STIJL EN WONINGTYPE; BERLAGE'S

Jan de Heer

S c h e t s o n t w e r p voor een blok etagewoningen, 1898.

STIJL EN WONINGTYPE; BERLAGE'S S t ä d t e b a u e n heisst m i t d e m H a u s m a t e r i a l R a u m g e s t a l t e n . BRINCKMANN

Een beschouwing over Berlage's bemoeienis met de w o n i n g b o u w is niet eenvoudig. Dat blijkt niet zozeer uit de ongekompliceerde behandeling van dit o n d e r w e r p d o o r Bock en Searing. 1 Beiden geven een beeld van de o n t w e r p e n die Berlage v o o r de w o n i n g b o u w maakte in

B o u w e n voor de massa

de periode tussen 1908 en 1918. De geschetste beelden zijn op zichzelf genomen niet onjuist, maar geven veel te weinig aan van welk een

O v e r het algemeen w o r d t aangenomen dat het belangrijkste w a t Berlage

esthetisch belang dit architectonische genre was v o o r de realisering

over w o n i n g b o u w heeft gezegd is gepubliceerd in 'Normalisatie

van Berlage's conceptie van stedebouw. W a n t sinds het uitbreidingsplan

w o n i n g b o u w ' . 2 Deze publikatie is een reaktie op het pré-advies van

v o o r Den Haag uit 1908 is het Berlage duidelijk dat de essentiële

ir. j. van der Waerden over normalisatie in de w o n i n g b o u w v o o r het

substantie waarmee steden g e b o u w d w o r d e n d o o r woningen

Woningcongres dat in februari

wordt

gevormd. H e t is daarom van het g r o o t s t e belang de aard van d i t verband,

in

1918 in A m s t e r d a m w e r d gehouden. 3

N i e t t e m i n meent men dat Berlage's tekst zijn doel v o o r b ij schoot. De

waarvan men t o t op de dag van vandaag de geldigheid aanneemt, t e

kritiek luidt dat hij niet inging o p Van der Waerdens voorstel, maar

analyseren. De g r o o t s t e moeilijkheid bestaat erin o m een bruikbare

zich beperkte t o t w a t hij noemde de 'psychologisch-esthetische zijde'

afgrenzing v o o r het verschijnsel w o n i n g b o u w te formuleren, die verder

van het vraagstuk van de normalisatie. Van der Waerden bepleitte een

gaat dan een stylistische of formeel architektonische beschrijving. Dat

g r o t e greep van de centrale overheid op de w o n i n g b o u w, o m d a t de

k o m t o m d a t w a t Berlage onder w o n i n g b o u w en in zekere zin o o k onder

particuliere bouwondernemer s onmachtig bleken de w o n i n g n o o d o p

stedebouw verstaat in g r o t e mate een institutionele aangelegenheid is.

te lossen. Hij stelde v o o r over te gaan o p massaproduktie van woningen

Het is immers juist dat wat hem in w o n i n g b o u w en s t e d e b o u w zo

op basis van negen tevoren vastgestelde woningtypen. De plaatselijke

zeer aansprak. Hun institutionele verankering geldt v o o r hem als de

architecten w e r d e n v o o r het o n t w e r p e n van die typen daarbij overbodig.

uitdrukking van de organische band tussen architectuur en maatschappij.

Z i j dienden zich meer bezig t e houden m e t de

In die v o r m zijn beide v o o r hem de helderste uitdrukkin g van de

gevolgen

b o u w k u n s t als maatschappelijke kunst. In het navolgende w o r d t ingegaan

groepering, met de afwisseling van hoog- en laagbouw, met de kleur.

o p de esthetische aspekten van het verschijnsel w o n i n g b o u w , dan o p

O p de keper beschouwd is er niets dat d o e t vermoeden dat Berlage

de institutionele verankering en tenslotte op de- relatie t o t de stedebou

het oneens was m e t het pré-advies van Van der Waerden. Hij stemt

van het gebruik

van genormaliseerde

stedebouwkundige woningen,

met

de

e r m e e in dat het e n o r m e w o n i n g t e k o r t de massa-produkti e van w o n i n g e n vereist en d a t dat beperking i n h o u d t van het aantal t e

produceren

w o n i n g t y p e n . Besparingen, g r o t e p r o d u k t i e s n e l h e i d en andere v o o r d e l e n acht hij buiten kijf. D e discussies o p het Woningcongres overzien d k o m t hij t o t de s l o t s o m dat zich slechts o p een enkel p u n t serieus verzet tegen het v o o r s t e l heeft g e f o r m e e r d . En wel m e t b e t r e k k i n g t o t de pyschologisch-esthetische zijde van het vraagstuk. "De arbeiders", zo c o n s t a t e e r t hij, "zien in de gevreesde eentonigheid der eindeloze rijen van dezelfde huizen en huisjes eigenlijk een aanslag op hun persoonlijkheid, op hun vrijheid, op hun mens zijn". "En ook de architecten zien daarin een aanslag op hun persoonlijkheid, op hun kunstenaarschap, op de vrijheid van hun schepping". 4 Hij r e k e n t het t o t zijn taak dat v e r z e t t e v e r z w a k k e n en daarmee Van der Waerdens plan k r a c h t bij t e z e t t e n . Van de kant van de arbeiders had hij het v e r z et het minst v e r w a c h t . "Want het is toch, wanneer men technisch zowel als praktisch een goede woning krijgt, hetgeen a priori moet vaststaan, waarlijk niet onmenswaardig als geestverwanten éénzelfde woning te bewonen". 5 Hij h o u d t ze v o o r dat dergelijke b e w o n i n g geheel in de lijn d e r sociaal-economische o n t w i k k e l i n g van de maatschappij ligt en b o v e n d i en de uiting is van het d e m o c r a t i s c h begrip. De beste w a a r b o r g v o o r de arbeidersklasse tegen deze toepassing van de normalisatie ziet hij in de actieve bemoeienis van de arbeiders met

het

vraagstuk,

daarbij

samenwerkend

met

de

architecten

en

overheid. Maar m e t enige scepsis stelt hij vast: "Het is waar de Hollander is een onverbeterlijk individualist, en de Hollandse arbeider maakt daarop waar-

W i n k e l h u i z e n aan de Hobbemastraat,

1903-04,

plattegrond eerste

verdieping.

schijnlijk geen uitzondering". 6 Normalisatie

betekent

niets

anders, volgens

Berlage, dan

ordenen,

regelen, regelmaat brengen in het o n g e o r d e n d e . Tegenover het subjectief kunstegoïsme dat hij de a r c h i t e c t e n a a n w r i j ft stelt hij dat juist o p het gebied van de kunst "het regelmatige, dat is het zakelijk styleren, primair, het onregelmatige, dat is het persoonlijk styleren, secundair is".7 Hij w i j s t o p de

WONINGBOUW

historische

voorbeelden

van s t a d s o n t w i k k e l i n g

met

regelmatige

stratenplannen, die b e b o u w d zijn m e t regelmatige b o u w b l o k k e n , die o p hun b e u r t w e e r zijn o p g e b o u w d uit één enkel w o n i n g t y p e . De steden en b o u w b l o k k e n zijn e r altijd geweest en van esthetische m i n d e r w a a r digheid is geen sprake. H e t is eerde r z o , "dat wij het meest worden getroffen juist door de herhaling van hetzelfde woningtype. Het is immers niets anders dan de ordening van de rhytmus, juist het aaneenrijgen van dezelfde eenheid, waarop ook in wezen het gehele ornament berust, de kiem van elke stijl en tenslotte de gehele bouwkunst".8 In het beheersen en concipiëre n van t o t

grote

massa's gegroepeerde eenheden z o u d e n de architecten hun gemeenschapszin kunnen bewijzen. Dat precies is de wijze w a a r o p hij m e e n t dat het d o o r hem o n t w o r p e n U i t b r e i d i n g s p l a n - Z u i d van A m s t e r d a m b e b o u w d zal m o e t e n w o r d e n . W a t hadden v o o r - en tegenstanders van Berlage eigenlijk v e r w a c h t t o e n ze hem o p het Woningcongres, na een t u m u l t u e u s debat o v e r het pré-advies van Van der W a e r d e n naar zijn mening vroegen? Men kende het s t a n d p u n t t o c h dat hij sinds ' B o u w k u n s t

S c h e t s o n t w e r p v o o r een etagewoningen,

|898.

blok

en Impressionisme' had ingenomen over de massaproduktie van de

het eerste doelt hij op de I9 e eeuwse stijlimitaties, met het tweede

w o n i n g b o u w . 9 Men kende t o c h o o k de o n t w e r p e n die hij v o o r de

op de eerste vorme n van de abstracte kunst. De enige serieuze reactie

verenigingen 'De Arbeiderswoning' en de 'Algemene W o n i n g b o u w v e r e -

op het boek k o m t van Theo van Doesburg. 16 De felheid van de reactie

niging' had gemaakt. Van der Waerden had zelfs die o n t w e r p e n t e r

is des te opmerkelijker, als men w e e t dat uitsluitend in 'De Stijl' Berlage's

ondersteuning

voorbeeld

opvattingen over normalisatie zonder v o o r b e h o u d positief waren o n t -

genomen. 10 N o g in de 'Memorie van Toelichting' bij het Uitbreidingsplan-

vangen. 17 Klaarblijkelijk is de t o o n van 'Schoonheid in Samenleving' anders

van de strekking

van zijn pré-advies

als

Z u i d had Berlage erop gewezen dat bij de uitvoering van het plan

dan van het normalisatievoorstel. Van Doesburg zal echter bovenal

b l o k b o u w diende t e w o r d e n aanvaard. " Dat impliceerde t w e e dingen,

geprikkeld zijn geweest d o o r de afwijzing van Berlage van de moderne,

namelijk dat t o t massaproduktie van woningen moest w o r d e n over-

abstracte kunst. D o o r het boek en de reactie e r op k o m e n Van Doesburg's

gegaan, w a t rationalisatie inhield en beperking van het aantal typen

denkbeelden over architectuur in een stroomversnelling terecht. Van

en ten tweede, dat de vormgeving van het b o u w b l o k als geheel, samen

Doesburg karakteriseert het d o o r Berlage voorgestane

met de vormgeving van de straten en pleinen de esthetische eenheid

denkbeeld als vorm-type-architectuur, waarin de v o r m de bedoeling het abstracte karakter

van de architectuur

architectuur-

van de stad moest waarborgen. Had men werkelijk verwacht dat Berlage

heeft o m

zich tegen Van der Waerden zou keren? Moeten we het pré-advies

symboliseren. Waar het echter werkelijk o m gaat zegt Van Doesburg,

als t y p e

te

van Van der Waerden niet eerder interpreteren als een u i t w e r k i ng van

is "het abstracte, het bovenzinnelijke in de realiteit om te zetten, niet te

Berlage's standpunt over woningbouw? Geeft Van der Waerden hier

verzinnebeelden,

geen algemene uitwerking van de summiere aanwijzingen, die Berlage

type-architectuur poneer t is het denkbeeld van een vormloze architec-

in de toelichting o p Plan-Zuid over de realisatie van het plan had

tuur. "

maar te beelden".

16

W a t Van Doesburg tegenover de v o r m -

geschreven? Tenslotte was Van der Waerden, die in 1915 was benoemd

De gedachtengang van Berlage is curieus. Hij splitst de architectuur

t o t directeur van B o u w - en W o n i n g t o e z i c h t te Amsterdam , samen met

zoals o o k in de I9 e eeuw gebruikelijk was in t w e e polen, namelijk in

de directeur van Publieke Werken en de directeur van Woningdienst

een nuttigheidsvoorwer p en in een kunstvorm. 20 H e t eerste aspect omvat

v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r de uitvoering van Plan-Zuid dat nog maar enkele

de ruwe, o n b e w e r k t e , natuurlijke staat van de architectuur, die het

maanden eerder, in o k t o b e r 1917, in de gemeenteraad was behandeld.

gevolg is van zuiver functionele eisen en het t w e e d e is het m o m e n t

In zekere zin herhaalde zich o p het Woningcongres, m e t evenveel t u m u l t ,

van artistieke bewerking, van vergeestelijking. Terwijl met het eerste

het debat dat zich in 1914 op het congres van de Deutsche W e r k b u n d

aspect de objectieve r u i m t e v o r m en een daaruitvoortvloeiende con-

te

Keulen had afgespeeld.

de

structiewijze bedoeld is, is het t w e e d e de subjectieve kant, de sym-

architectuur en daarmee alle activiteiten van de W e r k b u n d , o p typisering

boliserende v o r m . De nuttigheidsconstructie zelf heeft geen artistieke

aandringen. D a t is zeker niet hetzelfde als de eis t o t normalisering van

waarde, maar kan hooguit vanwege zijn natuurlijke schoonheid o n t -

de w o n i n g b o u w

typen.

roeren. Dat geldt v o o r de I9 6 eeuwse staalconstructies evenzeer als

N i e t t e m i n leidde deze stellingname t o t een verhit debat tussen v o o r -

v o o r de bouwsels van de Bosjesmannen. Het gebouw als kunstwerk

en tegenstanders van typisering, welke laatsten onder ieiding van Henry

daarentegen o n t s t a a t pas als het zich d o o r de persoonlijke beleving

van de Velde juist het primaat van het individuele kunstenaarschap

van de architect wee t te verheffen boven zijn natuurlijke staat.

bepleitten. Berlage was o p dat congres aanwezig, maar nam niet deel

H e t pleidooi van Berlage v o o r normalisatie in de w o n i n g b o u w berust

en t o t

Herman

resolute

Muthesius

stelde

beperking van het

daar dat

aantal

aan de discussie. 12 Intussen kende hij de argumenten natuurlijk wel. Zeker kan men zijn bijdrage aan de normalisatie-discussie interpretere n

o p eenzelfde begrip van algemeen vaststaande g r o n d v o r m e n van de architectuur, die, o m t o t kunst te w o r d e n , een persoonlijke symbolisering

als een, zij het verlate, instemming met het standpunt van Muthesius.

dienen te ondergaan. M e t de lokalisering van de k u n s t v o r m van de

In de nabeschouwingen o p het woningcongres

genormaliseerde w o n i n g b o u w o p het niveau van het stadsontwerp maakt

probeerd e men

de

opvattingen van Berlage en van Van der Waerden van elkaar te scheiden.

Berlage aan de andere kant duidelijk in welke mate het nuttigheidsaspect

"De bedoeling van de pré-adviseur laat geen ruimte voor twijfel over" zei Z.

van de architectuur in gemeenschapsinstellingen kan w o r d e n geïnsti-

Gulden in één van zijn reakties. "Hij wil eenheidswoningen". In Berlage's

tutionaliseerd, zonder dat daarbij het esthetische niveau schade onder-

lezing dacht hij daarentegen uitsluitend de aandacht v o o r het esthetische

vindt.

geheel van het b o u w b l o k te m o e t e n zien, echter "tegen de blokbouw ging de strijd op het Woningcongres niet". 13 Men had zelfs A. E. Brinckmann uit Düsseldorf laten overkomen o m t e vertellen dat het o p het congres voorgestelde normalisatie-denkbeeld onjuist was. Z w a a r d er geschut had men niet kunnen aanslepen. N a t u u r l i j k wist Berlage zelf o o k dat zijn pleit niet in eerste instantie de technische kant van de normalisatie betrof. "Denk eraan", had hij de architecten o p het congres

willen

toeroepen, "bouwen is een sociale werkzaamheid, die er in eerste aanleg niet is om de kunst, maar om de woning als nuttigheidsobjekt te scheppen. En zelfs dan, wanneer die werkzaamheid groeit tot een kunst, hetgeen ook zeker moet, dan nog is daarbij te bedenken, dat die kunst er niet is voor Uzelf, maar door en voor de gemeenschap".

14

In het verlengde daarvan had hij de weggewezen

waar de esthetische problematiek van de normalisatie van de woning-

In zijn denkbeelden over de o n t w i k k e l i n g van de geschiedenis van de architectuur geeft hij het nuttigheidsvoorwer p de status van materiële basis van die geschiedenis en de kunstvorm van b o v e n b o u w . Dat verklaart w a a r o m v o o r Berlage de historische opeenvolging van stijlen niet kan gelden als drijfkracht van de architectuurgeschiedenis. Want de geschiedenis van de kunstvorm, van de uiterlijke stijlkenmerken is het gevolg, t e r w i j l de geschiedenis van de materiële basis, van het nuttigheidsvoorw e r p van de architectuur, van de constructiewijze, oorzaak is. Berlage stelt zich een p r o t o t y p e van de architectuur v o o r , dat in de loop van de geschiedenis m e t telkens andere middelen w o r d t geconstrueerd en naar gelang de constructiewijze en historische omstandigheden een specifieke k u n s t v o r m verkrijgt.

b o u w diende te w o r d e n geanalyseerd en opgelost, nl. als stadsbouwkunst.

Dat p r o t o t y p e van de architectuur ligt in eerste instantie verankerd

Zijn pleit werd niet gehoord

In genoemde reactie meldde Gulden dat

in het doel van het bouwen: "Bouwen is ruimte scheppen, met het doel

Berlage een w e e r w o o r d in voorbereiding had. Inderdaad stelde Berlage

de mens tot behuizing te dienen". De nadere definiëring is veel precieser.21

in zijn eerstevolgende publikatie 'Schoonheid in Samenleving' het vraag-

H e t p r o t o t y p e is een rechthoekige doos: vier wanden, een vloer en

stuk vanuit een geheel andere invalshoek opnieuw aan de orde. 15 N u

een dak. Deze doos bevat, wil ze aan de algemene doelstelling blijven

echter z o n d e r de kwestie van de normalisatie van de w o n i n g b o u w

voldoen, een deur en een venster als onontbeerlijke elementen. Z o n d e r

expliciet te noemen, maar vanuit de filosofische en historische veron-

deur is de ruimte zinloos en ongeschikt v o o r bewoning. Het venster

derstellingen van de architectuur.

is het eerste toegevoegde element en in zekere zin antithese van de wand. H e t laat het licht binnen en maakt de r u i m t e zichtbaar. W a t in de d o o s ruimte is, manifesteert zich aan de buitenzijde van de doos als massa. De massa is zo de verschijningsvorm van de ruimte. Aan de buitenzijde van de doos w o r d t het venster de eerste aanleiding t o t

Berlage versus Van

Doesburg

Doel van het moeilijk toegankelijke boek 'Schoonheid in Samenleving'

ritmering van de massa: de gevel. Berlage meent dat daarom aan het venster als eerste de kunstvorm manifest w o r d t . De eerst esthetische waarde echter die de architectuur kan realiseren en die direct v o o r t k o m t

is de bestrijding van het naturalisme van de oude kunst enerzijds en

uit haar meest objectieve v o r m en dus het dichtst blijft bij het p r o t o t y p e

van de ontaarde subjectivering van de nieuwe kunst anderzijds. Met

van de architectuur, is de massaverhouding. Daaruit concludeert Berlage

dat al bij bewuste toepassing van bevredigende maatverhouding kunst

de Beurs te Amsterdam , waaroverheen modulaire systeemlijnen zijn

wordt

Mocht

getekend. O o k in sommige van Berlage's w o n i n g o n t w e r p e n zien we

niettemin t o t versiering w o r d e n besloten dan alleen aan de constructieve

het gebruik van een modulair proportiesysteem. Dat geldt v o o r Villa

bereikt

en de eigenlijke

kunstvorm

dan onnodig is.

delen, o p d a t de massaverhouding niet d o o r willekeurige ornamentiek

Henny te Den Haag uit 1898, v o o r het onuitgevoerde o n t w e r p v o or

w o r d t vertroebeld.

de herenhuizen o p de hoek van de Hobbemastraa t en de Jan Luykenstraat

De reaktie van Van Doesburg is even simpel als effectief. O n d e r géén

uit 1898, v o o r het onuitgevoerde blok etagewoningen uit 1898, v o o r

beding accepteert hij Berlage's architectonische dialectiek van nuttig-

Villa Parkwijck uit 1900, v o o r het onuitgevoerde o n t w e r p voo r vier

heidsvoorwerp en kunstvorm. Zijn pleidooi v o o r een vormloze

archi-

w o o n h u i z e n aan de Frans van Mierisstraat uit 1902 en t e n s l o t t e v o o r

t e c t u u r i? niet tegen de kunstvorm als zodanig gericht, maar tegen een

de drie winkelhuizen aan de Hobbemastraa t uit 1904, alle t e Amsterdam.

verankering daarvan in een vastliggende g r o n d v o r m van de architectuur.

Het o n t w e r p

H e t in zichzelf geslotene van die g r o n d v o r m gebruikte Berlage o m de

betekenis van het systeem t o t in de details zien. Voor het o n t w e r p

verschijningsvorm naar buiten in een zelfstandige k u n s t v o rm te kunnen

van de plattegrond gebruikt Berlage een raster met een basisafmeting

concipiëren en anderzijds o m het als basiselement te kunnen laten

van 121x121 centimeter. Voor het o n t w e r p van de gevel een raster

fungeren van groter e samengestelde gehelen. O f dit nu ging o m gehelen

van

van de geschiedenis of van de stad, maakt in principe weinig verschil

c e n t i m e t e r overgenomen uit het raster v o o r de plattegronden, t e r w i j l

uit. Precies dat gesloten p r o t o t y p e , w o r d t d o o r Van Doesburg ver-

v o o r de o n t w i k k e l i ng in de hoogte de basismaat van 100 centimeter

van de winkelhuizen

aan de Hobbemastraat

laat de

121x100 centimeter. Van dit laatste raster is de maat van 121

worpen. Zag Berlage in de I9 e eeuwse staalconstructies niets anders

is genomen. De modulaire systeemlijnen gebruikt hij als hartlijnen van

dan een andere constructiewijze van een altijd gelijke architectonische

de constructie. De muren staan zoveel mogelijk op de moduullijn en

g r o n d v o r m , waaraan de k u n s t v o r m nog o n t b r a k , daar ziet Van Doesburg

de k o l o m m e n op de snijpunten. De muuropeningen v o o r de ramen

de realisering van de nieuwe v o r m , zonder vooropgezet architectonisch

en deuren daarentegen w o r d e n zo o n t w o r p e n , dat het midden ervan

v o r m c o n c e p t : "onopzettelijk, zonder wijsgerig a priori, zonder artistieke pre-

o f precies samenvalt m e t een systeemlijn o f precies tussen de t w e e

tenties, maar reëel, op zuiver geometrische basis, met geen andere bedoeling dan

systeemlijnen invalt. D a t betekent dat de d o o r de wanden, vloer en

de ruimte te beheersen en te materialiseren door middel van het ijzer, het glas

plafond

en beton".2 2 Het verbod aan de nieuwe architectuur o m uit te gaan

verveelvoudiging van de moduul en dat de positie van ramen en deuren,

van de gesloten g r o n d v o r m heeft vanzelfsprekend direkte gevolgen v o o r

maar o o k van k o l o m m e n , trappen, kasten, schoorsteenmantels, vaste

de mogelijkheid t o t herhaling. " D e nieuwe architectuur heeft te niet

lampen e. d. deze modulatie ritmeren.

gedaan aan zowel de eentonige herhaling als de starre gelijkheid van twee helften, het spiegelbeeld, de symmetrie. Ze kent geen repetering in tijd, geen straatwand, of normalisatie. Een complex is evenzeer een geheel als het zelfstandige huis d i t is. Z o w e l v o o r het c o m p l e x als v o o r de stad gelden dezelfde w e t t e n als v o o r het afzonderlijke huis. Tegenover de symmetrie stelt de nieuwe architectuur de evenwichtige van ongelijke delen (... )".

verhouding

23

begrensde

ruimte

zich altijd laat

kennen

als een

simpele

Z o w e l in interieur als exterieur w o r d t het systeem gebruikt als aanleiding t o t versiering. Z o w o r d t de dubbele systeemlijn tussen de t w e e woningen in de gevel gemarkeerd d o o r een gemetseld kruisje dat naar boven t o e de plaats van de moduullijn markeert en de hoogte in meters telbaar maakt. O o k de onderverdeling van het fries o n d e r de daklijst en de uitkraging o n d e r de erkers houden zich aan de regelmaat van het moduul. Naast een esthetische betekenis heeft het modulairsysteem een prak-

Van Doesburg verwierp de veronderstellingen van het gefixeerde nut-

tische bedoeling. Z o streng als het systeem is v o o r de indeling van

tigheidsvoorwerp en z o c h t precies aan de andere zijde naar objectivering

de plattegrond, zo weinig betekent het v o o r de ontwikkelin g van het

van de middelen van de kunstvorm.

als

g e b o u w in verticale zin. V o o r de verhouding van het horizontale systeem

Tegenover de k u n s t v o r m

zinnebeeld, als persoonlijke verwerking stelt Van Doesburg het zuiver

t. o. v. het verticale is geen specifieke esthetische v o o r k e u r v e r a n t w o o r -

gebruik van beeldende middelen. H e t is duidelijk dat hij zich daarbij

delijk. Hier maakt Berlage dus geen gebruik van de z. g. egyptische

niet aan Berlage s t o o r t en t o t die middelen o o k de vormgevingsmo-

driehoek, noch van de gulden snede, noch van de diagonaal-rechthoek.

menten rekent die Berlage had v o o r b e s t e m d v o o r de o b j e c t i v i t e i t van

De keuze lijkt eerder v o o r t g e k o m e n uit praktische motieven. Voor het

het nuttigheidsvoorwerp. H e t gevolg is dat, w a t Berlage m e t name aan

horizontale systeem is dat het meest duidelijk. De moduul van 121x121

de zijde van het nuttigheidsvoorwer p van de architectuur wilde in-

h o u d t verband met de maataanduidingen in het metselwerk. O p de

stitutionaliseren in gemeenschapsinstellingen, zoals de woningtypen , het

tekening staan geen maten in centimeters, maar alles is uitgedrukt in

b o u w b l o k , de straat, het plein e. d. d o o r Van Doesburg t o t v o o r w e r p

koppenmaat. De grondmaat van 121 centimeter k o m t overeen met

w o r d t gemaakt van hernieuwde architectonische bewerking. Van Does-

elf koppen. Een k o p is in d i t geval de maat van de k o r t e zijde van

burg verwierp zowel de subjectieve kunstuiting, als het onartistieke

een baksteen in Waalformaat plus de d i k t e van één voeg. O m d a t de

mechanisch functionalisme. H e t effect daarvan laat zich in de l o o p van

hartlijnen van het metselwerk samenvallen m e t moduullijnen kan het

de moderne architectuurgeschiedenis, m. n. in de na-oorlogse stijlher-

modulaire systeem eenvoudig dienen als hulpmiddel bij de maatvoering.

levingen, goed controleren. De realisering van Berlage's denkbeelden

Datzelfde geldt v o o r de hoogtematen. Daar k o m t de g r o n d m a a t van

is daarentegen o p sublieme wijze zichtbaar geworden in de architectuur

100 c e n t i m e t e r overeen m e t zestien lagen. Daaruit valt te concluderen

van de Amsterdamse stadsuitbreidingen uit de jaren t w i n t i g: De A m s t e r -

dat het modulaire systeem primair betekenis heeft v o o r het metselwerk

damse School.

van het g e b o u w . De gehele maatvoering van het t i m m e r w e r k v o o r kasten of van metselwerk m e t lichter materiaal, maar ook de bepaling van de verschillende verdiepingshoogten valt buiten het bestek van het modulaire

Berlage's

systeem. Deze primaire

aandacht v o o r

het

metselwerk

k o r r e s p o n d e e r t m e t zijn stellingen over de 'architectuur van de muur',

proportiesysteem

waarin de vlakke muur het eigenlijke expressiemiddel van de architectuur U i t het voorafgaande moge blijken dat het gebruik van een geometrisch

is.2 *

proportiesysteem o m t o t een architectonische v o r m t e k o m en z o n d e r

H e t is opvallend dat Berlage v o o r zijn g r o t e w o n i n g o n t w e r p e n v o o r

gebruik te hoeven maken van de versierende k u n s t v o r m bij Berlage

'De Arbeiderswoning ' en de 'A. W. V. ' geen gebruik meer maakt van een

v o o r k e u r geniet. Al in 'Beschouwingen over Stijl' vraagt hij zich af o f

modulair systeem. Dat betekent niet dat zijn aandacht v o o r maatver-

dergelijke systemen niet bij uitstek de middelen zijn o m de architectuur

houdingen minder geworden is, w a n t zoals we reeds zagen gaf hij er

t o t ordening te brengen. 24 De betekenis van het proportiesysteem is,

o o k nog in 'Schoonheid en Samenleving' blijk van de p r o p o r t i o n e r i n g

dat

innerlijk

van de ruimte t o t de eerste k u n s t v o r m van de architectuur t e willen

stijlmiddel, de maatverhouding, w o r d t ontleend in plaats van aan de

de esthetische

eenheid

van een

bouwwerk

aan een

rekenen. De afwezigheid van het modulaire coördinatiesysteem v o o r

uiterlijke, toegevoegde, klassieke stijlmiddelen. H e t ruimtelijke systeem

de w o n i n g b o u w o n t w e r p e n w o r d t

van maten geldt als het constante m e t r u m , waarop het g e b o u w zich

d o o r het gebruik van een systeem van typen. De betekenis van de

echter

ruimschoots

goedgemaakt

ritmisch zal ontwikkelen . De vastgestelde modulus geeft bij een juist

typen ligt o p een ander vlak dan dat van het proportiesysteem. Van

gebruik aan het g e b o u w als vanzelf zijn juiste verhoudingen.

dat laatste reikt de waarde niet verder dan het individuele gebouw.

De bekendste voorbeelden zijn de plattegrond en geveltekeningen van

Het

type

heeft daarentegen

betrekkin g o p

de organisatie

van de

plattegrond, op de verdeling van de vaste en variabele elementen, o p het vaststellen van de hoofdmaten van het gebouw, maar bovenal o p de sociale en culturele verankering van deze architectonische

vorm.

Daardoor kan het type enerzijds als rekeneenheid w o r d e n gebruikt bij de samenstelling van een b o u w b l o k , waarbij interne variaties mogelijk blijven en anderzijds functioneren als inzet van een sociale en culturele politiek, die met het uitvoeren van een stadsplan w o r d t bedreven.

'De

Arbeiderswoning'

De vereniging 'De Arbeiderswoning' w e r d in 1906 opgericht, naar het zich laat aanzien uit de kring van de 'Sociaal-technische vereniging van democratische ingenieurs en architecten'. De v o o r z i t t e r Dr. G. van Gelder, de secretaris ir. A. Keppler en het bestuurslid J. van Hettinga Tromp, waren allen bestuurslid van de 'Sociaal-technische vereniging'.

Woningbouw voor

'De

A r b e i d e r s w o n i n g ' aan h e t J a v a p l e i n , I 9 I I - 1 5, v e r k a v e l i n g en

blokopbouw.

De meest actieve figuur in 'De Arbeiderswoning' was Keppler, die als volontair werkzaam was bij de dienst B o u w - en W o n i n g t o e z i c h t . Via hem liepen alle initiatieven en onderhandelingen. O p 2 o k t o b e r 1907 werden H. P. Berlage, D. Hudig en F. M. W i b a u t gevraagd zitting te nemen in de raad van commissarissen van de vereniging. 26 Berlage heeft deze functie aanvaard en tenminste één jaar lang uitgeoefend. In februari 1908 neemt de vereniging een initiatief dat de verdere l o o p van haar activiteiten t o t aan haar ophefing in 1918 zal bepalen. Ze doet bij het Gemeentebestuur van A m s t e r d a m een aanvraag v o o r de verlening van voorschotten en subsidie v o o r de b o u w en exploitatie van arbeiderswoningen. Sinds de instelling van de W o n i n g w e t in 1902 was het mogelijk geworden dat verenigingen v o o r de b o u w van woningen tegen gematigde rente via het gemeentebestuur financieringsvoorschotten konden aanvragen. Deze aanvraag van 'De Arbeiderswoning' gaat echter verder. H e t Gemeentebestuur w o r d t niet alleen gevraagd o m de voor-financiering van de b o u w op zich te nemen, maar bovendien een helpende hand t o e te steken bij het dichten van het gat in de exploitatierekening van de woningen. W a n t uit de huuropbrengst alleen, bij een tevoren vastgestelde lage huurprijs van de woningen, zou de exploitatierekening niet sluitend te krijgen zijn. D i t initiatief was een s o o r t variant op de voorstellen m. b. t. de herziening van de W o n i n g w e t , zoals die eerder d o o r de 'Sociaal-technische vereniging' en de ' A m s t e r damse Woningraad' waren gedaan. 27 Zij stelden v o o r o m de huur van de woningwet-woninge n acceptabeler te maken d o o r de aflossingspe-

A. Keppler, woningtypes v o o r

riode van het verkregen v o o r s c h o t te verlengen van 50 naar 80 jaar.

Arbeiderswoning',

'De

1910.

Voor het laatste voorstel was echter herziening van de w e t nodig, t e r w i jl het voorstel van 'De Arbeiderswoning' binnen de wettelijke mogelijkheden viel, d o o r d a t de W e t naast het verlenen van v o o r s c h o t t e n o o k onder bepaalde gevallen de mogelijkheid t o t subsidiëring liet. Dat de consequenties van de aanvragen niet geheel waren overzien blijkt uit de correspondentie tussen Keppler en W i b a u t , welke laatste naast commissaris van de vereniging, o o k lid was van de Gemeenteraad van

Amsterdam

voor

de

'Sociaal

Democratische

Arbeiderspartij'

(S. D. A. P. ). Keppler vraagt of de inkomsten van de toekomstige huurders van de 'goedkope' woningen van de vereniging niet aan zekere v o o r waarden m o e t voldoen: "Ontvangen kinderrijke families reductie? Moeten wij groote gezinnen animeren de woningen te huren?"

28

En o o k J. W. C. Tellegen,

de toenmalige directeur B o u w en Woningtoezicht , die d o o r de w e t houder de aanvraag t e r behandeling heeft gekregen vraagt zich vertwijfeld af "op welke wijze de vereniging de garantie wil krijgen dat de verhuur, tegen deze lage prijs, wel aan de juiste gezinnen geschiedt. " 2 9 U i t het Beredeneerd Verslag van B o u w - en Woningtoezicht uit 1909 blijkt dat de vereniging in 1908 heeft verzocht o m v o o r s c h o t en bijdrage v o o r 255 woningen onder de volgende argumentatie: "Deze aanvrage houdt verband met het heffen van maatregelen tot het tegengaan van overbevolking van woningen". 30

heeft

inmiddels

een interessante

nu v o o r 720 woningen. De o n t w i k k e l i n g van de plannen v o o r de woningen

genomen.

De

aanvankelijke

p o r t i e k , dat acht woningen ontsluit. De naam van de o n t w e r p e r van de plattegronden is onbekend, maar die van Keppler lijkt heel aannemelijk. In het archief van Berlage bevindt zich een ongedateerd 'PlanA r b e i d e r s w o n i n g b o u w ' . Gezien de overeenkomsten tussen deze tekeningen en die van de eerste aanvrage en o o k gezien de overeenkomsten met het plan uit 1911, rijst het vermoeden dat deze tekeningen tussen het eerste en t w e e d e plan van de vereniging werden gemaakt. Dat zou kunnen betekenen dat Berlage reeds in een vroeg stadium niet alleen als commissaris, maar o o k als architect bij de ontwikkeling van de plannen was betrokken. N i e t t e m i n is het zo goed als zeker dat Keppler o o k weer de auteur was van de plattegrond-typen v o or het tweede plan, die hij reeds in 1910 samen met de plattegrond van het eerste plan in een brochure van de Amsterdamsche Woningraad had gepubliceerd. 3 1 In juni

1911 w o r d t Berlage samen met K.P.C. de Bazel uitgenodigd

o m b o u w v o o r s t e l l en v o o r d e vereniging te ontwikkelen. De Bazel krijgt een lokatie toegewezen aan het Van Beuningenplein en Berlage één

De behandeling van de aanvrage van de vereniging ondervind t vertraging. De vereniging wijzigt haar plannen en d o e t in 1911 een nieuwe aanvrage,

loop

aanvrage uit februari 1908 betref t een dubbel perceel, met een trap-

Woningbouw voor

'De

A r b e i d e r s w o n i n g ' aan h e t Javaplein,

191 1 - 1 5 , t y p e

plattegronden.

A,

W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' aan h e t S p r e e u w e n p a r k , me t j . van Epen,

aan de Z a a g m o l e n s t r a a t en één aan het Javaplein. De d o o r

1912-14,

geleverde

t y p e A, p l a t t e g r o n d e n , a a n z i c h t e n en

plattegrond

dient als uitgangspunt v o o r

Keppler

de plannen.

Die

p l a t t e g r o n d is een regelrechte k o p i e van het t y p e dat d o o r Henry R o b e r ts

doorsneden.

w e r d o n t w o r p e n v o o r de W e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g van 1851 t e L o n d e n en in N e d e r l a n d in licht gewijzigde v o r m bekend w e r d in het 'Verslag aan den K o n i n g ' uit

1855. 32 K e p p l e r bracht het o p n i e u w o n d e r de

aandacht. O p v a l l e n d is het centrale trappenhuis, dat acht w o n i n g en o n t s l u i t , w a a r d o o r v o o r de samenstelling van het b o u w b l o k niet de afzonderlijke w o n i n g maatgevend is, maar de maat van t w e e woningen, die zijn gespiegeld binnenzijde

van het

rond

de t r a p .

De

slaapvertrekken

blok gesitueerd, t e r w i j l

zijn aan

de

aan de s t r a a t k a n t

de

w o o n v e r t r e k k e n en t r a p p e n h u i z e n liggen. Verder heeft men in plaats van een keuken de beschikking o v e r een spoelhok , w a a r d o o r de bereiding van maaltijden e.d. in de w o o n k a m e r m o e s t gebeuren. De gelijkluidende o p d r a c h t aan Berlage en De Bazel maakt interessante vergelijkingen mogelijk. In de Z a a g m o l e n s t r a at hield Berlage zich aan de voorgegeven v o r m van het b o u w b l o k en aan het Javaplein verkleinde hij het t o t drie zelfstandige blokjes. De Bazel w e r k t e precies de andere kant o p . Z o w e l het eerste als het t w e e d e b l o k aan het Van Beuningenplein zijn samenvoegingen van t w e e blokkavels. O p v a l l e n d is het d o o r De Bazel o n t w o r p e n p l a t t e g r o n d h o e k t y p e . De diagonale plaatsing van het trappenhuis daarin, geeft het b o u w b l o k o p de hoek een zekere cont i n u ï t e i t . Berlage k a p t daarentegen de b l o k k e n o p de hoeken af. Tussen de gevels aan de Z a a g m o l e n s t r a at en het eerste b l o k aan het Van Beuningenplein z i t t e n g r o t e o v e r e e n k o m s t e n . In beide gevallen zijn de t r a p p e n h u i z e n en hoeken t o t sterke accenten gemaakt. H e t t w e e d e b l o k van De Bazel krijgt aan het plein diepe inspringingen, w a a r v o o r hij o p slimme wijze het al g e n o e m d e

h o e k t y p e g e b r u i k t . De g r o t e

plasticiteit w o r d t nog eens e x t r a b e n a d r u k t d o o r de verhoging van het dak t e r O n t w e r p s t u d i e , o p basis van woningtypes,

Keppler's

I 9 I I, p l a t t e g r o n d e n .

plaatse van de h o e k - t y p e n .

Ook

de puntgevels

boven

de

t r a p p e n h u i z e n zijn veel z w a a r d e r aangezet. In zijn o n t w e r p e n

voor

gemeentelijke w o n i n g b o u w uit

heeft

1917 in de S p a a r n d a m m e r b u u r t

het kolossale dak m e t zijn g r o t e o v e r s t e ek een nog veel overheersender betekenis. Bij Berlage blijft het dak zeer bescheiden. Hij bepaalt zich aan het Javaplein t o t de sterke plastiek van de trappenhuizen , de o p e n hoeken en de ritmische opeenvolging van de drie blokjes. Z o w e l v o o r de inspanningen van Berlage als van De Bazel geldt, d a t zij het blok Woningbouw voor

'De

A r b e i d e r s w o n i n g ' aan h e t J a v a p l e i n , 191 1 - 1 5 , t y p e B, plattegronden.

niet l o u t e r o p v a t t e n als een verkavelingsmodel. Juist m e t behulp van een eenvoudig a s s o r t i m e n t aan w o n i n g t y p e n , van eenvoudige schakelingen en herhalingen, m e t eenvoudige architectonische middelen v o o r de gevel en de d a k v o r m zijn zij in staat het blok als architectonische eenheid t e definiëren.

Woningtypes voor t o e g e p a s t in de

etagebouw,

woningbouw

v o o r ' A . W . V . ' , t y p e F, G , H , K , L (reconstructie door

de

schrijver).

Voor de blokken aan het Javaplein heeft Berlage de bestektekeningen klaar in juli 1912 en v o o r het blok aan de Zaagmolenstraat in november van datzelfde jaar. De. S.D.A.P. in de Amsterdamse gemeenteraad heeft inmiddels

de verhuur

van

nieuw

te

bouwen

woningwet-woningen

'beneden kostprijs' t o t programmapunt gemaakt. N i e t t e m i n zal de raad pas in 1913 het gevraagde voorschot toestaan. H e t krachtdadig o p t r e d e n van de

nieuwe, socialistische

wethouder

volkshuisvesting,

Wibaut,

b e z w o o r de moeilijkheden die het rijk met de gecombineerde subsidie en voorschotaanvragen had. O p

I oktober

1914 w o r d t officieel het

voorschot verleend en een jaar later o p 16 o k t o b e r 1915 w o r d e n de

W o n i n g t y p e s v o o r l a a g b o u w , t o e g e p a s t in de

huizenblokken aan de Zaagmolenstraat van Berlage en aan het Van

w o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' , t y p e A , B, C , D , E

Beuningenplein van De Bazel officieel geopend.

'De Algemene Nog

voordat

( r e c o n s t r u c t i e d o o r de

Woningbouwvereniging'

Berlage van de vereniging

'De

opdracht kreeg was hij d o o r de 'Algemene

Arbeiderswoning'

de

Woningbouwvereniging

(A.W.V.)' gevraagd als architect op te treden. De oprichting van deze vereniging was het initiatief van de actieve kaders van het Nederlandsch Verbond Vakverenigingen (N.V.V.). Voor de oprichtingsvergadering waren de besturen van de verschillende vakbonden uitgenodigd. 3 3

Keppler

voerde er het w o o r d over het doel van de vereniging. Het was niet de bedoeling een vereniging te stichten waarvan de leden een bepaalde religieuze overtuiging waren aangedaan of in een bepaalde beroepstak werkzaam

waren. Het

moest

een algemene

woningbouwvereniging

w o r d e n met een open onbeperkt e toetreding. O p de vergadering w e r d een voorlopig bestuur gekozen bestaande uit A. Keppler, L. Soesan, A. Kan, Mels J. Meijers, J.C. Mebius, E. Kupers, t e r w i j l F.M. W i b a u t en Jan A. van Z u t p h e n zich als commissaris beschikbaar hadden gesteld. 34 D i r e k t na de koninklijke goedkeuring van de vereniging in o k t o b e r 1910 krijgt Berlage de opdracht. H e t bestuur meende in Berlage een goede keus te hebben gemaakt, aangezien het overtuigd was in Berlage iemand gevonden te hebben, "die onzen leden soliede en voorzoover de bouwkosten zulks toelaten ook uit een esthetisch oogpunt voorbeeldige woningen zal bezorgen". En het voegt eraan toe dat het "misschien ook hieraan voor een niet gering deel te danken is, dat ons ledental speciaal na de ledenvergadering van I4juni 1911 flink is vooruitgegaan".35 Het was op die vergadering dat Berlage v o o r de vereniging zijn o n t w e r p presenteerde. O p dezelfde vergadering w o r d t het definitieve bestuur gekozen. Keppler t r e k t zich terug als bestuurslid van de vereniging vanwege zijn aanstelling als inspecteur van het Woningtoezicht bij het Gemeentelijke B o u w - en W o n i n g t o e z i c ht maar in die functie k o m t hij, nu als gemeentelijk commissaris, bij de vereniging terug. De v o o r k e u r v o o r Berlage als architect w e r d mede bepaald d o o r het feit dat de diamantbewerkers die in de vakbeweging een leidende rol speelden in het bestuur van de A.W.V. ruim waren vertegenwoordigd en later 2 0 % t o t 25% van de leden uitmaakten. H e t waren

immers

de voormannen

van de diamantbewerkers, Jan van

Z u t p h e n en Henri Polak, die Berlage de o p d r a c h t gaven v o o r het o n t w e r p van het g e b o u w van de Algemene Nederlandsche Diamantbewerkersbond, dat moest gelden als "het symbool van de arbeidende klasse, dat haar schoonheid en kracht tot uitdrukking bracht". 36 Berlage levert de o n t w e r p e n v o o r e e n vijftal nieuwe complexen: Tolstraat, Transvaalbuurt, Spreeuwenpark, N i e u w e Tolstraat en Staatsliedenbuurt. De laatste t w e e w o r d e n uiteindelijk naar o n t w e r p van J. van Epen K.P.C. de Bazel, w o n i n g b o u w voor 'De Arbeiderswoning' h e t Van B e u n i n g e n p l e i n , 18, b l o k I I ,

aan

1914-

hoekoplossing.

schrijver).

u i t g e v o e r d h o e w e l daarin de hand van Berlage d u i d e l i j k

aanwijsbaar

b l i j f t . D e v e r s c h i l l e n d e c o m p l e x e n aan de T o l s t r a a t en in de Transvaalbuurt w o r d e n d o o r Berlage en d o o r de vereniging als één plan d a t o v e r een v i e r t a l locaties is v e r d e e l d . A l l e en bij de

behandeld,

aanbestedin g

w o r d e n de c o m p l e x e n aan de T o l s t r a a t en T r a n s v a a l b u u rt a p a r t behandeld. In o v e r l e g m e t de a r c h i t e c t s t e l t de vereniging v o o r de c o m p l e x e n een serie w o n i n g t y p e n v o o r , v a r i ë r e n d in g r o o t t e , v o o r g r o t e en kleine gezinnen, w a a r v a n de huur u i t e e n l i e p e n van ƒ 2,20 t o t ƒ 5,50 per w e e k . D e z e variatie in w o n i n g t y p e hing samen m e t de eerste d o e l s t e l l i n g van de vereniging. W i l d e de ' A l g e m e n e W o n i n g b o u w v e r e n i g i n g ' haar naam r e c h t d o e n dan d i e n d e ze in t e g e n s t e l l i ng t o t de 'belangen'-verenigingen v o o r iedereen o p e n t e staan en t e r e k e n e n m e t g r o t e en kleine gezinnen, met uiteenlopende draagkracht.37 D e t y p e n die Berlage hier g e b r u i k t h e b b e n no g een vrij d i r e c t e relatie m e t h e t a f z o n d e r l i j k e ' H o l l a n d s c h e huis'. Er is geen sprake van g e m e e n voorgevel, juni

1911.

schappelijke t r a p p e n h u i z e n

en z o v e e l m o g e l i j k is g e p r o b e e r d

iedere

w o n i n g , althans de b e n e d e n w o n i n g a p a r t van de b o v e n w o n i n g e n , een eigen o p g a n g t e geven. D e t y p e n h e b b e n v r i j w e l allemaal een b r e d e en een smalle beuk. D e b r e d e b e u k is in p r i n c i p e een k a m e r - e n - s u i t e ,

W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' aan de T o l s t r a a t ,

1911-13,

waarbij

een

van

de k a m e rs

als t w e e d e

woonvertrek,

of

als

grote

s l a a p k a m e r w o r d t g e b r u i k t o f v e r d e e l d is in t w e e smalle slaapkamers. D e smalle b e u k

bevat de e n t r e e , de gangen, de t r a p p e n h u i z e n ,

de

d i e n s t r u i m t e n en s o m s een e x t r a s l a a p k a m e r . D e b r e d e b e u k h e e f t v o o r alle t y p e n nagenoeg dezelfde m a a t en is in z e k e r e zin de c o n s t a n t e voorgevel, maart

1912.

in de serie. D e variaties k o m e n t o t s t a n d d o o r v e r a n d e r i n g e n in de smalle b e u k , die d o o r verlenging s o m s uit de v o o r - en achtergeve l k o m t t e s t e k e n en een e x t r a k a m e r kan b e v a t t e n . Bij enkele t y p e n

zoals

C en D, K en L en t y p e F v o o r de w o n i n g e n aan h e t S p r e e u w e n p a r k zit

de variatie

in de t o e v o e g i n g van een t w e e d e smalle

beuk

met

slaapkamers. Een a n d e r t h e m a d a t in deze serie t y p e n is u i t g e w e r k t is de m o g e l i j k h e i d van samenvoegin g van t y p e n . D e t y p e n C en D en o o k K en L k o m e n a l t i jd paarsgewijs v o o r v a n w e g e de g e m e e n s c h a p p e l i j k g e b r u i k t e , e x t r a t u s s e n b e u k . Terwijl de t y p e n A , B en F v o o r de l a a g b o u w , i n g e w i k k e l d e r g r o e p e r i n g e n zijn. D e t y p e n A en B die een v a r i a n t zijn o p de d o o r J.H.W. L e l i m a n in 1913 v o o r de vereniging 'Eigen H a a r d ' o n t w o r p e n '2 o p 3 ' - w o n i n g e n aan de Z e e b u r g e r d i j k zijn g r o e p e n van elk vijf w o n i n g e n : t w e e kleinere o p de begane g r o n d en d a a r b o v e n o p drie g r o t e r e ,

die v o o r

e x t r a slaapkamers

de r u i m t e

in de kap

ter

b e s c h i k k i n g h e b b e n . H e t d o e l van deze g r o e p e r i n g e n l i j k t t e zijn g e w e e s t o m in de m e e s t kleine samengestelde e e n h e d e n al een z o g r o o t m o g e l i j k e d i f f e r e n t i a t i e aan w o n i n g g r o o t t e s o n d e r t e brengen, w a a r d o o r g r o t e r e en kleiner e w o n i n g e n , g r o t e r e en kleinere gezinnen o p t i m a a l in een p r o j e k t z o u d e n w o r d e n g e m e n g d w a t v o l s t r e k t o v e r e e n k o m t m e t de d o e l s t e l l i n g van de vereniging n.l. v o o r iedereen t e w i l l e n b o u w e n . Is er bij de v i e r h o o g b o u w v o o r n a m e l i j k sprake van drie- en v i e r k a m e r w o n i n g e n , w a a r b i j t y p e L m e t zijn d u b b e l e w o o n k a m e r

eruitspringt,

bij de l a a g b o u w zien w e juist d o o r de b r u i k b a a r h e i d van de z o l d e r v e r d i e p i n g een menging van d r i e - , vier-, vijf- en z e s k a m e r w o n i n g e n .

K.P.C. de Bazel,

woningbouw

voor 'De Arbeiderswoning' h e t Van B e u n i n g e n p l e i n ,

aan

1914-

18, b l o k I I

9

Blijkens de jaarverslagen van de verniging m o e t e n de plannen v o o r de b e b o u w i n g van de Tolstraat en de Transvaalbuurt er aanvankelijk anders hebben uitgezien. 3 8 V o o r de w o n i n g e n aan de Tolstraat w e r d een veel kleiner stuk g r o n d toegewezen dan w e r d gevraagd. N a de b o u w van

W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' in

het eerste kleine deel heeft v o l t o o i i n g van het c o m p l e x eerst in 1918

de T r a n s v a a l b u u r t ,

plaatsgevonden. H e t plan in de Transvaalbuurt is o p aanwijzing van de

b l o k III, p l a t t e g r o n d e n ,

Dienst Publieke W e r k e n ingrijpend gewijzigd. O p

1912.

het

Transvaalplein

191 1 - 1 3 , april

m o e t e n nog t w e e kleine blokjes van elk 9 w o n i n g e n hebben gestaan, die echte r d o o r P.W. w e r d e n afgewezen o m d a t het aanleggen van een straatje in het b o u w b l o k 'zgn. a c h t e r b u u r t j e s ' zou d o e n ontstaan. O p v o o r s t e l van P.W. w e r d het plein open gehouden en voorspeelgelegenhei d ingericht. Verder is pas in een later stadium de S m i t s t r a at

rechtdoor

g e t r o k k e n w a a r d o o r het rechthoekige b l o k j e aan de w e s t z i j de pas later aan het plan is toegevoegd. Tussen

I april en 14 juni

1911 w o r d e n d o o r Berlage

bouwplannen

o n t w o r p e n en een v o o r l o p i g e e x p l o i t a t i e r e k e n i ng vastgesteld, o p g r o n d waarvan, na presentatie van de plannen, de vereniging besluit de stukken g r o n d in erfpacht t e nemen. In 1912 w o r d t z o w e l in de Tolstraat als in de Transvaalbuurt m e t de b o u w begonnen. Van de c o m p l e x e n aan de Tolstraat en in de Transvaalbuurt bestaan t w e e o n t w e r p v a r i a n t e n . De eerste is gedateer d juni 1911 en de t w e e d e m a a r t / a p r i l

1912; de

laatste is uitgevoerd. H e t belangrijkste verschil tussen beide varianten is te vinden in de geveluitwerking. W e nemen als v o o r b e e l d de Tolstraat. In h o r i z o n t a l e zin blijft de gevel z o w e l in het plan uit

1911 als van

1912 gelijk. H e t essentiële verschil tussen de t w e e o n t w e r p e n is t e vinden in de betekenis van de ramen in de gevel. In het eerste o n t w e r p is alles strenge eenvoud w a t de k l ok slaat. Twee s o o r t e n ramen zijn er: kleine, die altijd paarsgewijs v o o r k o m e n en het trappenhuis aanlichten en g r o t e , w a a r a c h t er zich de slaapkamers en in geval ze d i c h t tegen elkaar aanstaan, de w o o n k a m e r s bevinden. In het t w e e d e o n t w e r p is het veel ingewikkelder. De stenen uitkragingen boven de v o o r d e u r e n van de t y p e n H en L, bevinden zich nu o o k boven de v o o r d e u r e n van t y p e F. H e t is van belang te zien dat dat niets t e maken heeft met de f u n c t i e van het v e r t r e k erachter, w a n t bij t y pe F is dat een trappenhuis, bij L een slaapkamer en bij H een keuken. H e t k o m t v o o r t uit de wens de vlakke gevel t e verlevendigen en v i n d t d a a r v o o r , t e r p l e k k e van de gemakkelijk t e variëren smalle beuk, vanuit de

plattegrond

geredeneerd aanleiding t o t het v o r m e n van uitbouwsels . De w o o n k a m e r s hebben o p de verdiepingen naast het ene g r o t e raam openslaande deuren m e t een balkon gekregen, t e r w i j l aan de w o o n k a m e r van t y p e K o p de verdiepingen een erker is toegevoegd. De aanvankelijke strenge gevel heeft nu een zeer gevarieerd beeld d o o r de opeenvolging van d i c h t e

W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' in d e

stenen

Tra n s v a a l b u u r t ,

uitkragingen,

balkons

en erkers

van t i m m e r w e r k ,

tegen

de

a c h t e r g r o n d van een bakstenen w a n d m e t ramen van gelijke g r o o t t e .

april

191 1 - 1 3 , b l o k I I I , v o o r g e v e l ,

1912.

Iets van dien aard is o o k m e t het p r o j e k t in de Transvaalbuurt gebeurd. De aanvankelijk eenvoudige behandeling van de h o e k p a r t i j e n van het blok

aan

de

noordzijde

van de

Transvaalstraat

is veel

plastischer

g e w o r d e n . De prachtige opeenvolging vanuit het lagere, terugliggende middendeel, naar de hogere, naar v o r e n stekende zijvleugels is een ongeëvenaard daklijsten,

spel van schuine en p l a t t e daken, van

van samenspel tussen

erkers, dak, overste k

opklimmende en

balkon,

t e n s l o t t e beëindigd d o o r een hoogopgaand winkelhuis.

W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' in d e Transvaalbuurt, blokopbouw.

10

191 1 - 1 3 , s i t u a t i e e n

Eigenlijk zijn de geveltekeningen van de w o n i n g b o u w p r o j e k t e n v o o r de 'A.W.V.' zeer merkwaardig. Nergens heeft Berlage een o v e r z i c h t van het gevelbeeld van de afzonderlijke b l o k k e n getekend. Daarentegen heeft bij de u i t w e r k i n g van de w o n i n g t y p e n w e l elk huis zijn eigen geveltype W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' in d e Transvaalbuurt, juni

191 1 - 1 3 , b l o k I I I , v o o r g e v e l ,

1911.

gekregen. H e t t o t a l e gevelbeeld onstaat eenvoudigwe g d o o r de aaneenschakeling van geveltypen. V o o r de preciese plaats van de w o n i n g t y p e n in het b l o k b o u w en dus o o k van het geveltype in het t o t a l e gevelbeeld g e b r u i k t Berlage geen vaststaande regel. Dat geldt niet v o o r het t y p e j, het winkelhuis, dat een h o e k t y p e is. V o o r de schakeling geldt de regel, dat t w e e w o n i n g e n altijd gespiegeld geschakeld w o r d e n en, zoals reeds u i t v o e r i g uiteengezet, s o m m i ge typen altijd gegroepeerd v o o r k o m e n . V o o r het overige kunnen alle t y p e n in een willekeurige orde

in de laagbouw o f v i e r h o o g b o u w

w o r d e n samengevoegd.

De

c o m p o s i t i e van het gevelbeeld is dus l o u t e r gevolg van de ordening van de t y p e n in de p l a t t e g r o n d van het blok. De simpele regels van g r o e p e r i n g en schakeling, gaven Berlage samen m e t de voorgefabriceerde geveltypen, klaarblijkelijk

voldoende

garantie

voor

een

bevredigend

a r c h i t e c t o n i s c h beeld. De conclusie is eenvoudig: w a t als apart huis kan w o r d e n bekeken -en is o n t w o r p e n - , bestaat uit vier w o n i n g e n o p elkaar. Aan het bij dat huis b e h o r e n d e geveltype valt de afzonderlijke w o n i n g niet t e herkennen. D o o r de spiegelschakeling van de huizen laat Berlage vervolgens in de o p b o u w van de gevels van het gehele b l o k het afzonderlijke 'Hollandsche huis' als expressief m o m e n t verd w i j n e n . De m a a t v e r g r o t i n g d o o r de s y m m e t r i e richt d i r e c t de aandacht o p het gehele b l o k , t e r w i j l de kleinste b o u w s t e e n , het w o n i n g t y p e geen eigen expressie heeft. Zelfs in de laagbouw, de aaneenschakeling van 'vrije'

huisjes

krijgt

Berlage

dit v o or

elkaar. De overgang van

het

'Hollandsche huis' naar het 'Hausmaterial' uit het m o t t o van het essay van A.E. B r i n c k m a n n is in een beslissend stadium g e k o m e n . Enerzijds b e a n t w o o r d t de diversiteit van w o n i n g t y p e n aan het a s s o r t i m e n t van eisen d a t d o o r de verschillende sociale lagen van de bevolking aan de w o n i n g b o u w w o r d t gesteld. Aan de andere kant w o r d t de ruimtelijk e o p b o u w van de t y p e n in eerste instantie bepaald d o o r het s o o r t g e b o u w W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' in de Transvaalbuurt, 1911-13, blok

II.

waarin ze zijn o n d e r g e b r a c h t , in d i t geval het gesloten b o u w b l o k . Binnen de c o n d i t i e s van het nieuwe architectonische t y p e van het b o u w b l o k , hebben de afzonderlijke w o n i n g t y p e n geen expressieve functie.

13

In de jaarverslagen van de vereniging is reeds in 1912 sprake van plannen v o o r w o n i n g b o u w in de Staatsliedenbuurt, aan het Spreeuwenpark en in afwachting van de verkrijging van de g r o n d , van plannen v o o r de v o l t o o i i n g van de b o u w aan de Tolstraat, N i e u w e Tolstraat. De uitvoerin g van dit laatste plan laat t o t

1918 o p zich w a c h t e n. In het archief van

Berlage bevindt zich van dit p r o j e c t geen enkele tekening meer. H e t meest v o o r t v a r e n d w e r d de b o u w van de woningen aan het Spreeuwenpark,

benoorden

het

Ij t e r

hand genomen.

Op

g r o n d van

de

b o u w v e r o r d e n i n g uit 1912 m o c h t b e n o o r d e n het IJ niet hoger dan drie verdiepingen w o r d e n g e b o u w d . H e t ideaal van het 'vrije huisje' speelde v o o r a l de invloedrijke K e p p l e r d o o r het hoofd, w a t niet b e t e k e n t , zoals w e dat bij de ingewikkelde '2 o p 3'-woningen zagen, dat iedereen nu o p de g r o n d k w a m t e w o n e n . H e t bestemmingsplan van 1914 v o o r dat gebied bekrachtigde deze wens naar laagbouw. Aan het plan van Berlage zijn een aantal o p m e r k e l i j k h e d e n. De t w e e b l o k k e n hebben elk een openbaar binnenterrein, waarvan het ene als gemeenschappelijke t u i n is ingericht, naast de privé-tuine n en het andere d o o r schoolgeb o u w e n is bezet. De kleinere, g o e d k o p e r e w o n i n g en bevinden zich aan het straatje tussen de t w e e blokken , z o n d e r veel uitzicht. H e t plan beschikt architectonisch ove r globaal dezelfde k e n m e r k e n als w e r d e n aangeduid bij de Tolstraat en de Transvaalbuurt m e t d i t

belangrijke

verschil, dat de o n t m o e t i n g van t w e e rijen huizen o p de hoeken van de b l o k k e n altijd los gehouden is en geschiedt d o o r een eenvoudig k o p p e l s t u k , waarin meestal een keuken of bergplaats is o p g e n o m e n . Dat b e v o r d e r t de k w a l i t e i t van de h o e k w o n i n g e n en heeft interessante W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' aan h e t

plastische gevolgen.

S p r e e u w e n p a r k , m e t j . van Epen, 19 12-14,

O n d e r a a n de tekeningen uit 1914 ziet men naast de handtekening van

t y p e B, p l a t t e g r o n d e n , a a n z i c h t e n e n

Berlage o o k die van J.C. van Epen staan. H e t w o o r d " a r c h i t e c t " is verlengd

doorsneden.

t o t " a r c h i t e c t e n " . O n d e r de w o o r d e n " A m s t e r d a m : Januari: 1914" kan men nog vaag herkennen " A m s t e r d a m : O c t o b e r 1912". In die periode is Berlage verhuisd van A m s t e r d a m naar Den Haag, o m daar in dienst t e t r e d e n van de firma Muller, w a t volgens Singelenberg o p I s e p t e m b e r

W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' aan h e t

1913 een feit werd. 3 9 Samen met de verhuizing gold bij de indiensttreding

S p r e e u w e n p a r k , m e t j . van Epen, 1912-14,

als v o o r w a a r d e dat Berlage nog uitsluitend v o o r de firma o p d r a c h t e n

s i t u a t i e en

blokopbouw.

zou uitvoeren. H e t betekende dat hij lopende o p d r a c h t e n van de hand moest doen en slechts in bepaalde gevallen, zoals v o o r het

uitbrei-

dingsplan A m s t e r d a m - Z u i d dispensatie kreeg. De verbintenis m e t de firma d u u r d e t o t

1919. H e t is niet precies duidelijk hoe de gang van

zaken is geweest. Van Epen had reeds eerder als zelfstandig a r c h i t e c t w o n i n g b o u w o n t w o r p e n . Zijn vriendschap m e t W i b a u t en de waardering v o o r zijn w o n i n g b o u w

is v e r m o e d e l i j k

van de k a n t van de

A.W.V.

aanleiding geweest o m Van Epen v o o r t e dragen als opvolger v o o r Berlage. H o e dan o o k in januari

1914 w o r d t het w e r k niet m e er gedaan o p

het b u r o van Berlage in Den Haag, maar in A m s t e r d a m bij Van Epen. De uitvoerin g van het p r o j e c t aan het Spreeuwenpark w e r d begeleid d o o r Van Epen. De o n t w e r p e n v o o r de projecte n in de Staatsliedenbuurt en aan de T o l s t r a a t / N i e u w e Tolstraat, zijn in zekere zin varianten o p de eerste drie

projecten

bebouwing

in

voor de

de vereniging.

Staatsliedenbuurt

Kempenaerstraat van januari

De aan

ontwerptekeningen de

Van

Hallstraat

van

de

en

De

1913 t o n e n g r o t e o v e r e e n k o m s t e n

met

de plannen uit de Transvaalbuurt. De k o p van het b o u w b l o k aan de Smitstraat

heeft direct

m o d e l gestaan v o o r de b e b o u w i n g aan

De

Kempenaerstraat en datzelfde geldt v o o r het t e r u g w i j k e n de b l o k aan

W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' in

de Transvaalstraat v o o r de b e b o u w i n g aan de Van Hallstraat. De blokjes

de S t a a t s l i e d e n b u u r t , m e t j . van

aan de Kempenaerstraa t zijn zelfs een letterlijke kopie. In juni

1913

drie blokken. Geheel links

is gewijzigd: waarna nog eens een verandering aangebracht w o r d t in

g r o t e v i e r k a n t e blok van De

de perceeluitgifte aan de Van Hallstraat. In o k t o b e r

B a z e l aan h e t Van

tekeningen

ingediend.

Doch

in

1914 w o r d t

er

1913 w o r d e n de

opnieuw

stratenplan en de g r o n d gebakkeleid. Uiteindelijk begint in

ove r

het

1917 de

b o u w . H e t plan is dan geheel o n d e r beheer van Van Epen, die v o o r het eerst v o o r de vereniging een t r a p p o r t i e k t o e p a s t . O o k v o o r de in 1918 gerealiseerde v o l t o o i i n g van de T o l s t r a a t / N i e u w e Tolstraat krijgt in tegenstelling t o t het eerste deel een dergelijke t r a p p o r t i e k - o n t s l u i t i n g .

12

E p e n , I 9 I 3-1 9, s i t u a t i e van de

w o r d t een nieuw plan getekend o m d a t het stratenplan v o o r het gebied

Beuningenplein.

het

Verder is het bij dat project opmerkelijk dat Van Epen hier consequent het gevelbeeld v o o r t z e t , dat Berlage v o o r het eerste deel had getekend, t e r w i j l Van Epen in het projec t van de Staatsliedenbuurt een veel meer eigen gevel had o n t w o r p e n . 'Het

2000-woningenplan'

O p zaterdag 16 o k t o b e r w o r d e n de eerste t w e e huizenblokken van 'De Arbeiderswoning', aan het Van Beuningenplein van De Bazel, en aan de Zaagmolenstraat van Berlage, officieel in gebruik

genomen.

W e t h o u d e r W i b a u t voerde het w o o r d en wees op de v o o r t r e k k e r s r o l die v o o r de vereniging was weggelegd bij de realisering van de plannen o m woningen te verhuren beneden de kostprijs. 4 0 Met deze

twee

huizenblokken had de vereniging het precedent geschapen, dat het pad moest effenen v o o r de uitvoering van 'het 2000-woningenplan' van de S.D.A.P. ingediend in de gemeenteraad in juni 1911 en in het verlengde daarvan van de gemeentelijke w o n i n g b o u w in het algemeen. Dat dit niet alleen een conclusie achteraf is laat zich afleiden uit de precisie waarmee de rol van de vereniging was gepland. Al vanaf het eerste initiatief van de vereniging in 1908 had W i b a u t dat voorstel een veel algemenere strekking gegeven d o o r het te zien als de basis van de volkshuisvestingspolitiek zoals die d o o r de S.D.A.P. in de gemeenten moest w o r d e n ingevoerd. In het blad 'De Gemeente' h o u d t hij meerdere malen een pleidooi o m met extra bijdragen te bouwen v o o r k r o t b e woners en v o o r grote gezinnen en in die zin de activiteiten van de verenigingen en gemeenten te vergroten. 4 1 Hij achtte dat noodzakelijk vanwege het feit dat de d o o r het Rijk gegeven v o o r s c h o t t e n v o o r de b o u w van woningen tegen gematigde rente, zoals dat d o o r de w o n i n g w e t mogelijk was geworden, uiteindelijk aan de grote w o n i n g n o o d in de steden geen soelaas bood, d o m w e g o m d a t de huren dan nog te hoog bleven. Voorts had het Rijk al eerder en uitsluitend in het kader van k r o t o p r u i m i n g een bijdrage in het e x p l o i t a t i e t e k o r t van nieuwgebouwde woningen toegestaan. Dat w e r d aangegrepen o m een meer algemene politieke stellingname te formuleren. H e t verschil tussen het voorstel van de vereniging

uit

1908 en dat

uit

1911

is een kwestie

van

schaalvergroting, al was het alleen al o m t e laten zien van welk een omvang de w o n i n g n o o d was. De politieke consequentie van dit enorme probleem w o r d t d o o r de S.D.A.P. g e t r o k k en m e t het 2000-woningenplan. 4 2 Dit plan dat d o o r de gemeente zelf 2000 woningen wil laten bouwen met v o o r s c h o t t e n èn bijdragen w o r d t in 1911 vrijwel tegelijk met de definitieve aanvrage van 'De Arbeiderswoning' in de gemeenteraad ingediend. H e t beslissende verschil tussen beide initiatieven is dat het ene k o m t van een particuliere, in het kader van de volkshuisvesting erkende vereniging, t e r w i j l het andere een overheidsinitiatief is. De w o n i n g w e t uit 1901 had aan de gemeenten weliswaar in de uitvoering van de w e t een belangrijke taak toebedeeld, de b o u w van woningen was echter gelaten aan het particulier initiatief van de verenigingen die w e r k t e n in het belang der volkshuisvesting. Aan de gemeenten was in hoofdzaak een passieve taak toebedacht in het vaststellen van een b o u w v e r o r d e n i n g en bewoningsvoorschriften, in het opstellen van statistieken over woningvoorraad en bewoning, in het houden van toezicht op woningbouwverenigingen enz... De enige actieve taken lagen in de sfeer van aanzegging t o t woningverbetering of onbewoonbaarverklaring van k r o t t e n en het onteigenen van de grond. H e t b o u w e n zelf bleef zaak van de particuliere b o u w o n d e r n e m e r en van de particuliere woningbouwverenigingen. Van een actief volkshuisvestingsbeleid d o o r de gemeenten kon o n d er deze voorwaarde n echter geen sprake zijn. De weloverwoge n strategie rond de precedent scheppende initiatieven van de vereniging 'De Arbeiderswoning' had dan ook ten doel de gemeente de onvermijdelijkheid van een actief en gecoördineerd volkshuisvestingbeleid v o o r te houden.

Z o m i n als de gemeenteraad het gemakkelijk v o n d o m in t e s t e m m e n met de v o o r s t e l l e n van ' D e A r b e i d e r s w o n i n g ' , zo min w e e t ze raad met het 2000-woningenplan. Eind 191 3 is er nog steeds geen a n t w o o r d o p het v o o r s t e l . Bij de behandeling v o o r de begroting v o o r het jaar 1914 d r i n g t de S.D.A.P. aan o p de benoeming van een zesde w e t h o u d e r , die zich in het b i j z o n d er m e t volkshuisvesting zal m o e t e n gaan bezighouden. Men stelt iemand uit eigen gelederen kandidaat: W i b a u t . In maart

1914 w o r d t

W i b a u t geïnstalleerd. 4 3

Hij geeft o n m i d d e l i j k

de

d i r e c t e u r B o u w - en W o n i n g t o e z i c h t , Tellegen, de o p d r a c h t advies uit te brengen, dat hij in juni 1914 ontvangt. Inmiddels heeft de raad ' D e A r b e i d e r s w o n i n g ' de v o o r s c h o t t e n toegestaan, maar het rijk blijft nog weigeren. Intussen

was

Keppler

niet

stil

blijven

zitten.

Hij

had

een

boekj e

samengesteld m e t de t i t e l 'Gemeentelijk W o n i n g b o u w ' , waa r hij argum e n t e n v o o r en tegen de gemeentelijke w o n i n g b o u w verzamelde en inventariseerde w a t er o p dat gebied sinds de instelling van de w o n i n g w e t was gebeurd. Volgens de w e t kan de gemeente v o o r eigen rekening w o n i n g e n laten b o u w e n , "in geval dit noodzakelijk is voor de richtige uitvoering der woningwet". Bij de bezwaren tegen de gemeentelijke

woningbouw

geldt altijd het argument dat d a a r d o o r de m a r k t v o o r de particuliere o n d e r n e m e r verpest z o u w o r d e n . De heersende gedachte bij de v o o r standers, die het tegenargument in t w i j f e l t r e k k e n is dat t o t gemeentelijke b o u w kan w o r d e n overgegaan, "indien dit slechts omvat het bouwen van nieuwe woningen wegens het onbewoonbaar verklaren van krotten." 4 4 K e p p l e r c o n c l u d e e r t dat de w e t weliswaar r u i m t e aan gemeentelijke b o u w laat, maar c o n c l u d e e r t eveneens, gelet o p de gerealiseerde hoeveelheid te n o p z i c h t e van het aantal g e b o u w d e verenigingswoningen, dat gemeentelijke b o u w t o c h als een lapmiddel w o r d t gezien. Daar stelt hij t e g e n o v e r dat d o o r de bemoeienis van de gemeente met de verenigingen hun zelfstandigheid uiterst b e p e r k t is: bij de verenigingen h o u d t een gemeentelijke commissaris t o e z i c h t ; de gemeent e is veelal eerste h y p o t h e e k h o u d s t e r ; de verenigingen mogen geen gelden o p n e m e n z o n d e r t o e s t e m m i n g van het gemeentebestuur ; de gemeent e k e u r t de plannen van de vereniging goed; enz. enz. Hij v i n d t d a a r d o o r het verschil tussen w o n i n g b o u w d o o r een vereniging o f d i r e k t d o o r de gemeente slechts van graduele aard. In het advies dat Tellegen aan W i b a u t in 1914 u i t b r e n g t n e e m t hij de beschouwingen van Keppler mee. 4 5 De t w e e andere critiek e elementen van het 2000-woningenpla n nl. het g r o t e aantal w o n i n g en en de verhuur daarvan beneden de kostprijs nope n t o t een breedvoerige beschouwing. Als Burgemeesters en W e t h o u d e r s t o t de conclusie zijn g e k o m e n dat de particuliere ondernemers en de verenigingen bij de w o n i n g v o o r z i e n i n g in gebreke zijn gebleven en de gemeente zelf t o t w o n i n g b o u w

dient

o v e r t e gaan, dan dient de vraag b e a n t w o o r d t t e w o r d e n : hoe g r o o t is de b e h o e f t e, aan w e lk t y p e, v o o r wie? M e t behulp van de w o n i n g statistiek

k o n Tellegen de mat e van leegstand in de

onderscheiden

huurklassen van woningen ove r de verschillende stadsdistricte n vastleggen. Hij c o n s t a t e e r d e de g r o o t s t e n o o d t o e s t a n d in die huurklassen, die een zodanige huur hebben dat bij verhuur van nieuw t e b o u w e n w o n i n g e n geen sluitende e x p l o i t a t i e r e k e n i n g k o n w o r d e n verkregen. O p g r o n d hiervan adviseert hij nieuw t e b o u w e n w o n i n g e n t e verhuren beneden de kostprijs. Hij k o m t dan t o t een delicaat onderdeel van zijn advies, nl. o v er de manier van bijdrage in het e x p l o i t a t i e t e k o r t en d o o r wie dat m o e t w o r d e n betaald. V o o r de t e b o u w e n w o n i n g e n in de laagste huurklassen, waarvan hij overigens het t y p e aanbeveelt dat d o o r 'De Arbeiderswoning'

w o r d t gebouwd, wil

hij een

huurgrens

vaststellen. Alles w a t de w o n i n g in e x p l o i t a t i e d u u r d e r is dan deze huurgrens w i l hij v o o r de helft d o o r de gemeente en v o o r de andere helft d o o r het rijk laten betalen. V o o r de gezinnen die de nieuwe woninge n zullen b e t r e k k e n , wil hij een h u u r q u o t e vaststellen die '/j van het i n k o m e n bedraagt. Als het zo bepaalde huurdeel van het gezinsinkome n

zakt

o n d e r de vastgestelde huurgrens, dan d i e n t het verschil m e t de huurgrens te

worden

onderscheid

aangezuiverd

door

geformaliseerd

de

tussen

Armenzorg. bijdragen

in

Zo het

wordt kader

dus van

het de

volkshuisvesting en de A r m e n z o r g , tussen p r o d u k t i e v e en sociale uitgaven. H e t moge duidelijk zijn dat het vaststellen van de wekelijks af t e dragen huur een goed inzicht vereist in de i n k o m s t e n van de huurder en dat het gepaard gaat met allerhande v o r m e n van t o e z i c h t en c o n t r o l e . Van de huurders w o r d t o n d e r het d r e i g e m e n t van huisuitzettin g strenge naleving van de regels m.b.t. de h u u r a f d r a c h t en b e w o n i n g verlangd. O m het d r e i g e m e n t k r a c h t bij t e z e t t e n stelt Tellegen v o o r o m naast deze sociale w o n i n g b o u w behuizing v o o r a-socialen, die het slachtoffer g e w o r d e n zijn van h u i s u i t z e t t i n g en ongeschikt m o e t e n w o r d e n geacht m e t andere gezinnen samen t e w o n e n , o p t e richten. D a a r v o o r w e r d e n in de jaren t w i n t i g het Z e e b u r g e r d o r p en het A s t e r d o r p g e b o u w d . 4 6 De e x p l o i t a t i e van de w o n i n g en o v e r w e e g t hij d o o r de verenigingen t e laten geschieden o p dezelfde wijze als bij ' D e A r b e i d e r s w o n i n g '. Aan deze verenigingen kan geen g r o t e vrijheid w o r d e n gegeven en ze hebben zich t e gedragen naar de aanwijzingen van het gemeentebestuur.

Hij

ziet ze dus letterlijk als verlengstuk van het gemeentelijk apparaat. H e t aantal van 2000 t e b o u w e n w o n i n g e n uit het S.D.A.P. v o o r s t e l n o e m t Tellegen een slag in de lucht. Berekeningen t o n e n aan dat pas met 3500 w o n i n g e n de eerste n o o d kan w o r d e n gelenigd. Daarna in verband met

W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' in de

S t a a t s l i e d e n b u u r t , m e t j . van Epen, 1913-19,

k r o t o p r u i m i n g dienen t o t en m e t 1922 jaarlijks 800 nieuwe woningen

s i t u a t i e , b l o k o p b o u w en

t e w o r d e n g e b o u w d , z o d a t er naar zijn advies, uiteindelijk 8300 m o e t e n

januari

plattegronden,

w o r d e n g e b o u w d . O m deze gehele o p e r a t i e t e kunnen leiden en o o k

1913.

o m m e t de gemeentelijke inspanningen r o n d de bestaande w o n i n g b o u w verenigingen t e c o ö r d i n e r e n , stelt hij v o o r een gemeentelijke Woningdienst in t e stellen, los van de dienst B o u w - en W o n i n g t o e z i c h t , los

W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' in de

S t a a t s l i e d e n b u u r t , m e t j . van Epen, 1913-19, s i t u a t i e en b l o k o p b o u w , a u g u s t u s

1913.

van Publieke Werken. Tellegen o v e r z i e t m e t dit advies als geen ander de consequenties van de eis t o t gemeentelijke w o n i n g b o u w beneden de kostprijs. Hij f o r m u l e e r t als eerste een i n s t i t u t i o n e e l mechanisme, dat w e volkshuisvestingsbeleid noemen, waarin b o u w en e x p l o i t a t i e van w o n i n g en is geregeld, w a a r d o o r een g r o o t deel van de stedelijke i n f r a s t r u c t u u r een zorgvuldig sociaal en p o l i t i e k manipuleerbaar i n s t r u m e n t w e r d . D i t beleid eist k w a n t i t a t i e v e en k w a l i t a t i e v e analyses van de fysieke i n f r a s t r u c t u ur van de stad evenals van de bevolking. H e t gaat over de analyse en planning van de w o n i n g b e h o e f t e en w o n i n g v o o r r a a d ; o v er k r o t o p r u i m i n g , instandhouding

van de voorraad ,

nieuwbouw,

stadsuitbreiding.

Het

h o u d t demografisch o n d e r z o e k in naar de bevolkingssamenstelling en in verband daarmee naar de w o n i n g b e h o e f t e , m o b i l i t e i t en forensisme. H e t eist een binnen zekere grenzen gedefiniëerde relatie t o t verschillende i n s t i t u t i o n e l e apparaten, zoals w o n i n g b o u w v e r e n i g i n g e n , b o u w o n d e r n e mers, maar o o k de a r m e n z o r g en andere sociale diensten, en t e n s l o t t e t o t de andere infrastructurele beleidssectoren als Publieke W e r k e n . O p I april 1915 w o r d t h e t ' 2 0 0 0 - w o n i n g e n p l a n ' in zijn, d o o r het advies van Tellegen, gewijzigde v o r m in de gemeenteraad behandeld en aang e n o m e n . 4 7 Eind juni van dat jaar w o r d t de Gemeentelijke W o n i n g d i e n s t ingesteld, die w o r d t belast m e t de v o o r b e r e i d i n g van de gemeentelijke w o n i n g b o u w . K e p p l e r w o r d t de d i r e c t e u r . Inmiddels is Tellegen

tot

burgemeester van de stad b e n o e m d , en hij w o r d t als d i r e c t e u r B o u w en W o n i n g t o e z i c h t opgevolgd d o o r Van Waerden. W i b a u t blijft w e t h o u d e r volkshuisvesting. De taken van de w o n i n g d i e n s t o m v a t t e n naast de v o o r b e r e i d i n g van de b o u w en het beheer van g e m e e n t e w o n i n g en o o k het t o e z i c h t o p de w o n i n g b o u w v e r e n i g i n g en en het

ontwerpen

van de v o o r verenigingsbouw en gemeentelijke w o n i n g b o u w

noodza-

kelijke gedetailleerde bebouwingsplannen. M e t e e n na de instelling van de w o n i n g d i e n s t w o r d e n Van d e r Pek, De Bazel en Berlage, samen met G r a t a m a en Versteeg gevraagd de o n t w e r p e n v o o r d e w o n i n g e n t e maken. Van der Pek krijgt een o p d r a c h t v o o r laagbouw t e n n o o r d e n van het IJ, De Bazel v o o r w o n i n g e n in de S p a a r n d a m m e r b u u r t en Berlage c.s. in de Transvaalbuurt. Berlage zelf heeft niet aan deze o p d r a c h t g e w e r k t . Vanwege zijn verbintenis m e t de f i r m a Muller liet hij het w e r k aan G r a t a m a , deed h o o g u it w a t supervisie en bleef uitsluitend in de naam m e t het p r o j e c t v e r b o n d e n. V o o r de v i e r h o o g b o u w schreef de w o n i n g W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' in de

dienst het g e b r u i k van het b e p r o e f d e w o n i n g t y p e van ' D e Arbeiders-

S t a a t s l i e d e n b u u r t , met J. van Epen, 1913-19, type A, plattegronden, doorsnede gevelfragment.

en

woning'

voor.

Het

opmerkelijke

van

het

plan van G r a t a m a

in de

Transvaalbuurt, is dat het op een zelfde menging van hoog- en laagbouw is gebaseerd als Berlage enkele jaren eerder in deze b u u r t v o o r de 'A.W.V.' had o n t w o r p e n .

Ondanks het feit dat Nederland tijdens de Eerste W e r e l d o o r l o g neutraal bleef had de o o r l o g grote invloed op het maatschappelijke leven. Dat betekende ondermeer, dat vooral in de laatste jaren van de o o r l o g de particuliere w o n i n g b o u w geheel stil kwam te liggen en dat o o k de w o n i n g w e t b o u w geminimaliseerd werd. 4 8 Deze verslechtering van de reeds bestaande w o n i n g n o o d v o r m d e de directe aanleiding v o o r het genoemde Woningcongres in 1918 waar het normalisatievoorstel aan de orde kwam. De minister van Arbeid (volkshuisvesting) had hierop gereageerd d o o r in juli I 918 en november 1919 t w e e besluiten te nemen met het oog o p de stimulering van de particuliere bouwnijverheid, en stelde aan particuliere bouwondernemers subsidies in het vooruitzicht. 4 9 Burgemeester en Wethouders van A m s t e r d a m begrepen deze subsidiëring als ondermijning van de gemeentelijke w o n i n g b o u w p o l i t i e k . In die politiek werden niet de ondernemers maarde huurders gesubsidiëerd. Onmiddelijk reageerden zij met een v o o r d r a c h t aan de gemeenteraad gedateerd 25 november 1919 waarin zij voorstellen over te gaan t o t de b o u w van 32.500 gesubsidiëerde woningen v o o r de komende vijf jaar, op de volgende wijze: "Er zijn thans verschillende plannen in uitvoering, welke zeer regelmatig van vorm zijn en woningen van zeer goede typen bevatten. De voorbereiding dier plannen heeft reeds in voorgaande jaren plaatsgehad. Door

Ontwerpstudie arbeiderswoningbouw,

1911.

een goed opgezette groepering van die plannen binnen de hoofdlijnen van de uitbreidingsplannen voor de verschillende stadsgedeelten kunnen goede stadsbebouwingen worden verkregen. De tijd van voorbereiding kan dan betrekkelijk kort zijn, immers bestekken en teekeningen liggen gereed en details zijn ontworpen. Wij achten het geen bezwaar, dat het blok, ontworpen voor een zeker stadsdeel, in een ander stadsdeel wordt herhaald. Aesthetische bezwaren behoeven zich hierbij niet voor te doen, indien het ontwerpen van het stratenplan met voorzichtigheid geschiedt. Het ligt in de bedoeling, te dezen opzichte in overleg te treden met dr.Berlage voor zoover deze uitbreidingsplannen door hem zijn ontworpen".50 Burgemeester en Wethouder s w o n d e n er geen doekjes om. De gemeentelijke w o n i n g b o u w was hun heilig. De formulering van de manier van uitvoering van het bijgestelde woningplan d o e t verder wel heel sterk denken aan de interpretatie die Berlage in dezelfde tijd produceerde van het normalisatievoorstel van Van der Waerden. H e t nieuwe programma slaat op een politiek-institutionee l vlak de brug tussen de geïnstitutionaliseerde w o n i n g b o u w en de realisering van de uitbreidingsplannen. De vereniging 'De Arbeiderswoning' had bij de t o t s t a n d k o m i n g van de gemeentelijke w o n i n g b o u w in alle opzichten als v o o r b e e l d gediend. Aanvankelijk leek het erop dat ze zich zou scharen aan de zijde van

S t e d e b o u w k u n d i g plan v o o r

de verenigingen die reeds v o o r bepaalde sociale groepen werkzaam

1 9 0 0 - 0 5 en 1 9 1 4 - 1 7 ,

Amsterdam-Zuid,

bestemmingsplan

1915.

waren. Dat waren in A m s t e r d a m de N.V. Bouwondernemin g 'Jordaan' en de N.V. Woningmaatschappij ' O u d - A m s t e r d a m ' , welke v o o r k r o t bewoners

bouwden en met de hulp van woningopzichteressen

krotbewoners

woonbeschaving

De

verbinding

vereniging kon w o r d e n opgeheven. O o k de functie die Berlage in de vereniging heeft gehad m o e t o p zijn waarde w o r d e n geschat. In zijn

S.D.A.P.-politiek maakt de positie van 'De Arbeiderswoning' echter uniek.

functie als commissaris had Berlage zich als sociaalvoelende, architec-

Voor het primaire uitgangspunt van de gemeentelijke w o n i n g b o u w , nl.

tonische a u t o r i t e i t laten betrekken bij de eerste conspiraties van de

de verhuur

belangrijkste

vereniging. Als o n t w e r p e r had hij de beperkte rol die Keppler hem

precedent geschapen. De vereniging had verder het woningtyp e geleverd

t.a.v. de plattegronden liet positief opgevat. Hij had samen met De

had de vereniging het

met

de de

beneden de kostprijs,

bijbrachten.

dat o o k v o o r de gemeentelijke w o n i n g b o u w w e r d gebruikt. Dat impli-

Bazel aangetoond dat bij beperking van het woningtype niettemin een

ceerde bij het o n t w e r p e n van de verschillende projecten, dat aan de

rijke architectuur van het b o u w b l o k kon w o r d e n gerealiseerd.

architecten een duidelijk gedefinieerde rol kon w o r d e n

toebedeeld.

Tenslotte had de vereniging het exploitatie-mode l geleverd v o o r de gemeentelijke w o n i n g b o u w . Dat betrof enerzijds de v o r m van het beheer en de

inschakeling

van woningopzichteressen

bij het

toezicht

op

bewoning en huurbetaling en aan de andere kant b e t r o f het de vaststelling van de huur, w a nt ook het verhaal van de huurquote en huurgrens kwam bij 'De Arbeiderswoning' vandaan. Bij de exploitatie van de woningen van 'De Arbeiderswoning' waren inmiddels g r o t e problemen gerezen.

De

huur

werd

niet

betaald, er was veel

administratieve

r o m p s l o m p , er waren huisuitzettingen, vernielingen, vechtpartijen enz.. Per I januari 1918 besloot men de vereniging te liquideren en haar bezit over te dragen aan de gemeente. 5 1 Haar taak was volbracht, de

Het tweede

Plan-Zuid

Z o n d e r het grootscheepse w o n i n g b o u w p r o g r a m m a en zonder de ambtelijke en politieke instrumenten o m dat te verwezenlijken was ook het t w e e d e

uitbreidingsplan

tekende en dat in

dat

Berlage in

1915 v o o r

1917 d o o r de gemeenteraad was

Amsterdam aangenomen,

gedoemd een papieren plan te blijven. De vruchtbare combinatie van het gemeentelijk w o n i n g b o u w p r o g r a m m a en een geordende stadsuitbreiding zal Berlage meer dan o o i t hebben doen geloven in de bestaansmogelijkheden van een nieuwe 'overheidskunst'. Bij het eerste PlanZ u i d uit 1904 ging het er nog o m de u i t t o c h t van de gegoede burgerij te remmen, d o o r hen in de directe omgeving van de stad een parkachtige omgeving aan te bieden. De w o n i n g b o u w speelde een secundaire rol in het gedeelte waar op Sitte-achtige wijze een p a t r o o n van onregelmatig

16

S t e d e b o u w k u n d i g plan

voor

Amsterdam-Zuid,

1 9 0 0 - 0 5 en

1914-17, o n t w e r p

I 904.

g e v o r m d e pleinen en g e k n i k t e strate n was getekend. Vanaf de eerste schetsen

voor

het t w e e d e

uitbreidingsplan

is het

duidelijk

dat

de

w o n i n g b o u w hier een veel meer centrale rol zal spelen. In de M e m o r i e van Toelichting o p

het

Plan-Zuid geeft

Berlage te

kennen

dat

de

w o n i n g b o u w in het plan als b l o k b o u w dien t t e w o r d e n uitgevoerd . Deze wijze van b e b o u w e n heeft naast economische v e r b e t e r i n g v o o r b o u w b e d r i j f , vergemakkelijking van de ambtelijk e combinatie

met

een

rechtlijnig

stratenpatroon

het

procedures, en in verbetering

van

verkeerscondities, o o k nog esthetische v o o r d e l e n t o t gevolg. 5 2

de Met

b e t r e k k i n g t o t d i t laatste aspekt bekijken w e allereerst de vormgeving en geleding van het b o u w b l o k , dan de o r i ë n t a t i e en t e n s l o t t e de relatie tussen de gevel van het b l o k en de geleding van het stadsplan. Al in het essay ' B o u w k u n s t en Impressionisme' uit 1894 had Berlage een

positief s t a n d p u n t

ontvouwd

ove r

massale w o n i n g b o u w . 5 3

Hij

c o n s t a t e e r d e t o e n dat de e c o n o m i s c h e o n t w i k k e l i n g een v o r m van s t e d e b o u w en daarmee c o r r e s p o n d e r e n d e w o n i n g b o u w had opgeleverd, die d o o r de a r c h i t e c t e n inadequaat w e r d behandeld. In plaats van de h u i z e n b o u w 'en masse' t o t een massale o p v a t t i n g der huizenblokken t e laten leiden, zoals hij dat f o r m u l e e r d e , en daarmee de mogelijkheid van g r o t e algemene vereenvoudiging naderbij t e halen, p u t t e men zich uit in rijke detaillering en de individualisering van het afzonderlijke huis. W i n k e l h u i z e n aan de

Van dit s t a n d p u n t

Hobbemastraat,

ontwerp

voorgevel.

I 903-04,

voor

over massawoningbouw

het w o n i n g b l o k

aan het

en b o u w b l o k geeft

Museumplein

uit

het

1896 een

v o o r t r e f f e l i j k e architectonisch e u i t w e r k i n g t e zien. H e t gaat o m een w e r k e l i j k kolossaal b o u w b l o k , dat m e t zijn globale o p p e r v l a k t e van 2 3 0 x 6 0 m e t e r , bijna t w e e keer zo g r o o t is als het Rijksmuseum, o f als de Beurs. H e t blok bevat winkels en g r o t e w o n i n g e n . Terplaatse van de toegangen, o n d e r d o o r g a n g e n, inspringingen en van de hoeken heeft de vrij neutrale bouwmassa reliëf gekregen. Daar is o o k de gevel a f w i j k e n d behandeld en de d a k v o r m geaccentueerd. Tevens w o r d t de bouwmassa g e b r u i k t o m de stedelijke r u i m t e t e bewerken, een straat wordt

overbouwd

en tegenover het Stedelijk

Museum w o r d t

door

inspringing een p l e i n r u i m t e gemaakt. Verder hebben de binnenterreinen van het b l o k zo t e zien een min o f meer openbaar k a r a k t e r . In dezelfde t r a n t zal Berlage r o n d 1910 o p uitgebreidere schaal zijn w o n i n g b o u w p r o j e k t e n behandelen. Z o w e l in 1896 als in latere o n t w e r p e n maakt hij explicie t g e b r u i k van de a r c h i t e c t o n i s c he b o u w s t e n e n van de b a r o k k e stadsuitleg. H e t regelmatige en r e p e t e r e n de b o u w b l o k m e t zijn t o e gankelijke

b i n n e n t e r r e in

heeft

daarbij

referenties

aan het

Italiaanse

palazzo, t e r w i j l de crescent-achtige vormgeving van de b l o k k e n v o o r de 'A.W.V.' refereren aan de Engelse barok. Daarbij zijn vormgeving en geleding van het b o u w b l o k

uitgangspunt v o o r de vormgeving en

geleding van de gehele stad. O p de g r o t e perspectieven van Plan-Zuid is secuur de wijze van geleding van de b o u w b l o k k e n afleesbaar en de relatie van deze geleding t o t de g r o e p e r i n g van de b o u w b l o k k e n . W e zien daar in de b l o k k e n een perceelindeling getekend. Bij de o n t w e r p e n van de 'A.W.V.' hebben we o m s t a n d i g uiteengezet

wat

de

relatie is tussen de

perceelsgewijze

o p b o u w van een blok en de ritmische geleding van de gevel. Een t w e e d e geledingsmiddel is de d a k v o r m die beëindiging, c o n t i n u e r i n g en richting kan suggereren. In sommige gevallen waa r een straat l o o d r e c h t o p een b l o k a a n k o m t levert die o n t m o e t i n g in de gevel van het blok en in de d a k v o r m een v e r b i j z o n d e r i n g o p . Alle geleding en groeperin g staat in dienst van de esthetische eenheid van de ingesloten r u i m t e van straat

de straat als eenheid t e behandelen w o r d e n , in dezelfde lijn redenerend, d i r e c t eisen gesteld aan de s t r u c t u r e l e o p b o u w van de b l o k k e n aan weerszijden van de straat. In de t o e l i c h t i n g ' o p het Plan-Zuid wijst Berlage o p de consequenti e van deze redenering vanuit de d i r e c t ervaarbare esthetische eenheid van de straat v o o r de o p b o u w van het stadsplan. Hij b e t o o g t , dat de symmetrische o p b o u w van de g r o t e plandelen een d i r e c t gevolg is van de wens o m s t r a t e n en plein als eenheid t e behandelen. De erkenning van deze dubbele taak van de gevel heeft t o t gevolg dat hij van veel g r o t e r en zelfstandiger belang w o r d t . D i t in tegenstelling t o t de f u n c t i e van de gevel bij de u i t w e r k i n g van g e b o u w e n , waa r Berlage de gevel een meer secundaire betekenis gaf, n.l. o m de massaverdeling van het g e b o u w te verduidelijken. 5 6 In d e c e m b e r

1920 publiceerde het Ministerie van A r b e i d een album

m e t 50 w o n i n g t y p e n . 5 7 Het album m o e s t een richtlijn zijn m e t b e t r e k k i n g t o t de maximaal toelaatbare o p p e r v l a k t e s v o o r met r i j k s v o o r s c h o t t e n t e b o u w e n woningen. O n m i d d e l i j k w e r d van de kant van de architecten, woningbouwverenigingen

en g e m e e n t e b e s t u r e n

gereageerd.

In

1921

publiceerden zij hun eigen album m e t 50 w o n i n g b o u w p l a n n e n . 5 8 . Berlage schreef een w o o r d v o o r a f en maakt e duidelijk dat het in d i t album juist ging o m de architectonische betekenis van de arbeiderswoning. En inderdaad in het album van de m i n i s t er ging het in hoofdzaak o m o f plein. M e t zeer simpele middelen w o r d t hier de a r c h i t e c t u u r van

de weergave van de p l a t t e g r o n d e n en d o o r s n e d e n van de afzonderlijke

het b o u w b l o k van betekenis gemaakt v o o r de esthetiek van het stadsplan

t y p e n . H e t album van de a r c h i t e c t e n daarentegen gaf t o t a a l andere

als geheel.

v o o r b e e l d e n , d r u k t e niet alleen p l a t t e g r o n d e n af, maar gaf bovendien

M e t b e t r e k k i n g t o t de k w e s t i e van de o r i ë n t a t i e van de b o u w b l o k k e n

een indruk van de groeperin g en s t e d e b o u w k u n d i g e samenhang. H e t

is het uit 1910 daterende ' R a p p o r t ove r de volkshuisvesting in de nieuwe

eerste album was geïnteresseerd in o p p e r v l a k t e s , o m m e t behulp daarvan

Het

een algemeen financieringsbeleid t e kunnen voeren, het t w e e d e was

r a p p o r t geeft een o p s o m m i n g van de nadelen aan woningen en b o u w b l o k

geïnteresseerd in a r c h i t e c t u u r en daarmee samenhangend, in de a u t o -

in de stadsuitleg sinds 1870 en k o m t daarbij t o t een mild o o r d e e l over

nomie van g e m e e n t e b e s t u r e n en w o n i n g b o u w v e r e n i g i n g e n, die in de

stad te A m s t e r d a m ' van doorslaggevende betekenis geweest. 5 4

de v o r m van het gehanteerde b o u w b l o k . Gezien de lengte van de b l o k k e n en de betrekkelijke

openheid van de binnenterreinen is een goede

d o o r w a a i i n g van het blok mogelijk, w a t de ventilatie van de w o n i n g en t e n goede

k o m t . Als v o o r n a a m s t e

v e r b e t e r i n g stelt

men v o o r

de

h o o f d r i c h t i n g van het blok n o o r d - z u i d t e leggen, en de n o o r d - en z u i d k o p o n b e b o u w d t e laten, zoals bij de Engelse Terracehousing g e w o o n t e was. Bij deze ligging ontvangen z o w e l de v o o r - als achtergevels van de w o n i n g e n zonlicht. Bovendien w i l het r a p p o r t de diepte van de b l o k k e n v e r g r o t e n , z o d a t de d o o r het weglaten van de n o o r d - en z u i d k o p p e n openbaar g e w o r d e n b i n n e n t e r r e i n e n als ruime plantsoenen dienst kunnen gaan doen. Berlage n e e m t deze aanbevelingen t e r harte. L o o d r e c h t o p de verfoeide o o s t - w e s t r i c h t i n g van het hem aangeboden b o u w b l o k aan het Javaplein o n t w e r p t hij de drie blokjes v o o r 'De A r b e i d e r s w o n i n g ' . En een snelle

blik

op

het t w e e d e

Plan-Zuid

leert

dat

op

enkele

u i t z o n d e r i n g e n na, langs de randen van het plangebied en langs de belangrijke wegen, de b o u w b l o k k e n n o o r d - z u i d g e o r i ë n t e e r d zijn. Tot s l o t de kwestie van de gevel. Bij verschillende gelegenheden herhaalt Berlage de crusiale o p m e r k i n g e n van Brinckmann o v e r de relatie tussen b o u w b l o k en straat. Met name de f u n c t i e van de gevel is daarin niet o n p r o b l e m a t i s c h . "De gevels der huizen, ofwél de gevels van verschillende bouwblokken hebben dientegevolge een dubbele taak te vervullen; ten eerste de achter haar liggende bouwmassa

af te sluiten, haar struktuur te verduidelijken;

en ten tweede de ruimte der straat in te sluiten en haar als een samenhangend geheel tot uiting te brengen. In tegenstelling tot de middeleeuwen, waar elk huis een eenheid vormde, en de som dier eenheden de straat, moet thans met de consequentie van de barokke stad, de straat als een eenheid behandeld." 55 Dat is iets anders dan het b o u w b l o k als een eenheid zien. In dat geval kan de gevel als gevolg van de s t r u c t u u r van het b o u w b l o k w o r d e n opgevat, d a t w i l zeggen van de massaverdeling en het k a r a k t e r van de o m s l o t e n ruimtes. D o o r

18

a r c h i t e c t u u r een representatiemiddel z o c h t e n. Deze gespannen verhouding tussen het ingrijpen van de rijksoverheid in de w o n i n g b o u w en de a u t o n o m i e van de gemeenten was in A m s t e r d a m en andere g r o t e steden

het

strijdperk

waarbinnen

de

inspanningen

van de

sociaal-

d e m o c r a t e n v o o r een gemeenschappelijke w o n i n g b o u w p o l i t i e k

vorm

kregen. H e t eerste Socialisatie-rapport van de S.D.A.P. leefde nog in de roes van de succesjaren tussen 1915 en 1918. 59 H e t gemeentelijk beheer van de w o n i n g b o u w was, zo stelde men daarin, bijna volledig een f e i t en socialisatie was d a a r d o o r g o e d d e e l s gerealiseerd. In de daarop volgende jaren zou dit mede d o o r de subsidies van de Rijksoverheid aan de particuliere b o u w o n d e r n e m e r s , veranderen. In ieder geval mag de gespannen v e r h o u d i n g tussen rijk en gemeente v o o r een goed begrip van Berlage's lezing bij het oprichtingscongres van de C I A M in 1928 in La Sarraz niet uit het o o g w o r d e n verloren. 6 0 In deze lezing, ' D e staat en de tegenstelling in de m o d e r n e a r c h i t e c t u u r ', zegt hij dat er een u i t z o n d e r i n g b e s t o n d v o o r de algemene tegenstelling tussen staat en a r c h i t e c t u u r . D a t was H o l l a n d . Maar al in zijn t o e l i c h t i n g blijkt dat zijn stelling niet z o ' n algemene s t r e k k i n g heeft, w a n t

hij

bedoelde

A m s t e r d a m . Hij verklaart d a t als basis van de nieuwe a r c h i t e c t u u r in H o l l a n d de normalisatie van de w o n i n g b o u w is ingevoerd. O p die basis verheft zich, ondanks de verschillende richtingen een m o d e r n e nationale a r c h i t e c t u u r . Hij bedoelde A m s t e r d a m en specifiek de uitvoering van zijn Plan-Zuid d o o r de architecten van de A m s t e r d a m s e School. N o g s t e r k e r dan in 'Schoonheid en Samenleving' sprak hij t e La Sarraz ove r de waarde van de t e n o p z i c h t e van het nuttigheidsaspect verzelfstandigde k u n s t v o r m . W a n t in 'Schoonheid en Samenleving' ging het eigenlijk nog o m het acceptabel maken van het n u t t i g h e i d s v o o r w e r p als algemene basis v o o r de a r c h i t e c t u u r , o f c o n c r e e t o m het acceptabel maken van O n t w e r p v o o r w o n i n g b o u w aan h e t

zekere v o r m e n van normalisatie

Museumplein,

werkelijke a r c h i t e c t u u r m o e s t verheffen. In La Sarraz ging het o m de

I 895-96,

situatie.

in de w o n i n g b o u w

waar zich een

erkenning van de k u n s t v o r m van de A m s t e r d a m s e S c h o o l - a r c h i t e c t u u r, als nationale architectuur . Het

standpunt

in

La Sarraz

verschilde

niet

essentieel

van dat

in

'Schoonheid en Samenleving', w e l van het rationalistisch s t a n d p u n t , dat W o n i n g b o u w v o o r ' A . W . V . ' aan

hij r o n d de eeuwwisseling f o r m u l e e r d e . Deze standpuntsverandering was

h e t S p r e e u w e n p a r k , m e t J. v a n

de c o n s e q u e n t i e van de uitbreidin g van een architectonisch

Epen, 1912-14, type A,

v o o r e e n afzonderlijk b o u w w e r k naar een stadsplan. In het eerste c o n c e p t

p l a t t e g r o n d e n , a a n z i c h t e n en

liet Berlage de gevel als toegevoeg d o r n a m e n t fungeren o p een b o u w w e r k

doorsneden.

concept

dat in zijn massaverhouding en c o n s t r u c t i e w i j z e bepaald is. In het t w e e d e geval had de gevel een veel zelfstandiger betekenis bij de realisering van het geheel van het stadsbeeld. De, in de o p b o u w van het stadsplan en de u i t w e r k i n g van de gevel gelokaliseerde esthetische functie van de a r c h i t e c t u u r m o e s t aan de ene kant een v e r g e v o r d e r de normalisatie van de w o n i n g b o u w toestaan en haar aan de andere kant behoeden

voor

eentonige toepassing. D a t

maakt duidelijk

tegelijk waarom

Berlage partij kiest v o o r gemeentelijke institutionaliserin g van de woningb o u w en tegen de reguleringsvoorstellen van de centrale overheid is. W a n t precies in de gemeente k o n de c o ö r d i n a t i e van de verschillende niveau's van institutionalisering, van w o n i n g t y p e t o t aan stadsplan in één hand blijven en zo w a a r b o r g zijn v o o r de uitvoerin g van het g r o o t s e architectonische plan. Z i j n w a a r d e r i n g v o o r de persoonlijke geveluitw e r k i n g e n van de architecten van de A m s t e r d a m s e School zet hij af tegen het rationalisme van de N i e u w e Zakelijkheid. De samenwerking van de a r c h i t e c t e n van de A m s t e r d a m s e School, in de realisering van één stadsplan, die v o o r t k o m t uit de eenheid van het collectieve k a r a k t e r van een v o l k , geeft hij t e g e n o v e r het internationalisme van de N i e u w e Z a k e l i j k h e i d de t i t e l ' N a t i o n a l e A r c h i t e k t u u r ' . "Een internationale menschheid bestaat niet, en dientengevolge ook geen internationale architectuur; of, alleen als resultaat eener overeenstemming van den intellectueelen geest, reden waarom ook de wetenschap internationaal is, waaraan echter de psychische grondslag ontbreekt. Want de objecten van zulk een algemeene architektuur staan buiten een 'idee'; zijn daarom geen kunstwerken volgens het overgeleverde begrip, maar kunnen wel, door de zuiver technische vormgeving een bewonderingswaardige indruk maken, -en zij zijn aan elkaar gelijk, omdat zij uit den internationalen, d.i. den zelfden verstandelijken geest zijn ontstaan-." 61 Precies het transcedente symboliserende nivo dat de k u n s t v o r m aan het stadsplan z o u kunnen verlenen en w a t d o o r iedereen verstaan w o r d t , het l e t t e r l i jk samenvallen van de artistieke en sociale synthese, kan d o o r het rationalisme van de N i e u w e Zakelijkheid, d a t u i t l o o p t o p eentonigheid, n o o i t w o r d e n verwezenlijkt.

( N o o t bij t i t e l ) Deze t e k s t verschijnt tevens in Sergio Polano (red.), Hendrik

Petrus Berlage, het com-

plete w e r k , uitgeverij A t r i u m , Alphen a / d Rijn, najaar 1988, prijs ± ƒ 70. 1. M. B o c k , Woningbouw,

in H.P. Berlage, bouwmeester

Searing, Berlage and housing, 'The most significant

1856-1934,

Den Haag, 1975; H.

modern building type', in het N e d e r -

lands Kunsthistorisch Jaarboek, Bussum, 1975. 2. H.P. Berlage, Over normalisatie Woningbouw,

in de uitvoering

van de woningbouw,

in Normalisatie

in

R o t t e r d a m , 1918.

3. ir. J. van Waerden, Maatregelen tie in de Woningbouw,

waardoor

bouw in massa bevorderd wordt, in

Normalisa-

R o t t e r d a m , 1918.

O p het woningcongre s w e r d e n de volgende pré-adviezen behandeld: - M r . M.J.A. M o l t z e r , d i r e c t e u r van het Centraal Bureau v o o r Sociale Adviezen: Over de woningnood en de huidige wijze van voorziening

in de behoefte van

-F.M. W i b a u t , w e t h o u d e r te A m s t e r d a m : Over produktie,

volkswoningen,

aanvoer en distributie

van

bouwmaterialen, -J. Schute N o r d h o l t , d i r e c t e u r B o u w - en W o n i n g t o e z i c h t te A m e r s f o o r t : Over gelen waardoor

een snellere bouw wordt

waardoor de bouw in massa wordt bevorderd. Normalisatie

in uitvoering,

Maatregelen

in het

bijzonder

onderdeelen,

noodvoorschriften

denstandswoningen

wordt

waardoor een snelle en voldoende bouw van volks- en midbevorderd.

22. Th. van Doesburg, Naar een beeldende architectuur, 24. H.P. Berlage, Gedanken über Stil in der Baukunst,

Vereniging, Adres aan de minister in verband met de herziening der

7. O p . c i t . b l z . 28.

chure Herziening

8. O p . c i t . b l z . 34.

ontwerp tot herziening der Woningwet, en impressionisme,

Bock, Anfange einer neuer Architektur,

in A r c h i t e k t u r a , juni 1894, zie o o k M. op 11 en 12 februari

van Toelichting behoorende bij het Ontwerp

der Zukunft,

der Woningwet,

A m s t e r d a m , 1912. A m s t e r d a m s c h e Woningraad, Het d o o r J. Kruseman, A m s t e r d a m , 1912.

29. Zie W i b a u t - a r c h i e f , brief van 10 o k t o b e r 1908 van Tellegen aan de vereniging. 1918, blz. 13 e.v.

van het Uitbreidingsplan

van de

30. G e m e e n t e l i j ke Dienst B o u w - en W o n i n g t o e z i c h t , Beredeneerd verslag van hetgeen met betrekking

Gemeenteblad 1917, afd. I, blz. 901 -914.

12. zie H. Muthesius, Die Werkbundarbeit

A r c h i t e k t u r a , 1907, blz. 400. Zie o o k van dezelfde vereniging de b r o -

28. Z i e W i b a u t - a r c h i e f , brief van 4 / V I / 0 8 van Keppler aan W i b a u t .

blz. 383 e.v., Den Haag, 1983.

verslag van het Woning-congres

Gemeente Amsterdam,

Leipzig, 1905, blz. 29. Zie o o k : M.

Geschiedenis, A m s t e r d a m . 27. Sociaal-technische Woningwet,

I I. Memorie

blz. 38.

B o c k , Anfange, blz. 63 e.v.

6. O p . c i t . b l z . 41.

10. Het Stenografisch

der Volkshuisvesting

in de Gemeente Amsterdam

is verricht in het jaar

1909,

A m s t e r d a m , 1910, blz. 4.

Jena, 1914. Daarin een verslag van

3 I. A m s t e r d a m s e Woningraad, Rapport over de volkshuisvesting

in de nieuwe stad te

de v e r t e g e n w o o r d i g e r van de " H o l l a n d i s c h e W e r k b u n d " , H.P. Berlage, blz. 16 e.v.

Amsterdam,

O p de t e n t o o n s t e l l i n g van de W e r k b u n d was verder een bescheiden t e n t o o n s t e l l i n g

bestaande uit Mej. Joh. TerMeulen en de heeren: D. Hudig jr., A. Keppler, J.E. van der Pek,

van Berlage's w e r k ingericht, zie A r c h i t e k t u r a 1914, blz. 298. 13. Z. Gulden, Dr. Berlage en de normalisering

door eene commissie uit den Amsterdamschen

R o t t e r d a m , 1919.

Heer, De nederlandse arbeiderswoning

in B o u w k u n d i g W e e k b l a d , 1920,

de nrs. 50 en 51, blz. 278-280 en 281-285 en B o u w k u n d i g W e e k b l a d 19121, nr.2, blz. 8-10. De u i t w e r k i n g van deze k r i t i e k v i n d t plaats in De betekenis der

mechanische

en andere vakken, in B o u w k u n d i g W e e k b l a d 1921, de

het meest duidelijke v o r m in De nieuwe Architectuur,

B o u w k u n d i g W e e k b l a d 1924,

nr.20, blz. 200-204. Z i e o o k : T H . van Doesburg, Naar een beeldende architectuur,

Nij-

megen, i 983. bij den massabouw,

18. Th. van Doesburg, Naar een beeldende architectuur,

De Stijl, 1918, nr.7.

blz. 35.

19. O p . cit. blz. 60 e.v. Veelbetekend is verder de wijze w a a r o p Van D o e s b u r g zich in de Chronique scandaleuse des Pays-Plats over Berlage had vrolijk gemaakt: Berlage: arabesque r o m a n t i q u e - maison avec closet hégelien sentimentalisme infantile, I.K. Bonset in Mécano, 3 rouge, 1922.

d o o r een

uitgeschreven,

in Te Elfder U r e 26, Nijmegen,

1978. 33. Algemeene W o n i n g b o u w v e r e n i g i n g, Verslag loopende van de oprichting

op 23 maart

1910 - 31 december 1911, A m s t e r d a m , z.j. blz. 5 e.v.

nrs. 25, 28 en 33, blz. 164-166, 179-183 en 219-221. Tenslotte krijgt zijn o p v a t t i n g

en normalisatie

van arbeiderswoningen,

Commissie uit het Koninklijk I n s t i t u u t van Ingenieurs, Den Haag 1855. Zie o o k : J. de

16. Th. van Doesburg, De taak der nieuwe architectuur,

esthetiek voor de architectuur

Woningraad,

g r o n d van het w o n i n g t y p e dat b e h o o r t bij de aanvrage van de vereniging uit 1908. 32. Verslag aan den Koning over de vereisten en inrichting

blz. 43.

15. H.P. Berlage, Schoonheid in samenleving,

17. J.J.P. O u d , Bouwkunst

uitgebracht

H.H. Wollring, A m s t e r d a m , 1910. Z i e bijlagen F, figuur 4, 5 en 6. Figuur 3 is de platte-

der woningen, B o u w k u n d i g W e e k b l a d 1918,

blz. 22 e.v. 14. H.P. Berlage, Over normalisatie,

20

21. H.P. Berlage, Schoonheid in Samenleving, blz. 10, I I en blz. 39, 40 en 41.

26. Zie k o r r e s p o n d e n t i e K e p p l e r - W i b a u t in W i b a u t - a r c h i e f , I n s t i t u u t v o o r Sociale

blz. 24 en 25.

5. Op.cit.blz. 40.

9. H.P. Berlage, Bouwkunst

Kampf,

25. H.P. Berlage, Gedanken über Stil, blz. 52.

Zie b o u w k u n d i g W e e k b l a d , 1918, biz. I. 4. H.P. Berlage, Over normalisatie,

und politischer

23. O p . c i t . b l z . 96 en 97.

- M r . H.J. N i e b o e r , secretaris van de G e z o n d h e i d s k o m m i s s i e te 's-Gravenhage: Over wettelijke

20. Vergel, Heinz Q u i t z s c h , G o t t f r i e d Semper, Praktische Aesthetik Braunschweig, 198 I.

-ir. J. van Waerden, directeur B o u w - en W o n i n g t o e z i c h t te A m s t e r d a m : wat betreft de te verwerken

maatre-

bevorderd,

Zie o o k : Jan de Jong, Peter Korzelius, Driekwart ging Amsterdam,

A m s t e r d a m , 1985.

eeuw Algemene Woningbouw

Vereni-

34. Van de hand van Mels. J. Meijers verscheen in B o u w k u n d i g W e e k b l a d 1916 en 1917, vanaf nr. 27, 24 n o v e m b e r 1916, een uitstekende serie artikelen g e t i t e l d Volkshuisvesting - de architecten

en de woningbouw,

waarin de stand van zaken in N e d e r l a n d zeer

goed uit de doeken w o r d t gedaan. 35. Algemeene Woningbouwvereniging,

Verslag 1910-1911,

blz.

36. P. Singelenberg, H.P. Berlage, Idea and Style, The Hague, 1972, blz. 141. 37. Algemeene Woningbouwvereniging,

Verslag 1910-1911,

blz. 8-9.

38. O p . c i t . b l z . 9, 10 en I I , waar de aanvrage aan het gemeentebestuur v o o r het in erfpacht verkrijgen van de g r o n d v o o r de w o n i n g b o u w is afgedrukt en blz. 13, 14 en 15 w a a r o p het negatieve a n t w o o r d van het gemeentebestuur is t e lezen. 39. P. Singelenberg, Werk 1903-1919

in H.P. Berlage, Bouwmeester

1856-1934,

Den Haag,

1975, blz. 43. Woningbouw voor 'De Arbeiderswoning' de Z a a g m o l e n s t r a a t ,

aan

191 1 - 1 5 , a a n z i c h t e n .

40. Het Volk, 18 o k t o b e r 1915. In d i t k r a n t e b e r i c h t valt het o o r d e e l over beide projekten uit in het v o o r d e e l van Berlage, wiens p r o j e k t vrolijker, gezelliger en gemoedelijker w o r d t g e n o e m d dan dat van De Bazel, dat veel strenger is. 41. F.M. W i b a u t , U i t v o e r i n g der W o n i n g w e t , De Gemeente, 15 januari 1909. Zie o o k : G.W.B. Borrie, F.M. W i b a u t , mens en magistraat, A m s t e r d a m , 1968, blz. 98. 42. E. O t t e n s , Ik moet naar een kleinere woning omzien want mijn gezin wordt te groot, A m s t e r d a m , 1975, blz. 26 e.v. Het plan w o r d t ingediend op 28 juni 1911 d o o r de raadsleden v o o r de S.D.A.P., W o l l r i n g , W i b a u t , Gulden, Oudegeest, Vliegen, Pothuis, L o o p u i t , Van K u i j k h o f en Van der Tempel. O n d e r s t e u n i n g van het 2000-woningenplan w e r d v o o r t s verkregen van de Gezondheidscommissie, waarvan J. Kruseman de v o o r z i t t e r was, die in de Missive d.d. 18 december 1911 aan het gemeentebestuu r laat w e t e n gezien de huidige t o e s t a n d van de w o n i n g n o o d niet verder t o t onbew o o n b a a r v e r k l a r i n g van woningen t e willen overgaan en de aanbou w van woningen m e t lage huurprijs dringend aan te bevelen. Zie verder: J.H.W. Leliman, Volkshuisvesting te Amsterdam,

o v e r d r u k uit De B o u w w e r e l d 1912, z.p.z.j.

43. G.W.B. B o r r i e , F.M. Wibaut, 44. A. Keppler c.i., Gemeentelijke

blz. 105 e.v.; E. O t t e n s , Ik moet, blz. 26. Woningbouw,

A m s t e r d a m , 1913, uitgave van de A m s t e r -

damsche Woningraad. 45. Woningbouw horend rapport

van Gemeentewege,

Voordracht van Burgemeester en Wethouders met bijbe-

van den directeur van het gemeentelijk

Bouw- en woningtoezicht,

Amster-

dam, o c t o b e r 1914 (I), april 1915 (II), juni 1915 (III). 46. Zie o o k : A. Habets, J. de Heer en A. Reijndorp, Stadsontwikkeling Stedebouw in Rotterdam,

en stadsreiniging,

in

A m s t e r d a m , 1981. Hier w o r d t uitgebreider ingegaan o p het

s t r u c t u r e l e samengaan van de g r o t e volkshuisvestingsprogramma's en de kwestie van Woningbouw voor 'De Arbeiderswoning' de Z a a g m o l e n s t r a a t ,

aan

191 1 - 1 5 , s i t u a t i e ,

de " o n t o e l a a t b a a r h e i d " . 47. E. O t t e n s , Ik moet, blz. 29 e.v. 48. J. Nycolaas, Volkshuisvesting,

p l a t t e g r o n d en g e v e l f r a g m e n t .

49. A.J. de Jong, Overzicht

Nijmegen, 1974, blz. 176.

van de steunverlening

lijke besluiten van 18 juli 1918, 6 november

van regeringswege op grond van de konink1919 en van 8 november

1920 (vervolg op

het o v e r z i c h t van de v o o r s c h o t - en bijdrage-verlening ingevolge de w o n i n g w e t van 1901 t o t 1926), ( O v e r d r u k u i t het T i j d s c h r i f t v o o r Volkshuisvesting en S t e d e b o u w 1928 en 1929). Uitgave X X X I X van het Nederlandsche I n s t i t u u t v o o r Volkshuisvest i n g en S t e d e b o u w . Z i e o o k : J. Kruseman, De woningwet,

Haarlem, 1921, Bijlage B.

De reactie van de S.D.A.P. op deze maatregelen is het best v e r w o o r d d o o r ir. A. K e p p l e r en F.M. W i b a u t , De Gemeente en de volkshuisvesting,

A m s t e r d a m , 1925.

50. Plannen voor de eerstvolgende jaren ter voorziening in den woningnood, Woningbouw voor 'De Arbeiderswoning' de Z a a g m o l e n s t r a a t ,

191 1 - 1 5 , t y p e

aan

B,

p l a t t e g r o n d e n , d o o r s n e d e en g e v e l f r a g m e n t .

Burgemeester

en Wethouders,

Voordracht

van

A m s t e r d a m , 25 n o v e m b e r 1919, Gemeenteblad , A f d e -

ling I, blz. 3859 e.v. 51. E. O t t e n s , Ik moet, blz. 52. 52. H.P. Berlage, Memorie

van Toelichting,

53. H.P. Berlage, Bouwkunst

blz. 10 e.v.

en Impressionisme,

blz. 106, 107.

54. A m s t e r d a m s c h e Woningraad , Rapport over de volkshuisvesting,

blz. 16 en 41.

55. H.P. Berlage, Het moderne stadsplan, lezing z.p., z.j. blz. 28. 56. Z i e o o k : P. Panerai, J. Castex e.a., Formes urbaines: l'ilot a la barre, in nederlandse vertaling, De rationele stad, Nijmegen 1984. Deze belangwekkende studie legt bijzondere nadruk o p de tweeledige k w a l i t e i t van het Plan-zuid: aan de ene kant op de k w a l i t e i t van het g r o t e m o n u m e n t a l e systeem, aan de andere kant van het b o u w b l o k als type. Te weinig zet de studie uiteen dat de w o n i n g b o u w uitsluitend als straatbeeld deel heeft aan de a r c h i t e c t u u r van het stadsplan. De zelfstandige rol van de gevel heeft ten doel de gespannen verhouding tussen het m o n u m e n t a l e systeem en de rationalit e i t van de w o n i n g b o u w t e verzoenen. H e t " F ü l l w e r k " van de w o n i n g b o u w g e b r u i k t Berlage als f o n d o m het m o n u m e n t a l e systeem t o t zijn recht te laten k o m e n . 57. A l b u m bevattende een 50-tal w o n i n g t y p e n v o o r m e t r i j k s v o o r s c h o t t e b o u w e n w o n i n g e n , Uitgave van het D e p a r t e m e n t van A r b e i d , Den Haag, z.j. Zie o o k : Kort verslag van de vergadering, gehouden op zaterdag 26 februari 11 uur in het Beursgebouw

te Amsterdam,

1921 des voormiddags

om

uitgave X I van het Nederlandsche I n s t i t u u t

v o o r Volkshuisvesting, Haarlem, z.j. O p deze vergadering w e r d het bovengenoemde album van het ministerie besproken. 58. Arbeiderswoningen

in Nederland,

Vijftig met rijkssteun,

onder leiding van architecten

gevoerde plannen met de financiële gegevens. Bijeengebracht Keppler, W. Kromhout

uit-

door, H.P. Berlage. Ir. A.

en Jan Wils, R o t t e r d a m , 1921.

59. Het Socialisatievraagstuk,

Rapport uitgebracht

door de commissie aangewezen uit de

S.D.A.P., z.p., 1920. Deze commissie b e s t o n d o n d e r v o o r z i t t e r s c h a p van W i b a u t . 60. H.P. Berlage, Der Staat und der Widerstreit

in der Moderner

Architektur,

in C.I.A.M.,

D o k u m e n t e 1928-1939 herausgegeben von M a r t i n Steinmann, Basel, 1979, blz. 24 en 25. 61. H.P. Berlage, Het congres van La Sarraz over de internationale

architectuur,

lezing aan

de Staatliche Hochschule f ü r H a n d w e r k und Baukunst te W e i m a r , z.p., z.j., blz. I 5.