Studiereis Wijk Investeren 12 en 13 juni 2014

1

Studiereis Wijk Investeren 12 en 13 juni 2014

Inhoudsopgave

Het programma............................................................................................................4 Prak sche Informa e...................................................................................................5 Pla orm 31 ..................................................................................................................5 Pla orm 31, Experimentenprogramma Wijk Investeren ............................................6 Hoe krijg je burgers ac ef? ..........................................................................................7 Convivialiteit en superdiversiteit .................................................................................12 Common Josaphat .......................................................................................................24 Recyclart.......................................................................................................................25 Kievitwijk ......................................................................................................................29 De Coninckplein en Permekesite .................................................................................31 Stadsvernieuwing in Antwerpen Noord en Park Spoor Noord....................................32 Ringland .......................................................................................................................34 Nieuw Zurenborg .........................................................................................................35 Buurtscha6en: met eigen ini a even de publieke ruimte oplaaden en verbeteren .36 De deelnemers .............................................................................................................43

2

Studiereis Wijk Investeren 12 en 13 juni 2014

Platform 31 en Stipo studiereis wijk investeren naar Brussel en Antwerpen 12 en 13 juni 2014 Een productie in samenwerking met Pla orm 31 Radboud Engbersen

S po Jeroen Laven Koningin Julianaplein 10 Zomerhofstraat 84 2595 AA DEN HAAG 3032 CM Ro6erdam T +31 (0)70 302 84 84 T +31 (0)10-2041590

MAAS SOCIAAL INVESTEREN BRUKSELBINNENSTEBUITEN ANTWERPEN AVERECHTS

3

Maas Sociaal Investeren Jan Maas Postbus 25054 3001 HB [email protected] T +31 (0)10 621 535 721

Donderdag 13 juni, Antwerpen

Het Programma

09:00 uur: Vertrek te voet vanaf het IBUS Budget Hotel met de gidsen Bie Hubert en Lieve Van Duyse. 09:15 uur: Korte rondgang buurt van het Kievitplein met project Kievit fase II: een stadsvernieuwingsproject in dialoog met buurtbewoners. Gids is Lieve Van Duyse. 10:00 uur: De Coninckplein, bezoek bibliotheek Permeke: Van autogarage naar openbare bibliotheek tot mul culturele pleisterplek. 10:30 uur: Café Kieboom: koffie met gebak. Anwerpen Noord: Buurtbewerking, belang van Horeca, plein—en kuns ni a even, samenwerking met de stad, door Victor Mees. 11:15 uur: Wandeling door Antwerpen Noord o.l.v. twee gidsen. 11:30 uur: Park Spoor Noord: Stadsontwikkelingsproject van een ontoegankelijk spoorwegterrein tot een landschapspark. 12:30 uur: Cargo Zomerbar: Broodjeslunch. 13:00 uur: Toelich ng Ringland door Sven Augustyns. De overkapping van de ring. Mobiliteit, duurzame stadsgroei en gezondere omgeving in één totaalconcept. 13:30 uur: Onder leiding van gids met de bus door Borgerhout naar Zurenborg: Via Pothoekstraat naar Kerkstraat naar Turnhoutsebaan/Stenenbrug naar Noordersingel. - Stuivenbergziekenhuis; - St. Willibrorduskerk; - Het Ecohuis; - De Roma: een volksschouwburg. 14:30 uur: Nieuw Zurenborg o.l.v. gids: Herbestemmingsgebied / een dialooog met het stedelijk wijkoverleg. 15:00 uur: Afspraak met Jan Blommaert en Max SpoS bij sta on Antwerpen Berchem. 16:00 uur: Café Roodwit: Slotgesprek met drankje. 17:00 uur: Vertrek uit Antwerpen. 18:00 uur: Aankomst in Ro6erdam.

Donderdag 12 juni, Brussel 08:00 uur: Vertrek vanaf Centraal Sta on Ro6erdam. 09:15 uur: Bij Sta on Antwerpen-Berchem stapt Bert De Bisschop de gids van Brukselbinnenstebuiten op de bus. jdens de rit naar Brussel geeD hij een uitleg over België en Vlaanderen. Naarmate de bus Brussel nadert, wordt het verhaal Brusselser en gaat het meer en meer over burgerbewegingen. 10:30 uur: aankomst in Brussel, bij de Josaphat-site. Er stapt iemand op van “Commons Josaphat” om het project van deze burgerbeweging uit te leggen. Hij ze6e een project op dat de overheid zou moeten dwingen om fietspaden aan te leggen. Daarvoor zocht hij geld via growdfunding. 11:00 uur: Bij de Hallepoort. Wandeling naar de lunchplek met uitleg over de werking van Recyclart. 12:00 uur: Vegetarische Lunch bij Recyclart. 12:30 uur: Busrit naar het startpunt van de wandeling. 13:45 uur: Ninoofsepoort, Sint-Jans-Molenbeek: start stadsverkenning te voet. “Wijkinvesteringen burgerbetrokkkenheid en –ini a even in Sint-Jans-Molenbeek”. Onderweg jd voor een koffiestop. 17:15 uur: Kaaitheater. Onze Brusselse gidsen verlaten ons. Wij nemen een drankje. 18:00 uur: Vertrek naar Antwerpen 19:00 uur: Aankomst in inchecken bij het IBUS budget hotel. 20:00 uur: Diner bij Hoffys, Lange Kievitstraat 52.

4

Praktische Informatie Telefoon Jan Maas: 0031-621535721

Pla orm31 is een kennis- en netwerkorganisa e voor stedelijke en regionale ontwikkeling. Pla orm31 is de fusieorganisa e van KEI, Nicis Ins tute, Nirov en SEV.

Telefoon Radboud Engbersen: 0031-619872464

Goed wonen, goed leven en goed werken: daar staan we voor.

Verblijfadres: IBUS Budget Hotel Lange Kievitstraat 145 2018 Antwerpen tel: 0032-32025020

Steden, regio´s, dorpen en wijken zijn con nu in beweging. Professionals en organisa es moeten kunnen inspelen op nieuwe sociale, economische en ruimtelijke ontwikkelingen. De nieuwste kennis in huis en samenwerken met andere par jen is dan onmisbaar.

Busmaatschappij: Kupers

Pla orm31 ondersteunt professionals en organisa es bij sociale, economische en ruimtelijke vraagstukken met prak jkgerichte kennis en relevante netwerken. Samen met partners ontwikkelt Pla orm31 kennis in wetenschappelijk onderzoek, prak jkexperimenten en netwerken. Deze kennis verspreiden we zowel breed in de vakwereld, als gericht in opleidingen, congressen en excursies.

5

Experimentenprogramma Wijk Investeren Het experimentenprogramma Wijk Investeren (voorheen Wijkinvesteringszones, ofwel WIZ) onderzoekt en faciliteert de investeringsbereidheid van bewoners. ‘Laat los overheid, geef ruimte en vertrouwen aan burgers’. Dit is de kern van een reeks aan adviezen die ten grondslag liggen aan de kabinetsnota De Doe-Democra e ‘ter s mulering van een vitale samenleving’. Het experimentenprogramma Wijk Investeren, dat Pla orm31 in samenwerking met S po sinds het najaar van 2012 uitvoert, medegefinancierd en geïni eerd door het ministerie van BZK, past naadloos in het beleidskader dat de Doe-Democra e uitdraagt: s muleer de crea viteit in de samenleving, maak op maal gebruik van het talent en het probleemoplossend vermogen van burgers.

Wijk Investeren op volle sterkte Bij het vorig jaar gestarte experimentenprogramma Wijk Investeren hebben zich recent drie nieuwe pilots gemeld: de Buurtwerkplaats uit Amsterdam-West, de Vruchtenbuurt in Den Haag (opknappen van woningen en publieke rui mten) en `Jan Luykenlaan en omgeving' in de Haagse wijk Moerwijk (centraal staat de buurtuin van de Marcuskerk). Daarmee komt he t totaal aantal pilots van het programma op acht. Eerder meldden ook Nieuw-Amsterdam (inrich ng van de openbare ruimte), Nispen (van fiets- en mountainbikeroutes tot herinrich ng van het kerkplein) en de Haagse wijk Laak (opknappen woningen en publieke ruimten) zich aan, zo ook twee Ro6erdamse pilots gericht op het opknappen van gevels en binnentuinen. Het gaat in alle gevallen om maatschappelijke ini a even die een publiek of collec ef belang nastreven in een specifiek afgebakend geografisch gebied.

6

Centrale vragen pilots Wijk Investeren Pla orm31 voert dit experimentenprogramma samen met S po uit in opdracht va n het ministerie van BZK. Centrale vragen in de verschillende pilots: hoe op maliseer je de investeringsbereidheid van vooral nieuwe `par jen' (denk bijvoorbeeld aan lokale fondsen en vermogensfondsen) en bewoners? En hoe verbeter je hun onderlinge samenwerking?

Experimentenprogramma Wijk Investeren van start

Hoe krijg je burgers actief? Over de auteurs Radboud Engbersen en Hanneke Schreuders zijn werkzaam bij Platform 31. Jeroen Laven is werkzaam bij Stipo.

HET MINISTERIE VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES (BZK) PUBLICEERDE DEZE ZOMER DE KABINETSNOTA DE DOEDEMOCRATIE ‘TER STIMULERING VAN EEN VITALE SAMENLEVING’. DE NOTA WAS EEN REACTIE OP EEN STROOM VAN ADVIEZEN VAN NATIO-NALE ADVIESRADEN. DE ADVIEZEN WEZEN ALLEMAAL IN DEZELFDE RICHTING: LAAT LOS, OVERHEID, GEEF RUIMTE EN VERTROUWEN AAN BURGERS. MAAR HOE ZIT HET MET DE INVESTERINGSBEREIDHEID VAN BURGERS? RADBOUD ENGBERSEN, HANNEKE SCHREUDERS (PLATFORM31) EN JEROEN LAVEN (STIPO) ZOEKEN HET ANTWOORD. Sinds najaar 2012 voert Pla orm31 in samenwerking met S po, en mede gefinancierd en geïni eerd vanuit BZK, het experimentenprogramma Wijk Investeren uit. Het programma past naadloos in het beleidskader dat de DoeDemocra e uitdraagt: s muleer de crea viteit in de samenleving, maak op maal gebruik van het talent en het probleemoplossend vermogen van burgers. Nieuw element in het experimentenprogramma is dat ook gekeken wordt naar de investeringsbereidheid van bewoners in hun eigen woonomgeving en de vorm die dat ‘investeren’ aanneemt: gaat het

7

om harde euro’s of eerder om de inzet van jd en exper se? Inspira ebron voor het experimentenprogramma Wijk Investeren zijn de Bedrijven Investeringszones (BIZ’en) in Nederland, geïnspireerd door de Business Improvement Districts die al lange jd in de VS, Canada en ook elders in Europa bestaan. Nederland telt er inmiddels 113. De experimentenwet die ze mogelijke maakte, is recent posi ef geëvalueerd en is aanleiding voor de minister van Economische Zaken om een defini eve BIZ-wet voor te bereiden. In het geval van een Bedrijven Investeringszone gaat het om een specifiek gebied, vaak een winkelstraat of bedrijventerrein, waarbinnen ondernemers zich hebben verenigd en met elkaar hebben afgesproken dat de gemeente bij iedere ondernemer extra belas ng mag heffen. Alle ondernemers betalen mee, dit in tegenstelling tot een gewone ondernemersverenging waar het lidmaatschap niet verplicht is. De zeggenschap over de besteding van het geld ligt (onder condi es) bij de BIZ. Met dat geld wordt bijvoorbeeld het verfraaien van de straat of extra beveiligingsmaatregelen betaald. De gemeente Den Haag heeD de totstandkoming van de BIZ’en in Den Haag ges muleerd door ondernemers van de winkelstraten een basiskwa-

Jos Roewen, Stichting Bruisend Centrum NieuwAmsterdam, gemeente Emmen: ‘In Nieuw Amsterdam werken bewoners, bedrijven, overheid en corporaties samen aan de versterking van het centrumgebied. Stichting Bruisend Centrum is hier de trekkende partij. We willen de sociaaleconomische positie van het gebied versterken. Het maken van een gezamenlijke visie was een enorme klus, maar is gelukt. Nu de realisatie! Alle partijen hebben hierin een rol: gemeente, corporatie, bedrijfsleven én bewoners. Hoe we dat gaan doen— met tijd, geld of op andere manieren—wordt een van de uitdagingen.’

over dit nieuwe fenomeen. Steilshoop bleek een grote flatwijk gebouwd in de jaren zes g, op twin g minuten rijden van het centrum van Hamburg. We leerden dat niet zozeer bewoners aan het stuur stonden in Steilshoop, maar Steilshoop (vooral) grote par culiere wooneigenaren. ZeWat ondernemers willen én kunnen, moeten ven woningeigenaren bezi6en er in totaal ook bewoners willen en kunnen, was vervol6.500 woningen: 33 procent is van een Amerigens de gedachte. Waarom zouden er geen kaanse belegger, 16 procent is bezit van een WIZ’en kunnen worden gerealiseerd: Wijk In- coöpera eve vereniging, voor een kleiner deel vesteringszones waarbij bewoners het voorzijn de woningen van enkele bedrijven, private touw nemen en in een nauwkeurig omschreverhuurders, het gemeentelijk woningbedrijf ven geografisch gebied (een huizenblok, een en de kerk. Zij hebben zich verenigd in een NID stukje buurt, een hele wijk) een project realise- die de ruim bemeten publieke ruimte – zo tyren met een collec ef belang in de publieke pisch voor stedelijke Europese naoorlogse wijruimte rond hun woning? Een dergelijk instru- ken – wil herinrichten en beheren. Wie Steilsment zou meer dan welkom zijn in Nederland, hoop bezoekt, begrijpt die inten e direct. Een waar driDig wordt gezocht naar nieuwe finan- kwaliteitsinjec e in de verschraalde publieke ciële instrumenten om de kwaliteit van de ruimten kan deze wijk alleen maar goed doen. woonomgeving op peil te houden, nu overheid en corpora es een stap terug ze6en. In Ham- Privaat ini.a.ef? burg, in de naoorlogse wijk Steilshoop, bestaat We leerden nog iets. Steilshoop presenteert de NID als een privaat ini a ef voor publieke doeal een dergelijk instrument onder de noemer len, maar bij doorvragen blijkt dat de gemeenNeighborhood Improvement District (NID). te sterk heeD gestuurd om het ini a ef van de Uniek in Europa, daar moesten we heen! grond te krijgen. Het gemeentebestuur heeD Met een bus geïnteresseerde ambtenaren, de verschillende par jen bij elkaar gebracht, professionals van corpora es en experts van adviesbureaus reisden we afgelopen maart af een proces dat nogal wat voeten in de aarde gehad heeD maar na zes jaar onderhandelen naar Hamburg om ons te laten informeren liteit van schoonmaak en onderhoud te garanderen; de ondernemers realiseerden een BIZ. Het resultaat: mooiere en meer concurrerende winkelstraten.

8

Deelnemersreactie experimentenprogramma Wijk Investeren

Philip Stiekel Gemeente Rotterdam ‘Vanuit het Rotterdamse zijn we geïnteresseerd omdat we de beheerstructuur van de particuliere woningvoorraad willen veranderen. Nu ligt de bal te veel bij de gemeente. We hebben VVE 110, een organisatie die VvE’s in Rotterdam-Zuid met een specifieke projectmatige aanpak begeleidt. We certificeren en informeren VvE’s, maar deze instrumenten zijn niet toereikend. Een WIZ kan wellicht in de toekomst de minderheid van eigenaren die het onderhoud aan de laars lapt verplichten wél haar bijdrage te leveren.’

succesvol afgesloten is: de NID was een feit. Een nieuwe NID-wet was vervolgens nodig, als uitbreiding op de Business Improvement Districtwet die ook in Hamburg func oneerde. Die wet is snel gemaakt. Dat kan omdat Hamburg als stadstaat eigenstandig we6en kan maken én invoeren. Onze Duitse informanten spraken de verwach ng uit dat de NID het komende decennium tevens in andere delen van Duitsland geïntroduceerd zal worden. Ook in Duitsland staat de verzorgingsstaat onder druk. Private par jen, ondernemers en bewoners zullen het gat dat de lokale overheid laat vallen, moeten gaan opvullen. Steilshoop inspireerde, maar leverde ook vragen op. De NID van Steilshoop is een verbond tussen de overheid en grote private par jen, maar georganiseerde en individuele bewoners zijn er geen onderdeel van. In Nederland zien we juist de verbinding met georganiseerde bewoners/burgers als een vernieuwend element. Het Nederlandse gezelschap dat naar Hamburg was afgereisd, miste de ac eve betrokkenheid en par cipa e van de ‘gewone’ bewoners van Steilshoop. De gedeelde opvaSng was dat juist de driehoek overheid-private par jen-bewoners structuur, zekerheid en con nuïteit geeD aan ini a even om de kwaliteit van de woonomgeving in buurten en wijken te verbeteren. Erva-

9

ringen met de BIZ in Nederland hadden geleerd dat ondernemers het ook als ‘hun’ instrument moesten zien. Voor een WIZ zou dat niet anders zijn. Afgedwongen instrumenten van bovenaf zijn vaak geen lang leven beschoren. Ro0erdam Zuid Tegelijker jd ligt ook in Nederland het ini a ef voor een WIZ – net als in Hamburg – bij de overheid. Daar de deelstaat, hier de landelijke overheid. Natuurlijk had het ministerie van BZK goed geluisterd naar signalen uit de samenleving. Zo had de gemeente Ro6erdam een grote interesse in de WIZ, met name bij de Kwaliteitssprong Zuid. Een van de grote problemen van Ro6erdam-Zuid is de slechte staat van onderhoud van veel appartementen van par culiere eigenaren. Met het bestaande instrumentarium lukt het de gemeente onvoldoende om par culiere eigenaren te bewegen om het achterstallige onderhoud op te pakken. De WIZ zou wellicht voor een doorbraak kunnen zorgen, omdat ze een verplichtend karakter heeD. Als een bepaald percentage van de eigenaren instemt met een WIZ, dienen ook de eigenaren die daartegen zijn mee te doen. Op deze wijze worden nala ge eigenaren we6elijk verplicht om mee te doen.

Deelnemersreactie experimentenprogramma Wijk Investeren

Harry Bovenlander Dienst Publiekszaken Gemeente Den Haag ‘De tijd is voorbij dat de budgetten van de gemeente tot aan de hemel reikten. Wil je iets extra bereiken, heb je ook de investeringsbereidheid van bewoners nodig. Die koerswijziging is onvermijdelijk. We zijn bezig met twee projecten, één gericht op gevelaanpak. Goede gevelwanden zijn belangrijk voor de openbare ruimte. Nu zitten we speelplekken op te knappen in situaties waar lelijke gevelwanden de allure van het openbaar gebied naar beneden halen. En we zijn nieuwsgierig naar de investeringsbereidheid van bewoners. Zijn ze bereid zelf geld in te brengen, of vooral tijd en energie? In achterstandswijken zal het—neem ik aan— het laatste zijn.’

Van WIZ naar Wijk Investeren Najaar 2012 is het experimentenprogramma van start gegaan en ook de zoektocht naar een juridische verankering van een experimentenwet WIZ. Twee mogelijkheden dienden zich aan: de Ro6erdamwet en de experimenten-wet BIZ. Na consulta e van juridische experts door ambtenaren van het ministerie van BZK bleek dat beide op es problema sch waren. Dit betekende voor het experimentprogramma dat er vooralsnog niet met een experimentwet WIZ kon worden gewerkt. Natuurlijk, Ro6erdam had net als Hamburg zelf graag een eigen wet gemaakt, maar in Nederland is dat niet mogelijk. Daarmee kreeg het experimentprogramma afgelopen lente een wending. Niet langer stond het experimenteren met een experimentenwet WIZ centraal, maar kwam het accent te liggen op het verder verkennen van de investeringsbereidheid van bewoners en andere par jen. Op welke wijze kan de investeringsbereidheid van bewoners worden geop maliseerd en wat betekent dit voor de investeringen van andere parjen, zoals overheid, corpora es en markt? Daarbij is het goed in het achterhoofd te houden dat er al heel veel instrumenten zijn die aan deze investeringsbereidheid invulling geven en in inten e dicht tegen een mogelijke WIZ aanliggen. Denk aan Community Led Enterprises,

10

zoals de uit Engeland geïmporteerde Trusts, die in meerderheid geleid worden door bewoners. Of aan crowdfunding waar in vrijwilligheid burgers geld aan maatschappelijke ini a even geven. Aan het tegenwoordig populaire instrument van de coöpera e en aan het instrument van de bewonersbudge6en (vouchers), waarbij bewoners een hoofdrol hebben in de besteding ervan. Zo zijn er nog veel meer. Kortom, kunnen we het met het bestaande instrumentarium aan of toch niet? Of is er toch een WIZ-wet nodig? Het experimentenprogramma Wijk Investeren moet dit duidelijk maken. Het experimentenprogramma Wijk Investeren spreekt, merken wij, tot de verbeelding. Overal horen wij: publieke middelen vallen weg, nieuwe wegen moeten worden gezocht mét bewoners en mét nieuwe partners. Allerlei mogelijke projecten werden voor het experimentenprogramma ingediend. De projecten omva6en thema’s als voorzieningen, kleinschalige gebiedsontwikkeling (stukjes buurt, spoorloca es, winkelstraten), energie, publieke ruimten (binnenhoven, parken), stadslandbouw, renovaewoningen, wijkeconomie (wijkondernemingen) en gevelaanpak. Uiteindelijk zijn deze zomer uit deze waaier van rijpe en groene aanmeldingen vijf pilots geselecteerd uit de gemeenten Nieuw-Amsterdam, Roosendaal,

Deelnemersreactie experimentenprogramma Wijk Investeren

Peter Rhebergen Gemeente Zwolle ‘De ideeën die ten grondslag liggen zijn niet geheel nieuw. We gaan echt niet het wiel nog een keer uitvinden. En natuurlijk is het ook zo dat als de economische crisis er niet was geweest, het waarderen en stimuleren van bottom up initiatieven van burgers minder prominent was geweest. Toch zie ik winst. Deze tijd biedt ook kansen om burgers meer het voortouw te laten nemen. Ik zou bijna zeggen: we kunnen niet genoeg van dit soort instrumenten hebben om de participatie en zelfredzaamheid van burgers te faciliteren. Dat vraagt tegelijk van de overheid het loslaten van haar ‘traditionele’ rol. Daarbij is het steeds zoeken naar een nieuwe balans tussen investeringen en verantwoordelijkheden van de overheid, bewoners en andere partijen.’

Ro6erdam en Zwolle. Pilots van de gemeenten in twaalf loca es verkennen in het experimentenprogramma Wijk Investeren. Den Haag, Amsterdam en Utrecht volgen binnenkort. Daarna zal er nog een beperkt aantal pilot-plekken open zijn voor belangstellenden. Bewoners zijn nadrukkelijk de spil in het programma. Maar zij kunnen het niet alleen. Grote spelers in de wijk zijn onmisbaar. Denk aan corpora es, maar ook aan rela ef nieuwe par jen als banken, zorginstellingen en (sociale) ondernemers. In het programma ontwikkelen we de kapstok om par jen in staat te stellen om, via eigen investeringen en die van partners, via goede afspraken de kwaliteit van hun woonomgeving en hun publieke voorzieningen veilig te stellen. We zijn ons ervan bewust dat de inzet op eigen investeringen van bewoners het risico in zich draagt dat de ongelijkheid wordt versterkt. Rijke buurbewoners trekken makkelijk de portemonnee voor het behoud en de kwaliteitsverbetering van publieke voorzieningen, terwijl minder bemiddelde buurtbewoners daar niet of nauwelijks toe in staat zijn. Als het uitgangspunt is dat wijkinvesteringen er voor iedereen zijn, moet je begrijpen dat bewoners in achterstandswijken daar nauwelijks geld voor hebben. Maar ze hebben wél jd en vaak grote liefde voor en betrokkenheid bij hun omgeving. Die inzet is ook te waarderen en naar geld omgerekend onbetaalbaar. We gaan het allemaal

11

Convivialiteit en superdiversiteit 17 april 2013 Jan Blommaert In dit ar.kel onderzoek ik Oud-Berchem, een superdiverse buurt in Zuidoost Antwerpen, en stel ik me de vraag hoe het komt dat een zo diverse buurt in weerwil van alle stereotypen toch uitgesproken ‘lee7aar’ blijkt. Het antwoord is convivialiteit. Er is een lange tradi e waarbij men etnisch gemengde buurten graag bestempelt als ‘onlee^aar’. Het feit dat dergelijke buurten – men vindt ze in alle steden vandaag de dag – vaak ook socio-economisch erg laag scoren speelt daarbij een rol. Etnische buurten zijn vaak buurten met een bovengemiddeld percentage werklozen, laaggeschoolden en school ‘dropouts’; met een onroerend patrimonium dat zich in de onderste regionen van de vastgoedmarkt bevindt, met leegstaande handelspanden en huizen die dringend opknapwerk nodig hebben.

armste buurten zijn vaak concentra ewijken van ‘vreemdelingen’ – een heel ander type weliswaar, maar nie6emin. Terwijl echter die rijke buurten zelden het odium van ‘onlee^aar’ over zich heen krijgen, krijgen de armste buurten dat wel. Het is in de armste concentra ewijken dat stedelijke overheden standsvernieuwing nastreven, zaken zoals ‘weerbaarheid’ aanprijzen, hard optreden tegen illegale bewoners en illegale prak jken, armoede trachten te weren uit de buurt – allemaal vanuit het perspec ef van de lee^aarheid van dergelijke buurten.

men, toch ‘lee^aar’ is? Meer nog, hoe kan ik het opmerkelijk samenhangende karakter van die buurt begrijpen? Om dat te doen moet ik eerst de context schetsen alvorens in te gaan op een aantal kri eke factoren die het antwoord aanbrengen. Superdiversiteit In kringen van onderzoekers is men al een aantal jaren bezig aan de formulering van een nieuw paradigma, doorheen hetwelke men naar sociale en culturele diversiteit in hedendaagse samenlevingen kijkt. Dit paradigma kreeg de noemer ‘superdiversiteit’ mee, en het vervangt een ouder paradigma dat onder de noemer van ‘mul culturaliteit’ vele jaren – tot vandaag – de dominante visie in onderzoek en beleid was.

Waarom dit alterna eve paradigma? Omdat de wereld de afgelopen twee decennia fundamenIn wat volgt neem ik een dergelijke arme conteel is veranderd. Twee factoren spelen daarbij centra ebuurt, en onderzoek ik de ‘lee^aarheid’ ervan. De buurt is Oud-Berchem, een cruciale rol: een nieuwe fenomenologie van het deel van Berchem dat zich situeert rond de migra es die ontstond na het einde van de Koude Oorlog; en de gelijk jdige opkomst van het as Sta estraat-Driekoningenstraat. Ik ben al vele jaren bewoner van die buurt en koppel de internet en mobiele communica etechnologie. Die twee factoren hebben gezorgd voor een rol van bewoner al vele jaren aan die van ondras sche wijziging in de structuur van derzoeker.[1] De vraag die ik stel is: hoe is het Diversiteit loopt heel erg vaak gelijk aan sociaal- mogelijk dat een zo diverse buurt, die zo’n con- ‘diversiteit’: diversiteit is, bij wijze van spreken, veel diverser geworden, ze is nu superdivers.[2] economische diacri ca: de rijkste buurten en de centra e kent van reële en poten ele proble-

12

De Koude Oorlog was naast vele andere zaken ook een vorm van wereldwijde ruimtelijke ordening, die ervoor zorgde dat we tot de jaren 90 nooit wagens met Oost-Europese nummerplaten op onze wegen zagen, geen poetsvrouwen of bouwvakkers uit Krakow op onze werven, geen studenten uit de Volksrepubliek China aan onze universiteiten. De mobiliteit op wereldschaal was verregaand bepaald door de restric es die de Koude Oorlog oplegde. Toen deze wegvielen kon er een heel nieuw type van mobiliteit ontstaan, dat geheel nieuwe trajecten en patronen inhield.

grote delen van Afrika, het Midden-Oosten en Centraal-Azië, de voormalige Sovjet-Unie, de Balkan, de Volksrepubliek China en Zuidoost Azië, en grote delen van La jns-Amerika.

Lineaire migra e – van het Rif gebergte naar Borgerhout bijvoorbeeld – is nu een uitzondering, terwijl zeer complexe trajecten meer en meer de regel worden. Men verlaat Somalië en blijf enkele jaren in Kenya, vandaar raakt men tot in het Midden-Oosten, dan tot in Rusland en vervolgens Italië. Van Italië reist men terug naar Somalië, vervolgens naar Jemen, dan weer naar Italië en België. Asielaanvragen worden op verKort samengevat komen deze nieuwe trajecten schillende plaatsen gedaan, en een afwijzing in en patronen hierop neer: meer mensen migre- een land leidt snel tot aanvragen in andere landen. Complexe trajecten zijn legio. ren vanuit meer plaatsen naar meer plaatsen. Daar waar, in Vlaanderen bijvoorbeeld, ‘de miDe achtergronden, middelen en doelstellingen grant’ tot de jaren 90 grotendeels synoniem stond voor mensen met Turkse en Marokkaan- van migrerende mensen zijn even goed versnipse achtergronden (de vroegere ‘migranten’ uit perd. Vluchtelingen en ‘echte’ emigranten Italië, Spanje, Griekenland en Portugal waren al (mensen die blijvend buiten hun land van oorsprong wensen te leven) lopen naast kortstonEU-burgers geworden), zien we een immense versplintering van dat begrip vanaf het midden dige arbeidsmigranten (de poetsvrouwen en bouwvakkers uit Oost-Europa bijvoorbeeld), van de jaren 90. Nieuwe migranten kwamen omwille van de migra estop van 1974 nog vrij- nieuwe typen van zakenlui (bijvoorbeeld reliwel uitsluitend via het kanaal van de asielaan- gieuze entrepreneurs die evangelische kerken openden), vele duizenden geglobaliseerde stuvraag binnen, ofwel via clandes ene kanalen, denten uit de voormalige Sovjet-Unie en de en de plaatsen waar ze vandaan kwamen omVolksrepubliek, transit-migranten op weg naar va6en zowat elke conflictregio in de wereld:

13

allerhande bestemmingen, en zo meer. Hoog en laag opgeleid lopen eveneens zij aan zij, en taalkundige, culturele en religieuze achtergronden worden spoedig zo divers dat niemand zich nog een ‘specialist’ kon noemen van ‘de migranten’. De vraag ‘wie is de migrant’? is vandaag eenvoudigweg onmogelijk te beantwoorden. De vraag ‘hoe leeD de migrant?’ is dat evenmin. Want hier komt de nieuwe technologie plots binnen. De nieuwe migranten bedienen zich volop van het internet en mobiele technologie in hun landen van herkomst en aankomst. Het is uiteraard een historisch toeval dat het einde van de Koude Oorlog samenviel met de veralgemeende toegang tot het internet, maar het heeD een enorm effect op wat men begrijpt onder ‘diaspora’. Emigra e betekende vroeger dat men de banden met het land van herkomst vrij doortastend doorsneed. Voor een poli ek dissident betekende emigra e dan ook vaak het einde van de poli eke rol in het thuisland. Dank zij het internet en alles wat erop volgde is diezelfde dissident vandaag vaak veel en veel efficiënter en invloedrijker vanuit de diaspora dan vanuit het thuisland zelf. De nieuwe technologie laat immers toe dat alle bestaande netwerken en groepen grotendeels behouden blijven, voor

zover ze ook virtueel benaderbaar zijn. Dat heeD een aantal gevolgen. Een belangrijk gevolg is dat migranten geen etnische buurten meer nodig hebben. Het maakt weinig uit of men, als Nigeriaan bijvoorbeeld, in een buurt leeD met vele andere Nigerianen of met weinig anderen. Men kan via skype en de GSM contact houden met zeer grote gemeenschappen die niet op dezelfde plaats moeten verblijven. Familiebanden, zakelijke banden, poli eke of andere vormen van lidmaatschap en leiderschap: men kan ze blijven hanteren ook al leeD men duizenden kilometer van de anderen vandaan.

ongeschoolde arbeiders die de goedkope arbeiOud-Berchem De ruime context is nu geschetst en we kunnen dershuizen kochten, een moskee oprich6en in de Generaal Drubbelstraat, en een aantal kleine nu op stap doorheen Oud-Berchem. winkeltjes – kruideniers en bakkers – openden. Figuur 1 geeD een kaartje van het gebied dat De buurt werd tot de jaren 90 overwegend bewe bespreken. Het bevindt zich in het district woond door enerzijds een oudere autochtone Berchem, d.i Zuidoostelijk van het Antwerpse arbeiderspopula e, en anderzijds een allochtostadscentrum. De buurt is gelegen langsheen en ne popula e die eveneens tot de arbeidersklasbinnen de Singel en de Ring, en wordt begrensd se behoorde en die de kenmerken van zowat door de Boomgaardstraat (N), de spoorweg en elke migrantengemeenschap in België bezat: het sta on Antwerpen-Berchem (O), de Singel hoge en langdurige werkloosheid en onder(Z) en de Grote Steenweg (W). De as van de tewerkstelling, lage inkomens, lage opleidingsbuurt is de Sta estraat-Driekoningenstraat. niveaus, lage sociale mobiliteit.

De migrant ontwikkelt dus vanaf de jaren 90 een andere reeks sociale en culturele gedragspatronen, waarvan een belangrijk deel via virtuele omgevingen verloopt. Niet enkel de migrant, uiteraard: ook de autochtone bevolking heeD deze technologische revolu e ondergaan en heeD zeer verschillende vormen van sociaal en cultureel gedrag ontwikkeld. Ook autochtonen hebben zeer complexe netwerken ontwikkeld online, en ontplooien ac viteiten die nooit eerder mogelijk waren. Ook autochtone levens zi6en nu veel complexer in mekaar dan men doorgaans denkt. De vraag ‘wie zijn wij?’ is dus even moeilijk te beantwoorden als de eerdere vraag, ‘wie zijn zij?’.

Oud-Berchem is historisch een buitenwijk die geleidelijk aan een arbeiderswijk is geworden, met een grote bevolkingsdichtheid in een dicht netwerk van kleine straatjes rond de as van de buurt. Er is van oudsher een middenklasseenclave in de buurt, de Victor Jacobslei, waar mooie patriciërswoningen staan. De nabijheid van de Ring en van het sta on van AntwerpenBerchem maken van Oud-Berchem een ‘inrijpoort’ tot Antwerpen. In termen van mobiliteit en bereikbaarheid bezit het zeldzame troeven, en dit zal van belang blijken in wat volgt. Vanaf de late jaren 70 werd Oud-Berchem een migrantenbuurt, meer bepaald een concentraebuurt voor Turkse migranten, overwegend

14

Vanaf de jaren 90 ondergaat de buurt echter een dubbele demografische wijziging. Enerzijds ontstaat er een – aanvankelijk beperkte – instroom van autochtone jonge gezinnen, vaak tweeverdieners met een hoog opleidingsniveau, aangetrokken door de rela ef lage vastgoedprijzen in de buurt. En anderzijds trekt zich de superdiverse instroom op gang. Dit laatste is een veel sneller proces dat een zeer hoge volaliteit heeD: de zeer uiteenlopende ‘types’ migranten strijken neer in de buurt, deels een gevolg van het feit dat de buurt een uniek gelegen ‘inrijpoort’ is tot Antwerpen en deels een gevolg van de beschikbaarheid van goedkope woningen en voorzieningen, waarover zo dadelijk meer.

Vanaf de tweede helD van de jaren 90 zien we dat de buurt effec ef superdivers is. De bewoning vertoont een sterke gelaagdheid die we als volgt kunnen omschrijven: 1. De ‘basis’ van de buurt zijn de eigenaars van de woningen die er zich in bevinden. Daarin zien we twee grote groepen: autochtonen en Turkse migranten. Deze twee groepen staan echter niet s l en zijn niet homogeen. We hebben al gezien dat de oudere autochtone arbeiders s laan vervoegd (of weggedrumd) worden door een immigra e van meer kapitaalkrach ge en hoog opgeleide jonge autochtone gezinnen, die een heel ander leefpatroon hebben (bakfietsen worden deel van het straatbeeld) en een reeks geheel andere poli eke en culturele voorkeuren hebben. Ook binnen de Turkse gemeenschap zien we een snelle evolu e van ar-

beidersklasse naar middenklasse. Dit is deels een genera oneel gegeven – tweede en derde genera e leden die een hogere opleiding afwerken en een hele reeks nieuwe beroepen kunnen uitoefenen – en deels een effect van superdiversiteit zelf. Dat laatste leg ik straks uit. 2. De laag daarboven, zowel in de jd als in dominan e in de buurt, is een eerste golf van superdiverse migranten die zich minstens semipermanent in de buurt ves gen. Daarin zien we drie categorieën: Oost-Europese arbeidsmigranten en hun gezinnen – Bulgaren, Roemenen, Russen, Hongaren en zo meer; Afrikaanse asielzoekers en hun gezinnen die vanaf het midden van de jaren 90 een vast deel van de bevolking worden; en een specifieke categorie van Poolse bouwvakkers, jonge en oudere mannen die alleen en zeer jdelijk in Oud-Berchem verblijven, maar wel als categorie een vast gegeven worden. Deze laag bewoont flats en kleinere woningen, vaak verhuurd door Turkse eigenaars.

Turkse eigenaars uit de buurt. De samenstelling van deze laag is zeer veranderlijk, met grofweg twee grote geografische zones van herkomst: Azië en La jns-Amerika. 4. Een laatste laag bestaat niet uit buurtbewoners maar uit buurtgebruikers, en ook daarin zien we twee grote groepen. Enerzijds is de as Sta estraat-Driekoningenstraat een verbindingsroute voor autochtone bedienden tussen het spoorwegsta on en een cluster van bedrijven in de buurt van de Grote Steenweg; anderzijds is er een spectaculaire toename van wat we voorlopig als ‘kerkgangers’ zullen omschrijven: mensen die jdens weekends deelnemen aan de religieuze ac viteiten van de vele nieuwe kerken in de buurt, die ik straks nader bespreek. Deze groep bestaat uit Afrikanen (Centraal- en West-Afrika), Brazilianen en Spaanstalige mensen uit La jns-Amerika, veelal gezinnen.

De buurt is dus etnisch zeer divers, maar even 3. Er vormt zich snel een derde laag die uiterst goed sociaaleconomisch, met een concentra e vola el is: veelal clandes ene transitmigranten van mensen in een uiterst kwetsbare posi e – mensen zonder papieren – en precariaat – ardie de buurt gebruiken als tussenstop onderbeiders en lagere bedienden met zeer onzekere weg naar elders. Deze groepen zijn op zoek naar zeer goedkope accommoda e – kleine stu- loopbanen. Zij leven evenwel samen met een dio’s en zelf matrassenverhuur – en vinden die autochtone en allochtone middenklasse die duidelijk welvarend en ambi eus is. De buurt is alweer in de (nu al verbouwde) huizen van

15

ook gekenmerkt door een zeer grote demografische instabiliteit, met groepen die plots opduiken, winkeltjes en restaurantjes openen, en kort daarop even plots verdwijnen met achterla ng van gesloten en leegstaande winkelpanden. De buurt lijkt, kortom, chao sch. Ze is dat echter helemaal niet, en vanaf dit punt moeten we de echte analyse aansnijden. Ik bespreek achtereenvolgens vier aspecten van verandering die het gevolg zijn van de transforma e van de buurt, van een ‘Turkse concentra ebuurt’ naar een superdiverse buurt. Een superdiverse infrastructuur Het is een oud en robuust gegeven, elke gemeenschap ontwikkelt een infrastructuur op maat van haar behoeDen: bedrijven, winkels en diensten die inspelen op de noden, eisen en vragen die eigen zijn aan die gemeenschap, en die dus op maat van die gemeenschap ontstaan. Dat is de reden waarom men niet makkelijk echt goedkope kledingwinkels vindt in Brasschaat, maar wel heel makkelijk allerhande dure merkkledij. Een superdiverse en heel onstabiele gemeenschap schept eveneens een infrastructuur. En Oud-Berchem wordt gekenmerkt door een

buur nfrastructuur op maat van de zeer specifieke gemeenschappen die er samenleven. Ik overloop een aantal elementen daaruit. 1. De specifieke sociaaleconomische en mobiliteitskenmerken van de derde laag migranten – de superdiverse transitmigranten – schept een behoeDe aan goedkope winkels voor zowat alles, alsook aan voorzieningen die zijn toegesneden op een cliënteel zonder vaste verblijfplaats. De Sta estraat-Driekoningenstraat telt daardoor een hoog aantal dag- en nachtwinkeltjes, uitgebaat door leden van die migra elaag, die goedkope producten per stuk verkopen. Ook goedkopere ketens – Wibra, Zeeman, Kruidvat, Blokker – hebben er ves gingen. En men vindt er ook winkels voor tweedehands kledij, tweedehands huishoudapparaten, computers en GSMs met hersteldienst, en winkels waar men goedkope huisraad, gordijnen, dekbedden en matrassen kan krijgen. Goedkoop is de regel. Daarnaast vindt men er ook een aantal bel- en internetshops waar mensen die geen internetabonnement bezi6en goedkoop kunnen communiceren en surfen. Schoolkinderen van deze migranten gebruiken internetcafés voor studiewerk en huistaken. Wie geen vast adres heeD kan ook geen bankrekening openen, en dat verklaart de aanwezigheid van geld-transferbedrijven zoals Western Union,

16

Ria en Moneygram, waar men bedragen kan verzenden en ontvangen. 2. De jongere tweeverdieners hebben weinig baat bij winkels die om 18u sluiten, want veelal arriveren ze terug van het werk na dat jds p. Er zijn daarom twee Carrefour-supere6es geopend, een aantal groenten- en fruitwinkels en een slagerij hebben latere openings jden, en de nachtwinkels worden druk beklant door deze meer welvarende inwijkelingen. Er is voor deze bevolkingsgroep ook een beperkte maar belangrijke ‘elite-infrastructuur’, bestaande uit een celebrity-restaurant De Troubadour, een luxe-kapper Ceulemans, een bou que-bakkerij vlakbij het sta on, het Cultureel Centrum Berchem, en het literaire en debat-café Rood-Wit. Deze jonge en ambi euze bevolkingsgroep heeD ook gezorgd voor een verandering van de buurtscholen. Er zijn twee kleuterscholen, een lagere school en een secundaire school in de buurt, en de inwijking van een nieuwe laag autochtone ouders heeD deze scholen snel getransformeerd van concentra escholen naar ‘kampeerscholen’ met een goede reputa e. 3. Een bijzonder belangrijke infrastructuur zijn de nieuwe kerken. Oud-Berchem is zowat het Va caan van de diaspora, met niet minder dan 16 evangelische gemeenschappen die ac ef

zijn in de Sta estraat-Driekoningenstraat en onmiddellijke omgeving. Het gaat telkens om Pinksterkerken waarin naast intensief gebed ook genezingen en mirakels worden aangeboden. Deze kerken zijn met uitzondering van enkele eenmans-ondernemingen volkomen geglobaliseerd en hangen af van organisa es in Nigeria, Brazilië en La jns-Amerika. In een eerste fase waren ze gericht op mensen uit dezelfde gebieden, maar de meer succesvolle onder hen trekken nu een zeer gemengde congrega e aan, ze zijn oecumenisch. Ze hebben een bijzonder belangrijke func e als frontlijnopvangnetwerk voor nieuwe en kwetsbare migranten, die in de kerken een gemeenschap van vriendelijke mensen ontmoeten, en er naast spirituele bijstand ook aan allerhande materiele hulp kunnen raken: een plaats om te logeren, een goedkope wagen of huisraad, voedsel, kinderopvang, soms een baan, en zo meer. De kerken zijn vrijwel allemaal behuisd in voormalige winkels, en zijn doorheen het afgelopen decennium de grootste business in Oud-Berchem geworden. Figuur 2 geeD een beeld van het visuele karakter van deze kerken. 4. Ook kapsalons zijn een opvallend kenmerk van de buurt. Ze worden uitgebaat door Marokkaanse en Turkse kappers en zijn op enkele

uitzonderingen na oecumenisch. Men kan bij de Marokkaanse kapper gesprekken observeren tussen een oudere Antwerpenaar, de kapper zelf, en een jonge Poolse bouwvakker. Een Marokkaans kapsalon richt zich vrijwel uitsluitend op jonge Marokkaanse mannen van over heel de regio, en staat bekend als een centrum van radicale Islam ac viteit. 5. De buurt kent ook een concentra e van restaurantjes en andere sociale ontmoe ngsruimten. Tot deze laatste categorie behoren een aantal ‘vzw’s’, d.i. ontmoe ngsruimten voor mensen met een bepaalde abomst – veelal Turkse mensen en in toenemende mate ook mensen uit de Balkan. Ook tot die categorie behoren een aantal ‘beSng shops’ waar men sportwedstrijden gadeslaat en weddingschappen organiseert. Ook deze zaken zijn vaak etnisch bepaald. Dit geldt eveneens voor het drietal autochtone cafés in de Sta estraatDriekoningenstraat. De restaurantjes daarentegen zijn oecumenisch. Ze zijn vaak Turkse zaken in origine, en specialiseren zich dus in pi6a en Turkse pizza’s. Maar ze zijn ook een pleisterplaats voor jongeren uit de buurt, veelal scholieren van het in de buurt gelegen Atheneum, die er hun lunch genieten. En als gevolg daarvan serveren deze restaurants nieuwe gerechten die tot de canon van de regionale

17

jongerencultuur behoren: de legendarische ‘kipburger’ en het indrukwekkende ‘kapsalon’. 6. De buurt vertoont een grote dynamiek als het aankomt op het inspelen op nieuwe bevolkingsgroepen. De permanente aanwezigheid van Poolse bouwvakkers heeD gezorgd voor twee rela ef grote Poolse voeding speciaalzaken, en voor de aanwezigheid van zowat ieder merk van Pools bier en wodka in een aantal nachtwinkels. De wekelijkse instroom van honderden Afrikaanse kerkgangers leidde snel tot het opstarten van een tweetal Afrikaanse kruidenierszaken, en hetzelfde gebeurde met de Braziliaanse kerkgemeenschap: binnen de kortste keren kwam er een Braziliaanse supere6e. We zien dat de buurt een infrastructuur bezit die zowat alle aanwezige groepen bedient. De

meest kwetsbare groepen kunnen beroep doen op de diensten van zeer goedkope winkels en voorzieningen, en de beter begoeden hebben eveneens hun plaatsen. Er zijn een aantal etnisch-specifieke gelegenheden – de vzw’s en beSng shops – maar het merendeel van de handelszaken richten zich op een zeer breed cliënteel. Noteer hierbij het volgende. Hoewel een aantal types van winkels in de eerste plaats een eerder arm cliënteel bedienen, zijn die winkels even goed een infrastructuur geworden voor de meer welvarende middenklasse. Een nachtwinkel verschaD ook goedverdienende en hardwerkende jonge autochtonen de mogelijkheid om laat op de avond nog een fles wijn, wat bier of tabak in te slaan, en de goedkope groenten- en fruitwinkels, Turkse bakkerijen en kleine restaurantjes zijn ook voor deze beter begoede groepen een zegen waarvan enthousiast gebruik wordt gemaakt. Een infrastructuur gemaakt voor de armen blijkt dus ook een infrastructuur voor de rijken te zijn. Het omgekeerde is echter niet het geval. Oecumenisch Nederlands Ik gaf al aan dat de meeste handelszaken in de buurt een breed cliënteel aanspreken. Ze doen dat door middel van Nederlands, en Neder-

lands is de voertaal in de buurt telkens wanneer men tracht te communiceren met een ruim publiek. Nederlands is het oecumenische taalinstrument in de buurt. De buurt is vanzelfsprekend uitgesproken meertalig, en wie in de Sta estraat-Driekoningenstraat zichtbare, geschreven taalui ngen telt komt tot minimum 11 en maximum 24 zichtbare, uitgestalde talen. Nie6emin is het Nederlands volkomen dominant. Nu moeten we wel goed weten wat we bedoelen met ‘Nederlands’. De taal bestaat immers in een verbijsterend veelvoud aan vormen in deze buurt, gaande van verheven standaardtaal en beroep-specifieke jargons tot een handjevol woorden en uitdrukkingen uitgesproken met een stevig accent. Veel of weinig Nederlands, correct of fout: het lijkt er niet toe te doen. Wie een breed publiek wil aanspreken, en dus alle grenzen van diversiteit wil overs jgen in deze buurt, die hanteert zijn of haar geheel eigen vormen van Nederlands. Figuur 3 maakt dit duidelijk. We zien een handgeschreven boodschap aan het raam van een winkel met goedkope huisraad, beddengoed en gordijnen, uitgebaat door Turkse mensen. De tekst leest: “wie kent dezen man en weet waar hij woond”. Onder dit bericht

18

zien we foto’s van een bewakingscamera: het gaat om een winkeldief, en de eigenaars van de winkel roepen de hulp van de gemeenschap in om hem te va6en. Ze doen dit in een niet correcte maar volkomen begrijpbare vorm van Nederlands. Vergelijkbare voorbeelden liggen voor het oprapen in de buurt. Een winkel waar men gerepareerde huishoudapparaten kan kopen biedt “6 manden garan e”; in een goedkope kledingzaak prijst men schoenen in “egt leder” aan; een Braziliaanse kerk die zich “de Assemblage van God” noemt – ‘assemblage’ is een mogelijke vertaling van het Portugese ‘assembleia’, naast ‘gemeenschap’ – brengt ons op de hoogte dat men haar diensten kan gebruiken voor het verhelpen van een reeks kwalen, waaronder “benijding”, “hoorziSng van stemen”, “imigra e” en “wensen van zelfvermoorden”. Ook het gesproken Nederlands is de voertaal in de buurt, en ook deze gesproken varianten duiken op in allerhande vormen. Het overschrijden van etnische lijnen in zowat elke winkel gebeurt met behulp van het Nederlands: wanneer een Turkse bakker niet meteen weet wie hij voor zich heeD in z’n zaak, dan wordt die klant aangesproken in het Nederlands. De

kleine rou nes van de handel verlopen ook vlekkeloos: de enkele woorden die men met de bakker wisselt – “een Frans brood graag, jawel doorgesneden, geen zakje nodig” – worden perfect begrepen en beantwoord. Afwijkingen van deze rou nes leiden heel vaak tot een snelle confronta e met de grenzen van het Nederlands. Zo is een vraag als “hoe gaat het nog met de kinderen?” vaak niet te begrijpen voor dezelfde bakker die in perfect Nederlands de verkooprou nes uitvoert. Het punt is echter dit. Superdiversiteit heeD in Oud-Berchem geleid tot een versterking van de rol van het Nederlands, niet tot een verzwakking ervan. De schier eindeloze verschillen tussen mensen in de straat worden communica ef aangepakt door middel van een hele reeks vormen van Nederlands, en deze ‘Nederlandsen’ vormen het meest effec eve taalmiddel voor al wie een breed netwerk wil bestrijken en een breed publiek wil aanspreken. Daarbij blijkt men zeer goed te weten dat taalkundige correctheid vrij weinig te maken heeD met begrijpelijkheid. Wie een huishoudapparaat laat herstellen in de buurt verwacht heus geen zes manden, en weet donders goed dat het om zes maanden garan e gaat.

Nederlands is geneutraliseerd als poli ek taalmiddel – het definieert slechts toevallig een deel van de aanwezige groepen – en is een puur instrumenteel taalmiddel. Zo hoor ik mijn Marokkaanse kapper met zijn buurman, een kruidenier aboms g uit Gujarat, luid praten over wat er die dag in de Gazet van Antwerpen staat. Ook kan men een Poolse man zien praten met een Afrikaanse man over het loon waaraan de ene de andere wil aanwerven voor een klus. Het Nederlands van beide is telkens, zacht uitgedrukt, verre van perfect. Maar het werkt als middel om lijnen open te houden, rela es op gang te houden, zaken met mekaar te doen, en elkaar te begroeten. Dit oecumenisch Nederlands is een kerninstrument voor convivialiteit in de buurt. Opwaartse mobiliteit Ik heb tot nu toe twee punten overlopen: enerzijds de wijze waarop superdiversiteit een heel specifieke en flexibele infrastructuur heeD geschapen in de buurt, en anderzijds de rol van Nederlands als voertaal in deze superdiverse omgeving. Ik verschuif nu even het decor en beweeg me naar een ander thema, maar ik kom daarna terug op deze lijn. Een bijzonder opvallend effect van superdiversiteit is de zeer snelle opwaartse mobiliteit in

19

de Turkse gemeenschap. Ik gaf dit eerder mee: die gemeenschap beweegt zich snel van een statuut in de arbeidersklasse (en zelfs het lompenproletariaat) naar een middenklasse status. Verschillende factoren spelen daarbij een rol. Ik gaf al aan dat er een trage en genera onele ontwikkeling is, waarbij de kinderen en kleinkinderen van de eerste genera e migranten nu hogere opleidingsniveaus en beroepskwalifica es behalen. Er zijn nu artsen, apothekers, tandartsen, advocaten, accountants en productontwikkelaars van Turkse origine. Dat is dus een eerste factor. Een tweede factor is eveneens aangegeven: de instroom van nieuwe superdiverse groepen migranten schiep vanaf het midden van de jaren 90 een grote vraag naar goedkoop logies. Kleine studio’s of

zelfs gezamenlijke slaapplaatsen en matrassenverhuur werden een verhi6e markt, en vele Turkse huiseigenaars besloten hun woning te verbouwen in die zin. Laagwaardige woningen werden zo plots zeer lucra eve opbrengsteigendommen, en de Turkse eigenaars zelf konden zich in een aantal gevallen snel een verhuis veroorloven naar groenere randgemeenten zoals Wilrijk. Deze opera e heeD specifieke vormen van deskundigheid nodig: financiële exper se – schaSngen, hypotheken, beleggingen – en bouwkundige exper se. Voor het eerste soort van exper se zijn net die jongere en hoger opgeleide leden van de gemeenschap aansprakelijk. Het zijn jonge advocaten en accountants die zorgen voor geld en administra eve ondersteuning. Noteer dat hoewel een belangrijk deel van het clienteel van deze nieuwe generae Turkse professionals bestaat uit leden van de eigen gemeenschap, het Nederlands als publieke voertaal wordt gehanteerd, soms maar niet al jd vergezeld van het Turks. Deze genera e is vlot en vlekkeloos meertalig. Het tweede type deskundigheid – bouwkundige deskundigheid – vergt meer uitleg. De instroom van nieuwe migranten schiep naast een nieuwe en lucra eve plaatselijke vast-

goedmarkt ook een nieuwe, flexibele en zeer goedkope arbeidsmarkt. In de buurt zijn nu le6erlijk honderden mensen op zoek naar een inkomen. Velen ervan zijn laag geschoold, maar anderen bezi6en wel degelijk nuSge kwalifica es. Die opportuniteit werd snel begrepen met name door Turkse migranten in de buurt, en aangegrepen als een economische kans om nieuwe ondernemingen op te starten of bestaande te vergroten. Zo werd een klein bedrijf van ruitenwassers een groter bedrijf gespecialiseerd in industriële onderhoudstaken; enkele kleine kruideniers zagen de kans hun zaak fors uit te breiden tot een supere6e; en een doe-het-zelf zaak groeide uit tot een lokale tycoon in bouwmaterialen allerhande. Superdiversiteit is dus een wezenlijke factor van opwaartse sociale mobiliteit geweest voor met name de Turkse gemeenschap in de buurt. De ontwikkelingen in de buurt stelden haar in staat zeer snel een emancipa eproces te doorlopen dat zorgde voor effec eve welstand en vernieuwde status in de buurt en erbuiten. De aanwezigheid van honderden nieuwe migranten schiep een kans om de eigen beperkte middelen fors op te krikken met behulp van de goedkope arbeid, en aangedreven door de vraag naar goedkope woonst, van die nieuwe migranten. Het is de opwaartse mobili-

20

teit van de Turkse gemeenschap die, naast de instroom van jonge Vlaamse tweeverdieners, de buurt een nieuwe en stevige middenklasse heeD gegeven. Verhoogde samenhang Dit brengt me bij mijn laatste punt. Wanneer we alles nu even samen nemen, dan krijgen we een beeld van een buurt die een zeer sterke samenhang heeD. Ondanks de verple6erende reeks verschillen die de buurt kenmerken zien we een intense sociale cohesie en een grote convivialiteit – een vreedzaamheid en onderlinge solidariteit. Laat me beginnen met het schetsen van de cohesie. De zeer complexe buur nfrastructuur die ik eerder besprak is de ruggengraat voor een zeer intensief patroon van interac es binnen de buurt. Zowat iedereen doet zaken met zowat iedereen, en er zijn meer oecumenische plaatsen dan gesegregeerde plaatsen. Deze laatste – de vzw’s en de dure gelegenheden die zich louter op een middenklasse richten – worden ruimschoots gedomineerd door een netwerk van buurtwinkels en restaurants die iedereen trachten te bedienen. Zoals we hebben gezien speelt het oecumenische Nederlands daarbij een sleutelrol. Het is

het Nederlands dat het schaalniveau van de gehele buurt dekt, en alle communica e die zich niet tot een specifieke subgroep van de bevolking richt verloopt in het Nederlands. Dit geldt zelfs in rela e tot die andere en veel bekender oecumenische taal, Engels. De nieuwe kerken, en dan met name de Afrikaanse kerken, hanteren Engels als voertaal voor hun vieringen. Een deel van hun adverten es en posters zijn ook in het Engels. Toch ziet men dat ze in toenemende mate gebruik maken van het Nederlands voor werving en propaganda, vanuit een besef dat een aantal mogelijke doelgroepen (denk aan Oost-Europese migranten) makkelijker door het Nederlands dan door het Engels bereikt worden. Het is dus omwille van het Nederlands (hoe beperkt ook) dat de buur nfrastructuur effec ef z’n uiteenlopende doelpublieken kan bereiken. Het gevolg is dat zowat iedereen in de buurt gebruik maakt van de diensten van de nachtwinkels, de kleine kruidenierszaken, de kappers, de bakkers en de allochtone slagers.[3] Rijk zowel als arm loopt aan bij Wibra, Kruidvat en bij Blokker; de Turkse tandarts behandelt evengoed autochtone pa ënten als de Belgische huisarts allochtonen. Clandes ene nieuwe migranten helpen bij het laden en lossen

van vrachtwagens met bouwmaterialen, vlees en conserven. In dit complexe netwerk van interac es zien we heel uiteenlopende belangen die worden gediend. De laat werkende jonge tweeverdieners raken nog aan verse groenten en brood na zessen; de nieuwkomers vinden zwaar en laagbetaald werk bij de nieuwe grotere Turkse ondernemingen, en raken zo aan een bescheiden inkomen. Dat kan worden besteed aan de aankoop van goedkope huisraad en huishoudtoestellen in de diverse winkels in de buurt, en aan deelname aan het gemeenschapsleven in de kerken. De Turkse ondernemers raken daardoor in een opwaartse spiraal die hun gemeenschap, grotendeels op eigen kracht, weghaalt uit de marginaliteit waarin ze decennia lang vast zat. Het duidelijkste teken van opwaartse sociale mobiliteit in de buurt zijn niet de patriciërswoningen van de Victor Jacobslei, want die waren daar al. Het zijn de Turkse advocatenkantoren, zakenkantoren en huisartsenprak jken die nu het meer tradi onele arsenaal van Turkse kruideniers, bakkers en restaurantjes aanvullen. Convivialiteit als structuur Superdiversiteit blijkt dus een voordeel voor de buurt. Deze grote transforma e van de

21

buurt heeD een omgeving geschapen waarin zeer uiteenlopende bevolkingsgroepen aan hun trekken kunnen komen, dank zij een sterk gediversifieerde buur nfrastructuur en dankzij de rol van oecumenisch Nederlands, dat als een soort cement de verschillende delen van de buurt met elkaar verbindt. Taal ontstaan nooit vanzelf en krijgt nooit vanzelf een rol en func e. Die dingen ontstaan vanuit wezenlijke sociale behoeDen, en ontwikkelen zich om aan die behoeDen te voldoen. Het Nederlands heeD in deze buurt een cruciale rol gekregen precies omdat de buurt zo verschillend is. Er is immers geen enkele andere kandidaat voor de rol van lingua franca in de buurt. Engels is volstrekt ontoereikend, want heel wat nieuwe migranten blijken het nauwelijks te kennen; dat geldt eveneens voor Arabisch, Russisch of zelfs Turks: geen enkele van die talen domineert de buurt in haar geheel. Ze kunnen dominant zijn in bepaalde niches in de buurt – het ligt voor de hand dat een Turkse bakker een Turkse klant in het Turks aanspreekt – maar wanneer men de schaal van de buurt in haar geheel bekijkt heeD het Nederlands geen concurrenten. Die voertaal maakt de intensiteit van interaces mogelijk die deze buurt kenmerkt. Het is

aan de hand van die voertaal dat zowat iedereen kan omgaan met zowat elke andere persoon, en het is door die intensiteit van interaces dat er een schaalniveau ontstaat van gedeelde belangen. Wanneer een Turkse bakkerij sluit klagen de autochtonen; de jdelijke sluing op poli ebevel van een Marokkaanse slagerij gaf aanleiding tot veralgemeend protest en ongenoegen in de buurt; een brand in een Turkse supere6e leidde tot een oecumenische uitbars ng van solidariteit met de getroffenen; de scholen in de buurt kunnen rekenen op zeer ac eve oudercomités waarin ouders van uiteenlopende origine samenwerken. Het is dat schaalniveau waarop gedeelde belangen duidelijk worden en behar gd kunnen worden dat de buurt haar samenhang geeD, en die zorgt voor een algemene en gedeelde aStude van convivialiteit. In theorie zou men zich een buurt kunnen inbeelden die krom loopt onder de heDige conflicten. Immers, er is een zodanig niveau van diversiteit aanwezig dat er wel al jd iets is waarover men van mening kan verschillen en waarrond men conflicten zou kunnen organiseren. Het feit dat dit niet gebeurt, en dat er een zeer ‘lee^are’ buurt is gegroeid, is niet het effect van de individuele aStuden van mensen; het

is een effect van structurele aard: convivialiteit is het algemeen belang in de buurt. Als we deze buurt willen laten werken voor ons allemaal dan moeten we ons conviviaal opstellen tegenover de anderen. Convivialiteit draait rond elkaar z’n ding laten doen en rond de weigering om over elk punt dat zich aandient heibel te maken. Het komt erop neer dat men zich normaal en civiel kan gedragen in z’n omgeving, en zonder nevenbedenkingen gebruik kan maken van de infrastructuur van de buurt, dat men zich in die buurt op z’n gemak voelt omdat men die buurt aanvaardt als een vertrouwde habitat, en dat liefst ook zo wil houden. Nu wens ik daarmee niets te roman seren, en evenmin wil ik met mijn nadruk op convivialiteit – het aangename, gezellige en vertrouwenwekkende karakter van de buurt – bestaande problemen verzwijgen of verbloemen. Integendeel. Die problemen zijn er in overvloed: de buurt is sta s sch armer dan het Antwerpse gemiddelde, telt een hoger dan gemiddeld percentage werklozen en leefloners, een zeer hoog aantal asielzoekers, en heel veel mensen die van een karig pensioen leven. Bovendien zijn er zaken die zich in onfrisse sferen van drugshandel, clandes ene migra e, zwartwerk en pros tu e bewegen.

22

En tenslo6e is deze buurt, zoals gezegd, ook een terrein waarin een informele arbeidsmarkt opereert die gebruik maakt van de zeer zwakke posi e van nieuwe migranten in het organiseren van arbeid voor buitengewoon lage lonen. De buurt is een forum voor sociale uitslui ng en uitbui ng. Het is net omdat deze problemen er zijn, en er in een bijzonder schrijnende mate zijn, dat ik wijs op convivialiteit als wezenlijke structuur in een superdiverse omgeving. Zoals ik zei, gegeven al die problemen zou men een sociaal kruitvat mogen verwachten, met op hol geslagen criminaliteit gericht tegen de meer begoeden in de buurt, een heDig en zichtbaar racisme, constante opstootjes over eender welk ongenoegen. Het feit dat dit afwezig is, is van belang en verdient onze aandacht. De buurt stelt alle stereotypen over dit type urbane omgevingen in vraag. Het is dan ook van belang dat we de mechanismen begrijpen die hier voor zorgen. En dat houdt in dat we kijken naar de problemen in de buurt, maar ook naar die elementen die probleemoplossend zijn. Dit is niet enkel van theore sch belang, maar van zeer groot prak sch en beleidsma g belang. Een jd geleden kreeg ik bezoek van een goede vriend en zijn gezin. Hij is manager en rijdt

in een nieuwe Audi A6, een zeer mooie wagen. We houden een zomerse barbecue, en mijn vriend vertrekt terug naar huis rond 3 uur in de ochtend. Terwijl hij wegrijdt merk ik dat zijn linker achterband lek is. Ik zet een spurt in en haal de Audi A6 in ter hoogte van een Turkse vzw in de Sta estraat. Rond de wagen staan op dat moment al drie stevig gebouwde jonge mannen, gel in het haar en in strakke T-shirts en jeans, en eentje met de handtekening van Ataturk op z’n arm getatoeëerd. Heel erg foute gasten, wanneer men de stereotypen volgt. De jonge mannen bevelen mijn wat bedremmelde vriend dat hij de koffer moet openen, wat hij aanstonds doet. De mannen halen de krik en het reservewiel uit de koffer, en in enkele minuten vervangen ze de band. Intussen vraagt mijn vriend aan mij wat hij moet doen – hij is op zijn ongemak. Hij biedt de jonge mannen, die nu alles netjes in de koffer van de Audi aan het opbergen zijn, twin g Euro fooi aan; ze wijzen het heDig af en nodigen ons allen uit om een kopje thee te drinken met hen in de vzw. We slaan het vriendelijk af want een van de kinderen slaapt al in de wagen, en enkele minuten later staan er drie jonge Turkse mannen te zwaaien op de stoep naar een vrolijk wegrijdende Audi A6, eigendom van een Vlaamse manager.

Het is maar hoe je het bekijkt natuurlijk. Ik ben van oordeel dat we evenzeer een verklaring moeten vinden voor de afwezigheid van conflict als voor de aanwezigheid ervan; en voor de ‘lee^aarheid’ van een buurt evenzeer als voor de ‘onlee^aarheid’ ervan. Superdiversiteit als paradigma nodigt ons uit onze vastgeroeste denkkaders en benaderingen van sociale en culturele diversiteit grondig in vraag te stellen. Dit soort vragen horen daar echt wel bij. En bij de zoektocht naar antwoorden mogen we ons ook niet langer laten vastrijden op de platgetreden paden. De oplossing ligt zeer dikwijls in die zaken die we tot voor kort als onbelangrijk en triviaal beschouwden: de alledaagse rou nes waarmee mensen hun omgeving organiseren, de kleine structuren van alledag. Convivialiteit is er zo eentje. Deze tekst ontstond naar aanleiding van een lezing in de Kinsbergen Leerstoel, Artesis Hogeschool, in De Singel op 16 april 2013.

[1] Ik heb over deze buurt een boek geschreven, Jan Blommaert, Chronicles of Complexity: Ethnography, Superdiversity and Linguis-c Landscapes, Bristol: Mul lingual Ma6ers 2013. Een vroege versie ervan is als Tilburg papers in Culture Studies, paper 29 te vinden op h6p:// www. lburguniversity.edu/research/ins tutes-andresearch-groups/babylon/tpcs/

23

[2] Zie voor meer uitvoerige toelich ng Jan Blommaert, “Superdiversiteit: Een inleiding”. Deze en vele andere teksten zijn te vinden op h6p://superdiversiteit.com/. De conceptuele fundamenten voor superdiversiteit werden gelegd in Steve Vertovec, “The emergence of superdiversity in Britain”, Oxford University Centre on Migra-on, Policy and Society, paper 25 (2006). [3] Merkwaardig genoeg zijn de enkele autochtone slagerijen in de buurt etnisch exclusief, vermits ze varkensvlees verkopen.

Commons Josaphat In case of emergency, make your own city!

HET JOSAPHAT TERREIN Een terrein in Schaarbeek, Josaphat genaamd, ligt vandaag volledig braak. Deze vastgoedreserve, 32 voetbalvelden groot, is eigendom van het Brussels Gewest, dat er een groot stadproject op wil realiseren. Zo’n buurt, in zo’n context, dan ligt specula e op de loer. De groep Commons Josaphat wil een project uitdenken voor dit terrein dat geïnspireerd is door het idee van de Commons. En dat wil zeggen ? Een paar poli ci en een handvol experts, hoe deskundig ze ook mogen zijn, kunnen nooit voldoende inzicht hebben om alleen te beslissen over de toekomst van 24 ha. We wensen dat alle burgers die iets met het terrein te maken hebben mee kunnen beslissen: zij die in de buurt wonen, zij die er later zullen wonen, zij die er hun hond zullen uitlaten, zij die er zullen werken of er op uitkijken vanop het balkon.

naar een invulling van het terrein. Daarvoor willen we beslissingsmacht geven aan een assemblee waarin iedereen die belang heeD bij de toekomst van Josaphat vertegenwoordigd is. Zo willen we het recht op de stad opeisen en bijdragen aan de cultuur van de commons in Brussel. Om dat te bereiken hebben wij beslist dat we samen zullen nadenken over een stad waar alles wordt beheerd als een gemeenschappelijk goed: de aarde, het water, de biodiversiteit, de economie, de openbare ruimte, het sociale, de mobiliteit, de woningen, de opvoeding, de cultuur, en zo voort. Voor de verkiezingen zullen we hier geen akkoord over bekomen. Maar we kunnen er wel voor zorgen dat er, in de preelectorale periode, over gedeba6eerd wordt, en dat is al niet niets. Vervoeg Commons Josaphat om na te denken, te dromen, te deba6eren, te beze6en, om acef ons recht op de stad uit te oefenen, ons recht om te denken, om de wereld her uit te vinden! Zodat morgen iedereen er toegang toe heeD!

We willen aan de overheid een voorstel doen voor de weg

24

De ar s eke programma e ging na enkele jaren van renova ewerken en punctuele ac viteiten pas echt van start met de opening in 2000, in de context van Brussel als culturele hoofdstad van Europa. Sindsdien professionaliseerde de werking zich en kreeg de organisa e een eigen gezicht. De keuze en invulling van de verschillende disciplines kreeg vaste vorm, hoewel de organisa e al jd flexibel en permeabel bleef voor onvermoede, nieuwe besmeSngen.

Recyclart verenigt de verschillende aspecten van het ar s eke proces in zich : de crea e, via de terbeschikkingstelling van werk- en tentoonstellingsruimtes voor jonge kunstenaars ; de spreiding via een eigen kwaliteitsvolle programma e en de produc e, via de prak sche uitvoering van designstukken, beeldende kuns nstalla es, decorstukken...

Recyclart plaatst geen scho6en of hiërarchie tussen de klassieke kunstdisciplines en verdedigt zowel populaire als erudiete kunst. We inOpdracht terpreteren kunst als een poli ek middel dat Recyclart is sinds het begin sterk verbonden maatschappelijke betrokkenheid uitlokt en met de plek waar de organisa e geves gd is: Geschiedenis het treinsta on Brussel-Kapellekerk, in de Ma- bruggen slaat tussen culturen, sociale klassen en gemeenschappen. De klemtoon ligt dus op In 1997 diende de cel stedenbouw van de stad rollenwijk, in het centrum van Brussel. De reBrussel een Stedelijk Pilootproject bij de Euro- den van bestaan was en is nog al jd de stedelij- het kleine, het kwetsbare en onbekende, niet zelden op “subculturen” en nieuwe culturele pese Unie in, die dit vervolgens goedkeurde en ke breuk, veroorzaakt door de aanleg van de financierde tot 2001. De opdracht voor de pas Noord-Zuidtreinverbinding, omvormen tot een stromingen uit alle uithoeken van de wereld. levendige verbinding, die de verschillende omopgerichte vzw Recyclart bestond erin om de liggende wijkdelen opnieuw met elkaar verlijmt Recyclart ontplooit een sociaal-economische verlaten gebouwen van sta on Brusseldynamiek. De vereniging neemt hiermee deel Kapellekerk -en daarmee de omliggende buurt- en nieuw leven inblaast. aan de heropleving van de crea eve industrie nieuw leven in te blazen en dit door middel van en ijvert voor het belang van een crea eve Recyclart blijD vandaag een stedelijk project een origineel stedenbouwkundig, ar s ek en stad, gedragen door een lokale, duurzame en sociaal-economisch project. Uit die oorspronke- dat inspira e put uit de stad en de deur helesolidaire visie. Recyclart stelt in dit opzicht, via lijke missie volgde de ontwikkeling van een op- maal open laat voor stedelijke fenomenen het beroepsdoorstromingsprogramma van het (culturele, sociale en economische). leidingsproject voor langdurig werklozen, geBrussels Gewest, een vijDiental mensen tewerk richt op metaal- en houtbewerking en horeca. als horecamedewerkers, metaalarbeiders, schrijnwerkers en onderhoudstechnici, onder-

25

gebracht bij Fabrik & Bar Recyclart. Hierbij verdedigen we eerder de idee van “tewerkstelling” dan “inzetbaarheid”. Het gaat om het creëren van kansen en de ontwikkeling van persoonlijke vaardigheden in plaats van het klaarstomen van arbeiders voor vastomlijnde beroepsprofielen die de arbeidsmarkt eist.

rugplooit in veilige enclaves, taal-, kunst- en cultuurgemeenschappen. Zonder een federale instelling te zijn, houden we vast aan een dagelijkse tweetaligheid op alle niveau’s en leggen we een openheid aan de dag die tot voorbeeld kan strekken.

clart zijn werking op in drie deelwerkingen, met verschillende maar verwante doelen: 1.Kunstencentrum: verzekert een kwaliteitsvolle, eclec sche ar s eke programma e, erkend en ondersteund door de Franse en Vlaamse gemeenschap.

Visie Recyclart wil « overschrijdend » werken, in een Om deze opdracht uit te voeren, splitste Recysamenleving waar het individu op zichzelf te-

2.Fabrik: een plek voor beroepsdoorstroming in de domeinen schrijnwerkerij, metaalconstruc e en voorraad- en gebouwbeheer, erkend door het Brussels Gewest. 3.Bar Recyclart: een eetcafé in het oude sta onsbuffet, tegelijk een plek voor beroepsdoorstroming in het domein van de horeca (barman, keukenhulp). Ook al heeD elke deelwerking zijn eigen onafankelijke agenda, de basisidee blijD om, waar mogelijk, uitwisselingen en gemeenschappelijke ac viteiten te ontwikkelen die onze meervoudige iden teit weerspiegelen.

Sociale economie Algemeen Sinds de opstart in 1997 heeD Recyclart een eigen opleidings- en tewerkstellingsprogramma ontwikkeld in vier uiteenlopende domeinen :

26

houtbewerking, metaalbewerking, voorraaden gebouwbeheer en horeca. Dit cruciaal aspect van onze werking, gericht op socio-professionele inschakeling, is erkend door de federale overheid als “doorstromingsprogramma” en door het Brus-

sels Hoofdstedelijk Gewest als “plaatselijk ini a ef voor de ontwikkeling van werkgelegenheid” (PIOW). Op basis van deze maatregelen en via arbeidsovereenkomsten uit Ar kel 60 van de OCMW-wet stellen we een twin gtal personen tewerk. De arbeiders worden via dit programma voor maximaal twee jaar aangeworven en genieten van een professioneel arbeidskader, met vormingen op maat, een omkadering door een ervaren ploegverantwoordelijke en een individuele opvolging door trajectbegeleiders. De bedoeling van dergelijk programma is om moeilijk te plaatsen werkzoekenden de mogelijkheid te bieden om werkervaring op te doen in func e van een doorstroming naar de reguliere arbeidsmarkt. Op het einde van hun contract worden de arbeiders ook nog begeleid in de zoektocht naar ander werk wat voor het merendeel aardig lukt. Overigens schenkt Recyclart extra aandacht aan culturele vorming: aan de ene kant door de aard van de uit te voeren projecten, aan de andere kant door kennismaking met de culturele agenda van Recyclart-kunstencentrum.

27

Organisa.e van het werk Structuur Elke ploeg bestaat uit 3 tot 4 arbeiders en een ploegverantwoordelijke. Deze laatsten hebben de opdracht om technische bijstand te verlenen en hun kennis en vaardigheden in een bepaald domein door te geven. De algemene coördina e gebeurt voor Bar Recyclart door een trajectbegeleider en voor de ateliers, werven en ontwerpen van Fabrik, door een coördinaecel, ondersteund door de administra eve cel van Recyclart. De ploegen De schrijnwerkerij richt zich hoofdzakelijk op de vervaardiging van meubilair. Bijzondere aandacht gaat uit naar het gebruik van duurzame en ecologische materialen (MDF zonder formaldehyden, vervanging van synthe sche vernis door oliën...) en de bewustmaking van de arbeiders hiervan. De metaalwerkplaats is gespecialiseerd in de uitvoering van mechanische structuren voor culturele doeleinden, de bouwsector (trappen, poorten, balkons en balustrades) en stadsmeubilair.

Deze doelstelling noopt tot een speciale aanpak dure opgestart voor het ac ef zoeken naar en een doorgedreven begeleiding en opvolging nieuw werk, in func e van de wensen en bekwaamheden van de betrokkenen, bv. door het van de arbeiders. opstellen van een cv en mo va ebrief. In een Vorming tweede beweging worden twee halve dagen Bovenop de vorming op de werkvloer, waakt voorzien voor het vinden van geschikte toeRecyclart erover dat aanvullende opleidingen koms ge werkgevers en/of bedrijfsstages. De horecaploeg beheert Bar Recyclart en vormt worden verstrekt, hetzij door externe specialisten ter plaatse uit te nodigen, hetzij door onze Na de herinschakeling de medewerkers tot barman, keukenhulp of arbeiders naar gespecialiseerde vormingscentra Fabrik of Maïzenne blijven in contact met de ex sous-chef. te sturen, of bedrijven, voor punctuele stages. -werknemer om erop toe te zien dat diens situDaarbovenop is de interne (voor personeel en Verschillende bezoeken aan technische vaka e stabiel blijD. Indien dit niet het geval is, ar esten) en externe catering (voor externe beurzen en voorbeeldwerven staan ook op het wordt gezocht naar andere oplossingen. evenementen) een volwaardige ac viteit geprogramma. De opleidingen zijn op maat van worden wat toelaat dat onze keukenploeg ver- de arbeiders en ploegverantwoordelijken en trouwd wordt met andere soorten van dienst- bestaan uit technische vormingen en cursussen verlening. Nederlands, informa ca, veiligheid, alfabe sering, hygiëne, personeelsbeleid... Sinds 2008 maakt Bar Recyclart ook deel uit van het netwerk « Maïzenne », een netwerk van 10 Tijdens het contract doorstromingsprojecten in de horeca. Dit net- Func onneringsgesprekken worden doorlowerk zorgt voor extra opleidingsmodules en pend voorzien, idealiter één keer om de drie specifieke evalua es en een doorgedreven be- maanden en minimum één keer per jaar, op geleiding in de zoektocht naar werk. basis van evalua eformulieren. Deze evalua e is doorslaggevend voor de betrokkene en de Begeleiding en opvolging van de arbeiders werkgever om de eisen en verwach ngen beter Het doorstromingsprogramma biedt aan laag- op elkaar af te stemmen. geschoolde, langdurig werkzoekenden een werkervaringstraject dat dient als springplank Na beëindiging contract Op ‘t einde van het contract wordt een procenaar een job in het reguliere arbeidscircuit. De ploeg voorraad- en gebouwbeheer vormt de arbeiders in het onderhoud van gebouwcomplexen en het vak van magazijnier voor leveranciers van bouwmaterialen. Deze ploeg is ook belast met het onderhoud en de opfrissing van de sta onsruimtes die Recyclart gebruikt.

28

de jury voor het ontwerpteam: • BUUR (Bureau voor Urbanisme, België), • Hosper (Landschapsarchitectuur en stedenbouw, Nederland), Ontdek het toekoms.ge groen in de Kie• in samenwerking met ARA (Atelier Ruimvitwijk telijk Advies, België). Tot voor kort lag de Kievitwijk verscholen achZij slaagden er het best in om alle ambi es om ter het Centraal Sta on en de Zoo. Met de te ze6en in een samenhangend ontwerp. komst van het HST-sta on groeit de wijk vandaag uit tot een interna onale ontvangstloca e Het plan geeD de buurtbewoners groen, rustplekken en verschillende spelmogelijkheden. voor de stad Antwerpen. Eind oktober 2012 is het winnende team in de Daarnaast zorgt het ontwerpvoorstel voor een interna onale uitstraling aan de sta onsbuurt ontwerpwedstrijd voor een nieuw en groen en houdt het rekening met de historisch beopenbaar domein in de Kievitwijk bekend gemaakt. Dit is het gebied tussen het Kievitplein, schermde spoorwegberm en -bruggen. Het project “Kievit-fase II“ is een unieke kans de Van Immerseelstraat, de Baron Joostensom een nieuwe groene plek van formaat op straat, de Oostensstraat en het spoor. Onder leiding van de stadsbouwmeester, koos maat van de buurt en voor alle gebruikers van de sta onsomgeving te creëren op deze dichtSimulatie van de toegang tot de spoorwegbrug over de Platijn en bebouwde loca e.

K

Moretuslei

terug doorheen het hele plan. De zitbanken bieden ook verschillende spelaanleidingen: zoals een glijbaan, een dambord of een trap. De zithoekjes kregen allemaal een eigen sfeer en verlich ng. De ontwerpers plannen terrassen en fonteintjes aan de aanslui ng op het Kievitplein. ‘Kievit in het groen’ wordt een leuke plek om te vertoeven. De ontwerpers geven aan elk kruispunt op de Van Immerseelstraat een herkenningspunt. Dit is ofwel de geklasseerde spoorwegwand, of een groengevel aan de feestzaal, of speeltoestellen ter hoogte van de scholen, of een ver cale speeltuin bovenop de spoorwegbrug over Plann en Moretuslei.

Een nieuw stukje ontdekken in de wijk In de toekomst wordt de spoorwegbrug over de Plan n en Moretuslei toegankelijk. Aan de kant van de Van Immerseelstraat voorzien de ontwerpers een trap om op de brug te komen. Kin‘Kievit in het groen’ De ontwerpers maken van het gebied een groe- deren suizen binnenkort naar beneden op de ne long, door het aanplanten van heel wat bo- glijbaan naast de trap. Aan de kant van de Bamen, door een groene gevel en het aanleggen ron Joostensstraat is de brug bereikbaar via een groene toegangshelling. Het typische hekwerk van verschillende groene eilandjes doorheen het hele gebied. De eilandjes in het midden van en de mooi uitgegroeide robinia’s en esdoorns blijven behouden. de Van Immerseelstraat liggen hoger dan de Het stukje boven op de geklasseerde spoorwegstraat zodat men op de randen kan zi6en en brug, parallel aan de spoorweg, krijgt een nieuspelen. De opvallende rode zitbanken komen

29

we invulling. De ontwerpers maken er een stadsbalkon van, met een tribune en een sportveldje om te sporten, spelen of gewoon even uit te rusten op de tribune. Een ver cale speeltuin is de afslui ng tussen het stadsbalkon en de sporen. Door deze hedendaagse opzet van de geklasseerde spoorwegbrug maken de ontwerpers er een bijzondere plek van.

Werk van Richard Woods

Hoe verder met het plan? Eind 2012 luisterde de ontwerpers naar de mening, opmerkingen en sugges es vanuit de buurt. In april 2013 is het aangepaste ontwerp voorgesteld en zijn de eerste krentenboompjes in de wijk aangeplant. Vandaag werken de ontwerpers de eerste fase van het park, van aan de Somerstraat tot en met de Baron Joostensstraat verder uit. Begin 2014 mag u hierover meer informa e verwachten. Vandaag zijn de werken aan het gebouw op de hoek van de Plan n en Moretuslei met de Van Immerseelstraat volop aan de gang (bouwblok drie uit het GRUP en openbaar domein). Hierin komen tegen de zomer van 2015 kantoren van Electrabel en woningen. Een planning van deze werken kan u hier terugvinden. Aansluitend op de bouwwerken start de stad met de aanleg van de eerste fase van het openbaar domein. Een

30

overzicht van De Kievitwijk in de toekomst De Vlaamse overheid heeD eind januari 2012 gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan 'Gebied voor stedelijke ac viteiten Kievit fase II in Antwerpen' defini ef vastgesteld. Dit plan vormt, het juridisch kader voor de toekoms ge ontwikkelingen in deze wijk. U kan het gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan 'Gebied voor stedelijke ac viteiten Kievit fase II in Antwerpen' raadplegen op de Vlaamse website voor ruimtelijke ordening. Meer informa e over de mogelijke gebouwen kan u hier terugvinden. Kievit in de kijker Momenteel een deel van de Kievitwijk al gereserveerd voor voetgangers en fietsers - auto’s zijn enkel ondergronds toegelaten. Ook de groene rotswand in de Ploegstraat geeD een extra dimensie aan de wijk. De Britse kunstenaar Richard Woods de Kievitwijk op een kleurrijke manier in de kijker. In de omgeving van de nieuw uitgebouwde HST-toegang van het Centraal Sta on bewerkte de kunstenaar verschillende gevels.

De Coninckplein en Permekesite Het kloppende hart van AntwerpenNoord Het De Coninckplein ligt in het hartje van de Atheneumbuurt. Het plein stond vroeger bekend als dé uitgaansbuurt van Antwerpen maar raakte in verval. Door de heraanleg van het plein en de opening van bibliotheek Permeke kreeg de buurt een nieuwe impuls. Oscar Permeke besliste in 1900 om zich op de automarkt te richten en bracht nog geen en jaar later als enige verdeler in de provincie de Ford T-reeks aan de markt. Permeke ves gde zich met zijn Fordgarage op het De Coninckplein in 1924 en stond bekend om zijn schi6erende toonzalen en kantoren. Gedurende meer dan 50 jaar bepaalde garage Permeke het uitzicht

van het De Coninckplein.

tweedehands boeken en strips kopen. Elke maand wordt er gewerkt rond een thema. Er Tot eind jaren zes g was het De Coninckplein wordt gezorgd voor aangepaste anima e, sigéén van de levendigste plekken in de stad. neersessies, enzovoort. In mei vindt de PianoMensen kwamen van ver om hier te feesten en marathon plaats, een zeven uur durend pianoook vele bedrijven ves gden zich op en rond concert in openlucht. En in de zomer kan u er het plein. Door ruimtegebrek verhuisden vele elk weekend van een rock-, jazz- of bluesconbedrijven echter naar de rand van de stad en ook garage Permeke sloot zijn deuren in 1982. cert genieten. Ook op andere plaatsen in de stad kan u toeris sche marktjes ontdekken. Het plein bleef sinds de jaren '80 verloederd achter. Het werd het centrum voor drugsdealen en daklozen. De oude garage van Oscar Permeke veranderde verschillende keren van eigenaar en in 1997 kocht de stad Antwerpen het gebouw op. In 2002 kwamen er concrete plannen naar buiten: het plein werd volledige heraangelegd en de voormalige Fordgarage zou plaats maken voor bibliotheek Permeke. In 2005 opende de nieuwe, centrale bibliotheek haar deuren. Er werd eveneens een nieuw stadskantoor ingepland en aandacht besteed aan verschillende ontmoe ngsruimtes zoals het eetcafé De Kubus, vergaderzalen, een bewonersgroepensecretariaat, … Evenementen op het De Coninckplein Op het De Coninckplein valt al jd wel iets te beleven. Elke derde zondag van de maand is er een strip- & boekenplein. U kan er nieuwe en

31

Stadsvernieuwing in Antwerpen-Noord Antwerpen-Noord op het goede spoor Spoor Noord is de roepnaam voor het gebied rond Park Spoor Noord. De voorbije jaren was Spoor Noord de verzamelnaam voor tal van projecten in Antwerpen-Noord van het Albertkanaal tot aan de Handelsstraat en van Schijnpoort tot aan de Italiëlei. De projecten waren sociaal, economisch en ruimtelijk van aard en variërden van leuke evenementen tot de aanleg van een stedelijk landschapspark. Het uiteindelijke doel van Spoor Noord was en is nog steeds het opwaarderen van de wijken Dam, Stuivenberg en Seefoek. Het stadsbestuur koos ervoor om de verschillende projecten in dit gebied krachtdadig aan

te pakken en ze zo veel mogelijk aan elkaar te linken. Spoor Noord is een totaalproject waarbij alle belangrijke aspecten van stadsvernieuwing tegelijker jd behandeld worden. Om de verschillende projecten en ontwikkelingen in het gebied samenhangend te laten verlopen, ontwikkelde de stad zelf een geïntegreerde visie met als doel een hoogstaande stadsontwikkeling. Enkel zo kon de aanslui ng met andere programma’s en omliggende gebieden gegarandeerd worden. Het federale programma van het grootstedenbeleid ondersteunde deze keuze en voorzag voor het hele Spoor Noord-gebied ongeveer 23,50 miljoen euro gedurende een periode van 4 jaar. Daarnaast kon de stad ook rekenen op subsidies van het Europese fonds Doelstelling 2 en het Vlaamse Sociaal Impuls-fonds.

Een oud en afgeleefd spoorwegterrein werd omgevormd tot een hedendaags, duurzaam en uitgestrekt stedelijk landschapspark met het accent op groen, licht, ruimte, ontspanning, cultuur en sport. Het terrein meet 24 hectare (1,6 km lang van oost naar west) en was lange jd eigendom van de Na onale Maatschappij van de Belgische Spoorwegen (NMBS). Sinds circa 1873 vormde deze gigan sche sporenbundel een wig tussen de omliggende wijken Dam, Stuivenberg en Seefoek. Een eeuw lang werden er op deze industriële site talloze treinstellen geparkeerd, locomo even onderhouden en hersteld en opleiding gegeven aan spoorarbeiders. Sinds 1998 is het gebied op het gewestplan ingekleurd als ‘zone voor stedelijke ontwikkeling’. De NMBS ze6e zijn ac viteiten stop in 2001.

Park Spoor Noord Een tuin voor de buurt, een park voor de stad Park Spoor Noord staat voor de omvorming van een ontoegankelijk spoorwegterrein tot een uitgestrekt sport- en beleefpark in het noorden van Antwerpen. Het park wordt zowel door de buurt als door Antwerpenaars en zelfs mensen van buiten de stad gebruikt.

32

De belangrijkste spelers in het planningsproces dat werd opgestart zijn:

• • •

de stad als regisseur, de NMBS als eigenaar, de federale regering als geldschieter. Drang naar meer groen en ruimte

Het verlaten spoorwegterrein moest een nieuwe bestemming krijgen. Een bewonersenquête toonde de drang aan naar groen, licht en ruimte. De omliggende wijken zijn immers extreem dicht bebouwd, slechts 1 op 8 woningen beschikt over buitenruimte. De stad koos voor een stedelijk landschapspark na een grondig onderzoek, een intern debat en onderhandeling met NMBS. Een domein van achSen hectare (het huidige stadspark is 11 ha) werd ingericht als een duurzaam park met ruimte voor sport, spel, fiets- en wandelroutes, veel bomen, ruime grasvlakten, Kempische zand(speel)tuinen, avontuurlijke speeltuinen en een strak watervlak. De klemtoon in het nieuwe landschapspark ligt op licht en ruimte. Van spoorwegterrein tot park In april 2005 star6e de zichtbare aanleg van Park Spoor Noord. 4 jaar later, in 2009, was het voormalige spoorwegterrein verleden jd en het park een feit. Een park met heel wat sporten spelvoorzieningen, twee heerlijke speelfonteinen, een zandspeeltuin, een uitgestrekte grasweide, verschillende fiets- en wandelpaden en ook enkele gebouwen, zoals de open shelter, het voormalige opleidingsgebouw en de grote loods (WDT-loods of Parkloods), die wordt omgebouwd tot twee sporthallen (1 voor buurtsport en 1 voor de Artesis Hogeschool

Antwerpen), kantoren en een mul func onele uitkijkkiosken en werden de watertorens (ter expohal. Het architectenbureau Verdickt & Ver- hoogte van Schijnpoort) helemaal gerenoveerd. dickt tekende het ontwerp voor de invulling van de Parkloods. Feestelijke opening op 13 & 14 juni 2009 In mei 2008 opende het westelijke deel van het De overige 6 hectaren rondom het viaduct park met een fantas sch openingsfeest op de Noorderlaan worden deels ingevuld met een Dag van het Park. In de zomer van 2009 was nieuwbouwcampus van de Artesis Hogeschool ook het oostelijke deel van het park klaar. Op Antwerpen en een gemengde private project- zaterdag 13 en zondag 14 juni werd het vollediontwikkeling. Dit (kop)stuk zal op termijn bijna ge park feestlijk geopend. De opkomst was volledig worden bebouwd met enkele hoge to- groot en de opening van het park vormde metrens. een het startshot van een hele zomer vol ac viteiten in Park Spoor Noord. Vooral het oostelijke deel van het park (ten oosten van Viaduct Dam) bevat heel wat spor aciliteiten. Zo zijn er twee grote grasvelden waar verschillende sporten beoefend kunnen worden; van voetbal, volleybal en kor^al tot frisbeeën en vliegeren. Verder staan er ook verschillende pingpongtafels en kan er op termijn ook naar hartenlust buiten gebasket worden op 3 basketvelden (momenteel staat hier nu de buurtsportballon, die zal verdwijnen als de sporthal in de grote loods in gebruik genomen kan worden). In het nieuwe stuk park werd er ook een afgesloten hondenloopzone voorzien (tegen de spoorwegberm aan), zijn er tal van leuke wandel- en fietspaadjes en werd er ter hoogte van de Trapstraat ook een verhard pleintje aangelegd, waar eventueel kleinere ac viteiten of evenementen kunnen doorgaan. Verder kreeg het oostelijke deel ook vier

33

aan de oppervlakte, wat een kwel heet. In de omgeving van die kwellen groeien planten die je niet overal vindt. De bermen vormen voor dieren als de vos, de bunzing, de egel en de haas en voor insecten als vlinders en sprinkhanen een belangrijke verbindingsweg.'

'De huidige Ring vormt ook een belangrijke schakel tussen de verschillende parken en natuurreservaten in de rand rond Antwerpen,' erkent Sven Augusteyns van Ringland. 'Bij een overkapping wordt deze ecologische verbinding versterkt. De verkeerswisselaars en de brede ring zijn niet langer een barrière.'

'Bij een gewone overkapping zou dat allemaal vernie gd worden, omdat alles onder de grond komt te zi6en. De bermen maken nu een ecologische verbinding met alle groengebieden rond Antwerpen, van de Hobokense Polder tot het Rivierenhof,' vreest Koen van Natuurpunt. 'Indien men echter zou opteren voor een overkapping van de ring, dan moet dat Een overkapping van de ring mag dan een oplossing gebeuren op een manier die de waardevolle ecolozijn voor de stadsbewoner, voor planten en dieren in gische func es van de huidige ringbermen maximaal de ringbermen is het een ramp. Want hoe contradic- behoudt. We stellen nu vast dat de meeste van onze torisch het ook klinkt, de bermen naast de drukste ecologische bekommernissen verwerkt worden in snelweg van Europa zijn ecologisch zeer waardevol. het Ringland-overkappingsconcept, en dit als enige tot nu toe.' ‘De ondergrond van de bermen is er gevarieerd en ze hebben een zeer specifieke fauna en flora’, zegt Ringland: bodemdiversiteit behouden Koen Van Keer van Natuurpunt. ‘Het reliëf maakt dat Sven Augusteyns, mede-ontwerper van Ringland, de zon de bodem op een verschillende manier bereageert opgetogen op de steunbetuiging van Nareikt, waardoor er microklimaten ontstaan. Op ver- tuurpunt. 'We houden rekening met de verzuch nschillende plaatsen komt er ook water onder druk gen van Natuurpunt en voorzien in een aangepast plan afgezonderde plaatsen waar natuurontwikkeling mogelijk wordt. Daarnaast wordt de toplaag van de huidige ringbermen zo veel mogelijk afgegraven, zodat de oorspronkelijke bodemdiversiteit behouden blijD en waardevolle planten en zaden hergebruikt worden. Water- en schaduwrijke plekken of droge en zonnige plekken moeten zorgen voor de ideale omstandigheden voor fauna en flora.'

BAM: volledige overkapping niet mogelijk Ringland kreeg dit weekend ook al de steun van Rudi Thomaes en Jan Van Rensbergen, de toplui van de BAM. Thomaes en Van Rensbergen beweren dat het BAM-tracé compa bel is met het Ringland-concept, maar uit documenten die BAM zelf liet opstellen blijkt het tegendeel.

Natuurpunt steunt overkapping door Ringland uit www.nieuwsblad.be ANTWERPEN - Ringland, het overkappingsconcept van studiebureau Stramien, krijgt nu ook de steun van Natuurpunt. Dat had zich nochtans steeds verzet tegen een overkapping, maar het concept van Ringland is voor Natuurpunt wél aanvaardbaar. ‘Voor het eerst doet men een erns.ge poging om natuurwaarden te behouden.’

34

BAM schrijD er le6erlijk: ‘In het Meccano-tracé kan heel de ring worden overkapt en bij het BAM-tracé niet.’ Verder staat er nog: ‘Welke delen van de ring juridisch overkapbaar zijn, hangt af van de interpreta e van de Europese tunnelrichtlijn.’ Maar de essen e van het Ringland-concept is dat de volledige ring ondergronds gaat.

op het terrein. Naar aanleiding van deze resul- schappij IGAO aankopen. De herloca e van de taten is er een volwaardig plan-MER in opmaak. busstelplaats naar een nieuwe loca e in het zuiden van de stad wordt verder onderzocht. De opgedane kennis uit de onderzoeken en het Ondertussen is de voormalige gasfabriek een plan-MER worden samen met de sugges es uit jdelijk onderkomen voor de dagelijkse werking Een nieuwe woonbuurt in wording met vijf de par cipa emomenten opgenomen in een van de vzw Zomer van Antwerpen en wordt de hectare park Ruimtelijk Uitvoeringsplan (RUP) en een nieuwe site jdens de zomermaanden gebruikt voor De site Nieuw Zurenborg is een ruimte met een projectdefini e. Deze zal de basis vormen voor hun programma e. de opmaak van een nieuw stadsontwerp voor uitzonderlijke ligging. Langs één kant sluit het de site van Nieuw Zurenborg. aan bij de 19de eeuwse woonwijk Zurenborg. Daarnaast ligt het gebied ingesloten tussen twee belangrijke barrières: het ringspoor en de Wat met het vorige stadsontwerp Singel en Ring. Vandaag nemen een voormalige gasfabriek en een busstelplaats van de lijn het Met conceptsubsidies van het Stadvernieuwingsfonds werd het ontwerpteam De Smet belangrijkste deel van het terrein in. Vermeulen architecten/Palmbout in 2009 aanDe stad wil dit terrein ontwikkelen tot een nieu- gesteld. De ontwerpers hebben het programma we woonbuurt met een samenhangende open van eisen en de ambi es van het stadsbestuur groene ruimte. Dit open en onbebouwd terrein ruimtelijk getoetst door middel van ontwerpend onderzoek, met als resultaat een voorontis immers een unieke kans om het tekort aan publieke open ruimte in de aanpalende wijken werp stadsontwerp. De resultaten van de geluidsstudie tonen echter aan dat het voorontop te vangen. werp onvoldoende rekening houdt met de geluidsoverlast. Waar staat het project vandaag

Nieuw Zurenborg - Stadsvernieuwingsproject

De resultaten van een geluidsstudie voor Nieuw Het terrein vandaag Zurenborg toonde aan dat maatregelen noodzakelijk zijn om tot een lee^aar geluidsklimaat Het projectgebied is nu nog eigendom van verschillende par jen.Eind 2008 kon het stadsbete komen voor nieuwe woningen en een park stuur alvast de eigendommen van de gasmaat-

35

Buurtschatten: met eigen initiatieven de publieke ruimte opladen en verbeteren Auteurs: Project Buurtscha6en - Patrick Vinck – Centrum De Wijk

Dansen in het Krugerpark

Bewoners maken de wijk. In Antwerpen Noord, Linkeroever en Kiel wonen mensen met een hart voor ‘hun’ wijk en voor mekaar. Zij hebben ideeën, plannen en zelfs dromen voor de wijk. Buurtscha6en daagt ze uit om dit te realiseren. Buurtscha6en stelt steeds opnieuw vast dat ini aeven die bewoners zelf opze6en er vrijwel al jd posi ef uitspringen. Bewoners blijken immers over een fantas sche gave te beschikken om anderen enthousiast te krijgen voor hun ideeën, ze hebben ook genoeg doorzeSngsvermogen om het uit te voeren. De buurtwerkers van Samenlevingsopbouw gaan langs pleinen, straten, ontmoe ngsplekken ac ef op zoek naar deze “scha6en” van de wijk en helpen mensen bij het realiseren van hun ideeën. De bewoners blijven echter al jd eigenaar van hun ini a even. Ook andere diensten en organisa es worden bij de ini aeven betrokken om ze te helpen realiseren.

jong of oud, bleek, bruin of zwart. Talenten zijn de fundamenten voor een betere wijk. Een wijk waar mensen verdraagzaam en solidair met elkaar omgaan en opkomen voor hun recht op maatschappelijke par cipa e. Antwerpen Noord verandert De stad Antwerpen werkt aan een Ruimtelijk Uitvoeringsplan (RUP) voor Antwerpen Noord. Zeg maar: een plan dat vastlegt hoe het Noord er de volgende jaren zal uitzien Waar mag er gebouwd worden en waar niet, waar kunnen er winkels bijkomen en waar niet, waar kunnen er speelpleintjes komen, enz….

Koken kost geld en daarom rich6en we in samenwerking met de Evenss ch ng het buurtscha6enfonds op. Uniek is dat dit Buurtscha6enfonds beheert wordt door buurt bewoners.

In Centrum De Wijk hebben een aantal buurtbewoners zich rondom de tafel gezet. Ze hebben de wijk 2060 in maque6evorm opgebouwd. Al knutselend werd er ook gepraat over de wijk. Wat is posi ef, wat is nega ef, wat kan beter, wat zou moeten verdwijnen. Bewoners konden op de maque6e kaartjes prikken met sugges es: over huizen, straten, pleinen, groen, wonen, winkels, cafés, kantoren en bedrijven, verkeer, religieuze gebouwen, scholen, spor aciliteiten, enzovoort. U kon het eerder al uitgebreid lezen in deze krant.

Iedereen heeD talent, of je nu arm bent of rijk,

Uit deze bijeenkomsten rolden een aantal inte-

36

ressante aanbevelingen. Maar het bleef niet enkel bij ideeën spuien. Enkele buurtbewoners voegden de daad bij het woord. En maakten gelijk werk van geopperde voorstellen. - Een kiosk voor het Schoolplak Kunstenaars Wim Geeven, Han van der Ven en Erik Van In zouden graag het saaie Schoolplak gereanimeerd zien. Zij dromen van een kiosk die als “cultureel pla orm” kan dienen. Het trio dienden al een voorstel in bij de wijkbudge6en van het district Antwerpen. Zij voerden campagne op het plein zelf en hielden bovendien een info moment voor buurtorganisa es en scholen. - Drugs uit het straatbeeld Enkele buurtbewoners trokken samen met de spuitenpatrouille op teamuitstap. Het uitje ging rich ng Ro6erdam. Waar ze een gebruikersruimte bezochten en een rondleiding kregen in de wijk Oude Westen. In die wijk loopt het project Drugs in kleur. Dit is een samenwerkingsproject tussen burgers en instan es rond drugsoverlast. De bezoekers hebben hier heel wat dingen van opgestoken. Dat willen ze nu met de bewoners van 2060 samenbrengen om na te gaan hoe hier ter plekke rond deze problema ek kan gewerkt worden.

- Wakkere burger Tijdens de bijeenkomsten zag ook een werkgroep “wakkere burger” het licht. Deze werkgroep wilt enkele systemen om klachten en sugges es over het openbaar domein door te geven overlopen. Denk aan de meldingskaart, de infolijn van de stad Antwerpen, de straatlampenwebsite, de sluikstortlijn,… Zijn deze dingen bekend, wie gebruikt ze, wat zijn de ervaringen. De werkgroep gaat ook bekijken of er nog andere aanvullende ideeën zijn. Zo was er al een voorstel van straatverantwoordelijken die klachten en sugges es bundelen, doorgeven en opvolgen. - Groen in de wijk Uit de gesprekken zag nog een 2de werkgroep het licht: “Groen in de wijk”. Het is de bedoeling dat deze werkgroep concrete groenprojecten in de wijk gaat uitvoeren. Er is al een rits aan ideeën: een ecologische tuintje, een po6entuin, eetbare gevels, behaagac e… Op een eerste vergadering werd op een kaart aangeduid waar iets zou kunnen gebeuren, wie

37

hiervoor moet aangesproken worden, enzovoort. De werkgroep wil bestaande campagnes zoals de behaagac e, meer op maat van de stad maken. De locale kern van Natuurpunt engageert zich om mee te werken. Wie zich gebeten voelt om zich in te ze6en voor een aangename buurt, is welkom in één of meerdere groepen. Of wie graag iets meer uitleg wil bij een van deze voorstellen, aarzel niet en contacteert Patrick Vinck: 0485 823 745 Wijkbudgetten: stem op jouw favoriet project. Inwoners van de wijk Antwerpen Noord konden voorstellen doen om hun buurt aangenamer maken. Tien projecten werden weerhouden en maken kans op een geldelijke ondersteuning . Maar de uiteindelijke keuze welke drie projecten die steun krijgen, ligt bij de bewoners van Noord zelf. Op zaterdag 9 april is er van 13 tot 17 u een stembeurs. Die gaat door in Het Oude Badhuis, Stuivenbergplein te Antwerpen. Ieder die ouder is dan 10 jaar mag stemmen voor maximum 3 projecten. In Centrum De Wijk hadden wij het genoegen om een aantal ini a efnemers te helpen bij

het uitwerken van hun voorstel. We willen er enkele voorstellen. - Oude foto’s van het spoorwegemplacement in Park Spoor Noord. Fotograaf Patrick De Roo dwaalde 10 jaar geleden over het spooremplacement rond en maakte daar honderden foto’s van. Het voorstel wilt 6 tot 10 van deze foto’s op groot formaat permanent tentoonstellen. Op die manier kunnen bezoekers aan het park zien hoe Park Spoor Noord er vroeger uit zag. De selece van de foto’s gebeurt door de bewoners zelf. - Culturele Kiosk op Schoolplak. Een cultureel podium in de vorm van een kiosk kan de iden teit van de verschillende gemeenschappen in de 2060versterken.. De indieners van dit project waren ook de drijvende krachten achter Hiwaar. Op korte termijn worden culturele evenementen op Schoolplak georganiseerd. Op langere termijn zou de kiosk met sponsoring kunnen gerealiseerd worden. - Suske en Wiske stripmuur aan het Burgerwelzijn. Dit jaar vieren we de 65ste verjaardag van de twee bekendste inwoners van de Seefoek: Suske en Wiske. De blinde muur van het Bur-

gerwelzijn is de perfecte plaats voor een grote wandschildering van deze stripfiguren. Vroeger toonde de muur al het leven van Suske en Wiske maar deze kan een opfrissing gebruiken. - Een wijkkrant en een activiteitenkalender voor 2060. Een krant die de 2060 in zijn geheel belicht. De bezielers willen de bewoners op de hoogte houden over alles wat reilt en zeilt in de buurt. In de wijkkrant is er plaats voor nieuws over de buurt en haar bewoners, over problemen en oplossingen, over de rijke geschiedenis, over de evenementen en ac viteiten. De ac viteitenkalender bundelt de vele ac viteiten in de 2060. Meer info: www.districtantwerpen.be en rechts klikken op ‘wijkbudge6en’. Trage Zondag Een feest voor veilig verkeer rond park Spoor Noord. Op zondag 3 april van 11 u tot 15 u picknick en anima e in park Spoor Noord, ter hoogte van de Viséstraat. Met dit feest ves gen de deelnemers de aandacht op de onveilige verkeerssitua es rond park Spoor Noord, voornamelijk in de Visé-

38

straat, Halenstraat, Lange Loborekstraat en Bredastraat. Kom mee de ac e steurnen op trage Zondag 3 april. Doe je fluo vestje aan, breng je picknick mee en kom lekker smullen. h6p://users.telenet.be/tragezondag

INSPPIRATIE – een selec.e van lopende en eerdere porjecten Hogerwal Schipper Guido De Roost is spil van Hoger Wal vzw. Deze vzw is gegroeid vanuit Buurtscha6en. Hoger wal! vzw organiseert zeiltochten vanuit Antwerpen of Zeeland (Nederland), voornamelijk voor organisa es die werken met jongeren die schoolmoe zijn, uit de boot dreigen te vallen of die op het slechte pad dreigen te geraken. Hoger Wal! geeD ook aan gezinnen of aan organisa es die werken met volwassenen de kans om een goedkope en avontuurlijke vakan e te beleven.We laten even Guido zelf

aan het woord (frament uit ar kel: Binnenvaart, jdschriD over vervoer over water oktober 2009) ‘Het idee om iets met jongeren te doen ontstond jdens mijn schipperscarrière. Ik nam ooit een straatjongen mee aan boord en zag welke impact dat had. Uiteindelijk is hij kapitein lange omvaart geworden. Ik ben ook al jd een fervent zeilliefebber geweest en via Buurtscha6en, een project van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad vzw, heb ik uiteindelijk deze vzw kunnen oprichten en een basic zeiljacht van 10 meter kunnen kopen. Via sponsoring en subsidies wordt onze werking gefinancierd, zodat mensen met problemen voor een kleine bijdrage een beroep op ons kunnen doen.’ ‘Een zeiltocht is perfect om jongeren een succeservaring te laten opdoen, wat de basis is om hen een vorm van zelfrespect te doen terugvinden. Je laat hen voelen hoe het is om voor een baas te werken. En ze ontdekken dat ze wel degelijk jobkansen hebben, onder meer in de mari eme sector. Je dompelt hen ook onder in een nieuwe wereld, waardoor ze elkaar anders leren kennen en een betere band met hun begeleiders smeden. Achteraf krijgen we al jd erg goede reac es. Ik was onlangs nog in een instelling en zelfs van jongeren die vorig jaar hebben meegevaren

voel je nog al jd veel respect.’ Belangrijkste doelstelling is om aan de deelnemers een succeservaring aan te bieden.

werd de bekommernis van Georges. In 2009 diende hij een voorstel ‘Wijkbudge6en’ in bij het District Antwerpen.

Antwerpen onder de V-bommen Op 9 december 1944 werd het Kiel zwaar getroffen. Op de SintBernardsesteenweg 412, ter hoogte van de Alfons De Cockstraat sloeg om 11.37u een V-bom in. 43 mensen lieten hierbij het leven, meer dan 90 personen werden gewond. Een dag om nooit te vergeten. Hiervoor werd een gedenksteen geplaatst in de muur van een van de blokken van Sociale Huisves ng. Een alerte Kielenaar, Georges Van Merode, merkte op dat na de renova e van deze blokken, de gedenksteen verdwenen was. Niemand kon hem zeggen waar deze terecht was gekomen. De herinnering aan deze verschrikkelijke gebeurtenis levend houden,

Zeven projecten werden goedgekeurd, waaronder het project ‘Gedenksteen V-Bom Kiel’. Uiteraard was het meest concrete resultaat van het project de plaatsing van de nieuwe gedenksteen aan de ingang van de binnenkoer aan de Sint-Bernardsesteenweg 412. De onthulling had plaats op 9 december ‘10 om 11.37u.

39

Buurtscha6en Kiel organiseerde verder nog een tentoonstelling in CO Nova met foto’s van Frans Claes (Katoenna e). De tentoonstelling liep van 2 december en loopt tot 23 december 2010. De babbelgroep Marc wil de Babbelgroep oprichten. Een groep voor elke bewoner die meer wil weten over filosofie, kunst, maatschappij en geschiedenis. Bijvoorbeeld: Euh… modernisme, wat is dat eigenlijk? En… wat is de rela e tussen kunst en samenleving? Dat moet eens uitgespit worden. De Babbelgroep wil met en vanuit de deelnemers disciplines overs jgen, culturele kruisbestuivingen in de hand werken. Cultuurverruiming die taalverrijkend is, taalvaardigheden

aanscherpt, zowel verbaal als nonverbaal. Samen verrijken we ons vocabularium. De ruimte waarin we aan de slag gaan is een heterotopie, een ruimte die buiten de gewone ruimte valt. En niet alleen omdat we in de Chicagoblok samenkomen. De sfeer blijD informeel, zeker in de beginfase. Afspraak elke eerste woensdagavond van de maand in het Buurtsecretariaat Europark, gelijkvloers, Ernest Claesstraat 10. Mijn plekje Djaja volgt fotografie op school. Het is niet alleen een studierich ng maar ook haar passie. Deze passie zou ze graag delen met bewoners van Linkeroever. Djaja zoekt 10 deelnemers die elk 3 zelf gemaakte foto’s mogen printen op groot formaat. Het thema is ‘Mijn plekje: waar voelen jongeren zich thuis?’ Op het voet-

balveldje, in het park, op de Halewijnlaan? De fotoposters worden tentoongesteld in de wijk en bezoekers kunnen er op bieden vanaf €10. Zo kan een deel van de investering terugbetaald worden aan Buurtscha6en. Buurtschatten in de SISO Marco Polo Greet is de ini a efnemende leerkracht. Voor haar projectwerk deed ze een beroep op Buurtscha6en. Er werd naar de talenten en interesses van de leerlingen gepeild. Via gesprek en discussie kwamen al heel wat ini aeven van de grond ondermeer een affichecampagne rond zwerfvuil en een themadag over de Islam. Er was ook een idee om een benefietac e “voor het goede doel” op touw te ze6en. Rond zwerfvuil en sluikstort maakten de leerlingen met de hulp van een professionele layouter een affiche die ze thuis en in de omgeving van de school verspreidden. Voor het tweede ini a ef werd een themadag

40

in elkaar gestoken met film en debat. Een school uit Deurne kwam luisteren en mee discussiëren. De leerrijke namiddag werd afgesloten met een heerlijk buffet van allerlei Marokkaanse hapjes. Braakliggende perken worden groen Bewoners van de Korte Scholierstraat hebben in de braakliggende perken, tussen de parkeerplaatsen struiken en ander groen gezet. Ze hebben de perken wat afgeschermd tegen wildparkeerders en om hondenpoep te vermijden. Ze tekenden een buurtcontract met Opsinjoren, waarin ze verzekerden dat ze zullen instaan voor het onderhoud. Ze kregen ook ondersteuning van de groendienst van de stad om te leren snoeien. Mobiele speakers’corner Mon had het idee om een mobiel spreekgestoelte te maken. Mon zag heel wat mogelijkheden. Ze kan dienst doen als speakers’corner of als plaats waar schrijvers en poëten kunnen voorlezen uit eigen werk, op pleinen in de

buurt of elders in de stad. Ook organisa es en scholen kunnen de kar lenen. Een trapveldje aan het slachthuis Bob, een bewoner van het Schijnpoort, nam het ini a ef om op een braakliggend terrein van het slachthuis een voetbalveldje aan te leggen. Kinderen en jongeren moeten nu niet meer op straat sjo6en. Samen met buurtscha6en organiseerde Bob besprekingen met het district en de stad Antwerpen, KIDS, Arktos, Opsinjoren om dit idee te realiseren. Het voetbalveldje kent een groot succes bij de kinderen en jongeren. Via een monitorenproject is er spor eve begeleiding gekomen. Buurtschatten De Coninckplein Bij Buurtscha6en op het De Coninckplein lag de focus vooral op “De Pleingroep”. Deze groep geëngageerde bewoners organiseert verschillende ac viteiten op het plein waaron-

der Muziek in de wijk van de de Zomer van Antwerpen op het De Coninckplein, de lentepoets en het winterfeest. Via deze ac viteiten wil De Pleingroep een bijdrage leveren aan het goed samenleven van verschillende groepen in de buurt. Samen met buurtscha6en is er geprobeerd om nieuwe vrijwilligers voor de pleingroep te vinden en om meer straten te betrekken bij de lentepoets. Er kwam ook een gesprek met de Burgemeester en stadsdiensten over het plein. Het de Coninckplein komt dikwijls nega ef in beeld. De Pleingroep kan dit beeld toch wel nuanceren. Hiwaar Hiwaar, is Arabisch voor dialoog, in het Nederlands ook gesprek, gedachtenwisseling of ontmoe ng.

genlijke loca es: handelaars, culturele vzw’s, poli e en eethuizen tentoongesteld. Hiwaar is het ini a ef van het LosVastcollecef. Dit collec ef bestaat sinds mei 2008 en groepeert kunstenaars, tekstschrijvers, opbouwwerkers en sociaal cultureel werkers. Ini a efnemer en bezieler is Erik Van In. Huisnummers in mozaïek Dankzij Lisa Allegre6a ini a efneemster van het mozaïek project sieren kleurrijke huisnummers de Demerstraat. Met de komst van de wijkbudge6en deed kunstenares Lisa Allegre6a het voorstel om de tunnelmond naar het Park Spoor Noord te sieren met een kleurrijke mozaïek. Nadat dit voorstel goedgekeurd was kwam ze bij Buurtscha6en aankloppen. Samen met Basisschool ‘t Spoor, die zich in de Demerstraat bevindt, gingen ze op zoek naar een manier om het project te doen leven in de straat.

Tijdens Hiwaar werden kunstwerken van 35 kunstenaars, van verschillende culturele achtergrond, op onei-

41

De buurtbewoners hebben zich samen met de schoolkinderen in gezet om dit kleurrijke project te realiseren. De huizen in straat zijn deel geworden van het kunstwerk door de mozaïeken huisnummers. Zo werd een kunstwerk in

de buurt een kunstwerk van de buurt. Sentimento verde Een murga is een straa anfare met muzikanten, dansers en acrobaten in bonte kostuums. Ze werken volgens 4 thema’s: muziek, dans, woord en kostuums. Murga’s treden op jdens buur eesten en culturele manifesta es. In samenwerking met het Oude Badhuis stampte Buurtscha6en een Murga uit de grond. De Murga van het Noord kreeg de naam “Sen mento verde”. Na de opstart kwam de organisa e en uitwerking in handen van Carte Blanche vzw. Buurtscha6en werkte nog mee en zorgde ondermeer voor de toeleiding van bewoners die niet vanzelf aanslui ng vinden bij Murgas.

geren. De verschillende partnerorganisa es hebben samen met de jongeren de hoofden bij elkaar gestoken om een spectaculaire kinderen jongerennamiddag in elkaar te knutselen. (crea eve & spor eve ac viteiten, workshops, kindertheater, straatanima e, speeltuigen,…) Door hun inspanningen te bundelen konden de verenigingen de kinderen en eners iets extra aanbieden dat hun gewone werkingsac viteiten overs jgt. Het fes val was meer dan sport en spel, muziek was de grootste speler. De jongeren wilden laten zien dat de wijken rond het park leven en dat ze het recht hebben beschouwd te worden als een waardig deel van de stad ook op cultureel gebied! Het Noord Ontspoort ging door op zaterdag 18 september 2010. Organisa e: Jackyland ism Kids, Buurtscha6en, Elegast en de stad Antwerpen

Het Noord ontspoort Het Noord Ontspoort is een gra s fes val in het park SpoorNoord, vooral voor en door jon-

42

De deelnemers

mevr.

Christine

Advokaat

Sociaal Cultureel Werker

St Piezo

Zoetermeer

dhr.

Hans

Agterberg

adviseur entrepreneur

Villa van Streek

Borger

dhr.

Arjen

Beek

bewoners Nispen

bewonersplatform Nispen

Nispen

mevr.

Marja

Bijlsma

Programmamanager

Gemeente Amsterdam

Amsterdam

mevr.

Mirjam

van

Bijnen

Directeur

St Piezo

Zoetermeer

mevr.

Lucan

van

Boeijen

adviseur

Awareness namens de Gemeente Roosendaaal

s-Gravenhage

mevr

Leny

Braks

procesmanager

Leny Braks Advies & Procesmanagement

Breda

mevr.

Deniece

Burg

Beleidsmedewerker voor sector Stadsdelen & Wijken

Gemeente Den Haag

s-Gravenhage

dhr.

Radboud

Engbersen

procesmanager

Platform 31

s-Gravenhage

mevr.

Dymphna

Faas

Stadsdeelmedewerker

Gemeente Den Haag

s-Gravenhage

Fransen

Directeur

Stichting Pakhuis de Zwijger

Amsterdam

Ham

Projectleider

Stipo

Rotterdam

van

van der

dhr.

Egbert

dhr.

Arie

dhr.

Ben

Heezen

Woninginspecteur

Gemeente, Rotterdam Stadsontwikkeling, afdeling Toezicht Gebouwen

Rotterdam

dhr.

John

Janson

wijkmanager

Gemeente Roosendaal

Capelle aan den IJssel

dhr.

Erik Jan

Kleingeld

senior beleidsadviseur

Gemeente Rotterdam, Stadsontwikkeling, afdeling Toezicht Gebouwen

Rotterdam

mevr.

Mayke

Kromhout

onderzoeker

Onderzoek Aan Zet

Amsterdam

van der

mevr.

Laetitia

Kuijpers

beleidscoordinator Gezonde Wijken

Ministerie van VWS, directie Publieke Gezondheid

s-Gravenhage

dhr.

Jeroen

Laven

partner

Stipo

Rotterdam

mevr.

Corry

Lobé

bewoner Vlaardingen

dhr.

Jan

Maas

adviseur

Maas Sociaal Investeren

Rotterdam

mevr.

Iris

Meerts

Directeur

Stichting Zelforganisatie

Rotterdam

dhr.

Jan

Metselaar

groenbeheerder

Gemeente Den Haag

s-Gravenhage

dhr.

Ed

Meyer

opbouwwerker

Opbouwwerk Rotterdam

Rotterdam

dhr.

Marvin

Pires

Programmamanager

Stichting De Verre Bergen

Rotterdam

mevr.

Yvette

Poel

projectleider

Thuis op Straat

Rotterdam

dhr.

Hans

Redert

Publieke ontwikkelaar

Stipo

dhr.

Frank

Roest

associate

Stichting De Verre Bergen

Rotterdam

mevr.

Kate

Schaafsma

diecteur Kralingen, Crooswijk en Noord

Thuis op Straat

Rotterdam

mevr.

Charlot

Schans

Programmamaker Stedelijke Ontwikkelling

Stichting Pakhuis de Zwijger

Amsterdam

dhr.

Marco

Schillemans

bewoners Nispen

bewonersplatform Nispen

Nispen

de van der van

Vlaardingen

mevr.

Eefje

Steegh

Concernadviseur

Gemeente Capelle aan den IJssel

Capelle aan den IJssel

dhr.

Philip

Stiekel

Procesmanager

Gemeente Rotterdam

Rotterdam

mevr.

Addie

Timmer-van der hoeven

sr. juridisch adviseur ro en milieu

Overheid - op persoonlijke titel

Leidschendam

mevr.

Hanneke

Valkeman

wijkmanager

Gemeente Zwolle

Zwolle

dhr.

Maurice

van

Veen

adviseur

Gemeente Rotterdam, Stadsontwikkeling, afdeling Toezicht Gebouwen

Rotterdam

dhr.

Anne

van

Veenen

zelfstandig onderzoeker/vh directeur Opbouwwerk Rotterdam

mevr.

Natasja

van der

dhr.

Ed

mevr

Monique

van

Capelle aan den IJssel

Veer

junior redacteur

Platform 31

s-Gravenhage

Wagemaker

statenlid pvda-nh

Provincie noord-holland

Hoorn

Winkel

43 procesmanager wijkontwikkeling

Singelveste AlleeWonen

Breda

44