekwamen: Een overzicht vanuit vogelperspectief”, Not.Fisc.M. 2013, 185. 393 J. NOLF, Kwetsbaren in het nieuwe recht. Bescherming met of zonder rechter, het nieuwe menu à la carte vanaf 1 september 2014, Kortrijk-Heule, UGA, 2014, 23.
71
stap voor de praktijk. De buitengerechtelijke bescherming biedt een discrete oplossing in familiale context. Het kan voor vele mensen een geruststelling zijn dat zij op voorhand kunnen bepalen wat er met hun vermogen zal gebeuren op een ogenblik waarop zij het zelf niet meer kunnen beheren. De mogelijkheden die een dergelijke lastgeving kunnen bieden, moeten m.i. dan ook meer geïnformeerd worden aan het grote publiek. Een goed opgestelde lastgevingsovereenkomst, bij voorkeur door de notaris, kan een hele procedure bij de vrederechter vermijden.
Een nadeel van de buitengerechtelijke bescherming is evenwel dat de beschermde persoon niet onbekwaam wordt verklaard en verder mag blijven optreden in het rechtsverkeer. Wanneer deze persoon bijvoorbeeld overgaat tot een schenking, zonder over de vereiste geestesgezondheid te beschikikken, kan deze enkel aangevochten worden op grond van artikel 901 B.W., met alle bewijsmoeilijkheden van dien…
4.1.4 De contractuele erfstelling 151. Een contractuele erfstelling is een overeenkomst om niet waarbij een persoon ten voordele van een ander beschikt over de goederen die zijn nalatenschap zullen samenstellen.394 De contractuele erfstelling maakt een wettelijk erkende uitzondering uit op het verbod van overeenkomsten over niet-opengevallen nalatenschappen. (artikel 1130, tweede lid B.W.)
152. Een meerderheid in de rechtsleer neemt aan dat de contractuele erfstelling geen schenking of een testament is, maar een overeenkomst sui generis.395 Het is geen schenking omdat ze geen dadelijke eigendomsoverdracht impliceert en haar voorwerp pas bestaat bij het overlijden van de schenker. Het is geen testament aangezien het om een overeenkomst, en dus om een wederkerige rechtshandeling gaat.396 De contractuele erfstelling heeft wel kenmerken van zowel een schenking en van een testament. Beiden vallen onder de huidige regelgeving onder het toepassingsgebied van artikel 488bis h), §2 Burgerlijk Wetboek. Bijgevolg zal men voor een contractuele erfstelling de machtiging van de vrederechter moeten bekomen.397 Indien de contractuele erfstelling 394
P. DELNOY, “Les donations entre époux”, in J.L. JEGHERS (ed.), Les contrats entre époux, Brussel, Bruylant, 1995, 123. 395 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 432; M.VAN QUICKENBORNE, “Contractuele erfstelling” in APR, Gent, Story-Scientia, 1991, 1. 396 M.VAN QUICKENBORNE, “Contractuele erfstelling” in APR, Gent, Story-Scientia, 1991, 15. 397 C.DE WULF, Het opstellen van notariële akten, I, Mechelen, Kluwer, 2003, 327.
72
wordt
opgenomen
in
een
huwelijkscontract
of
een
akte
wijziging
van
het
huwelijksvermogensstelsel, zullen zowel de voorwaarden van artikel 488bis h) §2 als artikel 488bis h) §3 B.W. voldaan moeten zijn.398
Volgens BAEL moet de contractuele erfstelling als een schenking gekwalificeerd worden op basis van de volgende redenering: “De contractuele erfstelling komt in het Burgerlijk Wetboek voor onder de titel ‘Schenkingen onder de levenden en testamenten’. Artikel 893 van het Burgerlijk Wetboek bepaalt bovendien uitdrukkelijk dat men op geen andere manier over zijn goederen om niet kan beschikken dan bij schenking onder de levenden of bij testament. Dit leidt ertoe dat de contractuele erfstelling moet gekwalificeerd worden als een schenking onder de levenden aangezien de contractuele erfstelling een overeenkomst onder kosteloze titel is, doch zeker geen testament.” Dit heeft tot gevolg dat zij als schenking onder de toepassing van het huidige artikel 488bis h), §2 Burgerlijk Wetboek valt.399
153. Gelet op het feit dat onder het huidige artikel 488bis h), §2 B.W. enkel de persoon onder voorlopig bewind de machtiging kan vragen, en hij om deze te verkrijgen wilsgeschikt dient te zijn, biedt de huidige wetgeving geen oplossing voor de persoon die wilsongeschikt is.
154. Het nieuwe artikel 905 B.W. maakt geen gewag van de contractuele erfstelling. In het artikel wordt enkel gesproken over ‘de schenking onder de levenden en de testamenten’. Volgens BAEL valt de contractuele erfstelling, gesteund op de hierboven uiteengezette redenering, als schenking onder de levenden onder het nieuwe artikel 905 van het Burgerlijk Wetboek. 400
398
W. PINTENS, “De hervorming van het voorlopig bewind over de goederen van een meerderjarige door de wet van 3 mei 2003”, in S. MAERTENS en G. BENOIT (eds.), Actualia ouderlijk gezag, voogdij en voorlopig bewind, Brugge, die Keure, 2004, 42; F. SWENNEN, “De hervorming van het voorlopig bewind” in P. SEYNAEVE en F. SWENNEN (eds.), De hervormingen in het personen- en familierecht 2002-03, Antwerpen, Intersentia, 2003, 189. 399 J. BAEL, “De rol van de vrederechter bij de familiale vermogensplanning betreffende personen onder voorlopig bewind”, in C.ENGELS en P.LECOCQ (eds.), Rechtskroniek voor vrede- en politierechters 2009, Brugge, die Keure, 2009, 63. 400 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 65.
73
Naar analogie met de schenking zal men voor een contractuele erfstelling buiten huwelijkscontract de machtiging daartoe moeten vragen aan de vrederechter.401
Wanneer men een contractuele erfstelling wenst op te nemen in een huwelijkscontract of in een akte wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel zullen zowel de voorwaarden van het nieuwe artikel 1397/1 B.W., als de voorwaarden van het nieuwe artikel 905 B.W. moeten worden vervuld.402
Het nieuwe artikel 1397/1 B.W. stelt dat de beschermde persoon die onbekwaam werd verklaard om een huwelijkscontract af te sluiten, een huwelijkscontract kan aangaan en zijn huwelijksvermogensstelsel wijzigen na hiervoor, op zijn verzoek, te zijn gemachtigd door de vrederechter.403
Het nieuwe artikel 905 B.W. houdt in dat de persoon die onbekwaam werd verklaard om te beschikken bij schenking onder de levenden, toch kan beschikken na machtiging, op zijn verzoek, door de vrederechter. De vrederechter moet hierbij oordelen over de wilsbekwaamheid van de beschermde persoon.
Dit betekent dat in principe enkel de beschermde persoon zelf na machtiging door de vrederechter een contractuele erfstelling kan opnemen in een huwelijkscontract of de akte wijziging.404 De bewindvoerder kan dan in principe zelf niet optreden voor rekening van de beschermde persoon , ook niet wanneer hij door de vrederechter zou gemachtigd worden om in zijn plaats het huwelijkscontract te ondertekenen.
155. De bewindvoerder kan evenwel toch in bijzondere omstandigheden een contractuele erfstelling opnemen in het huwelijkscontract of de akte wijziging wanneer hij zowel gemachtigd wordt door de vrederechter op grond van het nieuwe artikel 1397/1, derde lid 401
C. DE WULF, “De nieuwe wettelijke regeling inzake beschermde personen. De wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus”, T.Not. 2013, 321. 402 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 65; C. DE WULF, “De nieuwe wettelijke regeling inzake beschermde personen. De wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus”, T.Not. 2013, 321. 403 A. WYLLEMAN, “Het bewind: enig nieuw beschermingsstatuut voor meerderjarige onbekwamen” in A. WYLLEMAN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 23, Brugge, die Keure, 2013, 112. 404 J. BAEL, “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 65.
74
B.W., als op grond van het nieuwe artikel 499/7, §4 Burgerlijk Wetboek.405 Het nieuwe artikel 499/7, §4 B.W. houdt in dat de vrederechter de bewindvoerder over de goederen bijzonder kan machtigen om te schenken ingeval de beschermde persoon daartoe zelf wilsonbekwaam is en uit vroegere verklaringen de wil tot schenken uitdrukkelijk blijkt. De bewindvoerder kan het verzoekschrift tot machtiging indienen wanneer aan beide artikelen voldaan is. De vrederechter zal dan de machtiging concreet, op basis van een ontwerp, moeten beoordelen in het belang van de beschermde persoon. Het gaat dus om een opportuniteitsoordeel.406
156. Volgens DE WULF is het echter niet mogelijk om, wanneer de beschermde persoon niet voldoende wilsbekwaam is om persoonlijk op te treden, een contractuele erfstelling in het huwelijkscontract in te lassen dat alleen tot voordeel strekt van de mede-echtgenoot.407
157. De regeling werd niet uitgebreid tot de overeenkomst bedoeld in artikel 1478, vierde lid B.W. bij wettelijke samenwoning.408
4.1.5 De schenking door de echtgenoot 4.1.5.1 Artikel 1420 B.W. 158. Artikel 1420 B.W. bepaalt dat een echtgenoot met machtiging van de rechtbank van eerste aanleg alleen bepaalde rechtshandelingen met betrekking tot het gemeenschappelijk vermogen kan stellen wanneer de andere echtgenoot zich in de onmogelijkheid bevindt zijn wil te kennen te geven. Het doen van een schenking van een goed uit het gemeenschappelijk vermogen valt hier ook onder. De tegensprekelijke verzoekschriftprocedure van artikel 1253ter e.v. Ger.W. is van toepassing. Met ingang van 1 september 2014 zal de bevoegde rechtbank gewijzigd worden naar de familierechtbank. (artikel 91 Wet 30 juli 2013)
405
F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 615. Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-K1009/002, 32-34. 407 C. DE WULF, “De nieuwe wettelijke regeling inzake beschermde personen. De wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus”, T.Not. 2013, 321. 408 F. SWENNEN, “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 616. 406
75
De rechtbank beschikt over een ruime beoordelingsvrijheid en zal zich laten leiden door het belang van het gezin. 409 Dit criterium vloeit voort uit de doelgebondenheid van het bestuur van het gemeenschappelijk vermogen.410 De notie ‘in de onmogelijkheid verkeren zijn wil te kennen te geven’ moet volgens de rechtsleer en rechtspraak zo ruim mogelijk worden opgevat, zodat het begrip alle gevallen van onmogelijke wilsuiting, zowel om fysische als psychische redenen, omvat.411 Het is niet vereist dat de onmogelijkheid van blijvende aard is.412
159. Een algemene vertegenwoordigingsbevoegdheid bij toepassing van artikel 1420 B.W. is uitgesloten. De machtiging is bijzonder en geldt slechts voor de gevraagde specifieke rechtshandeling.413 De rechterlijke machtiging heeft dezelfde draagwijdte als de toestemming die ze vervangt.414
160. Bovendien kan volgens een aantal auteurs, in afwijking van artikel 1419 B.W., een in gemeenschap van goederen gehuwde persoon steeds daden van beschikking, waaronder dus schenkingen, stellen met betrekking tot de gemeenschappelijke goederen, en dit zonder de toestemming van de mede-echtgenoot415. Als de ene echtgenoot zich dus in de onmogelijkheid zou bevinden zijn wil te kennen te geven, zou er geen voorafgaande machtiging moeten gevraagd worden aan de rechter om een gemeenschapsgoed te 409
H. CASMAN, “Artikel 1415-1425 B.W.”, in X., Huwelijksvermogensrecht, Antwerpen, Kluwer, losbl., 41, www.jura.be. 410 A. WYLLEMAN, Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materiaal en het formeel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 130. 411 Vred. Ronse 17 mei 1967, T.Vred. 1968, 55; Rb. Hasselt 6 september 1977, Rev.trim.dr.fam. 1978, 285; Rb. Namen 14 oktober 1981, R.R.D. 1982, 32; Rb. Luik 23 april 1990, JLMB 1990, 1207; H. CASMAN, “Artikel 14151425 B.W.”, in X., Huwelijksvermogensrecht, Antwerpen, Kluwer, losbl., 30; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 231; A. WYLLEMAN, Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materieel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 135;. 412 B. VAN DER MEERSCH, “De rechterlijke machtiging en de gerechtelijke indeplaatsstelling”, R.W. 1991-92, 1077. 413 Rb. Luik, 23 april 1990, JLMB 1990, 1207; P. De Page, “Chronique de jurisprudence. Les régimes matrimoniaux (1984-1992)”, J.T. 1994, 59; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 231. 414 F. BUYSSENS, “Artikel 1420 B.W.”, in X. (ed.), Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, losbl., 3. 415 C. DECKERS, J. DE HERDT en N. GEELHAND, Handboek estate planning. Bijzonder deel 1. Fiscale successieplanning in extremis in Vlaanderen, Gent, Larcier, 2008, 118; F. SWENNEN, “Grondvoorwaarden/Bekwaamheid/Schenker” in A. VERBEKE, F. BYSSENS en H. DERYCKE (eds.) Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Brussel, Larcier, 2005, 15; J. VERSTRAETE, “Schenking van een gemeenschapsgoed aan kinderen”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERIJCKE (eds.), Handboek estate planning 2. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 80.
76
schenken. Deze schenking is volgens die auteurs rechtsgeldig, maar gedurende een bepaalde tijd vernietigbaar conform artikel 1422-1423 Burgerlijk Wetboek.416 De nietigheid is een betrekkelijke nietigheid die alleen door de gepasseerde echtgenoten of, na diens overlijden, door de erfgenamen van de gepasseerde echtgenoot kan worden ingesteld bij de rechtbank. De nietigheid kan evenwel bevestigd worden en kan niet ambtshalve door de rechter worden ingeroepen.417 De vordering tot nietigverklaring moet overeenkomstig artikel 1423 B.W. worden ingesteld binnen het jaar na de dag waarop de handeling van de andere echtgenoot ter kennis is gekomen van de eiser en uiterlijk voor de definitieve vereffening van het stelsel. De vraag is alleen of de notaris bereid zal zijn om een notariële schenking die in strijd is met dwingende bepalingen, te verlijden.
161. Er dient nog benadrukt te worden dat artikel 1420 B.W. enkel gebruikt kan worden voor het schenken van een goed uit het gemeenschappelijk vermogen. Echtgenoten die met scheiding van goederen getrouwd zijn, kunnen zo bijvoorbeeld geen gebruik maken van dit artikel.
4.1.5.2 Artikel 220, §2 B.W. 162. Artikel 220, §2 B.W. bepaalt dat een echtgenoot aan de rechtbank van eerste aanleg kan vragen om in de plaats van zijn echtgenoot, die in de onmogelijkheid verkeert om zijn wil te kennen te geven, te worden gesteld voor de uitoefening van al zijn bevoegdheden of een gedeelte ervan. Bij de Wet van 17 maart 2013 wordt het artikel aangepast naar ‘de echtgenoot die in de onmogelijkheid verkeert zijn wil te kennen te geven of wilsonbekwaam is’.418 De bevoegde rechtbank wordt door de Wet van 30 juli 2013 veranderd naar de familierechtbank.419
163. De wetgever heeft de indeplaatsstelling uitgesloten wanneer de wilsdeficiënte echtgenoot een wettelijke vertegenwoordiger heeft of een lasthebber aangeduid had in de periode waarin hij nog tot normale wilsvorming in staat was.420 Deze uitsluiting moet redelijk 416
F. SWENNEN, “Grondvoorwaarden/Bekwaamheid/Schenker” in A. VERBEKE, F. BYSSENS en H. DERYCKE (eds.) Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Brussel, Larcier, 2005, 15. 417 C. DECKERS, J. DE HERDT en N. GEELHAND, Handboek estate planning. Bijzonder deel 1. Fiscale successieplanning in extremis in Vlaanderen, Gent, Larcier, 2008, 118. 418 Artikel 7 Wet 17 maart 2013 419 Artikel 26 Wet 30 juli 2013 420 A. WYLLEMAN, Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materieel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 160.
77
worden opgevat: de indeplaatsstelling kan wel nog nuttig zijn voor de uitoefening van die bevoegdheden die niet behoren tot de opdracht van de lasthebber of wettelijk vertegenwoordiger.421
164. De rechtbank zal de opportuniteit van deze maatregel moeten beoordelen en zal in functie van de omstandigheden de bevoegdheden van de geestesgezonde echtgenoot bepalen.422 Niets belet hem daarbij om aan de verzoekende echtgenoot te vragen hem een beeld te verschaffen van de aard en de samenstelling van de te beheren vermogens.423 De gerechtelijke indeplaatsstelling heeft niet de handelingsonbekwaamheid van de wilsongeschikte persoon tot gevolg. Een betwisting van een door die echtgenoot gestelde rechtshandeling zal slechts mogelijk zijn met toepassing van het gemeen recht.424
165. Er bestaat discussie in de rechtsleer over de vraag of de in de plaats gestelde echtgenoot in de plaats van de onbeschikbare echtgenoot mag schenken. Een meerderheid in de rechtsleer meent dat dit niet mogelijk is.425 Volgens deze auteurs moet een gerechtelijke indeplaatsstelling als een gerechtelijk mandaat gekwalificeerd worden en een gerechtelijk mandataris kan nooit in andermans plaats schenken of testeren, omwille van het strikt persoonlijke karakter van deze handelingen.426 De andere echtgenoot die in de plaats wordt gesteld, verkrijgt volgens hen dus geenszins de bevoegdheid om in naam van de in onmogelijkheid verkerende echtgenoot te schenken, zelfs niet indien er sprake is van een algemene indeplaatsstelling.427
421
M. BAX, “Het familierechtelijk statuut van psychisch gehandicapten”, R.W. 1979-80, 1094 Rb. Hasselt 22 maart 1977, Limb.Rechtsl. 1978, 9; Rb. Brussel 28 december 1977, R.W. 1978-79, 229; Vred. Tielt 21 november 1980, T.Not. 1981, 342; Rb. Luik 30 juni 1986, JLMB 1986, 509; Rb. Gent 2 mei 1996, T.G.R. 1996, noot A. WYLLEMAN. 423 A. WYLLEMAN, Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materieel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 162. 424 A. WYLLEMAN, Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materieel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 160. 425 G. BAETEMAN, G. ENGELS en J. GERLO, “Overzicht van rechtspraak: 1976-1981. Huwelijksvermogensrecht”, T.P.R. 1982, 1005; H.CASMAN,“Art.220 BW” in H.CASMAN en M.VANLOOK (eds.), Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 1976, 4; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH, K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 110; W. PINTENS, B. VANDERMEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2002, 89; M. PUELINCKX-COENE, “Vrijgevigheid, een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1979-1980, 512; L. RAUCENT, Y.-H. LELEU, Les régimes matrimoniaux, 1, Les droits et devoirs des époux, Brussel, Larcier, 1997, 151; B. VAN DER MEERSCH, “De rechterlijke machtiging en de gerechtelijke indeplaatsstelling (art. 220, § 1 en § 2 BW)”, R.W. 1991-1992, 1081; G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch familierecht, Brugge, die Keure, 2010, 994; A. WYLLEMAN, Contracteren en procederen met wilsonbekwamen en wilsgestoorden, Mechelen, Kluwer, 2005, 179. 426 M. PUELINCKX-COENE, “Vrijgevigheid, een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1979-1980, 512 427 M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 41; M. PUELINCKX-COENE, “Vrijgevigheid een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1979-80, 505. 422
78
Een minderheid in de rechtsleer aanvaardt dat de gerechtelijk in de plaats gestelde eigen goederen van de andere echtgenoot kan schenken.428 Volgens BAEL maakt artikel 220, §2 B.W. geen onderscheid tussen rechtshandelingen ten bezwarende titel en rechtshandelingen ten kosteloze titel zodat de gerechtelijke indeplaatsstelling ook kan worden gevraagd om een schenking te doen.429
166. Voor de schenking van een eigen goed van de wilsonbekwame persoon zou men dus, zij het volgens een minderheid van de rechtsleer, gebruik kunnen maken van artikel 220, §2 Burgerlijk Wetboek. Dit kan een oplossing bieden voor de echtgenoten, gehuwd onder het stelsel wettelijke scheiding van goederen.
4.1.6 Artikel 511 Burgerlijk Wetboek 167. Bij het beschermingsstatuut van de gerechtelijk onbekwaamverklaarde bestaat een uitzondering op het verbod van de plaatsvervangende schenking. Artikel 511 B.W. bepaalt dat wanneer een kind van een onbekwaamverklaarde een huwelijk wenst aan te gaan, het verlenen van een huwelijksgoed of van een voorschot op zijn erfdeel geregeld wordt door de voogd die daartoe door de vrederechter gemachtigd moet worden.430
De rechtvaardiging van deze wetsregel ligt erin dat de kinderen van een gerechtelijk onbekwaamverklaarde geen nadeel mogen ondervinden van het gebrekkig psychisch vermogen van hun ouder, en met name niet wanneer zij in het huwelijk treden.431 De schenking wordt in die omstandigheid eerder aanzien als de uitvoering van een morele plicht dan als een vermogensverarming van de onbekwaamverklaarde.
168. In de klassieke rechtsleer wordt deze bepaling niet restrictief geïnterpreteerd. De rechtsleer is zo bijvoorbeeld van oordeel dat de schenking ook aan een kleinkind kan worden
428
J.BAEL, “De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind” in W.PINTENS, J.DU MONGH en C.DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Kluwer 2009, 246; V. VANDERHULST, “Gerechtelijke indeplaatsstelling of voorlopig bewind: welk statuut geniet voorrang bij gehuwden?”, Not.Fisc.M. 2013, 163. 429 J.BAEL, “De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind” in W.PINTENS, J.DU MONGH en C.DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Kluwer 2009, 246. 430 C. DECKERS, J. DE HERDT en N. GEELHAND, Handboek estate planning. Bijzonder deel 1. Fiscale successieplanning in extremis in Vlaanderen, Gent, Larcier, 2008, 125. 431 W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven Universitaire Pers, 2002, 448.
79
gedaan.
Verder
is
het
toepassingsgebied
niet
beperkt
tot
schenkingen
in
het
432
huwelijkscontract.
169. Het belang van deze bepaling is in de praktijk echter zeer beperkt, gelet op het gering aantal personen die onderworpen zijn aan het beschermingsstatuut van de gerechtelijke onbekwaamverklaring. Daarnaast zal het artikel 511 B.W. ook opgeheven worden vanaf 1 september 2014. (Artikel 119 Wet 17 maart 2013)
4.2 Mogelijke omwegen 170. In het voorgaande hoofdstuk werd onderzocht op welke manier men een goed van een wilsongeschikte persoon alsnog rechtsgeldig kan schenken. Wanneer het echter niet mogelijk is in concrete omstandigheden om van één van die opties gebruik te maken, bestaan er ook nog een aantal mogelijke omwegen die in de praktijk aangewend worden om een deel van het vermogen weg te geven of “schenken”.
4.2.1 De kleine gebruikelijke geschenken 171. Artikel 852 B.W. bepaalt dat gebruikelijke geschenken niet aan inbreng onderworpen zijn. Ook in de artikelen 1083 en 1419 B.W. worden de gebruikelijke geschenken aan een ander regime onderworpen. Hieruit wordt in het algemeen afgeleid dat deze geschenken geen schenkingen sensu stricto in de zin van artikel 894 B.W. zijn door het ontbreken van een afdoende verarming.433 De gebruikelijke geschenken zijn dan ook vrijgesteld van alle regels inzake schenkingen.
172. Het is de feitenrechter die in concreto zal moeten oordelen of een voordeel als een ‘echte’ schenking, dan wel als een gebruikelijk geschenk gekwalificeerd moet worden. De concrete omstandigheden, zoals het bestaan van bepaalde gebruiken, zijn hierbij van belang. De beschikker handelt namelijk niet animo donandi, maar conform een bepaald
432
C. DECKERS, J. DE HERDT en N. GEELHAND, Handboek estate planning. Bijzonder deel 1. Fiscale successieplanning in extremis in Vlaanderen, Gent, Larcier, 2008, 125. 433 M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “De schenking is een soort gift - Constitutieve bestanddelen” in M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, Overzicht van rechtspraak. Giften (19992011), TPR 2013, 397.
80
gebruik wanneer hij een gebruikelijk geschenk geeft.434 De rechter moet hierbij dan rekening houden met de algemeen erkende gebruiken en de sociale standaarden, bijvoorbeeld het gebruik om een geschenk te geven bij een geboorte, een verjaardag, een huwelijk, het afstuderen…
Daarnaast is ook de waarde van het geschenk belangrijk om de kwalificatie te maken. Om uit te maken of een toegekend voordeel een gift, dan wel een gebruikelijk geschenk is, moet de waarde van het voordeel vergeleken worden met de vermogenstoestand van de beschikker. Is het voordeel redelijk, dan is er sprake van een gebruikelijk geschenk; is het toegekend voordeel overdreven, dan is er sprake van een echte schenking.435 De rechtspraak voegt daar nog aan toe dat ook rekening moet gehouden worden met de inkomsten van de beschikker.436 De rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen oordeelde bijvoorbeeld dat er slechts sprake kan zijn van een gebruikelijk geschenk wanneer de waarde van het toegekende voordeel relatief beperkt blijft ten opzichte van de inkomsten van de beschikker.437 173. Volgens DE WILDE D’ESTMAEL valt het geven van een gebruikelijk geschenk binnen een normaal beheer van een vermogen en is het aldus eerder een daad van beheer dan een daad van beschikking. De wettelijke terminologie spreekt ook telkens van ‘geschenken’ en niet van ‘schenkingen’.438 Beschermde personen die handelingsonbekwaam werden verklaard om een schenking te doen, kunnen aldus wel nog overgaan tot het geven van gebruikelijke geschenken en aalmoezen.439 Er bestaat hierbij wel discussie of de beschermde persoon dit zelf kan doen440, of dat zijn vertegenwoordiger dit voor hem moet doen441. De vrederechter van Roeselare besloot
434
M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “De schenking is een soort gift - Constitutieve bestanddelen” in M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, Overzicht van rechtspraak. Giften (19992011), TPR 2013, 398. 435 Rb. Brussel 12 oktober 1999, J.T. 2000, 71; Luik 28 mei 2003, Rev.trim.dr.fam. 2005, 896. 436 Luik 28 mei 2003, Rev.trim.dr.fam. 2005, 896.; Rb. Antwerpen 20 oktober 2004, Rec.gén.enr.not. 2005, 317; Antwerpen 6 november 2007, T.Not. 2009, 72. 437 Rb. Antwerpen 20 oktober 2004, Rec.gén.enr.not. 2005, 317. 438 R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 122. 439 E. DE WILDE D’ESTMAEL, Les donations, Brussel, Story-Scientia, 1996, 64. 440 Vred. Roeselare 27 februari 1996, R.W. 1997-98, 964; E. DE WILDE D’ESTMAEL, Les donations, Brussel, StoryScientia, 1996, 91; J. SACE, Les liberalités. Dispositions générales, Brussel, Larcier, 1993, 165; T. WUYTS, Vermogensbeheer door ouder(s), voogd en voorlopige bewindvoerder, Antwerpen, Intersentia, 2005, 172. 441 S. MOSSELMANS, Het machtigingsvereiste in de zin van art. 410 B.W., Gent, Larcier, 2003, 18; W. PINTENS, “De hervorming van het voorlopig bewind over de goederen van een meerderjarige door de wet van 3 mei 2003”, in S. MAERTENS en G. BENOIT (eds.), Actualia ouderlijk gezag, voogdij en voorlopig bewind, Brugge, die Keure, 2004, 38; M. PUELINCKX-COENE, “Overzicht van rechtspraak. Giften (1993-98)”, TPR 1999, 804.
81
bijvoorbeeld dat een onder voorlopig bewind gestelde persoon zelf een schenking kon doen van 20.000 BEF.442
174. In de parlementaire voorbereiding bij de Wet van 17 maart 2013 werd expliciet vermeld dat de uitzonderingen voor de zogenaamde gelegenheidsgeschenken en aalmoezen bij een persoon onder het bewind wordt behouden onder het nieuwe recht.443 (nieuw artikel 497/2, 24° B.W.)
4.2.2 De natuurlijke verbintenis 175. In het Burgerlijk Wetboek wordt geen definitie gegeven van een ‘natuurlijke verbintenis’. Een natuurlijke verbintenis is een verbintenis die juridisch niet afdwingbaar is, maar indien de natuurlijke verbintenis spontaan voldaan wordt, kan geen terugvordering worden geëist onder het voorwendsel dat een onverschuldigde betaling plaatsvond. (artikel 1235, tweede lid B.W) Een voorbeeld hiervan is iemand die zijn behoeftige broer helpt, niet omdat hij daartoe juridisch verplicht is, maar omdat hij denkt dat het zo hoort op grond van familiale of morele motieven.
176. Af en toe probeert men in de praktijk om op de natuurlijke verbintenis een beroep te doen om iets niet als een schenking te bestempelen. Er zijn twee argumenten om een natuurlijke verbintenis van een schenking te onderscheiden. Ten eerste gaat men er vanuit dat diegene die een natuurlijke verbintenis nakomt, in feite een vooraf bestaande schuld betaalt en zich dus niet verarmt. 444 Ten tweede kan de nadruk gelegd worden op het intentioneel element. Zoals hierboven reeds besproken, is de animus donandi bij de schenker één van de grondvereisten van een schenking. (supra 10) Hierbij moet elke vorm van verplichting, zowel juridisch als moreel, ontbreken. Vaak brengen gevoelens van medelijden en verantwoordelijkheid een schuldenaar ertoe een natuurlijke verbintenis aan te gaan waartoe hij zich moreel verplicht voelt. Dit zal meestal het geval zijn wanneer tussen de schuldenaar en de schuldeiser reeds een, al dan niet juridische, band bestond en deze teniet is gegaan of door de schuldenaar als onvoldoende werd beschouwd.445
442
Vred. Roeselare 27 februari 1996, R.W. 1997-98, 964. Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-K1009/001, 49. 444 E. SPRUYT, “Reeks vermogensplanning. De schenking: het paradepaard van de successieplanning. Deel 1 de juridische invalshoek”, AFT 2008, 20. 445 Toepassingen: Gent 13 oktober 1986, T.G.R. 1986, 58; Gent 10 maart 1997, T.Not. 1998, 98; Brussel 7 mei 2002, J.T. 2003, 32; Antwerpen 1 februari 2006, R.W. 2007-08, 1816, noot WERMOES; R. DEBLAUWE, “Voldoening van een natuurlijke verbintenis is geen schenking”, Not.Fisc.M. 2004, 18; C. VAN HEUVERSWYN, 443
82
177. Wanneer de verbintenis een betaling inhoudt, kan men dit slechts kwalificeren als een natuurlijke verbintenis wanneer het gaat om een handeling die maatschappelijk als een gewetensplicht wordt erkend. Hierbij is niet de subjectieve gewetensvraag van belang, maar wel hetgeen maatschappelijk als dusdanig geldt.446
178. Het is uiteindelijk de rechter die zal beslissen of er daadwerkelijk sprake is van een gewetensplicht tot het toekennen van een voordeel, wat een natuurlijke verbintenis impliceert, of dat het in feite om een schenking gaat.447 In de rechtspraak kan een zekere terughoudendheid worden waargenomen om het argument van de natuurlijke verbintenis te aanvaarden wanneer de bevoordeling buiten verhouding staat tot de verleende prestaties. De argwaan is nog groter wanneer het gaat om gevallen waarbij oudere mensen in hun laatste levensjaren verzorgd worden door een bepaald persoon.448 Indien het toegekende voordeel daarentegen redelijk is ten opzichte van de geleverde prestaties, kan men wel de kwalificatie als natuurlijke verbintenis aanvaarden. De rechtbank te Doornik oordeelde bijvoorbeeld dat een persoon die gedurende elf jaar kosteloze verzorging had genoten van zijn kinderen een natuurlijke verbintenis vervulde wanneer hij voor zijn overlijden een omvangrijke som geld overschreef naar hen.449 De rechtbank hield hierbij rekening met het redelijk karakter van de vergoeding in verhouding tot de geleverde prestaties. Daarbij is het eveneens van belang dat de verzorgde persoon graag in een thuissituatie wil kunnen blijven wonen en daarvoor per hypothese bereid is hogere kosten te betalen.
4.2.3 De vergeldende schenking 179. De precieze betekenis van een vergeldende schenking staat niet eenduidig vast.450 Vaak wordt de vergeldende schenking gedefinieerd als “een schenking ter vergoeding van bepaalde door de begiftigde voorafgaandelijk geleverde prestaties”.451 “De handgift: geldigheidsvoorwaarden” in A. VERBEKE, F. BYSSENS en, H. DERYCKE (eds.) Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Brussel, Larcier, 2005, 139. 446 H. CASMAN, “Actualia schenkingen”, NJW 2011, 564-565. 447 E. SPRUYT , J. RUYSSEVELDT en P. DONS , Praktijkgids Successierecht & -Planning, Kapelle op den Bos, Toth, 2003, 539-540. 448 E. SPRUYT, “Reeks vermogensplanning. De schenking: het paradepaard van de successieplanning. Deel 1 de juridische invalshoek”, AFT 2008, 20. 449 Rb. Doornik 30 mei 2001, Rec.gén.enr.not. 2003, 17. 450 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 401. 451 Brussel 6 maart 1963, Pas. 1963, II, 299; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1944, 401; W. PINTENS, N. LABEEUW, “Commentaar bij art. 931
83
Uit de voorafgaande definitie blijkt dat er sprake moet zijn van een rechtshandeling die door de partijen beschouwd wordt als een schenking, en dat deze schenking moet gebeuren omwille van een door de begiftigde geleverde prestatie of ter voldoening van een plicht van de schenker.452 In tegenstelling tot de ‘gewone’ schenking, lijkt de schenker dus niet louter te beschikken uit vrijgevigheid. Van een vergeldende schenking kan er geen sprake zijn wanneer voor de gepresteerde diensten reeds een vergoeding is betaald.
453
Er is dan immers geen restschuld meer,
waardoor de rechtshandeling voor zijn totaliteit een gift is.
180. Om te bepalen of een vergeldende schenking al dan niet juridisch een schenking is, kunnen bijgevolg volgende stappen worden onderscheiden:454 -
Heeft de schenker een schuld (burgerlijk of natuurlijk) ten aanzien van de begiftigde?
-
Overschrijdt de waarde van de vergeldende schenking kennelijk de waarde van de schuld?
Indien er geen schuld is, is de vergeldende schenking een zuivere schenking. Is er daarentegen wel een schuld, dan is er slechts juridisch een schenking voor wat de meerwaarde betreft.455 Het is aan de feitenrechter om de afweging te maken tussen de waarde van de vergeldende schenking en de waarde van de schuld. Deze afweging beoogt geen rekenkundig evenwicht, maar eerder een billijk evenwicht.456
Het Hof van Beroep te Bergen meende bijvoorbeeld dat de schenking door een grootvader aan zijn kleinzoon in feite geen schenking maar een inbetalinggeving inhield omdat de kleinzoon gedurende jaren onbezoldigd in het familiebedrijf had gewerkt en dat de waarde van het geschonken goed overeenstemde met het loon dat de kleinzoon voor zijn gepresteerde arbeid had kunnen krijgen.457
BW” in X., Erfenissen, schenkingen en testamenten – Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2002, 10; L. RAUCENT, “noot onder Luik 11 september 1990”, Rev.not.b. 1991, 357. 452 H. CASIER, “Quid pro quo… Over de vergeldende schenking”, in J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Jaarboek successierechten 2008-2009, Antwerpen, Kluwer, 2008, 8. 453 Rb. Turnhout 31 mei 1996, T.Not. 1999, 89; M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “De schenking is een soort gift - Constitutieve bestanddelen” in M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, Overzicht van rechtspraak. Giften (1999-2011), TPR 2013, 400. 454 H. CASIER, “Quid pro quo… Over de vergeldende schenking”, in J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Jaarboek successierechten 2008-2009, Antwerpen, Kluwer, 2008, 12. 455 Rb. Brussel 17 juni 1952, J.T. 1953, 278; Brussel 6 maart 1963, Pas. 1963, 299. 456 Gent 17 juni 1964, T.Not. 1965, 17-18. 457 Bergen 15 september 1992, Rev.not.b. 1995, 22; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, KnokkeHeist, Lex Forum, 2011, 323.
84
181. Enkel wanneer er juridisch sprake is van een schenking moet de vergeldende schenking ook de voorwaarden en de gevolgen van een schenking ondergaan. Wanneer men de vergeldende schenking als een rechtshandeling onder bezwarende titel beschouwt, is zij niet onderworpen aan de vorm- en geldigheidsvoorschriften, moet zij geen rekening houden met de erfrechtelijke reserve en valt zij niet onder de toepassing van artikel 7 Wetboek Successierechten.458
182. Indien de vergeldende schenking als een rechtshandeling onder bezwarende titel wordt gekwalificeerd, gelden evenwel de gemeenrechtelijke wilsgebreken.
4.2.4 Vermogensplanning door ouders met een gehandicapt kind: Het fideïcommis de residuo 183. Het fideïcommis de residuo wordt traditioneel omschreven als “een gift waarbij de beschikker het geheel of een deel van zijn goederen overmaakt aan een eerste begiftigde (ook bezwaarde genoemd) en waarbij bepaald wordt dat hetgeen van deze goederen overblijft bij het overlijden van de eerste begunstigde, zal toekomen aan een tweede begunstigde (ook verwachter genoemd) die eveneens door de beschikker wordt aangewezen”.459
184. Het fideïcommis de residuo vertoont veel gelijkenissen met de erfstellingen over de hand die in beginsel verboden zijn. (artikel 896 B.W.) Het verschil tussen beiden zit in het feit dat bij een fideïcommis de begiftigde niet de verplichting heeft om de geschonken goederen te bewaren.460 Dit impliceert dat de verbodsbepaling uit artikel 896 B.W. niet van toepassing is op het fideïcommis en dat het procedé aldus geldig is.
461
De geldigheid wordt thans
algemeen aanvaard in rechtspraak en rechtsleer.462
458
K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, die Keure, 2011, 332. R. DILLEMANS, Beginselen van het Belgisch privaatrecht, VII, Testamenten, Antwerpen, Standaard, 1971, 217; A; E. VAN HOVE, “Het fideïcommis de residuo”, T. Not. 1950, 209; M. VAN QUICKENBORNE, “Het legaat de residuo”, TPR 1972, 621-622. 460 M. PUELINCKX-COENE, “Wie is nog bang voor de erfstelling over de hand?”, NjW 2004, 363. 461 N. VANDERBEEK, “Fiscale aspecten betreffende schenkingen”, in X. (ed.) Onroerend goed in de praktijk, Mechelen, Kluwer, losbl., 274. 462 Cass. 26 februari 1953, Pas. 1953, I, 494; Cass. 25 juni 1959, Rev.prat.not.b. 1960, 140; W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 914; M. VAN QUICKENBORNE, “Het legaat de residuo”, TPR 1972, 622. 459
85
185. Hoewel het beding het vaakst wordt opgenomen in een testament, gaat de rechtsleer er overwegend van uit dat een fideïcommis de residuo eveneens geldig kan worden opgenomen in een schenkingsakte betreffende actuele goederen.463 De fideïcommis de residuo wordt als een dubbele gift gekwalificeerd en niet als een gift met last. Beide giften gaan namelijk uit van dezelfde beschikker.464 Dit heeft tot gevolg dat de tweede begiftigde op het ogenblik van de schenkingsakte reeds geboren of verwekt dient te zijn en dat hij de bevoordeling moet aanvaarden tijdens het leven van de beschikker.465
186. De Federale Overheidsdienst Financiën bevestigt dat er op de fideïcommissaire goederen geen successierechten meer kunnen verschuldigd zijn krachtens artikel 1 W.Succ., en dit noch bij het overlijden van de beschikker, noch bij het overlijden van de eerste begiftigde. Indien de schenking roerende goederen tot voorwerp heeft en ter registratie werd aangeboden, kan evenmin artikel 7 W.Succ. van toepassing zijn, noch artikel 8 Wetboek Successierechten.466
Bij het overlijden van de eerste begiftigde zal hel evenredig schenkingsrecht verschuldigd zijn. (artikel 16 W.Reg.) Daarbij zal gebruik gemaakt worden van het tarief dat van toepassing was ten tijde van de oorspronkelijke schenkingsakte, en volgens de verwantschap die bestaat tussen de schenker en de tweede begiftigde.467 De belastbare grondslag zal het overschot van de fideïcommissaire goederen zijn, met name de goederen die aan de eerste begiftigde werden geschonken en waarover deze niet heeft beschikt. De overgebleven goederen zullen dus niet in de nalatenschap van de eerste begiftigde vallen. Het fideïcommis de residuo gekoppeld aan een schenking van actuele goederen vormt aldus een interessant instrument voor familiale vermogensplanning.468
463
B. CARDOEN, “Het fideïcommis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen”, Not.Fisc.M. 2004, 225; W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 914; R. PIRSON, “Le fidéicommis «de residuo» et la faculté de disposition de celui qui en est chargé” (noot onder Gent 23 mei 1951), R.C.J.B. 1951, 195. 464 N. VANDERBEEK, “Fiscale aspecten betreffende schenkingen”, in X. (ed.) Onroerend goed in de praktijk, Mechelen, Kluwer, losbl., 274. 465 W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 916. 466 SLUYTS, C., “Enkele tips voor de organisatie van de nalatenschap”, in in X. (ed.) Onroerend goed in de praktijk, Mechelen, Kluwer, losbl., 524; S. VANMAELE en T. CARNEWAL, “Schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van vooroverlijden van de schenker: de artikelen 4, 3° Vl. en Br.W.Succ. en 131bis Wal.W.Reg. gewikt en gewogen”, Not.Fisc.M. 2011, 130. 467 A. CULOT, “La donation de residuo – Implications en droits d’enregistrement et de succession”, Rec.gén.enr.not. 2008, 121. 468 B. CARDOEN, “Het fideïcommis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen”, Not.Fisc.M. 2004, 224.
86
187. Bepaalde auteurs raden de fideïcommis de residuo aan in het kader van vermogensplanning door ouders met een mentaal gehandicapt kind. De ouders kunnen dan een gedeelte van hun vermogen aan hun gehandicapt kind overdragen, met daarbij het beding waarin staat dat wat van de goederen overblijft, zal toekomen aan de persoon of instelling die het kind heeft verzorgd. Op die manier zou men de verzorgende persoon of instelling kunnen belonen voor de aan het gehandicapt kind getoonde toewijding.469 Het fideïcommis de residuo kan bijvoorbeeld van belang zijn bij verlengd minderjarigen, die goederen van hun ouders kunnen verkrijgen via schenking waarna, die goederen op hun beurt kunnen weggeschonken worden via de fideïcommis.470
4.3 Successieplanning via schenkingen 188. Het doen van een schenking is sinds 1 januari 2004, dankzij zijn vele voordelen, een vaak gebruikte maatregel bij een goede successieplanning. 471
4.3.1 Fiscale besparingen 189. Een eerste voordeel van het doen van een schenking is de gunstige fiscale regeling inzake de schenking van roerende goederen. Door iets vroeger een deel van het vermogen weg te schenken en niet te wachten tot het overlijden, kan er een aanzienlijk bedrag bespaard worden. Een overzicht van de registratierechten die moeten betaald worden bij het registreren van een schenking, respectievelijk van de successierechten, tonen het grote verschil aan.
190. Een schenking van onroerende goederen is fiscaal minder interessant. Deze is nagenoeg even duur als een vererving van onroerende goederen. De tarieven zijn gelijklopend. 469
J. BAEL, “Bedenkingen en suggesties bij de planning van de nalatenschappen van de ouders van een gehandicapt kind”, in K.F.B.N. (ed.), De erfrechtelijke reserve in vraag gesteld, II, Brussel, Bruylant, 1997, 307; P. MARCHAL, “Les incapables majeurs” in X. (ed.) Répertoire notarial, Part I Des personnes, VIII, Brussel, Larcier, 1998, 325. M. PUELINCKX-COENE, “De terechte bezorgdheid van ouders met een mentaal gehandicapt kind. Enkele suggesties”, Not.Fisc.M. 1992, 27; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, Lex Forum, 2011, 369. 470 C. DECKERS, J. DE HERDT en N. GEELHAND, Handboek estate planning. Bijzonder deel 1. Fiscale successieplanning in extremis in Vlaanderen, Gent, Larcier, 2008, 125. 471 C. DECKERS, “Bijzonder deel: De schenkingen als techniek van fiscale successieplanning in extremis” in J. DE HERDT en N. GEELHAND, Fiscale successieplanning “in extremis” in Vlaanderen. Naar een nieuw concept inzake fiscale successieplanning, Gent, Larcier, 2008, 1.
87
4.3.1.1 De schenkingsrechten in Vlaanderen 191. Dit werk richt zich enkel tot de Vlaamse tarieven inzake schenkingsrechten. Er dient opgemerkt te worden dat in het Brusselse en Waalse gewest andere tarieven gelden.
192. In het Vlaams Gewest dient met ingang van 1 januari 2004 een onderscheid te worden gemaakt tussen de schenking van roerende goederen enerzijds en de schenking van onroerende goederen anderzijds. Enkel schenkingen die ter registratie worden aangeboden, zijn onderworpen aan het schenkingsrecht.
Voor schenkingen van roerende goederen werd een nieuwe voordelige tariefstructuur ingevoerd. In rechte lijn en tussen echtgenoten en samenwonenden worden schenkingen van roerende goederen belast tegen een vast tarief van 3%. Tussen alle andere personen geldt een vast tarief van 7%. (Artikel 131, §2 W.Reg.) In Brussel geldt een identieke regeling als in Vlaanderen voor de schenking van roerende goederen. In het Waalse gewest werd ook een vlak tarief ingevoerd, maar deze heeft een beperkter toepassingsgebied.472
193. Voor de schenking van onroerende goederen (artikel 131, §1 W.Reg.) geldt er een progressief tarief dat eveneens afhankelijk is van de verwantschap tussen de schenker en de begiftigde. Tabel I Tarief in rechte lijn en tussen echtgenoten Gedeelte van de schenking van
tot inbegrepen Percentage
Bedrag van de belasting
EUR
EUR
t.h.
EUR
0,01
12.500
3 %
-
12.500
25.000
4 %
375
25.000
50.000
5 %
875
50.000
100.000
7 %
2.125
472
A. VERBEKE en A. NIJS, Vermogensplanning: praktisch en eenvoudig, Antwerpen, Intersentia, 2013, 120.
88
100.000
150.000
10 %
5.625
150.000
200.000
14 %
10.625
200.000
250.000
18 %
17.625
250.000
500.000
24 %
26.625
boven de
500.000
30 %
86.625
Tabel II Tarief tussen broers en zusters Gedeelte van de schenking van
tot
Percentage
Bedrag van de belasting
inbegrepen EUR
EUR
t.h.
0,01
12.500
20 %
-
12.500
25.000
25 %
2.500
25.000
75.000
35 %
5.625
75.000
175.000
50 %
23.125
65 %
73.125
boven de
175.000
EUR
Tabel III Tarief tussen ooms of tantes en neven en nichten Gedeelte van de schenking
Tussen ooms of tantes en neven en nichten
van
tot inbegrepen
Percentage
Bedrag van de belasting
EUR
EUR
t.h.
EUR
0,01
12.500
25 %
-
12.500
25.000
30 %
3.125
25.000
75.000
40 %
6.875
75.000
175.000
55 %
26.875
boven de
175.000
70 %
81.875
89
Tabel IV Tarief tussen alle andere personen Gedeelte van de schenking van
tot inbegrepen
Tussen alle andere personen Percentage
Bedrag van de belasting
EUR
EUR
0,01
12.500
30 %
-
12.500
25.000
35 %
3.750
25.000
75.000
50 %
8.125
75.000
175.000
65 %
33.125
80 %
98.125
boven de
175.000
t.h.
EUR
4.3.1.2 De successierechten in Vlaanderen 194. Dit werk richt zich enkel tot de Vlaamse tarieven inzake successierechten. Er dient opgemerkt te worden dat in het Brusselse en Waalse gewest andere tarieven gelden.
195. Hoeveel successierechten men in het Vlaamse Gewest effectief moet betalen, is afhankelijk van meerdere factoren, met name de aard van de verwantschap tussen erflater en erfgenaam en de waarde van het nettoactief van de nalatenschap. Samenvattend kan volgend schema weergegeven worden:473 TABEL I Tarief in rechte lijn, tussen echtgenoten en tussen samenwonenden
A
Tarief, toepasselijk op het overeenstemmende gedeelte
Van ... tot ... 0,01 EUR - 50.000 EUR 50.000 EUR - 250.000 EUR Boven de 250.000 EUR
473
zoals voorkomend in kolom A
Totale bedrag van de belasting over de voorgaande gedeelten
3% 9%
1.500 EUR
27 %
19.500 EUR
Artikel 48, §1 W.Succ.
90
TABEL II Tarief tussen andere personen dan in rechte lijn, echtgenoten en samenwonenden
A
Tarief, toepasselijk op het
Totale bedrag van de belasting
overeenstemmende gedeelte
over de voorgaande gedeelten
zoals voorkomend in kolom A tussen broers Van ... tot ...
tussen anderen
en zusters
tussen
tussen anderen
broers en zusters
0,01 EUR - 75.000 EUR
30 %
45 %
75.000 EUR - 125.000 EUR
55 %
55 %
22.500 EUR
33.750 EUR
Boven de 125.000 EUR
65 %
65 %
50.000 EUR
61.250 EUR
Bij de eerste categorie wordt het tarief per rechtsverkrijgende apart toegepast voor wat betreft het aandeel in de onroerende goederen enerzijds, en het aandeel in de roerende goederen anderzijds. (artikel 48, §2 W.Succ.)
Daarnaast bestaan er ook nog verschillende vrijstellingen en verminderingen, zoals de vrijstelling voor de gezinswoning en de vermindering voor de familieonderneming of aandelen van de familievennootschap. (artikelen 54 - 60/7 W.Succ.)
4.3.1.3 De niet-geregistreerde schenking 196. Fiscaal hebben de handgift, de onrechtstreekse schenking, de vermomde schenking en de schenking bij een buitenlandse notaris als voordeel dat de heffing van Belgische schenkingsrechten achterwege kan blijven. Voor deze schenkingen geldt namelijk geen registratieverplichting in België.474 Successierechten kunnen in feite enkel verschuldigd zijn op handgiften, onrechtstreekse schenkingen, vermomde schenkingen en schenking bij een buitenlandse notaris van roerende goederen die niet vrijwillig ter registratie werden aangeboden in België en die zijn verricht minder dan drie jaar vóór het overlijden van de schenker. 475
474
A. VERBEKE en A. NIJS, Vermogensplanning: praktisch en eenvoudig, Antwerpen, Intersentia, 2013, 125. M. DELBOO, G. DEKNUDT en S. NELIS, Vermogensplanning en burgerlijke maatschap: uw 65 antwoorden, Antwerpen, Intersentia, 2010, 76. 475
91
197. De handgift wordt traditioneel voorgesteld als zijnde een eenvoudige en goedkope manier van schenken. Er zijn echter ook tal van nadelen: er kunnen enkel lichamelijke roerende goederen en effecten aan toonder worden geschonken, er bestaat geen mogelijkheid om een zakenrechtelijk voorbehoud van vruchtgebruik te voorzien of een opschortende voorwaarde aan de handgift te koppelen.476 De handgift is dus eerder een manier om in eenvoudige familiale situaties, relatief beperkte bedragen te schenken zonder al te veel voorwaarden.
198. De bankgift is eveneens een goedkope manier van schenken. Toch is ook zij beperkt qua voorwerp. Enkel bancaire tegoeden kunnen via bankgift geschonken worden.
199. De notariële schenking kan gepaard gaan met heel wat meer voorwaarden, lasten en andere modaliteiten dan een hand- of bankgift.477 Men kan zich hierbij wel beroepen op een buitenlandse notaris, bijvoorbeeld in Nederland, waardoor er dan geen registratierechten dienen te worden betaald.
200. Men
kan
steeds
overstappen
van
het
ene
systeem
(schenking
zonder
registratierechten) naar het andere systeem (schenking met registratierechten) door de schenking vrijwillig ter registratie aan te bieden.
4.3.2 De modalisering van schenkingen 201. De schenker kan aan zijn schenking lasten, voorwaarden en andere modaliteiten koppelen, en beschikt hierbij over een grote vrijheid.
202. Er weze op voorhand nog opgemerkt dat de verbintenis tot uitvoering van een last geeft geen aanleiding tot enig schenkingsrecht.478
4.3.2.1 Schenking met voorbehoud van vruchtgebruik 203. De wet laat uitdrukkelijk toe dat de schenker zich het vruchtgebruik van de geschonken goederen kan voorbehouden. (artikel 949 B.W.) Het is bovendien mogelijk dat
476
A. VERBEKE en A. NIJS, Vermogensplanning: praktisch en eenvoudig, Antwerpen, Intersentia, 2013, 126. A. VERBEKE en A. NIJS, Vermogensplanning: praktisch en eenvoudig, Antwerpen, Intersentia, 2013, 127. 478 R. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, Lex Forum, 2011, 351. 477
92
men de rechten van de schenker als vruchtgebruiker verstevigt zodat de vruchtgebruiker uitgebreide rechten en bevoegdheden krijgt bij het beheer van de geschonken goederen.479
204. Het vruchtgebruik kan betrekking hebben op vastgoed, lichamelijke zaken, schuldvorderingen, effecten, beleggingsfondsen…480 Het vruchtgebruik kan ook betrekking hebben op verbruikbare goederen, bvb. geld. Men spreekt dan van ‘quasi-vruchtgebruik’. De vruchtgebruiker kan vrij over de verbruikbare goederen beschikken, onder de verplichting bij het einde van het vruchtgebruik een gelijke hoeveelheid zaken van dezelfde hoedanigheid en waarde of een vergoeding die de geschatte waarde ervan bedraagt, terug te geven aan de blote eigenaar.481 (artikel 587 B.W.)
205. Er zijn geen successie- of registratierechten verschuldigd wanneer het vruchtgebruik eindigt bij het overlijden van de schenker.482
206. Een schenking met voorbehoud van vruchtgebruik zou bijvoorbeeld van belang kunnen zijn om de machtiging van de vrederechter voor een plaatsvervangende schenking te kunnen krijgen. De rechter moet immers rekening houden met de vereiste dat de schenking in verhouding staat tot het vermogen van de beschermde persoon en dat hijzelf of zijn onderhoudsgerechtigden er niet behoeftig door dreigen te worden. Via het vruchtgebruik kan de schenker de geschonken goederen blijven gebruiken en de vruchten ervan blijven plukken. Op die manier kan de schenker zijn bestaande levensstandaard vrijwaren.483
4.3.2.2 Schenking met last van verzorging 207. De schenker kan bedingen dat de begiftigde voor zijn levensonderhoud instaat en hem verzorging verschaft.484
Deze last kan op verschillende manier worden geconstrueerd. Zo kan de schenker bedingen dat hij in het gezin van de begiftigde wil verblijven en dat de begiftigde hem levensonderhoud
479
E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Comment garantir le donateur que l’usufruit et/ou la charge qu’il s’est réservé à son profit seront respectés?”, in N. BAUGNIET en J.F. TAYMANS (eds.), Planification successorale, Louvain La Neuve, Bruylant, 2007, 165. 480 R. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, Lex Forum, 2011, 370. 481 D. VAN LAERE, “De civiel- en fiscaalrechtelijke grenzen van schenkingen met voorbehoud van quasivruchtgebruik”, Not.Fisc.M. 2002, 194; E. SPRUYT, “Reeks vermogensplanning. De schenking: het paradepaard van de successieplanning. Deel 1 de juridische invalshoek”, AFT 2008, afl. 8-9, 55. 482 R. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, Lex Forum, 2011, 371. 483 A. NIJS, A. VAN ZANTBEEK en A. VERBEKE, “Schenken met behoud van bezit”, TEP 2005, 21. 484 R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 498.
93
en verzorging verschaft. Omgekeerd kan de schenker ook willen dat hij zelfstandig kan blijven wonen, maar dat de begiftigde financieel voor zijn levensonderhoud instaat. 485 De schenker moet hierbij echter wel rekening houden met artikel 945 B.W. dat voorschrijft dat aan de schenking geen andere schulden of lasten kunnen worden gekoppeld dan degene die ten tijde van de schenking bestonden of die uitgedrukt zijn in de akte van schenking of de aangehechte staat. De schuld zal dus naar aard of omvang bepaald of bepaalbaar moeten zijn in de schenkingsakte.486
4.3.2.3 Schenking met lijfrente 208. Een schenking kan worden gedaan onder last een lijfrente te betalen. De vestiging van een lijfrente is een rechtshandeling waarbij een persoon zich ten aanzien van een andere persoon verbindt om hem periodiek en gedurende zijn ganse leven een bepaalde som in geld te betalen.487
De rechtshandeling blijft ten aanzien van de begiftigde haar kwalificatie als schenking behouden wanneer de waarde van de last de omvang van de schenking niet overtreft.488
De last tot betaling van een lijfrente kan in een notariële akte, alsook in de onderhandse documenten van een hand- of bankgift worden opgenomen.489
209. Deze last kan eveneens van belang zijn bij de beoordeling van de vrederechter om een machtiging al dan niet toe te staan. Via het toekennen van een lijfrente bestaat er namelijk minder dreiging dat de schenker behoeftig zou worden.
4.3.2.4 Schenking met een bewindclausule 210. Het komt soms voor dat de schenker vreest dat de begiftigde niet verstandig met de geschonken goederen zal kunnen omgaan. Een doeltreffende remedie daarvoor is het
485
R. BARBAIX, “Last en modaliteit/Verzorging/Huisvesting en onderhoud” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 549. 486 R. BARBAIX en A. VERBEKE, Kernbegrippen familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 296. 487 R. BARBAIX, “Last en modaliteit/Lijfrente” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 557. 488 M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en J. VERSTRAETE, “Overzicht van rechtspraak. Giften (1993-98)”, TPR 1999, 850. 489 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, Lex Forum, 2011, 351.
94
geschonken vermogen onder bewind te stellen tot wanneer de begiftigde een bepaalde leeftijd heeft bereikt. Dat kan door het invoegen van een bewindclausule.490 De bewindvoerder treedt dan op als vertegenwoordiger van de begiftigde en is exclusief handelingsbevoegd.
211. Deze bewindclausule moet strikt onderscheiden worden van het beschermingsstatuut ‘het bewind’. De bewindvoerder uit de bewindclausule wordt enkel bevoegd voor het beheren van het geschonken goed; met betrekking tot de overige goederen blijft de begiftigde volledig handelingsbekwaam.
212. Concreet toegepast op de situatie van de schenker die ongezond is van geest kan bijvoorbeeld de volgende situatie aangehaald worden: een alleenstaande vader lijdt aan vroege Alzheimer en krijgt een bewindvoerder toegewezen onder het beschermingsstatuut van het bewind. De man had reeds aan zijn oudste zoon een geldsom geschonken om te investeren in een eigen woning en had hierbij verduidelijkt voor zijn jongste zoon hetzelfde te willen doen. De bewindvoerder kan dan aan de vrederechter machtiging vragen om een plaatsvervangende schenking te doen van een geldsom op basis van het nieuwe artikel 499/7, §4 B.W. aan de jongste zoon. In de schenkingsakte kan een bewindclausule opgenomen worden waarbij de oudste zoon als bewindvoerder over de geldsom wordt aangesteld totdat de jongste oud genoeg is om het geld te investeren in een eigen woning.
4.3.2.5 Schenking met een vervreemdingsverbod 213. De Belgische rechtspraak en rechtsleer aanvaarden de geldigheid van een vervreemdingsverbod op voorwaarde dat het een rechtmatig belang dient en in de tijd beperkt is.491 Zowel het belang van de begiftigde als dat van de schenker of een derde kunnen bedoeld zijn. Wanneer de schenker bijvoorbeeld het vruchtgebruik heeft voorbehouden op het geschonken goed, kan dit een rechtmatig belang zijn.492
4.3.2.6 Schenking met uitsluitingsclausule 214. Wanneer de begiftigde gehuwd is onder een wettelijk stelsel, dan is een geschonken goed een eigen goed van de begiftigde. Is de begiftigde daarentegen gehuwd onder een 490
R. BARBAIX en A. VERBEKE, Kernbegrippen familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 293. R. BARBAIX en A. VERBEKE, Kernbegrippen familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 293; E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Comment garantir le donateur que l’usufruit et/ou la charge qu’il s’est réservé à son profit seront respectés?”, in N. BAUGNIET en J.F. TAYMANS (eds.), Planification successorale, Louvain La Neuve, Bruylant, 2007, 166. 492 M. BAERT en M. GONNISSEN, Minder successierechten betalen, Gilly, Bietlot, 2008, 94. 491
95
stelsel van algehele gemeenschap van goederen, dan valt het goed in de regel onmiddellijk in het gemeenschappelijk vermogen. Voornamelijk bij ontbinding van het huwelijk door echtscheiding is dit voor schenkende ouders onaanvaardbaar. De andere echtgenoot zal immers bij de ontbinding van het huwelijksvermogensstelsel aanspraak kunnen maken op de helft van het geschonken goed.493 Om dit te vermijden kan de schenker in de schenkingsakte een uitsluitingsclausule en/of een verbod tot inbreng in het gemeenschappelijk vermogen inlassen.
4.3.2.7 Schenking met uitsluiting van het ouderlijk vruchtgenot 215. Ouders hebben het ouderlijk beheers- en genotrecht over de goederen van hun minderjarige kinderen. (artikel 384 B.W.) Artikel 387 B.W. bepaalt dat het ouderlijk genotsrecht zich niet uitstrekt over de goederen die aan het kind werden geschonken onder het uitdrukkelijke beding dat de ouders daarvan het genot niet zullen hebben. Het staat derhalve vast dat de schenker het ouderlijk genotsrecht kan uitsluiten.494 In de praktijk kan een dergelijke uitsluiting van het ouderlijk genotsrecht worden gedaan om de rechten van een gescheiden ouder uit te sluiten na het overlijden van de andere ouder.
4.3.2.8 Schenking onder opschortende voorwaarde 216. Er wordt aangenomen dat een schenking onder opschortende voorwaarde in principe rechtsgeldig is.495 De schenker laat het lot van de schenking afhangen van een toekomstige onzekere gebeurtenis. De begiftigde krijgt dan meteen een voorwaardelijk recht op het geschonken goed. Wanneer er onder opschortende voorwaarde wordt geschonken, vindt er echter geen onmiddellijke buitenbezitstelling van het geschonken goed plaats. Dit heeft tot gevolg dat een handgift onder opschortende voorwaarde uitgesloten is.496
493
Cass. 23 november 2001, R.W. 2001-02, 1608, noot; R. BARBAIX, “Last en modaliteit/ Uitsluitingsclausule” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 529; W. PINTENS, “Het verval van huwelijksvoordelen bij echtscheiding en de interpretatie van artikel 299 B.W.” (noot onder Cass. 23 november 2001), TBBR 2003, 243. 494 R. BARBAIX, “Last en modaliteit/ Ouderlijk genotsrecht/ Ouderlijk beheersrecht” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 525; J. VERSTRAETE, “Aanvaarding van schenkingen of bijzondere legaten gedaan aan minderjarigen”, Not.Fisc.M. 2007, 27. 495 I. VERVOORT, “Schenkingen onder opschortende voorwaarde” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 405. 496 E. SPRUYT, “Reeks vermogensplanning. De schenking: het paradepaard van de successieplanning. Deel 1 de juridische invalshoek”, AFT 2008, afl. 8-9, 94.
96
Wanneer de opschortende voorwaarde in vervulling gaat, dan wordt de schenking met terugwerkende kracht definitief.497 Indien zij niet in vervulling gaat, dan vervalt de schenking.
217. Het is niet mogelijk om te schenken onder opschortende voorwaarde van het overlijden van de schenker. Het overlijden van de schenker is namelijk geen onzekere gebeurtenis. Wat daarentegen wel mogelijk is, is de schenking onder de opschortende voorwaarde van het vooroverlijden van de schenker. Dit is namelijk wel een onzekere gebeurtenis.498 Men dient hierbij wel rekening te houden met artikel 4, 3° W.Succ. dat stelt dat dergelijke schenking gelijkgesteld wordt met een legaat. Deze techniek is dus fiscaalrechtelijk niet interessant, maar kan dit wel zijn op civielrechtelijk vlak. Aangezien er geen mogelijkheid bestaat voor een persoon die niet gezond is van geest om een testament op te stellen of zich hierbij te laten vertegenwoordigen, kan hij er niet voor kiezen om bepaalde mensen aan te stellen als legataris. De schenking via vertegenwoordiging is met ingang van de Wet van 17 maart 2013 wel mogelijk, indien aan alle voorwaarden is voldaan. Via de schenking onder opschortende voorwaarde van het vooroverlijden van de schenker, kan een deel van de nalatenschap van de wilsongeschikte alsnog bij een gewenste persoon terechtkomen.
4.3.2.9 Schenking onder ontbindende voorwaarde 218. Bij de schenking onder ontbindende voorwaarde vindt de eigendomsoverdracht meteen plaats. Indien de toekomstige en onzekere gebeurtenis zich voordoet, dan wordt de eigendomsoverdracht met retroactieve kracht tenietgedaan. Men belandt dan in een situatie alsof er nooit een schenking is geweest.499
219. Het typevoorbeeld van de schenking onder ontbindende voorwaarde is het beding van conventionele terugkeer.500 Bij een beding van conventionele terugkeer keren de geschonken goederen bij vooroverlijden van de begiftigde terug naar de schenker. Het beding kan enkel bedongen worden in het voordeel van de schenker en niet in het voordeel van een derde. Bij de uitwerking van het beding wordt de schenking met terugwerkende kracht ontbonden. De schenker kan alle geschonken goederen vrij en onbelast terugnemen alsof zij nooit zijn patrimonium hebben verlaten. Er zijn dan dus geen successierechten verschuldigd.501 497
Cass. 16 maart 1989, Arr.Cass. 1988-89, 823; Cass. 27 april 1992, Arr.Cass. 1991-92, 813. I. DE STEFANI en P. DE PAGE, “La donation et ses impacts successoraux, in P. DE PAGE en A. CULOT (eds.), Les donations. Aspects civils et fiscaux, Limal, Anthemis, 2011, 151. 499 J. DE CONINCK, “De terugwerkende kracht van de vervulde ontbindende voorwaarde”, TPR 2005, 9. 500 E. SPRUYT, “Reeks vermogensplanning. De schenking: het paradepaard van de successieplanning. Deel 1 de juridische invalshoek”, AFT 2008, afl. 8-9, 96. 498
97
220. Schenken onder ontbindende voorwaarde kan een interessante techniek van successieplanning zijn tussen kinderloze echtgenoten, meer in het bijzonder wanneer zij wederzijds in mekaars voordeel tot een schenking van eigen roerende goederen overgaan.502
4.4 De fiscale fictiebepalingen 221. Er bestaan twee fiscale fictiebepalingen waarmee rekening moet gehouden worden op het vlak van successieplanning via schenkingen.
4.4.1 Artikel 7 Wetboek Successierechten 222. Artikel 7 van het Vlaams Wetboek der Successierechten bepaalt dat schenkingen die gedaan zijn binnen de drie jaar vóór het overlijden van de schenker en die niet aan registratierechten onderworpen zijn geweest, geacht worden deel uit te maken van de nalatenschap, zodat hierop successierechten verschuldigd zijn.
Zodra de administratie het bewijs levert van een schenking die binnen de drie jaar voor het overlijden heeft plaatsgevonden, ontstaat er een wettelijk vermoeden dat de geschonken goederen zich nog in het vermogen van de overledene bevinden.503 Het is een vermoeden juris et de jure waartegen geen tegenbewijs mogelijk is.504 De erfgenamen of legatarissen hebben wel de mogelijkheid zich te verhalen op de begiftigde voor de door hen betaalde successierechten (artikel 7, 1° W.Succ.)
223. Opdat artikel 7 van toepassing zou zijn, moet er aan drie voorwaarden voldaan zijn.
Vooreerst moet er sprake zijn van een schenking. De tekst van de wet spreekt echter over ‘goederen waarover de afgestorvene kosteloos beschikte’. Men neemt algemeen aan dat de wetgever hiermee niets anders bedoelde dan een schenking.505 Deze terminologie is van 501
J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, Lex Forum, 2011, 363. E. SPRUYT, “Reeks vermogensplanning. De schenking: het paradepaard van de successieplanning. Deel 1 de juridische invalshoek”, AFT 2008, afl. 8-9, 96. 503 L. VOET, Handboek Estate Planning. Bijzonder deel 5: Artikel 7 W.Succ.: schenking of natuurlijke verbintenis?, Gent, Larcier, 2010, 7. 504 J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten, Antwerpen, Kluwer, 2012, 87. 505 L. VOET, Handboek Estate Planning. Bijzonder deel 5: Artikel 7 W.Succ.: schenking of natuurlijke verbintenis?, Gent, Larcier, 2010, 7. 502
98
belang omdat het begrip schenking impliceert dat de fiscale administratie de animus donandi moet bewijzen opdat artikel 7 W.Succ. van toepassing zou zijn.
De tweede voorwaarde houdt in dat de schenking gedaan moet zijn binnen de drie jaar voor het overlijden van de schenker.
Ten slotte mag de schenking niet onderworpen zijn geweest aan het evenredig registratierecht voor schenkingen. Enkel de in België geheven schenkingsrechten worden bedoeld. Een schenking die voor een buitenlandse notaris is verleden en in het buitenland aan registratierechten is onderworpen, valt derhalve onder het toepassingsgebied van artikel 7 Wetboek Successierechten.
De rechtsleer heeft nog een vierde voorwaarde toegevoegd: de begiftigde moet de schenker overleven. Dit geldt alleen wanneer bewezen is wie de begiftigde is. Wanneer de begiftigde noch door de fiscus, noch door de erfgenamen kan worden aangetoond, worden de goederen zonder meer geacht zich nog in de nalatenschap te bevinden.506
224. Om aan de toepassing van artikel 7 W.Succ. te ontsnappen, is het voldoende dat het schenkingsrecht aan de Staat verworven is op het ogenblik van het overlijden, ook al is het schenkingsrecht op dat moment nog niet betaald. 507
4.4.2 Artikel 4, 3° Wetboek Successierechten 225. Volgens artikel 4, 3° van het Vlaams Wetboek der Successierechten worden alle schenkingen van roerende goederen onder de opschortende voorwaarde van het (voor)overlijden van de schenker, gelijkgesteld met een legaat voor de heffing van successierechten. Dergelijke schenkingen zullen dus niet langer genieten van het 3- of 7%-tarief, maar zullen worden belast met de progressieve successierechten.
Opdat deze fictiebepaling van toepassing zou zijn, dienen aan vijf voorwaarden voldaan te zijn: 508
506
J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten, Antwerpen, Kluwer, 2012, 88. J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten, Antwerpen, Kluwer, 2012, 87 508 T. CARNEWAL, Vermogensbeheer: tips en tricks, Mechelen, Kluwer, 2011, 17-21; S. VANMAELE en T. CARNEWAL, “Schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van vooroverlijden van de 507
99
1. Het moet gaan om schenkingen onder levenden van toekomstige goederen 2. Enkel de schenking van roerende goederen wordt geviseerd 3. De schenking gebeurt onder de opschortende voorwaarde van het (voor)overlijden van de schenker 4. De schenker dient Vlaams gewestinwoner te zijn op het ogenblik van de schenking en het openvallen van de nalatenschap 5. De fictie blijft beperkt tot Belgische akten of onderhandse documenten
4.5 De nieuwe antimisbruikbepaling 226. Sinds 1 juni 2012 bestaat er een nieuwe algemene antimisbruikbepaling inzake schenkings- en successierechten. Artikel 18, §2 van het Wetboek van Registratierechten bepaalt dat:
“Aan de administratie
kan niet worden tegengeworpen, de rechtshandeling noch het geheel van rechtshandelingen dat een zelfde verrichting tot stand brengt, wanneer de administratie door vermoedens of andere in artikel 185 bedoelde bewijsmiddelen en aan de hand van objectieve omstandigheden aantoont dat er sprake is van fiscaal misbruik. Er is sprake van fiscaal misbruik wanneer de belastingplichtige middels de door hem gestelde rechtshandeling of het geheel van rechtshandelingen één van de volgende verrichtingen tot stand brengt: 1° een verrichting waarbij hij zichzelf in strijd met de doelstellingen van een bepaling van dit Wetboek of ter uitvoering daarvan genomen besluiten buiten het toepassingsgebied van die bepaling plaatst; of 2° een verrichting waarbij aanspraak wordt gemaakt op een belastingvoordeel voorzien door een bepaling van dit Wetboek of de ter uitvoering daarvan genomen besluiten en de toekenning van dit voordeel in strijd zou zijn met de doelstellingen van die bepaling en de in wezen het verkrijgen van dit voordeel tot doel heeft. Het komt aan de belastingplichtige toe te bewijzen dat de keuze voor zijn rechtshandeling of het geheel van rechtshandelingen door andere motieven verantwoord is dan het ontwijken van registratierechten. Indien de belastingsplichtige het tegenbewijs niet levert, dan wordt de belastbare grondslag en de belastingberekening zodanig hersteld dat de verrichting aan een belastingheffing overeenkomstig het doel van de wet wordt onderworpen alsof het misbruik nooit heeft plaatsgevonden.” Artikel 106, tweede lid van het Wetboek der Successierechten stelt dat artikel 18, §2 W.Reg. mutatis mutandis van toepassing is. schenker: de artikelen 4, 3° Vl. en Br.W.Succ. en 131bis Wal.W.Reg. gewikt en gewogen”, Not.Fisc.M. 2011, 123; A. VERBEKE en A. NIJS, Vermogensplanning: praktisch en eenvoudig, Antwerpen, Intersentia, 2013, 122.
100
227. Er kan sprake zijn van fiscaal misbruik op twee manieren: Enerzijds kan het door het zodanig juridisch vormgeven zodat de belastingschuldige zich plaatst in een toestand die niet aan de wettelijke voorwaarden voldoet om belastbaar te zijn, maar die zeer dicht in de buurt komt van de belastbaar gestelde situatie. Een tweede situatie die denkbaar is, is deze waarbij door de vormkeuze de belastingschuldige zich binnen het toepassingsgebied van een belastingverminderende bepaling brengt, bijvoorbeeld de vrijstelling.509
228. De bewijslast hiertoe ligt bij de fiscus. Wanneer deze slaagt om het bewijs te leveren, is het aan de belastingschuldige om te bewijzen dat zijn rechtshandelingen door andere motieven verantwoord zijn dan het ontwijken van registratie- en/of successierechten. In de materie van de successieplanning zijn er vaak niet-fiscale motieven aanwezig bij het opzetten van de structuur, bijvoorbeeld burgerrechtelijke, patrimoniale, persoonlijke of affectieve motieven.510
Slaagt de betrokkene niet om een niet-fiscaal motief aan te duiden, dan sanctioneert de wet het bewezen fiscaal misbruik met de niet-tegenwerpelijkheid aan de fiscale administratie van de rechtshandeling in kwestie.511 De administratie mag bovendien de belastbare basis herstellen alsof het misbruik niet heeft plaatsgevonden.512
229. Bij de vraag naar fiscaal misbruik, moet voor elke techniek van successieplanning apart drie stappen worden geanalyseerd:513 -
Wat is de doelstelling van de wetgever inzake de ‘misbruikte’ bepaling?
-
Welke niet-fiscale motieven zijn er voorhanden?
-
Wat is dan in concreto de herziening die zou mogen worden doorgevoerd?
509
W. VERMEULEN en T. MELIS, “De nieuwe anti-misbruikbepaling inzake schenkings- en successierechten: een storm in een glas water?”, in F. WERDEFROY, Jaarboek registratierechten editie 2010-2011, Antwerpen, Kluwer, 2013,13. 510 W. VERMEULEN en T. MELIS, “De nieuwe anti-misbruikbepaling inzake schenkings- en successierechten: een storm in een glas water?”, in F. WERDEFROY, Jaarboek registratierechten editie 2010-2011, Antwerpen, Kluwer, 2013, 16. 511 L. DILLEN, “Symmetrische of asymmetrische toepassing van de fiscale algemene antimisbruikbepalingen”, AFT 2013, 17. 512 R. BOONE, “De nieuwe antimisbruikbepaling brengt geen rechtszekerheid”, De Juristenkrant 2012, 8. 513 W. VERMEULEN en T. MELIS, “De nieuwe anti-misbruikbepaling inzake schenkings- en successierechten: een storm in een glas water?”, in F. WERDEFROY, Jaarboek registratierechten editie 2010-2011, Antwerpen, Kluwer, 2013, 16.
101
230. De fiscus heeft uitdrukkelijk bepaald dat handgiften, bankgiften, schenkingen van roerende goederen voor een buitenlandse notaris, schenkingen onder last, schenkingen met voorbehoud van vruchtgebruik, schenkingen onder ontbindende voorwaarden… niet kunnen als fiscaal misbruik aanzien worden.514 (circulaire 19 juli 2012) In de circulaire van 10 april 2013 wordt enkel voorbehoud gemaakt voor de hypothese dat een dergelijke schenking deel zou uitmaken van een gecombineerde constructie.
231. Wanneer aan de vrederechter een machtiging tot schenking wordt gevraagd, zal deze rekening moeten houden met de antimisbruikbepaling.
514
Circulaire nr. 8/2012 dd. 19.07.2012 Antimisbruikbepaling - Toepassing gevallen fiscaal misbruik Registratieen successierecht
102
5 Besluit 232. “Om een schenking onder de levenden te kunnen doen of een testament te kunnen maken, moet men gezond van geest zijn.” Die ene zin uit artikel 901 van het Burgerlijk Wetboek is de basis voor deze masterproef. Het is onmogelijk om een eenvormige definitie te geven van het begrip ‘gezondheid van geest’. Het begrip heeft dan ook aanleiding gegeven tot talloze rechtspraak. Er moet steeds in de concrete omstandigheden beoordeeld worden of de schenker op het ogenblik van de schenking gezond van geest was. Uit de rechtspraak bleek ook dat het voor belanghebbenden moeilijk was om het bewijs van ongezondheid van geest voor te leggen. Het bewijs kan weliswaar met alle middelen van recht geleverd worden, maar de rechtspraak is streng en eist ‘een uitvoerig, nauwkeurig en uitsluitend bewijs van elke twijfel eventuele twijfel aan de ongezondheid van geest’. De uitspraak van het Hof van Cassatie omtrent het gebruik van medische attesten kan hier misschien verandering in brengen. Het gebruik van regelmatig afgeleverde medische attesten zal veel gemakkelijker aanvaard worden, waardoor ook het bewijs eenvoudiger te leveren wordt. Ten slotte kan een schenkingsakte die bij een notaris werd verleden, een bijkomende aanduiding zijn voor de rechter dat de schenker gezond van geest was op het ogenblik van de schenking. De notaris moet zijn ambt weigeren indien hij twijfels heeft omtrent de gezondheid van geest van de beschikker.
Het artikel 901 B.W. zal waarschijnlijk blijven leiden tot veelvuldige rechtspraak; erfenisbejaging is immers van alle tijden…
233. Indien de ongezondheid van geest van de schenker vaststaat, betekent dit, m.i. gelukkig, nog niet dat er geen mogelijkheden bestaan om een goede successieplanning uit te werken. Onder de huidige wetgeving is de regel: “giften kunnen alleen worden gedaan door iemand die gezond is van geest; is dit niet het geval dan kan niemand ze doen in zijn plaats”.515 Dit kan leiden tot vele onbillijke situaties. Aan vele families wordt bijvoorbeeld de mogelijkheid ontnomen om een fiscaal gunstige overgang van het vermogen uit te werken, zelfs indien de beschermde persoon dit hoogstwaarschijnlijk zelf had gewild.
515
M. PUELINCKX-COENE, “Vrijgevigheid, een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1979-80, 518.
103
De Wet van 17 maart 2013, die in werking treedt op 1 september 2014, is dan ook bijzonder belangrijk. Voor het eerst wordt uitdrukkelijk in de wet voorzien dat men een schenking via een bewindvoerder kan doen. Om van deze mogelijkheid gebruik te kunnen maken, dient de wilsongeschikte persoon eerst via de vrederechter onder het bewind geplaatst te worden. Vervolgens kan de toegewezen bewindvoerder een nieuwe procedure instellen om de machtiging tot een plaatsvervangende schenking te vragen. Het is hierbij wel onontbeerlijk dat de animus donandi van de wilsongeschikte persoon reeds voorafgaandelijk vaststond.
Een andere bijzonder belangrijke vernieuwing uit de Wet van 17 maart 2013 is dat elkeen nu voor zichzelf een regeling kan treffen over wat er met zijn vermogen moet gebeuren wanneer hij het zelf niet meer kan beheren. De lastgevingsovereenkomst, waarin men een wens tot schenken kan uitdrukken, blijft voortbestaan wanneer de lastgever onbekwaam wordt.
Ten slotte kan de echtgenoot van persoon die niet in staat is zijn wil te uiten, een beroep doen op de artikelen 220, §2 B.W. en 1420 B.W. om een eigen goed, respectievelijk gemeenschappelijk goed van de wilsongeschikte echtgenoot te schenken.
234. Het staat dus vast dat ongezondheid van geest niet automatisch leidt tot een rechtsonbekwaamheid om te schenken. Dit leidt tot talloze mogelijkheden op het vlak van successieplanning. Men zegt wel eens dat ‘schenken bij leven neerkomt op zich uitkleden vóór het slapengaan’.516 Via allerhande modaliteiten kan men, op maat en naar wens van de betrokkene, een goede planning uitwerken om het leed wat te verzachten. Sommige van die modaliteiten, zoals de schenking met voorbehoud van vruchtgebruik, kunnen ook een belang spelen bij de machtigingsprocedure tot een plaatsvervangende schenking. 235. Uit dit alles blijkt dat anticiperen op een latere wilsongeschiktheid heel belangrijk kan zijn. De betrokkene kan dan zelf zijn wensen uitdrukken en latere discussies kunnen vermeden worden. Indien de ongezondheid van geest plots optreedt, bijvoorbeeld als gevolg van een ongeluk, bestaan er voor die persoon slechts weinig mogelijkheden. Dit is ook correct aangezien
de vereiste animus donandi niet meer met zekerheid kan worden
vastgesteld, tenzij de wens tot schenken voorafgaandelijk reeds was geuit. Ook hier is anticiperen dus belangrijk.
Om met een citaat van D. Eisenhower af te sluiten: “Plans are nothing; planning is everything”. 516
E. SPRUYT, “Reeks vermogensplanning. De schenking: het paradepaard van de successieplanning. Deel 1 de juridische invalshoek”, AFT 2008, 19.
104
6 Bibliografie Wetgeving België Grondwet Burgerlijk Wetboek Strafwetboek Gerechtelijk Wetboek Vlaams Wetboek der Successierechten Vlaams Wetboek Registratierechten Wet 16 maart 1803 van 25 ventôse jaar XI op het notarisambt, B.S. 16 maart 1803. Wet 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, B.S. 26 september 2002. Wet 3 mei 2003 tot wijziging van de wetgeving betreffende de bescherming van de goederen van personen die wegens hun lichaams- of geestestoestand geheel of gedeeltelijk onbekwaam zijn die te beheren, B.S. 31 december 2003. Wet 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus die strookt met de menselijke waardigheid, B.S. 14 juni 2013. Wet 30 juli 2013 betreffende de invoering van een familie- en jeugdrechtbank, B.S. 27 september 2013. Wetsontwerp tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus die strookt met de menselijke waardigheid, Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-K1009/001, 65. Amendementen wetsvoorstel tot invoering van een globaal beschermingsstatuut voor meerderjarige wilsonbekwame personen, Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53, K1009/002, 32-34. Amendementen Wetsvoorstel tot invoering van een globaal beschermingsstatuut voor meerderjarige wilsonbekwame personen, Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-K1009/005, 115. Verslag namens de commissie over wetsvoorstel tot invoering van een globaal beschermingsstatuut voor meerderjarige wilsonbekwame personen , Parl.St. Kamer201112, nr.53-K1009/010, 35. Europese Code van notariële deontologie, www.notaris.be/.../1291650426_europese-codenotariele-deontologie-nl.pdf Code van geneeskundige plichtenleer, http://ordomedic.be/nl/code/inhoud/ Circulaire nr. 8/2012 dd. 19.07.2012 Antimisbruikbepaling - Toepassing gevallen fiscaal misbruik Registratie- en successierecht, http://ccff02.minfin.fgov.be
105
Frankrijk Code Civil
Nederland Nieuw Burgerlijk Wetboek
Rechtspraak Cass. 6 februari 1863, Pas. 1863, I, 424. Cass. 31 januari 1867, Pas. 1867, I, 159. Cass. 14 maart 1889, Pas. 1889, I, 147. Cass. 18 maart 1909, Pas. 1909, I, 184. Cass. 5 januari 1950, Arr.Cass. 1950, 267. Brussel 23 januari 1951, J.T. 1951, 116. Rb. Brussel 28 maart 1951, J.T. 1951, 583 Gent 14 juli 1951, R.W. 1951-52, 1345. Rb. Brussel 30 april 1952, Rev.prat.not.b 1955, 111, noot J.B. Rb. Brussel 17 juni 1952, J.T. 1953, 277. Cass. 26 februari 1953, Pas. 1953, I, 494. Gent 11 mei 1953, T.Not. 1953, 181, noot. Luik 1 februari 1955, J.T. 1955, 422. Cass. 15 februari 1957, Arr.Cass. 1957, 470. Gent 12 april 1957, T.Not. 1957, 222, noot. Brussel 3 december 1957, Pas. 1959, II, 19. Cass. 23 juni 1958, Arr.Cass. 1958, 854. Cass. 25 juni 1959, Rev.prat.not.b. 1960, 140, noot F.L. Cass. 25 november 1960, Arr.Cass. 1961, 285. Gent 15 maart 1962, T.Not. 1963, 179, noot. Brussel 6 maart 1963, Pas. 1963, II, 293. Brussel 21 juni 1963, Rev.prat.not.b. 1964, 289, noot F.L. Rb. Dendermonde 19 september 1963, R.W. 1963-64, 1717. Gent 17 juni 1964, T.Not. 1965, 17, noot. Brussel 23 oktober 1964, Pas. 1965, II, 212. Rb. Bergen 23 november 1964, J.T. 1965, 155. 106
Brussel 6 oktober 1965, Rev.not.b.. 1968, 104. Brussel 8 februari 1967, Pas. 1967, II, 210. Vred. Ronse 17 mei 1967, T.Vred. 1968, 55. Rb. Brussel 17 april 1969, Rev.not.b 1974, 211, noot F.L. Brussel 12 november 1970, J.T. 1971, 45. Brussel 13 november 1970, Rev.not.b. 1974, 108. Cass. 24 februari 1972, T.Not. 1972, 156, noot. Brussel 27 februari 1974, R.W. 1974-75, 1004. Brussel 2 april 1974, R.W. 1974-75, 174. Bergen 9 december 1975, Rev.not.b. 1977, 123, noot F.L. Bergen 14 september 1976, Pas. 1977, II, 121. Rb. Hasselt 22 maart 1977, Limb.Rechtsl. 1978, 9. Rb. Hasselt 6 september 1977, Rev.trim.dr.fam. 1978, 285, noot H. CASMAN. Rb. Brussel 28 december 1977, R.W. 1978-79, 229. Cass. 30 oktober 1978, Arr.Cass. 1978-79, 235. Bergen 12 november 1980, Rev.not.b. 1981, 157. Vred. Tielt 21 november 1980, T.Not. 1981, 342. Rb. Brugge 30 maart 1981, T.Not. 1982, 215. Cass. 14 mei 1981, Arr.Cass. 1980-81, 1066. Rb. Brussel 14 mei 1981, Rev.not.b. 1981, 387, noot D.S. Rb. Namen 14 oktober 1981, R.R.D. 1982, 32. Brussel 6 januari 1982, Rev.not.b. 1982, 422, noot P. DE PAGE. Bergen 28 juni 1983, Rev.not.b. 1985, 286. Rb. Antwerpen 8 maart 1984, Rev.not.b. 1984, 491, noot D.S. Antwerpen 8 mei 1984, T.Not. 1985, 74. Antwerpen 3 oktober 1984, Rev.not.b. 1985, 155, noot R.D.V. Bergen 25 juni 1985, Rev.not.b. 1986, 344, noot J. SACE Rb. Brussel 3 januari 1986, Rec.gén.enr.not. 1989, 395. Antwerpen 21 april 1986, Rec.gén.enr.not. 1988, 407. Rb. Luik 30 juni 1986, J.L. 1986, 509. Gent 13 oktober 1986, T.G.R. 1986, 58. Brussel 20 februari 1987, J.T. 1987, 525. Rb. Luik 19 oktober 1987, TBBR 1989, 80. 107
Rb. Brugge 19 januari 1988, R.W. 1988-89, 757. Brussel 13 mei 1988, Pas. 1988, II, 217, noot J. SACE. Cass. 16 maart 1989, Arr.Cass. 1988-89, 823. Luik 3 oktober 1989, Rev.not.b. 1991, 347. Rb. Antwerpen 8 maart 1990, R.W. 1991-92, 545. Rb. Luik 23 april 1990, JLMB 1990, 1207. Luik 2 oktober 1990, A.R. nr. 22754/89, onuitgeg., geciteerd door F. DEBUCQUOY, “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE, L. WEYTS, Notariële clausules. Liber amicorum professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 71. Rb. Luik 19 februari 1991, JLMB 1992, 620. Rb. Dinant 10 april 1991, JLMB 1993, 392. Rb. Brussel 14 mei 1991, TBBR 1992, 436. Cass. 27 april 1992, Arr.Cass. 1991-92, 813. Lier 30 juni 1992, Not.Fisc.M. 1993, 17, noot W. PINTENS. Bergen 15 september 1992, Rev.not.b. 1995, 25. Rb. Nijvel 4 maart 1993, Rev.not.b. 1994, 32. Bergen 11 mei 1993, Rev.not.b. 1994, 127. Rb. Nijvel 18 november 1993, Rev.not.b. 2002, 42; Rb. Luik 20 november 1993, Rev.trim.dr.fam. 1995, 703. Rb. Brussel 18 januari 1994, A.J.T. 1994-95, 138, noot P. HOFSTROSSLER. Gent 15 maart 1994, Rev.not.b. 1995, 253, noot R.D.V. Rb. Luik 2 mei 1994, J.T. 1995, 85. Gent 14 juni 1994, R.W. 1995-96, 542. Rb. Brugge 18 november 1994, T.Not. 1996, 467. Gent 7 september 1995, T.Not. 1996, 591. Bergen 15 september 1995, R.R.D. 1996, 249, noot A.J. ETIENNE en J.L. LEDOUX. Vred. Roeselare 27 februari 1996, R.W. 1997-98, 964. Rb. Gent 2 mei 1996, T.G.R. 1996, noot A. WYLLEMAN. Bergen 17 december 1996, Rev.not.b. 1997, 184. Rb. Brussel 31 januari 1997, Rec.gén.enr.not. 1998, 227. Gent 21 februari 1997, T.Not. 1998, 196. Gent 10 maart 1997, T.Not. 1998, 98. Bergen 28 oktober 1997, Rev.not.b. 2001, 395. Antwerpen 9 maart 1998, A.J.T. 1998-99, 233. 108
Rb. Antwerpen 2 juni 1998, TBBR 2000, 106. Brussel 4 juni 1998, J.T. 1998, 810. Brussel 10 september 1998, A.J.T. 1998-99, 970, noot. Antwerpen 14 september 1998, A.J.T. 1998-99, 1041. Bergen 28 oktober 1998, Rev.trim.dr.fam. 1999, 159. Gent 12 maart 1999, A.J.T. 1999-2000, 659, noot J. VAN BROECK. Rb. Brussel 12 oktober 1999, J.T. 2000, 71. Rb. Brussel 21 oktober 1999, J.T. 2001, 35. Luik 9 mei 2000, JLMB 2000, 1206, noot J. SACE. Rb. Namen 25 mei 2000, Rev.not.b. 2000, 506. Antwerpen 4 december 2000, A.J.T. 2001-02, 418, noot S. BROUWERS. Cass. 19 januari 2001, R.W. 2001-02, 952. Bergen 9 april 2001, J.T. 2002, 409. Rb. Doornik 30 mei 2001, Rec.gén.enr.not. 2003, 17. Rb. Brussel 1 juni 2001, JLMB 2001, 1358, noot J. SACE. Cass. 23 november 2001, R.W. 2001-02, 1608, noot. Rb. Doornik 20 november 2001, JLMB 2002, 1207. Brussel 19 december 2001, R.W. 2002-2003, 547, noot. Luik 20 februari 2002, JLMB 2002, 1016. Gent 28 februari 2002, TBBR 2004, 54. Cass. 7 maart 2002, A.J.T. 2001-2002, 921, noot. Luik 19 maart 2002, JLMB 2003, 410. Brussel 7 mei 2002, J.T. 2003, 32. Cass. Fr. 22 mei 2002, D. 2002, 2029 geciteerd in H. NYS, “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENTS, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008, 5. Bergen 12 november 2002, Rev.trim.dr.fam. 2005, 1227. Luik 28 mei 2003, Rev.trim.dr.fam. 2005, 896. Luik 6 juni 2003, JLMB 2004, 1207. Antwerpen 10 november 2003, RABG 2005, 726. Antwerpen 18 november 2003, R.W. 2006-07, 965. Gent 18 maart 2004, RABG 2005, 753, noot F. DE BOCK. Luik 19 mei 2004, JLMB 2004, 1197. Gent 27 mei 2004, NJW 2005, 208, noot B. WYLLEMAN. Vred. Westerlo 27 augustus 2004, R.W. 2005-06, 36, noot F. SWENNEN. 109
Vred. Brugge 6 september 2004, T.Vred. 2005, 502, noot. Bergen 10 september 2004, Rev.not.b. 2005, 236. Rb. Antwerpen 20 oktober 2004, Rec.gen.enr.not. 2005, 317. Luik 20 januari 2005, JLMB 2006, 1321. Bergen 15 februari 2005, JLMB 2005, 1788. Bergen 18 oktober 2005, Rec.gén.enr.not. 2007, 186. Bergen 22 november 2005, JLMB 2007, 732, noot J. SACE. Bergen 19 december 2005, JLMB 2007, 739. Rb. Luik 21 december 2005, Rev.not.b. 2006, 82. Antwerpen 1 februari 2006, R.W. 2007-08, 1816, noot L. WERMOES. Bergen 13 april 2006, JLMB 2007, 518, noot J. SACE. Bergen 20 juni 2006, Rev.not.b. 2008, 107, noot J.SACE. Vred. Tielt 10 juli 2006, T.Not. 2007, 559. Brussel 8 januari 2007, RGAR 2007, 142. Luik 9 januari 2007, JLMB 2007, 742. Cass. 1 maart 2007, Not.Fisc.M. 2008, 131, noot M.A. MASSCHELEIN. Gent 15 maart 2007, NJW 2008, 131, noot B.W. Antwerpen 6 november 2007, T.Not. 2009, 72. Vred. Geel 15 januari 2008, T.Vred. 2010, 149. Gent 14 februari 2008, TBBR 2009, 461, noot M.A. MASSCHELEIN. Rb. Mechelen 5 maart 2008, T.Not. 2009, 80. Vred. Marche-En-Famenne 27 mei 2008, Rev.not.b. 2009, 357. Luik 10 juni 2008, Rev.not.b. 2009, 369. Vred. Nijvel 9 oktober 2008, T.Vred. 2010, 150, noot B. DELAHAYE. Rb. Mechelen 12 november 2008, nr. 08/144/A, onuitg., www.juridat.be. Luik 26 november 2008, JLMB 2009, 586. Bergen 16 januari 2009, JLMB 2011, 1282, noot S. DESIR. Rb. Brussel 27 maart 2009, JLMB 2009, 1190. Brussel 19 mei 2009, nr. 2007/AR/3068, onuitg., www.juridat.be. Antwerpen 26 oktober 2009, Not.Fisc.M. 2012, 18, noot T. WUYTS. Rb. Hasselt 18 november 2009, Limb. Rechtsl. 2011, 374, noot. Rb. Brussel 24 december 2009, Rev.not.b. 2010, 530.
110
Brussel 15 juni 2010, T.Not. 2012, 180. Vred. Zomergem 18 juni 2010, R.W. 2011-12, 1223. Luik 23 juni 2010, Rev.not.b. 2011, 336 Bergen 29 juni 2010, JLMB 2011, 1311. Rb. Brussel 17 september 2010, Rev.not.b. 2011, 454. Rb. Brussel 1 oktober 2010, Rev.not.b. 2011, 348. Brussel 28 oktober 2010, Rev.not.b. 2011, 342. Rb. Neufchâteau 13 mei 2011, Rev.not.b. 2012, 196. Rb. Brussel 17 juni 2011, Rev.not.b. 2012, 201. Antwerpen 17 oktober 2011, NJW 2012, 298, noot K. VANDENBERGHE. Gent 13 december 2012, NJW 2013, 510, noot K. VANDENBERGHE. Brussel 26 juli 2013, T.Not. 2013, 607. Brussel 3 september 2013, T.Not. 2013, 619.
Rechtsleer
Handboeken ALLAERTS, V., “Het bewijs van een gemodaliseerde bankgift”, in R. BARBAIX en A. VERBEKE (eds.), Estate planning. Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 222 p. BAEL, J., “Bedenkingen en suggesties bij de planning van de nalatenschappen van de ouders van een gehandicapt kind”, in K.F.B.N. (ed.), De erfrechtelijke reserve in vraag gesteld, II, Brussel, Bruylant, 1997, 444 p. BAEL, J., “De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind” in W. PINTENS, J. DU MONGH en DECLERCK, C. (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 398 p. BAEL, J., “De rol van de vrederechter bij de familiale vermogensplanning betreffende personen onder voorlopig bewind”, in C. ENGELS en P. LECOCQ (eds.), Rechtskroniek voor vrede- en politierechters 2009, Brugge, die Keure, 2009, 490 p. BAEL, J., “Erfrecht, schenkingen, testamenten en een aantal andere materies uit het familiaal vermogensrecht” in J. BAEL (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat, Brugge, die Keure, 2013, 198 p. BAEL, J., “Erfenissen, schenkingen en testament”, in Faculteit der Rechtsgeleerdheid. Instituut notarieel recht (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat. Familierecht, deel 5, Brugge, die Keure, 2004, 235 p. 111
BAERT, M., en GONNISSEN, M., Minder successierechten betalen, Gilly, Bietlot, 2008, 127 p. BARBAIX, R., Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 1130 p. BARBAIX, R., Hoe anders is de overeenkomst schenking, en waarom? Rechtsvergelijkende studie van het contractueel statuut van de schenking, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Antwerpen, 2007, 913 p. BARBAIX, R., “Last en modaliteit/Lijfrente” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 636 p. BARBAIX, R., “Last en modaliteit/ Ouderlijk genotsrecht/ Ouderlijk beheersrecht” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 636 p. BARBAIX, R., “Last en modaliteit/ Uitsluitingsclausule” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 636 p. BARBAIX, R., “Last en modaliteit/Verzorging/Huisvesting en onderhoud” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 636 p. BLANPAIN, R., “Het medisch beroepsgeheim”, in B. OVERSTEYNS (ed.), Aids, alcohol, drugs, roken, Brugge, die Keure, 1989, 214 p. BUYSSENS, F., “Artikel 1420 B.W.”, in X. (ed.), Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, losbl., 3. BUYSSENS, F., “Vormvereisten/ Notarieel testament”, in A. VEREKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning. Vermogensplanning met effect na overlijden. Erfrecht en testament, Gent, Larcier, 2005, 371 p. CARNEWAL, T., Vermogensbeheer: tips en tricks, Mechelen, Kluwer, 2011, 183 p. CASIER, H., “Quid pro quo… Over de vergeldende schenking”, in J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Jaarboek successierechten 2008-2009, Mechelen, Kluwer, 2008, 1019 p. CASMAN, H., “Artikel 1415-1425 B.W.”, in H. CASMAN Huwelijksvermogensrecht, Antwerpen, Kluwer,1977-2013, losbl., 41. CASMAN, H., “Art. 220 BW” in H. CASMAN en M. Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 1977- 2013, losbl., 4.
en
M.
VANLOOK,
VANLOOK
(eds.),
CASMAN, H., Notarieel familierecht, Gent, Mys en Breesch, 1991, 654 p. CASMAN, H., “Verkoop tegen sterk verminderde prijs: vermomde schenking?” in R. BARBAIX en A. VERBEKE (eds.), Estate planning. Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 222 p.
112
DEBUCQUOY, F., “Het notarieel testament en (het bewijs van) de (on)gezondheid van geest van de testator”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS, Notariële clausules. Liber amicorum professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 804 p. DECKERS, C., “Bijzonder deel: De schenkingen als techniek van fiscale successieplanning in extremis” in J. DE HERDT en N. GEELHAND, Fiscale successieplanning “in extremis” in Vlaanderen. Naar een nieuw concept inzake fiscale successieplanning, Gent, Larcier, 2008, 467 p. DECLERCK, C. en DEKNUDT, G., “Erfrecht”, in W. PINTENS en I. DECLERCK (eds.) Patrimonium 2010, Antwerpen, Intersentia, 2010, 328 p. DELBOO, M., DEKNUDT, G. en NELIS, S., Vermogensplanning en burgerlijke maatschap: uw 65 antwoorden, Antwerpen, Intersentia, 2010, 191 p. DELNOY, P., “Le consentement et la capacité dans la confection d’un testament par un majeur pourvu d’un administrateur provisoire” in C. ENGELS en P. LECOCQ (eds.), Rechtskroniek voor de vrede- en politierechters 2009, Brugge, die Keure, 2009, 490 p. DELNOY, P., “Les donations entre époux”, in J.L. JEGHERS (ed.), Les contrats entre époux, Brussel, Bruylant, 1995, 432 p. DELNOY, P., Les libéralités et les successions. Précis de droit civil, Brussel, Larcier, 2009, 376 p. DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil Belge. (VIII) Les libéralités et les donations, Brussel, Bruylant, 1962, 897 p. DE STEFANI, I., en DE PAGE, P., “La donation et ses impacts successoraux, in P. DE PAGE en A. CULOT (eds.), Les donations. Aspects civils et fiscaux, Limal, Anthemis, 2011, 263 p. DE VOGELAERE, T., Testamenten anno 2013. Balanceren op de grens van wilsautonomie, Gent, Larcier, 2013, 104 p. DE WILDE D’ESTMAEL, E., “Comment garantir le donateur que l’usufruit et/ou la charge qu’il s’est réservé à son profit seront respectés?”, in N. BAUGNIET en J.F. TAYMANS (eds.), Planification successorale, Louvain La Neuve, Bruylant, 2007, 553 p. DE WILDE D’ESTAMAEL, E. en DELAHAYE, B., “Schenkingen” in H. CASMAN en M. VANLOOK (eds.), Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 1977- 2013, losbl., 20. DE WILDE D’ESTMAEL, E., Les donations, Brussel, Servais, 1996, 208 p. DE WULF, C., Het opstellen van notariële akten, Mechelen, Kluwer, 2002, 956 p. DILLEMANS, R., Beginselen van het Belgisch privaatrecht, VII, Testamenten, Antwerpen, Standaard, 1971, 409 p. DU MONGH, J. en DEKNUDT, G., “Kroniek familiaal vermogensrecht, Erfrecht”, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2006, Antwerpen, Intersentia, 2006, 500 p. GALLUS, N., “L’avenir de la protection des personnes vulnérables” in GALLUS, N. (ed.), Actualités en droit patrimonial de la famille, Brussel, Bruylant, 2012, 168 p.
113
GOOVAERTS, E. en WEYTS, L., “Vormvereisten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 636 p. LELEU, Y.-H., Actualités de droit familial le point en 2003, Luik, ULg. Formation permanente CUP, 2003, 311 p. LELEU, Y.-H., Droit des personnes et des familles, Brussel, Larcier, 2005, 711 p. LELEU,Y.-H., “La protection conventionelle des personnes vulnérables” in Y.-H. LELEU (ed.), Administration provisoire. Questions pratiques, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2010, 277 p. MARCHAL, P., “Les incapables majeurs” in X. (ed.) Répertoire notarial, Part I Des personnes, VIII, Brussel, Larcier, 1998, 410 p. MASSCHELEIN, M.A., Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 309 p. MOSSELMANS, S., “Commentaar bij artikel 907 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENDTS (eds.) Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1988-2008, losbl., 8. MOSSELMANS, S., Het machtigingsvereiste in de zin van art. 410 B.W., Gent, Larcier, 2003, 111 p. NIJS, P., VAN RYCKEGHEM, P. en VOSSEN, L., Erven en schenken: maximaal optimaliseren, Leuven, Indicator, 2011, 194 p. NOLF, J., Kwetsbaren in het nieuwe recht. Bescherming met of zonder rechter, het nieuwe menu à la carte vanaf 1 september 2014, Kortrijk-Heule, UGA, 2014, 94 p. NYS, H., “Artikel 901 B.W.”, in M. COENE, W. PINTENS, en A. VASTERSAVENTS (eds.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1988-2008, losbl., 2. NYS, H., “Artikel 909 B.W. en het gezondheidsrecht. Of hoe ontwikkelingen in de gezondheidszorg rechtsnormen kunnen beïnvloeden”, in H. VANDENBERGHE en A. DE BOUNGNE (eds.), Actuele problemen uit het notariële recht. Opstellen aangeboden aan Prof. A. De Boungne, Antwerpen, Kluwer, 1985, 250 p. NYS, H., “Geneeskunde. Recht en medisch handelen” in APR, Brussel, Story-Scientia, 1991, 577 p. PINTENS, W., “De hervorming van het voorlopig bewind over de goederen van een meerderjarige door de wet van 3 mei 2003”, in S. MAERTENS en G. BENOIT (eds.), Actualia ouderlijk gezag, voogdij en voorlopig bewind, Brugge, die Keure, 2004, 176 p. PINTENS, W., DECLERCK, C., DU MONGH, J. en VANWINCKELEN, K., Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 1345 p. PINTENS, W. en LABEEUW, N., “Commentaar bij art. 931 BW” in X., Erfenissen, schenkingen en testamenten – Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1988-2008, losbl. 10. PINTENS, W., VAN DER MEERSCH, B., en VANWINCKELEN, K., Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 997 p. 114
PRAET, S., “Verkoop tegen sterk verminderde prijs: onrechtstreekse schenking”, in R. BARBAIX en A. VERBEKE (eds.), Estate planning. Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 222 p. RAUCENT, L. en LELEU, Y.-H., Les régimes matrimoniaux, 1, Les droits et devoirs des époux, Brussel, Larcier, 1997, 273 p. RIJCKMANS, X. en MEERT-VAN DE PUT, R., Les droits et les obligations des médecins, ainsi que les dentistes, les accoucheuses et infirmières, Brussel, Larcier, 1971, 290 p. RUYSSEVELDT, J., Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, Lex Forum, 2011, 900 p. SACE, J., Les liberalités. Dispositions générales, Brussel, Larcier, 1993, losbl.,134. SAMOY, I. en ALLAERTS, V., “Dit is geen vermomde schenking!”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële clausules. Liber Amicorum Professor Johan Verstraete, Antwerpen, Intersentia, 2007, 804 p. SLUYTS, C., “Enkele tips voor de organisatie van de nalatenschap”, in in X. (ed.) Onroerend goed in de praktijk, Mechelen, Kluwer, losbl., 524. SPRUYT, E., RUYSSEVELDT, J. en P. DONS, Praktijkgids Successierecht & -Planning, Kapelle op den Bos, Toth, 2003, 1032 p. SWENNEN, F., “De hervorming van het voorlopig bewind”, in SENAEVE, P., SWENNEN, F. en C. CASTELEIN (eds.), De hervormingen in het personen- en familierecht 2002-2003, Antwerpen, Intersentia, 2003, 409 p. SWENNEN, F., Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 879 p. SWENNEN, F.,“Grondvoorwaarden/Bekwaamheid/Schenker” in A. VERBEKE, F. BYSSENS en H. DERYCKE (eds.) Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 496 p. VANDERBEEK, N., “Fiscale aspecten betreffende schenkingen”, in X. (ed.) Onroerend goed in de praktijk, Mechelen, Kluwer, losbl., 274. VAN HEUVERSWYN, C., “Bankgift/De onrechtstreekse schenking”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 496 p. VAN HEUVERSWYN, C., “De handgift: geldigheidsvoorwaarden”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 496 p. VAN QUICKENBORNE, M., “Contractuele erfstelling” in APR, Gent, Story-Scientia, 1991, 359 p. VERBEKE, A. en BARBAIX, R., Kernbegrippen erfrecht en giften, Brugge, die Keure, 2012, 201 p. VERBEKE, A., Knelpunten familiaal vermogensrecht 2003, Brussel, Larcier, 2003, 109 p.
115
VERBEKE, A. en NIJS, A., Vermogensplanning: praktisch en eenvoudig, Antwerpen, Intersentia, 2013, 175 p. VERMEULEN, W. en MELIS, T., “De nieuwe anti-misbruikbepaling inzake schenkings- en successierechten: een storm in een glas water?”, in F. WERDEFROY (ed.), Jaarboek registratierechten editie 2012-2013, Mechelen, Kluwer, 2013, 3124 p. VERSCHELDEN, G., Handboek Belgisch familierecht, Brugge, die Keure, 2010, 994 p. VERSTRAETE, J., “Schenking van een gemeenschapsgoed aan kinderen”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERIJCKE (eds.), Handboek estate planning. Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 496 p. VERVOORT, I., “Schenkingen onder opschortende voorwaarde” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning, Vermogensplanning met effect bij leven: schenking, Gent, Larcier, 2005, 636 p. VOET, L., Handboek Estate Planning. Bijzonder deel 5: Artikel 7 W.Succ.: schenking of natuurlijke verbintenis?, Gent, Larcier, 2010, 79 p. WILLEMS, K., De natuurlijke verbintenis, Brugge, die Keure, 2011, 553 p. WUYTS, T., Vermogensbeheer door ouder(s), voogd en voorlopige bewindvoerder, Antwerpen, Intersentia, 2005, 314 p. WYLLEMAN, A., Contracteren en procederen met wilsonbekwamen en wilsgestoorden, Mechelen, Kluwer, 2005, 586 p. WYLLEMAN, A., “Het bewind: enig nieuw beschermingsstatuut voor meerderjarige onbekwamen” in A. WYLLEMAN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 23, Brugge, Die Keure, 2013, 142 p. WYLLEMAN, A., “Familiaal vermogensrecht”, in X. (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat. Deel 5. Familierecht, Brugge, die Keure, 2004, 235 p. WYLLEMAN, A., Onvolwaardige wilsvorming en onbekwaamheid in het materiaal en het formeel privaatrecht, onuitg. proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 1998, 497 p.
Artikels ALLEMEERSCH, B., “Het medisch dossier. Nog steeds geen volwaardig recht op bewijs voor de nabestaanden”, R.W. 2003-2004, 278- 279. ALLEMEERSCH, B., “Medische attesten gebruiken als bewijs in rechte. Hoe relatief is het beroepsgeheim?”, (noot onder Cass. 19 januari 2001 en Cass. 7 maart 2002), TBBR 2003, 58-64. BAEL, J., “Het nieuwe regime van het bewind: het testament, de schenking, het huwelijkscontract en de wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 76 p.
116
BAETEMAN, G., ENGELS, G. en GERLO, J., “Overzicht van rechtspraak: 1976-1981. Huwelijksvermogensrecht”, T.P.R. 1982, 977-1092. BARBAIX R., en VERDICKT, B., “De ontdekking van de vermomde schenking. Het Hof van Cassatie bevestigt de klassieke opvatting”, T.Not. 2011, 439-457. BARBAIX, R., “Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?”, Not.Fisc.M, 2003, 37-80. BAX, M., “Het familierechtelijk statuut van psychisch gehandicapten”, R.W. 1979-80, 10731123. BLANPLAIN, R., “Juridische aspecten van het medisch beroepsgeheim”, R.W. 1965-66, 274294. BLONTROCK, F., “De voorlopige bewindvoerder: de wet van 18 juli 1991”, T.Not. 1992, 107129. BOONE, R., “De nieuwe Juristenkrant 2012, 8.
antimisbruikbepaling
brengt
geen
rechtszekerheid”,
De
CARDOEN, B., “Het fideïcommis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen”, Not.Fisc.M. 2004, 223-233. CASMAN, H., “Actualia schenkingen”, NJW 2011, 558-567. CASMAN, H., “Schenkingen en successierechten”, Not.Fisc.M. 1994, afl. 7, 1-16. CULOT, A., “La donation de residuo – Implications en droits d’enregistrement et de succession”, Rec.gén.enr.not. 2008, 120-121. DEBLAUWE, R., “Voldoening van een natuurlijke verbintenis is geen schenking”, Not.Fisc.M. 2004, 18-25. DECKERS, C., DE HERDT, J. en GEELHAND, N., “(Fiscale) successieplanning “in extremis” in Vlaanderen. Naar een nieuw concept inzake fiscale successieplanning”, T.E.P. 2007, 6181. DE CONINCK, J., “De terugwerkende kracht van de vervulde ontbindende voorwaarde”, TPR 2005, 9-47. DEGUEL, F., “La loi du 17 mars 2013 réformant les régimes d’incapacité et instaurant un nouveau statut de protection conforme à la dignité humaine: vers une simplification?”, TBBR 2013, 290-316. DELAHAYE, B., « Le contrôle à exercer par le juge de paix dans le cadre d’une procédure en autorisation de donner par une personne sous administration provisoire », T.Vred. 2010, 152-155. DELAHAYE, T. en HACHEZ, F., “La loi du 17 mars 2013 réformant les régimes d’incapacité et instaurant un nouveau statut de protection conforme à la dignité humaine” J.T. 2013, 465479. 117
DELNOY, P., “Chronique de jurisprudence. Les libéralités (1981-1987)”, J.T. 1989, 298-353. DELNOY, P., « De la capacité de l'administré provisoire de faire une libéralité », Rec.gén.enr.not. 1998, 461-473. DELNOY, P., “La qualification de la donation par virement” (noot onder Bergen 20 november 1979), R.C.J.B. 1984, 196-235. DELVA, W., “De verplichte ambtsuitoefening bij het opmaken van openbare testamenten en de notariële tucht”, T.Not. 1961, 209-219. DE PAGE, P., “Chronique de jurisprudence. Les régimes matrimoniaux (1984-1992)”, J.T. 1994, 49-64. DE VOGELAERE, W., “Conventionele lastgeving: organiseer zelf uw onbekwaamheid”, Not.Act. oktober 2013, 8-9. DE WULF, C., “De nieuwe wettelijke regeling inzake beschermde personen. De wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus”, T.Not. 2013, 255-326. DIJKHOFFZ, W., “Rol van medische getuigschriften in de functionele opvatting van het beroepsgeheim”, T.Gez. 2002-03, 87-98. DILLEMANS, R., PUELINCKX-COENE, M., PINTENS, W. en TORFS, N., “Overzicht van rechtspraak (1970-1984), Schenkingen en testamenten”, TPR 1985, 539-669. DILLEN, L., “Symmetrische of asymmetrische toepassing van de fiscale algemene antimisbruikbepalingen”, AFT 2013, 17. DU FAUX, H., “Hoe de animo donandi gedane overschrijven van rekening kwalificeren?” (noot onder Rb. Antw. 30 juni 1988), T.Not. 1989, 269-271. ETIENNE, A.-J. en LEDOUX, J.-L., noot onder Bergen 15 september 1995, RRD 1996, 251253. GABRIELS, A., “Schenken onder levenden en testeren door personen onder voorlopig bewind: een analyse”, Not.Fisc.M. 2012, 2-17. GERLO, J., “Het statuut van de geesteszieken”, TPR 1974, 575-615. GOVAERT, M., “Het bewijs in rechte van de wils(on)geschiktheid van de testateur” ( noot onder Gent 15 maart 2007), RGAB 2008, 245-254. GREGOIRE, D., “À propos de la responsabilité du notaire à l’égard de la qualité du consentement”, Notamus 2005, 24. MASSCHELEIN, M.A., “De invoering van wilsonbekwame personen”, NNK 2013, 3-12.
één
globaal
beschermingsstatuut
voor
MASSCHELEIN, M.A., “Gezondheid van geest”( noot onder Gent 14 februari 2008), TBBR 2009, 461-468.
118
MASSIN, I., “La preuve de l’insanité d’esprit du testateur au moyen de certificats médicaux: violation du secret médical?” (noot onder Cass. 19 januari 2001), Rev.trim.dr.fam. 2002, 138150. MASSIN, I., “Sécret médical et insanité d’esprit: jurisprudence récente de la Cour de Cassation”, J.T. 2003, 290-292. MOSSELMANS, S. en VAN THIENEN, A., “Bescherming en bewind voor meerderjarigen. Commentaar bij de wet van 17 maart 2013”, T.Fam. 2014, 60-96. NIJS, A., VAN ZANTBEEK, A. en VERBEKE, A., “Schenken met behoud van bezit”, TEP 2005, 20-25. PINTENS, W., “Het verval van huwelijksvoordelen bij echtscheiding en de interpretatie van artikel 299 B.W.” (noot onder Cass. 23 november 2001), TBBR 2003, 243-246. PINTENS, W., “Voorlopig bewind en beschikkingen om niet” (noot onder Vred. Lier 30 juni 1992), Not.Fisc.M. 1993, 17-22. PIRSON, R., “Le fidéicommis «de residuo» et la faculté de disposition de celui qui en est chargé” (noot onder Gent 23 mei 1951), R.C.J.B. 1952, 190-201. PUELINCKX-COENE, M., “De terechte bezorgdheid van ouders met een mentaal gehandicapt kind. Enkele suggesties”, Not.Fisc.M. 1992, 27-43. PUELINCKX-COENE, M., BARBAIX, R. en GEELHAND, N., “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, 175-947. PUELINCKX-COENE, M., GEELHAND, N., en BUYSSENS, F., “Overzicht van rechtspraak. Giften 1993-1998, TPR 1999, 779-1119. PUELINCKX-COENE, M., “Overzicht van rechtspraak. Giften (1985-1992)”, TPR 1994, 16151856. PUELINCKX-COENE, M., “Vrijgevigheid, een privilegie van gezonden van geest”, R.W. 1979-80, 481-518. PUELINCKX-COENE, M., “Wie is nog bang voor de erfstelling over de hand?”, NJW 2004, 362-365. RAUCENT, L., noot onder Luik 11 september 1990, Rev.not.b. 1991, 352-357. RAUCENT, L., “Examen de jurisprudence (1973 à 1979). Les libéralités et les successions”, RCJB 1980, 259-294. RAUCENT, L. en STAQUET, I., “Examen de jurisprudence. Les successions. Les libéralités” (1980 à 1987)”, RCJB 1989, 665-733. REUSENS, F., “La scission de l’administration provisoire et la future réforme des incapacités” (noot onder Vred. Waver 6 maart 2013), Rev.trim.dr.fam. 2013, 747-752. ROTTHIER, K., “De nieuwe wet tot hervorming van het statuut van onbekwamen: Een overzicht vanuit vogelperspectief”, Not.Fisc.M. 2013, 182-256.
119
SACE, J., “L’application de l’art. 909 C.Civ. à d’autres personnes que celles visées par cette disposition”, JLMB 1999, 345-347. SCHEERS, D., “Procedurele aspecten inzake beschermingsmaatregelen”, Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 47 p.
in
X.,
SPRUYT, E., “Reeks vermogensplanning. De schenking: het paradepaard van de successieplanning. Deel 1 de juridische invalshoek”, AFT 2008, afl. 8-9, 17-104. SWENNEN, F., “De meerderjarige beschermde personen (Deel 1)”, R.W. 2013-14, 570-601. SWENNEN, F., “De meerderjarige beschermde personen (Deel 2)”, R.W. 2013-14, 602-623. SWENNEN, F., “Het misverstand van de “theorie van de versterkte toestemming” bij giften”, AJT 1998-99, 569-574. SWENNEN, L., “Over art. 909 B.W. en feitelijk vermoeden van beïnvloeding en captatie” (noot onder Antwerpen 21 september 1977), R.W. 1977-1978, 1957-1962. TROUSET, C., “Medische getuigschriften en beroepsgeheim”, De Juristenkrant 23 mei 2002, 4. VANDERHULST, V., “Gerechtelijke indeplaatsstelling of voorlopig bewind: welk statuut geniet voorrang bij gehuwden?”, Not.Fisc.M. 2013, 158-169. VAN DER MEERSCH, B., “De rechterlijke machtiging en de gerechtelijke indeplaatsstelling”, R.W. 1991-92, 1077-1082. VAN DEUREN, C., “Onbekwaamheid en menselijke waardigheid”, RABG 2013, 973-974. VAN HOVE, E., “Het fideïcommis de residuo”, T.Not. 1950, 209-222. VAN LAERE, D., “De civiel- en fiscaalrechtelijke grenzen van schenkingen met voorbehoud van quasi-vruchtgebruik”, Not.Fisc.M. 2002, 191-199. VANMAELE, S. en CARNEWAL, T., “Schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van vooroverlijden van de schenker: de artikelen 4, 3° Vl. en Br.W.Succ. en 131bis Wal.W.Reg. gewikt en gewogen”, Not.Fisc.M. 2011, 118-137. VAN NESTE, F., “Kan het beroepsgeheim absoluut genoemd worden?”, R.W. 1977-78, 1281-1303. VAN OOSTERWIJCK, G., “Stedenbouwkundig attest en bewijskracht van de notariële akte” (noot onder Antwerpen 29 juni 1998), Not.Fisc.M. 2000, 257-261. VAN QUICKENBORNE, M., “Het legaat de residuo”, TPR 1972, 621-664. VAN ROY, B., “Recente rechtspraak inzake de wilsgeschiktheid om te testeren en het beroepsgeheim van de geneesheer”, Not.Fisc.M. 2007, 71-82. VAN SCHEL, S., “Captatie en de ‘deux ex machina’ in artikel 909 B.W.”, Not.Fisc.M. 2008, 23-37. VERMEERSCH, J., “Het dualisme in het beroepsgeheim van de geneesheer”, R.W. 1959-60, 1241-1252. 120
VERSTRAETE, J., “Aanvaarding van schenkingen of bijzondere legaten gedaan aan minderjarigen”, Not.Fisc.M. 2007, 22-29. WUYTS, T., “Een nieuw wettelijk kader voor wilsonbekwamen”, de Juristenkrant 2013, 2. WUYTS, T., “Rechterlijke bescherming: sanctionering bij onbekwaamheid en bewind”, in X., Verslagboek studiedag meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 21 p. WYLLEMAN, A., “Buitengerechtelijke bescherming” meerderjarig beschermde personen, onuitg., 2014, 8 p.
in
X.,
Verslagboek
studiedag
Websites http://www.gva.be/nieuws/experts/johndewit/aid1340860/kamer-hervormt-statuten-vanonbekwaamverklaarden.aspx http://www.fomat.nl/beroepsgeheim.html http://opinie.deredactie.be/category/jan-nolf/ http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/bevolking/sterfte_leven/tafels/
121
