Studieochtend Gezond in... 11 december 2014
‘Gezondheid heeft de toekomst’ Een mooiere binnenkomer had dagvoor zitter Marianne van den Anker de landelijke bijeenkomst voor alle GIDS gemeenten op 11 december 2014 niet mee kunnen geven. ‘Was preventie vroeger alleen iets voor wethouders, nu is het een prominent onderdeel van de decentralisaties in de zorg.’ Maar ook op andere gebieden neemt de aandacht voor gezondheid toe. De sociaal economische gezondheidsverschillen spelen hier een belangrijke rol bij. Niet voor niets: de cijfers zijn verontrustend. Lager opgeleide burgers leven gemiddeld zes jaar korter dan hoger opgeleide. En het aantal niet gezond ervaren jaren is bij de eerste groep nog een stuk groter. Die feiten zijn ondertussen gesneden koek voor vertegenwoordigers van 55 GIDSgemeenten die op 11 december aanwezig waren bij deze studieochtend van Gezond in….
Mooie resultaten Zoals Astrid van den Broek, die aan het begin van de ochtend meteen aangaf hoe trots ze was op wat er de afgelopen zeven jaar bereikt is in de Utrechtse wijk Overvecht: ‘Minder dikke kinderen, (iets) minder zorgkosten.’ Iedereen is uitgenodigd om eens langs te komen om te zien hoe dat tot stand is gekomen. Langskomen, dat is ook wat de uitvoerders van het stimuleringsprogramma Gezond in…, Platform31 en Pharos, de laatste tijd gedaan hebben. Daphne Ketelaars (programmaleider Gezond in…) vertelt aan de volle zaal dat het team van Gezond in… ondertussen bij 41 gemeenten op bezoek is geweest om ze te adviseren en te vragen wat ze nodig hebben om de gezondheidsverschillen aan te pakken. Want het probleem is weliswaar duidelijk, voor de aanpak in de praktijk hebben de GIDS-gemeenten nog wel behoef te aan goede ideeën, mooie voorbeelden en uitwisseling van ervaringen. Deze ochtend in de Jaarbeurs werden de gemeenten op hun wenken bediend.
integrale aanpak
De vijf sporen laten zien dat het niet alleen om gezondheid gaat:
De vijf sporen Daphne Ketelaars trapte af met de voor delen van een integrale aanpak van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen. ‘Onderzoek van Karien Stronks heeft laten zien dat in de krachtwijken zo’n integrale aanpak het verschil kan maken: in die wijken is de gezondheid ondanks de crisis verbeterd, elders in Nederland niet.’ De GIDS-aanpak is met deze kennis in het achterhoofd opgesteld. Die aanpak gaat uit van vijf sporen en acht pijlers.
integrale aanpak
• Gezond gedrag en gezondheidsvaar digheden: het is belangrijk dat burgers zich bewust zijn van de mogelijkheden om hun eigen gezondheid te behouden of te verbeteren. Maar ook in staat zijn zich de vaardigheden eigen te maken. • Participatie: actief meedoen in de samenleving maakt mensen gezond. • Een gezonde fysieke omgeving, bijvoorbeeld een gezond binnenmilieu, dat bijdraagt aan gezond gedrag. • Een gezonde sociale omgeving die steun en bijval kan geven aan mensen die net een zetje extra nodig hebben. • Goede preventie en zorg, en goede preventie ín de zorg: samenwerking tussen zorg en welzijn.
De acht pijlers De acht pijlers zijn randvoorwaarden voor succes: wie moet je erbij betrek ken (burgers, bestuur, bedrijfsleven), hoe kun je integraal werken (de werel den van preventie en zorg, het sociale domein, ruimtelijke ordening, sport en onderwijs elkaar laten versterken), hoe breng je de boodschap over en hoe monitor je de voortgang? Het uiteindelijke doel van deze aanpak zijn gemeenten met een duurzame, integrale en doelgerichte aanpak van gezondheids achterstanden. ‘Hoe dat er per gemeente uitziet zal steeds verschillen’, zegt Daphne: ‘Er is geen blauwdruk, en er zijn ook al veel initiatieven opgezet, zoals JOGG. We willen nu alleen wel verder opschalen en verbreden. Gelukkig hebben we tijdens onze bezoeken gezien dat jullie, de gemeenten, daar mede door de decentralisaties, al druk mee bezig zijn.’
integrale aanpak
de wijk in
ga de wijk in! Een integrale aanpak kan niet zonder kennis van de doelgroep. Het betoog van Rob Oudkerk bevatte daarom een belang rijk advies: ‘Ga de wijk in! Ga nou eens echt kijken wat er speelt. Wie hebben er diabetes? Welke mensen zijn depressief? Doe je dat niet, dan weet je niet aan welk probleem je werkt.’ Het hoeft ook helemaal niet moeilijk te zijn om zo’n wijkprofiel samen te stellen: ‘Stuur gewoon een horde studenten de wijk in om gegevens te verzamelen.’ Vervolgens is het van belang dat je echt goed gaat communiceren. Hoe het niet moet? “Zie de vaccinaties tegen baarmoederhalskanker. Mijn dochter zei tegen me: ‘Ik ga die prik niet halen. Want je raakt óf verlamd, óf je gaat dood.’ Die informatie kwam van een meisje dat het op Hyves gezet had. Gevolg: geen opkomst van 80 procent, maar 35 procent.”
de wijk in
Denk dus goed na over je boodschap. En over wie die boodschap gaat brengen: “Als Pino het zegt, doen we het, omdat Pino aardig is. Maar als Aart Staartjes het zegt, denken de ontvangers: ‘Die ouwe zeur…’” Het is allemaal social marketing en daar moet je aan meedoen. “Of zoals Paul Rosenmöller zegt: ‘Je moet het verkopen als een spijkerbroek.’” Als het gaat om de aanpak van de gezond heidsverschillen in de praktijk, komt Rob Oudkerk ook uit bij een integrale aanpak: “Koppel de eerstelijnszorg aan de sociale wijkteams. Leer van elkaar; ga bij elkaar kijken. En zorg bijvoorbeeld voor een goede schuldhulpverlening. Dat is een van de beste vormen van integraal werken.” Lukt dat allemaal goed, dan kan het heel wat opleveren: “Minder zorgkosten, betere schoolprestaties, en zelfs een economisch aspect: een beter vestigingsklimaat.”
Het kan dus wel! Rest de vraag: kunnen al die mooie vooruit zichten werkelijkheid worden? Afgaande op zijn eigen carrière lijken de kansen klein. ‘Ik heb als huisarts, Tweede Kamerlid en lector gezondheidsbescherming zonder succes geprobeerd mensen gezonder te krijgen.’ Maar nu moet het wel lukken, en de tijd lijkt er rijp voor: ‘Dat de gemeenten voor zo veel zorgtaken verantwoordelijk worden, is weliswaar een bezuiniging, maar ook een kans. Een kans om gezondheid met allerlei andere zaken te verbinden, om de mensen gezonder te maken en de zorgkosten door de sociaaleconomische gezondheidsverschillen met zeventig procent te laten dalen. En vergeet nooit: dertig jaar geleden opende het journaal nog met een rokende presentator. Het kan dus wel!’
de wijk in
Bestemming Noordwolde Het is natuurlijk geen toeval dat het dorp Noordwolde zogenoemde ‘vlechtwerkers’ inzet om de bevolking te bereiken en gezonder te maken. Alleen wordt er nu niet meer met rotan gevlochten, zoals in de hoogtijdagen van het dorp. De vlechten zijn tegenwoordig van maat schappelijke aard, liet Ed Japink, project leider van ‘Bestemming Noordwolde’ met behulp van een video zien. Toen de rotanindustrie wegviel, kreeg Noordwolde te maken met hoge werkloos heid, vergrijzing en eenzaamheid. De jongere bevolking trok weg uit het dorp. In de afgelo pen jaren heeft gemeente Weststellingwerf veel geïnvesteerd om de sociaaleconomi sche situatie en de fysieke leefomgeving te verbeteren. Dat gaat al in de richting van een integrale aanpak. En met de inzet van de vlechtwerkers en gebiedsteams, betrokken heid van de huisartsen en een centrale rol voor de burgers zélf, komt Bestemming Noordwolde dicht in de buurt van de 5 sporen en 8 pijlers van GIDS.
de wijk in
Maar hoe werkt dat in de praktijk? Vlechtwerker Margje gaat bijvoorbeeld langs bij Elske en vraagt haar of ze vrijwilligerswerk wil doen. Dat wilde ze wel, als het maar in de buurt zou zijn. ‘Nu ben ik taalcoach bij Vluchtelingenwerk. Echt werk waar ik goed in ben.’ Verder zijn er allerlei initiatieven tot stand gekomen: een kledingbank waarmee Amanda uit haar isolement is gekomen, het buurtsportwerk met een sportaanbod voor oud en jong, en de dorpstuin, een initiatief van bewoners dat aangemoedigd en ondersteund werd. En ten slotte worden er met het oog op de toekomst ‘activerende gesprekken’ gevoerd met uitkeringsgerechtigden en de mensen om hen heen. Welke dromen en wensen hebben ze? Wat hebben ze nodig? En wat hebben ze zelf te bieden? Hoe ziet de toekomst van Noordwolde er nu uit? “We gaan nóg meer de samenhang van activiteiten versterken en nog meer inzetten op gezondheid. Een ding is daarbij duidelijk: we doen het samen.”
Procesgerichte aanpak (deelsessie 1)
de 8 Processtappen In de deelsessie over de procesgerichte aanpak overheerste de realiteitszin. Of, kort samengevat: ‘Noeste arbeid, volgens een serieus stappenplan en met concrete resultaten die je aan de wethouder kunt laten zien.’ Doe dat vooral ook samen, door van elkaar te leren en met elkaar te delen. En bouw voort op wat al bestaat, werkt en waar de energie zit. De volgende 8 processtappen kwamen aan bod: 1. Maak een wijkscan/wijkprofiel 2. Bespreek gegevens met professionals 3. Organiseer de dialoog met bewoners 4. Stel gezamenlijk doelen en prioriteiten vast 5. Benoem resultaten en kies daarbij een aanpak 6. Ontwerp samenwerkingsstructuur 7. Maak afspraken en voer de plannen uit 8. Evalueer zowel proces als effect
procesgerichte aanpak (deelsessie 1)
Investeer in de eerste stappen Het gevoel dat het proces belangrijk is werd breed gedeeld. Een deelnemer: ‘We moeten af van projecten. Als het een project is, wil ik het al niet meer. Het moet een doorlopend proces zijn en dan niet duur. Verder moet je weten of het in te bedden is in wat we al doen.’ En: ‘Het gaat niet om die ene gouden interventie; het proces is het belangrijkst.’ In de deelsessie werd op iedere stap in gegaan. Tegelijkertijd werd benadrukt dat een procesaanpak nooit af is. Het behoeft een cyclische aanpak waarbij je, met verschillen de partijen (intern en extern) steeds weer de doelen en resultaten bekijkt en vaststelt of je nog op de juiste weg bent met elkaar.
Hiervoor is een aantal bouwstenen essen tieel: een goed beeld van de problematiek, en een breed gedragen plan met de juiste mensen en partijen (binnen en buiten de gemeente) om gezamenlijk gestelde doelen te bereiken. Goed investeren in deze eerste stappen voorkomt dat je allerlei activiteiten start waarvan later blijkt dat de groep waar voor het bedoeld was, er helemaal niet op zat te wachten. Of dat de gestarte activiteiten niet bijdragen aan de oplossing van de werkelijke problematiek. Waak er verder voor om alleen plannen te maken gericht op verandering van leefstijl; dat is immers maar één van de aangrijpings punten om gezondheidsachterstanden te verkleinen. De andere sporen, zoals goede preventie en zorg of het bevorderen van participatie, zijn ook van belang.
procesgerichte aanpak (deelsessie 1)
Verbind beleidsterreinen Uit de interactieve sessie bleek dat iedere gemeente wel mooie voorbeelden heeft van successen in het proces en van knelpunten.
Een kleine greep van thema’s die ter tafel kwamen: • Alleen met cijfers werken is lastig en geeft een beperkt beeld. Geef de cijfers kleur door de wijk in te gaan; dan zie je concreet wat er speelt. Zoek daar dan de cijfers bij, maar blijf ervan bewust dat het deels een organisch proces is. • Algemeen erkenning dat het verbinden van beleidsterreinen belangrijk is. Dat de neuzen dezelfde kant opstaan, is een belangrijke voorwaarde voor succes. • Het kan lastig zijn om het toewerken naar intern draagvlak te combineren met
procesgerichte aanpak (deelsessie 1)
draagvlak onder bewoners. De timing kan uiteenlopen, maar ook de behoeftes en prioritering. Dit goed op elkaar afstemmen vraagt aandacht. Bepaal voorafgaand aan elk gesprek goed binnen welk kader je het gesprek voert, zodat het niet alle kanten op kan gaan. • Burgers bereiken is niet vanzelfsprekend. Wat dat betreft is Resto Van Harte (bij voorbeeld in Arnhem) een mooie ‘vind plaats’: gezonde maaltijden, welzijn en burgers die willen participeren als het gaat om gezondheid in de wijk. Je kunt deze succesvolle formule ook gebruiken voor kinderen (samen gezond koken en eten).
Betrek burgers (deelsessie 2)
Sluit aan bij wat er leeft in de wijk Bewoners betrekken bij de aanpak om gezondheidsverschillen te verkleinen: hoe doe je dat? En werkt het? Die vragen kwamen aan de orde in deelsessie 2 van de bijeenkomst. De antwoorden zijn divers. Gemeente Amstelveen besloot na verschil lende wijkbijeenkomsten een buurtrestaurant op te richten waar bewoners als vrijwilligers alles zelf doen. In de Utrechtse wijk Ondiep wordt het alcoholmisbruik dat vaak al gene raties lang bestaat aangepakt door naar de mensen toe te gaan. Er worden geen snelle resultaten verwacht, maar het uitgangspunt is dat iedereen mee moet doen. En in Geldrop-Mierlo wil men de participatie van burgers in de lokale politiek vergroten met een Babbelbox, waarin mensen iets in kunnen spreken voor raadsvergaderingen. De gemeente antwoordt per video. Wijkscan Het gaat, zoals een van de deelnemers opmerkt, inderdaad alle kanten op, maar er is wel één constante: je moet de wijk ingaan en niet zelf allerlei dingen gaan zitten verzinnen. Sluit aan op wat er leeft in de wijk. Om erachter te komen wát er dan allemaal
leeft in de wijk, kun je overigens wel weer een gestructureerde aanpak gebruiken. GGD Gelderland-Zuid werkt met cijfermatige wijkscans en -profielen. Gemeente Maastricht maakt gebruik van een ‘viertraps raket’: een wijkscan, gesprekken met bewo ners, uitkomsten samenbrengen en ten slotte buurtbewoners samen met professionele instellingen zelf oplossingen aan laten dragen. Samenwerken Maar voordat gemeenten en professionals de wijk ingaan, moeten ze wel weten welke vragen ze gaan stellen, welk niveau van participatie het streven is en wat precies de rol van de gemeente is. Dat is belangrijk om de verwachtingen goed te kunnen managen en teleurstellingen te voorkomen. Bij álle betrokken partijen, luidt een reactie van een van de deelnemers aan de deelsessie: “Bewoners zijn één kant van het verhaal. Maar je moet ook met andere partijen, zoals professionals werken. Want juist die zorgen voor duurzame resultaten en inbedding van activiteiten.” Een goede samenwerking met professionals lijkt het verschil te maken tussen meedoen en afhaken van burgers.
betrek burgers (deelsessie 2)
Communicatie aanpassen Een laatste belangrijke punt is de commu nicatie met wijkbewoners. Want vergeet niet: er is een behoorlijke kloof tussen vaak laag opgeleide wijkbewoners en de hoog opgeleide professionals. De verschillen kunnen onder andere liggen in concreet versus abstract denken, eenvoudig versus complex taalgebruik, kennis over het onderwerp, gebruik van de computer. De tip is daarom: pas de communicatie aan. De indicatie daarvoor is MBO niveau 2. Daarbij kan het helpen om, zoals de GGD Midden Nederland doet, uitgaande brieven eerst te laten lezen door iemand uit de doelgroep. Breng ook het opleidings niveau van de wijk in kaart. En probeer te werken vanuit concrete wensen van de bevolking. Zoals in Zaandam, waar een moeder een fiets wilde voor haar kind, zodat het meer buiten zou gaan spelen. Is dat geregeld, dan ontstaat er een vertrouwensband van waaruit je verder kunt werken.
betrek burgers (deelsessie 2)
Sociale wijkteams (deelsessie 3)
Unieke kans Het is deze ochtend al vaker gezegd: met de recente overheveling van taken op het gebied van jeugd, zorg en werk naar de gemeenten doet zich een unieke kans voor om aan de sociaaleconomische gezondheidsverschillen te werken en om het complexe sociale domein te vereenvoudigen. Veel gemeenten zetten hier sociale wijk teams voor in. Maar wat is nu precies de rol van deze wijkteams? Ze lijken inmiddels zo vanzelfsprekend, maar is dat ook een garantie op succes, ondanks het feit dat ze integraal en interdisciplinair werken? Dat is nog een lastige vraag, ook omdat er zo veel variatie in wijkteams is.
sociale wijkteams (deelsessie 3)
minder schakels Meestal hebben wijkteams de opdracht een coördinerend hulpverlener te leveren die een integraal ondersteuningsplan met de cliënt ontwikkelt met aandacht voor de sociale, fysieke en persoonlijke omstandigheden, en rekening houdend met de eigen kracht van de cliënt. De ondersteuning op basis van dit plan moet ervoor zorgen dat de cliënt zo goed mogelijk maatschappelijk mee kan blijven doen. Het uitgangspunt is één gezin, één plan, één coördinator. Minder schakels dus; daarmee worden kosten bespaard en de cliënt krijgt betere (op maat) ondersteuning.
sociale wijkteams (deelsessie 3)
wijkgericht gezondheidsbeleid Dat wijkteams integraal werken lijkt een belangrijke voorwaarde voor succes. Onderzoekers zijn het er over eens dat gezondheidsverbetering, zoals die bij voorbeeld in de ‘Krachtwijken’ is toege past, alleen effectief is bij interventies op verschillende levensterreinen: zorg en wonen, leefomgeving, werkgelegenheid, veiligheid en integratie. Wijkgericht gezondheidsbeleid kan dus werken, en gemeenten kiezen dan ook voor een gebiedsgerichte aanpak. Om te voor komen dat er te veel, langs elkaar heen werkende hulpverleners binnen één gezin aan de gang gaan. Met name waar er sprake is van multi-problemen kiezen gemeenten voor een integrale aanpak, vaak met wijk teams. Deze wijkteams moeten onder andere zorgen voor een betere afstemming tussen eerste- en tweedelijnsprofessionals, een betere doorverwijzing, en samenwerking met buurtbewoners.
sociale wijkteams (deelsessie 3)
Effectiviteit Maar werkt dit ook? Door de grote ver scheidenheid in doelgroepen, taakgebie den, samenstellingen en werkwijzen is dat nog moeilijk te zeggen. Ervaringen met de huidige wijkteams zullen meer zicht geven op wat goede afspraken zijn over het handelingsbereik, de taken en bevoegdheden van de teamleden, besluit vorming en dossiervorming. In het recent verschenen rapport De vorm geving van sociale (wijk)teams van de Universiteit Twente, Platform31 en BMC wordt aangegeven dat een goed onderbouw de visie op deze punten van belang is. Doordat wijkteams zich nu specifiek op de meer complexere doelgroep richten of een zeer brede opdracht hebben, komen zij onvoldoende aan de preventieve taak toe.
sociale wijkteams (deelsessie 3)
Deelnemers in de sessie herkenden zich in dat beeld en gaven aan dat het zinvol lijkt om gezondheidsbevordering bij de wijkteams te beleggen. Deze kunnen immers vanuit hun integrale wijze van werken op een goede manier interventies op leefstijl en gedrag coördineren. Wat de deelnemers nog wel misten was betrokkenheid van de zorgverzekeraars. Eigenlijk vreemd, want nú aan gezondheid werken spaart later kosten uit. Met een instrument als een Maatschappelijke Kosten Baten Analyse (MKBA) of de Effecten calculator kan inzichtelijk gemaakt worden wat de besparing zou kunnen zijn. Tot slot constateerden de aanwezigen dat de rol van de wijkverpleegkundige in relatie tot de wijkteams nog vaak onduidelijk is. Mogelijk komt daar in de loop van 2015 meer duidelijkheid over.
Gezondheidsachterstanden succesvol aanpakken? ‘Gezond in…’: lokale aanpak gezondheidsachterstanden 164 gemeenten krijgen vier jaar extra middelen om gezondheidsachterstanden in hun wijken aan te pakken en de gezondheid van risicogroepen te verbeteren. Dat kan met een brede en duurzame aanpak in de buurt of wijk, samen met lokale partijen en met een actieve rol voor de burgers zelf. Het stimuleringsprogramma wordt uitgevoerd door Pharos en Platform31, in samenwerking met gemeenten en diverse andere partners. ‘Gezond in…’ wordt gefinancierd door het ministerie van VWS. Het programma brengt bestuurders, organi saties en professionals uit alle disciplines bij elkaar, met workshops, leerkringen, thema sessies en een interactief online platform dat alle initiatieven en betrokkenen verbindt.
sociale wijkteams (deelsessie 3)
Gezond in… adviseert gemeenten op maat en ondersteunt hen bij hun eigen aanpak van gezondheidsachterstanden vanuit de kennis over wat wel en niet werkt. Met alle gemeenten gaat Gezond in… de lokale situatie verkennen: wat doet de gemeente al, waar liggen de ambities voor de komende jaren en wat zijn vragen en ondersteunings behoeften? Vervolgens worden met de gemeenten afspraken gemaakt over advies op maat en invulling van de ondersteuning. De volgende landelijke studiedag is op 4 juni 2015.
Het programma www.gezondin.nu wordt uitgevoerd door Pharos en Platform31 met financiering van het ministerie van VWS.
