Studiehandleiding Aardrijkskunde Semester 1, blok 1

Universitaire Pabo van Amsterdam Gebouw G. Nieuwe Prinsengracht 130 1018 VZ Amsterdam 020 525 7616 [email protected] www.universitairepabovanamsterdam.nl

Studiehandleiding Aardrijkskunde Semester 1, blok 1 Bachelor jaar 1

Studiejaar 2013-2014

Docent: E. van Duijn MSc E-mail: [email protected]

Amsterdam, September 2013

Inleiding: ‘Anyone that has ever shown an interest in the world around them is a Geographer whether they realize it or not.’ (Siobhan Hewitt, geograaf). Deze uitspraak laat zien dat veel mensen, bewust of onbewust, bezig zijn met de wereld om zich heen. De inval in Afghanistan, de dagelijkse verzuchting om de files in Nederland, de bouwplannen van een nieuw stadspark bij jou om de hoek, de karakteristieke bouw van je studentenstad, de huisvesting voor studenten, Turkije en de toetreding tot de Europese Unie en de tsunami in Japan. Zomaar een greep uit het internationale, nationale en regionale nieuws en misschien wel uit je eigen belevingswereld. Voorbeelden die misschien heel dichtbij je staan of soms een ‘ver-van-je-bed-show’ zijn. Toch gebeurt dit allemaal op de wereld waarop jij leeft, ver weg of dichtbij. Is dit allemaal aardrijkskunde? Ja! Maar wat is aardrijkskunde dan? Allereerst is aardrijkskunde een ontdekkingsreis over onze planeet. “Het is verwondering over en nieuwsgierigheid naar hoe de aarde en wereld in elkaar zit. Vanuit verwondering en interesse ontstaan aardrijkskundige vragen.”( J. van der Schee, pag. 1, 2009). Welke landen hebben belang bij een inval in Afghanistan? Hoe zouden we de files op kunnen lossen? Wat voegt een stadspark toe aan de omgeving? Hoe is Amsterdam geworden, zoals het vandaag de dag is? Hoe lossen we het tekort aan studentenwoningen op? Wat is de betekenis voor Nederland als Turkije toetreedt tot de EU? Hoe kan een tsunami ontstaan bij Japan? Allemaal vragen waarin er binnen de aardrijkskunde naar antwoorden wordt gezocht. Aardrijkskunde is niet alleen interessant als je de kranten wilt volgen, maar is ook nodig om goed te kunnen functioneren als wereldburger (J. Van der Schee, 2009). Helaas wordt aardrijkskunde toch nog steeds gezien als een vak waarvoor je de topografie van de wereld, Europa en Nederland moet leren, nothing more, nothing less. Een ondergewaardeerd en ouderwets beeld van een vak dat misschien niet belangrijk is, maar wel essentieel. Toch wordt dit beeld stug in stand gehouden. Aan de toegangspoorten van de universiteit wordt er voor geen enkele studie meer aardrijkskunde vereist, een zonde, want aardrijkskunde is niet alleen vak op zich, maar ook een vak dat heel veel raakvlakken heeft met andere disciplines. Dit werkt door naar het voortgezet onderwijs waar aardrijkskunde, door de overheid, niet meer in de bestaande profielen is opgenomen en is gedegradeerd tot profielkeuzevak. Daarnaast bestaat aardrijkskunde in het basisonderwijs uit een uurtje per week vragen maken en een tekst lezen, met methodes die soms meer dan 10 jaar oud zijn (J. Blokhuis, 2009). Een logisch gevolg uit de toegenomen tijdsdruk waaronder docenten vandaag de dag meekampen. Toch mag deze collegereeks geen klaagzang worden en gaan we niet bij de pakken neerzitten, maar we gaan juist kijken hoe het moderne aardrijkskundeonderwijs geïntegreerd kan worden binnen een kader van het huidige onderwijssysteem. Er zal getoond worden dat aardrijkskunde meer is dan alleen topografie en juist heel goed kan combineren met andere vakken, waardoor er ook tijdswinst geboekt kan worden. En waarin centraal zal staan hoe we, zowel de huidige leerling als de leerling van 2040, een geografische bril kunnen meegeven en bewust kunnen maken van deelname aan planeet aarde. Dat is waar het in het moderne aardrijkskundeonderwijs om draait: Het ontwikkelen van een geografisch besef. Met een geografisch besef bedoelen we dat leerlingen naast een bepaalde hoeveelheid geografische basiskennis ook een geografische manier van denken zich toe-eigenen. Zodat leerlingen inzien wat aardrijkskunde met henzelf, met de huidige samenleving en met hun algemene ruimtelijke inzicht in het menselijk en natuurlijke bestaan te maken heeft. Moderne

aardrijkskunde gaat over regionale verschillen, globaliseringprocessen, de actieve aarde, gebruik en beheer van grondstoffen, natuurlijke risico’s, milieuproblemen, ruimtelijke conflicten, waterbeheer, klimaatverandering, transport en infrastructuur. Professor Joop van der Schee, Bijzonder Hoogleraar Onderwijsgeografie aan het onderwijscentrum van de Vrije Universiteit, beschrijft het geografisch besef als volgt (2009): “..daarmee wordt een combinatie van een bepaalde hoeveelheid kennis en van een bepaalde manier van denken bedoeld. Hierboven is al uitgelegd dat de kennis dient te bestaan uit een wereldbeeld en kennis van ruimtelijke vraagstukken. De derde component van geografisch besef is de manier van denken die geografen toepassen”. Aardrijkskunde moet dus leiden tot een geografisch besef waardoor leerlingen een geografisch wereldbeeld vormen en ruimtelijke vraagstukken kunnen oplossen met behulp van geografische vaardigheden. We mogen redelijkerwijs niet verwachten dat leerlingen die de basisschool verlaten over al deze geografische vaardigheden beschikken. Er kan hoogstens worden gesproken van het voorzichtig ontwikkelen van een bepaalde mate van interesse en een eerste aanzet tot geografisch besef. Vandaar dat de kerndoelen (dit zijn streefdoelen van wat kinderen moeten kennen en kunnen bij het verlaten van groep 8) van het basisonderwijs (SLO, 2006) voor het vak aardrijkskunde het volgende omschrijven: - (kerndoel 47) De leerlingen leren de ruimtelijke inrichting van de eigen omgeving te vergelijken met die in omgevingen elders, in binnen- en buitenland, vanuit de perspectieven landschap, wonen, werken, bestuur, verkeer, recreatie, welvaart, cultuur en levensbeschouwing. In ieder geval wordt daarbij aandacht besteed aan twee lidstaten van de Europese Unie en twee landen die in 2004 lid werden, de Verenigde Staten en een land in Azië, Afrika en Zuid-Amerika. - (Kerndoel 48) Kinderen leren over de maatregelen die in Nederland genomen worden/werden om bewoning van door water bedreigde gebieden mogelijk te maken. - (kerndoel 49) De leerlingen leren over de mondiale ruimtelijke spreiding van bevolkingsconcentraties en godsdiensten, van klimaten, energiebronnen en van natuurlandschappen zoals vulkanen, woestijnen, tropische regenwouden, hooggebergten en rivieren. - (kerndoel 50) De leerlingen leren omgaan met kaart en atlas, beheersen de basistopografie van Nederland, Europa en de rest van de wereld en ontwikkelen een eigentijds geografisch wereldbeeld. Net als andere vakken moet de aardrijkskundeles zinvol, leerbaar en haalbaar zijn. Hiervoor zal er in de colleges ook aandacht besteed worden aan verschillende werkvormen en motivatie. Zonder succes geen motivatie en zonder motivatie is er geen resultaat! Het is aan de aardrijkskundedocent, jullie dus, om aardrijkskunde weer op de kaart te krijgen. En met een scala aan didactische hulpmiddelen op zak kunnen jullie straks iedere leerling de omgeving om zich heen en alles daarbuiten laten ontdekken. Goede reis!

Voorkennis en aansluiting met andere modules: Tonen van (geschoold) geografisch besef, of beter: geografisch denken en redeneren, is een activiteit die niet zonder meer gelijk te stellen is met het spuien van geografische kennis. Feitenkennis staat in dienst van de oriëntatie en is nooit een doel op zichzelf. Toch dien je als aardrijkskundedocent op de basisschool over een gedegen geografische kennis te beschikken. Een beperkte hoeveelheid, goed te onthouden nuttige markeringspunten zal daarvoor moeten worden gekozen. Tijdens de hoor- en werkcolleges zal niet veel bij de geografische kennis worden stilgestaan, maar ligt de nadruk vooral op de didactische vaardigheden. Voor degenen die geen aardrijkskunde in het eindexamenpakket hebben gehad, is het raadzaam om de basiskennis snel eigen te maken (zie hiervoor: literatuurlijst – verplichte literatuur). Aansluiting met andere modules

Een belangrijk gegeven binnen de module aardrijkskunde is de schakeling met de andere studieonderdelen die je in het propedeusejaar volgt. Zo moeten de randvoorwaarden voor aardrijkskunde gezocht worden in de module Argumentatie en ULP 1, waar de Academische Vaardigheden worden geoefend. Technische vaardigheden (zoals het kunnen gebruiken van literatuurverwijzingsystemen), instrumentele vaardigheden (bijvoorbeeld het kunnen samenvatten van wetenschappelijke teksten) en functionele vaardigheden (het kunnen afleiden van logische consequenties) vormen een essentiële basis voor deze module. (zie hiervoor: de ULP-gids onderzoeksvaardigheden).

Inhoud:

De module aardrijkskunde zal bestaan uit twee hoorcolleges en vijf werkcolleges. In de hoorcolleges zal er aandacht besteed worden aan het theoretisch kader waarbinnen aardrijkskunde wordt gegeven en wat er van docenten wordt verwacht. In de werkcolleges zullen we werken in kleinere groepen en meer op de vakdidactiek in gaan. Parallel aan alle colleges is het vereist om de basiskennis bij te houden of bij te werken.

Hoorcolleges Tijdens de hoorcolleges, maar wellicht ook tijdens de werkcolleges, wordt een theoretisch raamwerk geschapen met betrekking tot aardrijkskunde in het basisonderwijs. Naar voren komt onder meer: Hoorcollege (1) - basisinzichten in het aardrijkskundeonderwijs (doel en functie van aardrijkskunde in het onderwijs) - de ontwikkeling van het vak aardrijkskunde in het basisonderwijs (waaronder, kerndoelen (geografisch besef/vorming mental map), basiskennis - Aardrijkskunde in de les Hoorcollege (2). - Plaatsbesef bij kinderen - Diversiteit in de aardrijkskundeles, werken met verschillende culturen - Werken met verschillende werkvormen

Vijf werkcolleges Het streven is om de werkcolleges zoveel mogelijk aan te sluiten bij de praktijk van de leer- en werkplek. In deze colleges wordt gewerkt aan het ontwikkelen van duidelijk gestructureerde, geografische lesopdrachten vanuit de vakinhoud aan de hand van de volgende vragen: – Hoe Motiveer ik mijn leerlingen vanaf het begin van de les? – Hoe stel ik activerende en effectieve vragen aan mijn leerlingen? – Hoe kan ik beeldmateriaal in mijn les integreren? – Hoe kan ik abstracte materie visualiseren en actualiseren? – Hoe laat ik leerlingen leren met de kaart, atlas en ander kaartmateriaal? – Hoe kan ik de omgeving benutten in mijn lessen? – Hoe concretiseer ik abstracte begrippen? – Hoe laat ik leerlingen begrippen leren en hoe laat ik deze beklijven? – Hoe laat ik leerlingen topografische namen leren en hoe laat ik deze beklijven? In elk werkcolleges vormt een onderwerp uit J. Blokhuis en H. Peeters, Aardrijkskunde en didactiek, bronnenboek het uitgangspunt. Het is de bedoeling dat je voor elk werkcollege de bijbehorende literatuur bestudeerd (zie: lesrooster).

NB: In het gebouw waar de practica worden gegeven is draadloos internet beschikbaar. Het zou erg handig zijn als je een laptop meeneemt om zo snel bronnenmateriaal via het internet te verschaffen.

Leerdoelen: Aan het einde van de hoorcolleges en practica wordt van je verwacht dat - je een gedegen inhoudelijke kennis hebt van de geografische basiskennis op het 8+-niveau (gemiddelde resultaten van de beste 20% uit de CITO-eindtoets voor groep 8) - je kennis hebt van de kerndoelen die door het Ministerie van Onderwijs gesteld zijn voor het vak aardrijkskunde op de basisschool en dat je deze in de praktijk kunt toepassen voor de verschillende jaarlagen. - je in staat bent een visie te vormen over zinvol aardrijkskundeonderwijs op de basisschool. - je in staat bent om geografische bronnen te verzamelen, waarmee je de geografische kennis van kinderen kunt vergroten. - je inzicht hebt hoe aardrijkskunde op de basisschool wordt gegeven, waarbij voor iedere leeftijdsgroep een andere benadering van het vak aardrijkskunde vereist is. - Daarmee hangt samen dat je in staat bent om voor verschillende leeftijdsgroepen gevarieerde (activerende) didactische werkvormen aan te bieden met als doel het verhogen van geografisch besef bij leerlingen in het basisonderwijs. - je in staat bent om een case study te maken aan de hand van de theorie uit de werkcolleges en hoorcolleges te ontwikkelen over verschillende geografische onderwerpen (topics) en jaarlagen en deze te implementeren in het basisonderwijs.

-

je in staat bent in didactische werkvormen/lessenserie te onderbouwen en te evalueren aan de hand van relevante wetenschappelijke literatuur. je in staat bent de door jou gekozen leeractiviteiten en de effecten daarvan te evalueren en basis daarvan handelen bij te stellen. je in staat bent om o.a. activerende werkvormen te presenteren aan medestudenten.

Leerkrachtvaardigheden - Atlasvaardigheden: De docent kan omgaan met een atlas en dit overdragen aan de leerling - Werken met bronnen en kaarten: De docent kan op verschillende niveaus en in verschillende klassenlagen gebruik maken van bronnen en kaarten - Werken met digitaal lesmateriaal: De docent werkt met filmpjes en internet in de les en stimuleert de leerling om hier actief mee om te gaan (dus niet alleen kijken) - Werken met de geografische vierslag: de docent past in de aardrijkskunde les de verschillende lagen van de geografische vierslag toe en dit is ook terug te vinden in de opbouw van aardrijkskundige opdrachten - Laat de leerling ontdekken: de docent stimuleert een onderzoekende werkhouding bij de leerling door de leerlingen niet alleen met een boek te laten werken, maar ze ook mee naar buiten te nemen en proefjes te laten doen (kan ook binnen). Hierbij staat het vastleggen van de eigen leefomgeving centraal, welke samen met de leerling bepaalt wordt vanuit verschillende referentiekaders (diversiteit)

Literatuur:

Verplichte literatuur - J. Blokhuis en H. Peeters, Aardrijkskunde en didactiek, bronnenboek, 2009, Noordhoff uitgevers Groningen, Houten. Tweede druk

Blackboard - C. Steenstra en J. van der Schee, Waar vandaan en waar naar toe? Leerlijnen in het aardrijkskunde onderwijs, van basisschool tot eindexamen, 2008 onderwijscentrum VU - S. Ebbens en S. Ettekoven, ‘Kenmerken effectief leren en directe instructie’ in Effectief leren, Basisboek (Groningen, 2005) 17-31 - S. Ebbens en S. Ettekoven, ‘Effectief leren en directe instructie, de lespraktijk in fasen’ in Effectief leren, Basisboek (Groningen, 2005) - Oordeelsvermogen in de klas Downloaden van Internet - Kerndoelen 47 t/m 50 en uitwerking: tule.slo.nl

Zelf kopieren (er liggen exemplaren bij de onderwijsbalie): - A. de Hamer, A. Bakker, M. van Heck, Aardrijkskunde geven, praktische vakdidactiek voor het basisonderwijs, van Gorcum, 2007 hoofdstuk 1, 2, 3, 4, 6, 7, 9, 10 (ook aanwezig bij onderwijsbalie UPVA)

Aanbevolen literatuur om aan te schaffen (eigenlijk kan je niet zonder): - ‘Meer leren denken met aardrijkskunde’ , J. van der Schee en L. Vankan, onderwijscentrum VU (verkrijgbaar in de boekhandel VU) - Bosatlas 53e druk (schrijf je in bij de uitgever, dan krijg je bij een nieuwe druk een gratis zending) - Aardrijkskunde geven, praktische vakdidactiek voor het basisonderwijs, A. de Hamer, A. Bakker, M. Van Heck, van Gorcum, 2007 (deze ligt ook bij de onderwijsbalie ter inzage, het is een duur boek, maar zeer bruikbaar) Onderwijsvormen De werkvormen tijdens de practica zijn gevarieerd. Het gaat daarbij onder meer om feedback door de docent, uitleg en instructie, onderlinge discussie, elkaar commentaar geven op stukken, elkaar adviseren, het werken aan opdrachten en het geven van presentaties. De practica worden verzorgd door een aardrijkskundedocent. Deze docent begeleidt je in het maken van de opdrachten, geeft feedback op het door jouw ingeleverde werk en is verantwoordelijk voor je beoordeling. Van de student verwachte activiteiten:

Aanwezigheid Zoals de naam al zegt, vereisen practica een actieve werkhouding van studenten. Dit wil niet alleen zeggen dat je bereid bent om je in te zetten, maar ook dat je voorbereid verschijnt. Om aan de bijeenkomsten deel te kunnen nemen moeten studenten zich voorbereiden aan de hand van de besprekingen en de literatuur, en de opdrachten tijdig inleveren. Verder dient minimaal 80% van de practicumgroepen te zijn gevolgd. Met een geldige reden (ziekte, e.d.) mag verzuimd worden, maar laat dit altijd weten aan je docent. Tevens dien je alles wat je gemist hebt in te halen. Ingeval je minder dan 80 % hebt bijgewoond, dien je het practicum opnieuw te volgen, dan wel kan de examencommissie aanvullende opdracht(en) laten verstrekken.

Rooster 06-09-2013

Hoorcollege 1

REC-G S.14

9.00-11.00

Thema

Voorbereiden

Aardrijkskunde, wat is dat?

Jos Blokhuis, Huby Peeter, Aardrijkskunde en didactiek, bronnenboek (2009) 15 – 53 Kerndoel 47 t/m 50 Tule SLO, tule.slo.nl Christiaan Steenstra, Joop van der Schee, Waar vandaan en waar naar toe? Leerlijnen in het aardrijkskunde onderwijs, van basisschool tot eindexamen, 2008 Studiehandleiding: aardrijkskunde (deze bundel)

20-09-2013

Hoorcollege 2

REC-G S.14

9.00-11.00

Plaatsbesef bij kinderen, diversiteit bij aardrijkskunde ‘The most dangerous worldview is the worldview of those who have not viewed the world’

Jos Blokhuis, Huby Peter, Aardrijkskunde en didactiek, bronnenboek (2009) 15 – 53 Christiaan Steenstra, Joop van der Schee, Waar vandaan en waar naar toe? Leerlijnen in het aardrijkskunde onderwijs, van basisschool tot eindexamen, 2008

Kerndoel 47 t/m 50 Tule SLO, tule.slo.nl Studiehandleiding: aardrijkskunde (deze bundel)

13-09-2013

20-09-2013 REC-G.S 2.28

Practicum 1 Groep A: 11.00-13.00 REC-G.S.01 Groep B: 13.00-15.00 REC-G S.14 Groep C: 15.00-17.00 REC-G.S.01B

Beelddidactiek en vragen stellen aan de hand van een lesstarter

Practicum 2 Groep A: 11.00-13.00 REC-G.S.01 Groep B: 13.00-15.00 REC-G S.14 Groep C: 15.00-17.00 REC-G.S.01B

Lesgeven met de kaart

Topic: Aardkorst

Jos Blokhuisv(stencils), Praktijkboek, (2004) 7.2 (vragen stellen) en 7.3(Beelddidactiek) Jos Blokhuis, Huby Peeter, Aardrijkskunde en didactiek, bronnenboek (2009) 163- 198 (aardkorst)

Jos Blokhuis (stencils), Praktijkboek, (2004) 7.4 (leren kaartlezen)

Topic: Dampkring Jos Blokhuis, Huby Peeter, Aardrijkskunde en didactiek, bronnenboek (2009) 119-162 (dampkring) Jos Blokhuis, Huby Peeter, Aardrijkskunde en didactiek, bronnenboek (2009) 54-112 (kaart en atlas: het geografische instrumentarium) (H3 en H4)

04-10-2013

Practicum 3:

Omgevingsonderwijs

NME

11-10-2013 REC-G.S 2.28

Practicum 4 Groep A: 11.00-13.00 REC-G.S.01B Groep B: 13.00-15.00 REC-G S.14 Groep C: 15.00-17.00 REC-G.S.01B

Leren met aardrijkskunde: Begrippen en topografie

Bezoek Natuur- en Milieu educatie (NME) Let op andere tijdstippen van werkcolleges!! Tijden volgen nog Voorbereiden: Jos Blokhuis, (stencils), Praktijkboek (2004), 8.1 (omgevingsonderwijs) Jos Blokhuis (stencils), Praktijkboek, (2004) 7.1 (begrippen aanleren) 7.5 (topografie aanleren..) Handboek Vakdidactiek: 2.2 (Aardrijkskunde leren en onderwijzen)

18-10-2013 REC-G.S 2.28

Practicum 5 Groep A: 11.00-13.00 REC-G.S.01 Groep B: 13.00-15.00 REC-G S.14 Groep C: 15.00-17.00 REC-G.S.01B

Case study/ presenteren (verplicht!)

Voor dit werkcollege kies je een van de onderdelen van de vorige werkcolleges en stel je een les samen aan de hand van de gegeven theorie. Voorbereiden: zorg dat je bronnen, kaartmateriaal, digitale middelen meeneemt naar het werkcollege, zodat je voorbereid aan de slag kunt tijdens het werkcollege. Zorg ook dat je de literatuur en aantekeningen nog eens goed hebt doorgenomen. Je hebt namelijk maar 1 uur om iets in elkaar te zetten, dus voorbereiding is noodzakelijk

Beoordeling: Tentamen Het tentamen module aardrijkskunde zal getoetst worden in multiple choice vorm en open vragen heeft betrekking op: - Jos Blokhuis, Huby Peeter, Aardrijkskunde en didactiek, bronnenboek uit hoofdstuk 1, 2, 3 en 4 - Jos Blokhuis (stencils), Praktijkboek, H7 en 8.1 - Handboek vakdidactiek Aardrijkskunde (stencils) 2.2 - Alle aantekeningen en sheets uit de werkcolleges

practica: De werkcolleges worden afgesloten met een case study in het laatste practicum. Tijdens dit practicum, kies je een van de onderdelen van de vorige werkcolleges en stel je een les samen aan de hand van de gegeven theorie. Dit doe je in groepjes van 4/5 personen. Dit college mag niet gemist worden (anders inhalen op ander tijdstip). Je laat zien hoe de gegeven theorie tot stand komt in een eigen ontworpen les. Hiervoor krijg je 1 uur de tijd, dus zorg dat er al veel werk verzet is in de voorbereiding van dit werkcollege. Het tweede uur krijgt ieder groepje max. 7 minuten om de les te presenteren. Van de overige studenten wordt verwacht dat zij op een juiste wijze feedback geven en meedenken over het gegeven lesconcept. Practica: -

Bereid de literatuur voor zoals in de studiehandleiding Neem altijd je bronnenboek mee Actieve deelname verplicht

Voor succesvolle eindbeoordeling van de module aardrijkskunde geldt: -

Het schriftelijk tentamen dient voldoende (minimaal 5,5) te worden afgesloten; in het geval van een onvoldoende kunnen hertentamens worden gemaakt bij de herkansingsmogelijkheid. De case study moet gedaan zijn, dus verplichte deelname aan het laatste werkcollege op Wanneer de case study niet gedaan is kan het cijfer van het tentamen niet geldig beoordeeld worden.

Belangrijke data Tentamen: 25 oktober 12-14 .Tijdsduur 2 uur Datum Case Study: 18 oktober

Herkansing tentamen: 29 november 9-11. Tijdsduur 2 uur Herkansing Case Study: nog overeen te komen datum