Student in het Rood Afke Theunissen Het financiële gedrag van een deel van de Nederlandse jongeren kan als zorgelijk worden omschreven. Dit blijkt uit onderzoeken die recentelijk zijn uitgevoerd door o.a. het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting (NIBUD) en CentiQ.1 Daarnaast blijkt uit het jaarverslag 2008 van de Informatie Beheer-Groep (IB-Groep) dat studenten gedurende hun studietijd steeds meer geld lenen bij de IB-Groep. De resultaten van het onderzoek uitgevoerd door het Lectoraat Dynamiek van de Stad in opdracht van de School of Law van hogeschool INHolland bevestigt dit noodsignaal. Een aanzienlijk percentage van de onderzochte studenten heeft naast de lening van de IB-Groep nog andere schulden. Het financiële gedrag van jongeren Uit onderzoek van CentiQ2 blijkt dat jongeren die weinig controle over hun geldzaken hebben en sparen minder belangrijk vinden, eerder geneigd zijn tot uitgeven in plaats van sparen. Ze komen ook eerder in de situatie van geldtekort en daarbij vragen zij geld aan hun ouders of lenen elders. Jongeren wordt het daarnaast behoorlijk makkelijk gemaakt om een schuld aan te gaan, zoals telefoonrekeningen, het kunnen verkrijgen van creditcards, rood staan, op afbetaling kopen en geld lenen. Het NIBUD publiceerde vorig jaar een onderzoek dat ingaat op het financiële gedrag van jongeren.3 Jongeren zijn over onderwerpen als rood staan, geld lenen, geld te kort komen, rekeningen betalen en moeite met rondkomen bevraagd. Het opleidingsniveau van de jongeren blijkt een belangrijke invloed te hebben. Rood staan, geld tekort komen, geld lenen en moeilijk rond komen, komen vaker voor bij lager opgeleide jongeren dan bij hoger opgeleide jongeren. Ook de woonsituatie is van invloed. Uitwonende jongeren hebben vaker financiële problemen dan jongeren die nog thuis wonen. Gemeentelijke instanties nemen regelmatig samen met onderwijsinstellingen initiatieven om financiële problemen onder jongeren te voorkomen of te verminderen. Zo worden er themaweken georganiseerd over geld, spreekuren gehouden op diverse Regionale Opleidingscentra voor jongeren met financiële problemen of schuldhulpverleningstrajecten aangeboden door specifieke jongerenteams bij Kredietbanken. Onlangs werd bekend dat Vmbo- en mbo-scholen in kunnen tekenen op een subsidieregeling voor extra voorzieningen voor probleemjongeren. Hiervoor is voor dit en komend jaar 60 miljoen euro beschikbaar. Bij de extra voorzieningen wordt nadrukkelijk ook schuldhulpverlening genoemd.4 Financiële situatie van studenten in het Hoger Onderwijs Er is nog weinig specifiek onderzoek gedaan naar de financiële situatie van studenten binnen het Hoger Onderwijs. Over het algemeen richt de aandacht zich op de jongere
1
leeftijdscategorie, op werkende jongeren of jongeren die een opleiding volgen op Vmboof mbo-niveau. Wel is bekend dat studenten steeds meer geld lenen bij de IB-Groep.5 Hierdoor is de gemiddelde schuld per oud-student gestegen van € 10.810,- in 2005 naar € 12.523,- in 2008. In februari 2009 heeft minister Plasterk studenten met een brief over “bewust lenen” geattendeerd over de voorwaarden en gevolgen van het lenen van geld gedurende hun studietijd. Hierdoor hoopt hij te voorkomen dat studenten een te grote studieschuld opbouwen.6 De Landelijke Studenten Vakbond (LSVB) deed vorig jaar onderzoek naar de financiële situatie van studenten.7 De studenten in dit onderzoek gaven aan dat, ondanks dat er veel geleend en gewerkt wordt, er veel problemen zijn om rond te komen. Studenten balanceren constant tussen hun verschillende financiële bronnen. Financiële zekerheid om onbezorgd te kunnen studeren hebben de meesten niet. Waar sommige studenten alles zelf betalen, kunnen anderen veel meer leunen op de steun van hun ouders. Hierdoor ontstaan opvallende verschillen tussen studenten, die goed kunnen rondkomen en anderen die voortdurend de eindjes aan elkaar knopen. Met name de groep van respondenten die hun eigen collegegeld betalen, heeft het moeilijk. Een deel van de studenten geeft aan niet verder te kunnen studeren als het collegegeld omhoog gaat. Onlangs rondde het Lectoraat Dynamiek van de Stad van Hogeschool INHolland het onderzoek Studeren en financiën af.8 Ten behoeve van dit onderzoek vulde 676 Rotterdamse hbo-studenten een online-enquête in. Doel van dit onderzoek is meer zicht te krijgen op de omvang en kenmerken van hbo-studenten met financiële problemen. De gevolgen van eventuele financiële problemen, vooral voor de studievoortgang, vormen een belangrijk onderwerp in dit onderzoek. Omvang en aard van de schuldenproblematiek Hoeveel studenten hebben schulden en om wat voor schulden gaat het dan? Bijna 1 op de 5 studenten geeft aan dat ze een schuld en/of een betalingsachterstand9 heeft naast de lening bij de IB-Groep. Hiervan heeft bijna 40 procent een schuldbedrag hoger dan € 3000,-. Een aantal heeft zelfs een schuldbedrag van meer dan € 15.000,-. Studenten hebben de meeste schulden bij de bank in de vorm van roodstand op hun betaalrekening. Ook betaling van het collegegeld blijkt behoorlijke problemen op te leveren. Opvallend hoog scoort ook de betalingsachterstand bij de zorgverzekering. Uit de gegevens wordt duidelijk dat 2 op de 3 studenten zorgtoeslag ontvangt maar dat een opmerkelijk hoog aantal, 1 op de 3 studenten, daar geen gebruik van maakt. Het is niet duidelijk wat hier de reden voor is. Een klein percentage is nog geen 18 jaar en heeft derhalve geen recht op zorgtoeslag. Daarnaast zullen enkele studenten geen recht hebben door de hoogte van hun inkomen, maar gezien de hoogte van de inkomensgrenzen voor vaststelling van zorgtoeslag is het onwaarschijnlijk dat dit om 1 op de 3 studenten gaat. Het is niet uitgesloten dat een deel van de studenten geen
2
zorgtoeslag ontvangt terwijl ze er wel recht op hebben. Dit idee wordt ingegeven door het grote aandeel studenten dat aangeeft niet op de hoogte te zijn van de wettelijke voorzieningen en het behoorlijk aantal studenten dat aangeeft een betalingsachterstand te hebben bij hun zorgverzekering. Overige schulden die regelmatig genoemd worden, zijn schulden m.b.t. studieboeken, telefoonkosten, privé-schulden en leningen bij banken. Tenslotte blijkt dat een aanzienlijk aantal studenten schulden heeft die betrekking hebben op de vaste lasten zoals huur, hypotheek, energie en belastingen. Dit is een zorgelijk resultaat omdat achterstanden in deze categorie de bestaanszekerheid kunnen aantasten. Het kan leiden tot huisuitzetting, verkoop eigen woning of tot stopzetting van de levering van gas, elektriciteit of water. Kenmerken van studenten met financiële problemen Welke studenten hebben nu de grootste financiële problemen? Studenten die financiële ondersteuning ontvangen van familie hebben aanzienlijk minder schulden (1 op de 10 studenten) dan studenten die niet financieel ondersteund worden (1 op de 4 studenten). Iets minder dan de helft van de onderzochte studenten wordt financieel ondersteund door familie en de rest niet. De financiële ondersteuning blijkt samen te hangen met de omschreven culturele achtergrond van de studenten. Studenten die hun culturele achtergrond als Nederlands omschrijven worden beduidend meer financieel ondersteund dan studenten met een andere omschrijving. De veronderstelling is gerechtvaardigd dat dit is terug te leiden tot de sociaal-economische positie van de ouders. Uit de Armoedemonitor 2008 blijken er grote verschillen te zijn tussen inkomenspositie van allochtone en autochtone huishoudens. Het aandeel huishoudens met een laag inkomen is onder allochtone huishoudens vier keer zo hoog als bij autochtone huishoudens. Ook blijken de huishoudens met een laag inkomen geconcentreerd te zijn in één van de vier grote steden.10 Ouders met een laag inkomen zullen nauwelijks in staat zijn om een financiële bijdrage te leveren aan de studie van hun kinderen. Dit zou ook een verklaring kunnen zijn voor het feit dat studenten die hun culturele achtergrond als Nederlands omschrijven minder geld lenen dan studenten met een andere culturele achtergrond. De studenten die hun culturele achtergrond als Antilliaans en Kaapverdiaans omschrijven, scoren het hoogst qua geld lenen. Als er minder financieël ondersteund wordt, is de kans groter dat er geld geleend moet worden. Culturele elementen kunnen ook een rol spelen. Hoe kijken studenten met verschillende culturele achtergronden aan tegen geld, het lenen van geld en beїnvloedt deze visie hun financiële gedrag. Studenten die zelfstandig alleen wonen of zelfstandig wonen met een kind hebben veel vaker schulden dan studenten die thuis wonen, in een studentenkamer of zelfstandig wonen met meerdere mensen. Een groep studenten die hier duidelijk uitspringt zijn zelfstandig wonende studenten met kinderen. 3 op de 4 studenten met één of meerdere kinderen hebben schulden. Dit zijn de alleenstaande moeders, allen voltijd studerend en
3
geen van hen ontvangt financiele ondersteuning van familie. De positie van alleenstaande moeders in het hoger onderwijs is zeer kwetsbaar. Door de combinatie van zorg en studie zijn deze studenten vaak niet in staat om meer te gaan werken om meer inkomen te genereren. Studievertraging of uitval is dan helaas het gevolg. De website11 en het steunpunt Studerende Moeders geeft inzicht in deze problematiek en is opgezet om de positie van vrouwen met kinderen die een opleiding willen volgen in het middelbaar en hoger onderwijs te verbeteren. Belemmeringen bij de studievoortgang door financiële problemen Grofweg 1 op de 10 studenten zegt dat de schulden een belemmering vormen voor de studievoortgang. Het niet kunnen aanschaffen van studieboeken en/of materiaal wordt als grootste belemmering gezien. Dit wordt gevolgd door het minder kunnen concentreren op de studie en het meer moeten werken, waardoor er minder tijd is voor de studie. Rond de 40% van de studenten die schulden als belemmering ervaart, heeft regelmatig geen geld voor de dagelijkse boodschappen of heeft problemen met de betaling van het collegegeld. Elf studenten zijn op grond van financiële problemen in het verleden al een keer gestopt met een studie. Daarnaast ondervinden studenten immateriële problemen, zoals stress, wat zich o.a. uit in hoofdpijn, slapeloosheid en gewichtsverlies. Het voorkomen van studievertraging of studie-uitval Interessante vraag is in hoeverre financiële problemen bij studenten een rol spelen bij studie-uitval en hoe cultureel bepaalde elementen over omgaan met geld hiermee samen hangen. Belangrijk is om te bekijken of deze problemen in een eerdere fase voorkomen of aangepakt kunnen worden? Dit betekent dat er ook gekeken dient te worden naar het bestedingsgedrag van studenten. Het blijkt dus dat studenten met specifieke kenmerken, te weten; geen financiële ondersteuning van familie, zelfstandig wonen en de zorg voor kinderen een groter risico lopen op financiële problemen. Daarbij beïnvloedt het de kans op een geslaagde afronding van de studie. Gezien de relatie tussen de financiële problematiek en studievoortgang mag een onderwijsinstelling haar ogen daar niet voor sluiten. Bij de begeleiding van studenten door een decaan, een studieloopbaanbegeleiding, individuele docenten, is het belangrijk dat bovenstaande kenmerken bekend zijn en dat hierdoor financiële problemen eerder gesignaleerd worden. Vroegtijdige signalering zal leiden tot een eerdere aanpak van het probleem en wellicht tot een reductie van mogelijke studievertraging of studie-uitval. Hogeschool INHolland heeft ter ondersteuning van haar studenten een website12 ontwikkeld en biedt in samenwerking met de Kredietbank Rotterdam hulpverlening voor studenten met financiële problemen. Afke Theunissen is docent bij de School of Law en onderzoeker bij het Lectoraat Dynamiek van de Stad van Hogeschool INHolland.
4
Centiq is een platform opgericht door de overheid en diverse partners uit de financiële sector, voorlichtings- en consumentenorganisaties en de wetenschap met als doel de consument te ondersteunen op het gebied van financiële zelfredzaamheid. 2 Claassen, A., J. Polman en H. Katteler (2008), Financieel inzicht van 8 tot 18 jarigen in Nederland, Centiq (2008), onderzoek uitgevoerd in opdracht van Centiq. 3 NIBUD (2008), Financieel gedrag van jongeren. Achtergronden en invloeden. Utrecht 4 Website Zorg en Welzijn, Miljoenensubsidie voor probleemjongeren, 10 september 2009. 5 Informatie beheer Groep (2009), Jaarverslag 2008. 6 Brief d.d. 6 juli 2009 van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap gericht aan de Tweede kamer n.a.v. vragen van de leden Karabulut en Van Dijk (SP) over schulden bij de IBGroep, referentie HO&S/SF/136175. 7 Landelijke Studenten Vakbond (2008), De financiële situatie van studenten, Utrecht. 8 Het onderzoek van het Lectoraat Dynamiek van de Stad is uitgevoerd door Aartie Hanoeman en Adelia da Silva, studenten van de School of Law van Hogeschool INHolland Rotterdam en Afke Theunissen, fellow bij het Lectoraat. Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de directeur van de School of Law van Hogeschool INHolland. Het complete onderzoeksrapport is te downloaden via de website van het Lectoraat Dynamiek van de Stad. 9 Het gaat specifiek om schulden en/of betalingsachterstanden naast de eventuele leningen van de IB-Groep. 10 CBS & SCP (2009), Armoedebericht 2008, F. Otten, W. Bos, C. Vrooman en S. Hoff (Red.), Den Haag. 11 www.studerendemoeders.nl 12 www.studentinhetrood.nl 1
5
