STEUNPUNT BELEIDSRELEVAN T ONDERZOEK SPORT
Vrijwilligerswerk in de sport voor jongeren in maatschappelijk kwetsbare posities. Kansen tot ontwikkeling?
Evi Buelens, Marc Theeboom & Kristine De Martelaer
2016
Deze publicatie is beschikbaar via www.steunpuntsport.be. Voor meer informatie over deze publicatie kan u contact opnemen met
[email protected] Betrokken onderzoeksgroepen Sport & Society Bewegingsvorming en –wetenschap Vrije Universiteit Brussel Pleinlaan 2 1050 Brussel Steunpunt Beleidsrelevant Onderzoek Sport 2012-‐2015 Deze studie werd uitgevoerd in het kader van het Steunpunt Beleidsrelevant Onderzoek Sport (samenwerkingsverband tussen de Vrije Universiteit Brussel, de KU Leuven en de Universiteit Gent) met steun van de Vlaamse overheid. In de teksten komt de mening van de auteurs naar voor en niet die van de Vlaamse overheid. Steunpunt Beleidsrelevant Onderzoek Sport Pa. Onderzoeksgroep SASO Vrije Universiteit Brussel Pleinlaan, 2 1050 Brussel
[email protected]
INHOUDSOPGAVE 1 Management-‐samenvatting ............................................................................................................. 3 1.1 Het geloof in sport en bijhorende vraagstukken ....................................................................... 3 1.2 Onderzoeksvragen ..................................................................................................................... 4 1.3 Bevindingen ............................................................................................................................... 4 1.3.1 Noodzakelijke voorwaarden ............................................................................................... 4 1.3.2 Ontwikkelingswaarde ......................................................................................................... 5 1.3.3 Voldoende voorwaarden .................................................................................................... 5 1.4 Aanbevelingen beleid ................................................................................................................ 6 2 Engelstalige samenvatting ................................................................................................................ 7 3 Inleiding ............................................................................................................................................ 9 3.1 Het geloof in sport ..................................................................................................................... 9 3.2 Kanttekeningen ........................................................................................................................ 10 3.3 Noodzaak onderzoek ............................................................................................................... 10 3.4 Opbouw rapport ...................................................................................................................... 11 4 Literatuurstudie .............................................................................................................................. 12 4.1 Jongeren in Vlaanderen ........................................................................................................... 12 4.2 Rol van sport en vrijwilligerswerk ............................................................................................ 13 4.3 Blind geloof versus kritische kijk .............................................................................................. 13 4.4 Nood aan gericht verwerven van inzicht ................................................................................. 14 4.5 Onderzoeksvragen ................................................................................................................... 14 5 Methodiekomschrijving .................................................................................................................. 16 5.1 Case study 1: Street Action ...................................................................................................... 16 5.1.1 Omschrijving praktijk ........................................................................................................ 16 5.1.2 Dataverzamelingsmethoden en onderzoekseenheden .................................................... 17 5.2 Case study 2: Kort op de Bal .................................................................................................... 17 5.2.1 Omschrijving praktijk ........................................................................................................ 17 5.2.2 Dataverzamelingsmethoden en onderzoekseenheden .................................................... 18 5.3 Onderzoek opentrekken naar andere praktijken .................................................................... 19 5.3.1 Omschrijving praktijken .................................................................................................... 19 6 Beschrijving van data en analyse .................................................................................................... 21 6.1 Data-‐analyse ............................................................................................................................ 21 6.2 Data ......................................................................................................................................... 21 6.2.1 Omschrijving deelnemende jongeren ............................................................................... 21 6.2.2 Noodzakelijke Voorwaarden ............................................................................................. 21 6.2.3 Ontwikkeling via vrijwilligerswerk .................................................................................... 23 6.2.4 Voldoende voorwaarden .................................................................................................. 24
1
6.2.5 Meerwaarde praktijken .................................................................................................... 27 7 Conclusies ....................................................................................................................................... 28 7.1 Belangrijkste conclusies ........................................................................................................... 28 7.1.1 Toegankelijkheid ............................................................................................................... 28 7.1.2 Samenwerking .................................................................................................................. 28 7.1.3 Duurzaamheid ................................................................................................................... 29 7.1.4 Expertise ........................................................................................................................... 29 7.1.5 Aanpak .............................................................................................................................. 29 7.1.6 Monitoring en evaluatie ................................................................................................... 30 7.2 Conclusies binnen een ruimer kader ....................................................................................... 30 7.3 Enkele reflecties ....................................................................................................................... 31 8 Beleidsaanbevelingen ..................................................................................................................... 33 8.1 Vlaams niveau .......................................................................................................................... 33 8.2 Lokaal niveau ........................................................................................................................... 35 9 Literatuurlijst .................................................................................................................................. 37 10 Bijlagen ......................................................................................................................................... 40 10.1 Bijlage 1: omschrijving ontwikkelingstrajecten case studies ................................................. 40 10.1.1 Ontwikkelingstraject Street Action ................................................................................. 40 10.1.2 Ontwikkelingstraject Kort op de Bal ............................................................................... 40 10.2 Bijlage 2: omschrijving praktijken derde studie ..................................................................... 41 10.2.1 Voetbal in’t groot en in’t klein (pleintjesvoetbal buurtsport Antwerpen) ...................... 41 10.2.2 Gigos Genk ...................................................................................................................... 41 10.2.3 JES Antwerpen ................................................................................................................ 41 10.2.4 Project diversiteitsmanagers (voetbal/basketbal) .......................................................... 42 10.2.5 Atlemo (via Foyer) .......................................................................................................... 42 10.2.6 Meisjesbasket (via Foyer) ............................................................................................... 42 10.2.7 Kras Jeugdwerk/ Kras sport ............................................................................................ 43
2
1
Management-‐samenvatting
1.1 Het geloof in sport en bijhorende vraagstukken In de Vlaamse beleidsnota sport 2014-‐2019 (“door samenspel winnen”)1 wordt sport ondermeer beschouwd als een ideale hefboom om verschillende maatschappelijke doelstellingen te bereiken. Het wordt daarbij gezien als een middel om te investeren in het menselijk kapitaal van personen. Vaak gaat het ook over het verbeteren van de maatschappelijk kwetsbare situatie waarin een deel van de bevolking leeft. Dergelijke doelstellingen zien we trouwens niet enkel in Vlaanderen. Ook op internationaal vlak worden deze actief nagestreefd (bijvoorbeeld door de Verenigde Naties2 3). Dit vertrouwen in de maatschappelijke meerwaarde van sport wordt ondermeer ingegeven door het feit dat naast een actieve deelname, sport ook mogelijkheden biedt voor vrijwilligerswerk. Zo toont onderzoek (bv. Smith, 2010) aan dat vrijwilligerswerk in de sport door jongeren (die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties) ook kan bijdragen tot het verwerven van sociaal en menselijk kapitaal. Onderzoekers conceptualiseren vrijwilligerswerk daarbij als een methodiek waarbij men kan investeren in het verwerven van menselijk kapitaal (bv. Day & Devlin, 1998). Het is dan ook niet verwonderlijk dat er ondermeer in het Verenigd Koninkrijk een aantal sportgebaseerde jeugdontwikkelingsprogramma’s worden georganiseerd rond vrijwilligerswerk (Eley & Kirk, 2002; Kay & Bradbury 2009). Onderzoek toonde daarbij ondermeer aan dat betrokkenheid in dergelijke programma’s, net zoals vrijwilligerswerk in het algemeen, een meerwaarde kan bieden (bv. Kay & Bradbury, 2009). En uit ander onderzoek blijkt dat sportgebaseerde praktijken beter in staat zijn om jongeren onafhankelijk van hun socio-‐economische status aan te trekken, in vergelijking met andere socio-‐culturele praktijken (bv. jeugdbewegingen, jeugdcentra) (Vanhoutte, 2007). Volgens Coussée en Roets (2011) kunnen sportgebaseerde sociale interventies contexten bieden waarin jongeren in maatschappelijk kwetsbare posities competenties kunnen verwerven om betekenis te geven aan hun leven en helpt het hen om te gaan met hun situatie en deze te veranderen. Bij deze verwachtingen ten overstaan van de maatschappelijke meerwaarde van sport kunnen evenwel een aantal kanttekeningen worden gemaakt. Ten eerste blijken jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties (net als andere kansengroepen) beduidend minder te sporten dan andere jongeren. Als men dus sport wil hanteren bij deze groep, zal er moeten gewerkt worden aan het verbeteren van de toegankelijkheid voor deze groep. Ten tweede wordt sport als middel steeds vaker in vraag gesteld. Het geloof in sport gaat immers ver. Maar tot op heden ontbreekt het aan inzicht in de werkelijke (ontwikkelings)waarde van sport en aan mechanismen die tot deze meerwaarde kunnen leiden. Ten derde mag men niet voorbijgaan aan de noodzaak om eveneens in te zetten op het wegwerken van die invloeden die jongeren (buiten hun wil om) in een maatschappelijk kwetsbare positie hebben gebracht. Met andere woorden, er dienen naast veranderingen gericht op de situatie van jongeren zelf, ook veranderingen op het niveau van de maatschappelijke instellingen te kunnen gebeuren.
1
https://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/beleidsnota-‐2014-‐2019-‐sport-‐1 http://www.unmillenniumproject.org/goals/ 3 http://www.olympic.org/news/un-general-assembly-includes-sport-in-post-2015-sustainabledevelopment-goals/247226 2
3
1.2 Onderzoeksvragen Het doel van het onderzoek binnen WP 1 was om na te gaan onder welke omstandigheden (voorwaarden) vrijwilligerswerk in de sport een meerwaarde kan bieden voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties en wat deze meerwaarde dan kan zijn. De volgende drie onderzoeksvragen stonden hierbij centraal. 1. Wat zijn ‘noodzakelijke’ voorwaarden opdat jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties zich aangetrokken voelen tot een (sport)aanbod en zich er ook willen blijven voor engageren? 2. Wat is de mogelijke ontwikkelingswaarde van (vrijwilligerswerk in de) sport voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties? 3. Wat zijn ‘voldoende’ voorwaarden die ervoor zorgen dat er naast participatie ook ontwikkelingskansen worden geboden door het opnemen van vrijwilligerswerk? Om deze vragen te beantwoorden, werden er drie deelstudies uitgevoerd. Binnen de eerste twee studies werden de onderzoeksvragen bekeken binnen twee zeer specifieke settings en praktijken. Het eerste betrof een studie naar een jeugdwerkbenadering geïntegreerd binnen een traditioneel clubgeorganiseerde sportcontext (Kort op de Bal van JES vzw). Het tweede betrof een studie binnen verschillende Vlaamse steden en gemeenten waarbij sportpartners in samenwerking met sociale partners ondersteund werden om een buurtsportaanbod (verder) te gaan ontwikkelen (Street Action van ISB vzw). In een derde studie werden de onderzoeksvragen bekeken binnen zeven andere specifieke praktijken. Binnen de drie studies werd gewerkt via een practice based evidence benadering (nl. het ontwikkelen van kennis op basis van de praktijk). Hierbij werden verschillende praktijken bestudeerd via kwalitatieve onderzoeksmethoden (semi-‐gestructureerde diepte-‐interviews, focusgroep-‐gesprekken, groepsinterviews, documentenanalyses en observaties).
1.3 Bevindingen 1.3.1
NOODZAKELIJKE VOORWAARDEN
Noodzakelijke voorwaarden zijn voorwaarden die dienen te worden ingevuld om een bepaald vervolg te laten optreden. Als is het hierbij niet gezegd dat het invullen van deze voorwaarden automatisch zal leiden tot het verwachte gevolg. Daarvoor dienen voldoende voorwaarden te worden ingevuld, Vertaald naar dit onderzoek houden noodzakelijke voorwaarden deze voorwaarden in die vervuld dienen te worden om jongeren die leven in een maatschappelijk kwetsbare situatie te bereiken en aan te trekken in een sportaanbod (Coalter, 2007). Uit het onderzoek bleek alvast dat het geen evidentie is om deze noodzakelijke voorwaarden in te vullen. Jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties zijn bijvoorbeeld al minder actief binnen de georganiseerde sport. Ook eerder onderzoek toonde dit al aan (Haudenhuyse, Nols, Coussée & Theeboom, 2013; Vandermeerschen, Vos & Scheerder, 2013). Binnen onze tweede case studie (Street Action) werd dan ook specifiek onderzoek gedaan naar de noodzakelijke voorwaarden op het niveau van een andersgeorganiseerd sportaanbod (buurtsport). Het is een organisatievorm van sport waarvan men doorgaans verwacht dat het laagdrempelig is om ook jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties te bereiken (Theeboom & De Maesschalk, 2006). Toch bleek dit in de praktijk niet altijd het geval te zijn. Het stelde ons wel in staat om een aantal noodzakelijke voorwaarden in kaart te brengen met betrekking tot een buurtsportaanbod: • het belang van een heldere visie rond het nastreven en implementeren van sociale doelen en SMART-‐gedefinieerde doelstellingen; • een inbedding van het aanbod binnen een algemeen lokaal beleid; 4
• • • • 1.3.2
een samenwerking tussen sport-‐ en sociale partner(s); een overkoepeling vanuit een ondersteunende organisatie; een regelmatig aanbod onder begeleiding … ONTWIKKELINGSWAARDE
De programma’s en praktijken die werden onderzocht binnen dit WP investeerden in het menselijk kapitaal van de deelnemende jongeren. Dit gebeurde niet op een directe manier (via formeel leren of ‘on-‐the-‐job-‐training’), maar via informeel leren en ervaringsleren. Cruciaal is dat investeren in het menselijk kapitaal hierbij gezien wordt als de ontwikkeling van een brede waaier aan competenties. Zo gaven jongeren binnen de verschillende praktijken aan zowel technische als sleutelcompetenties te ontwikkelen. Ontwikkeling van technische competenties (sportdidactiek, animatie, pedagogiek) blijkt belangrijk omdat jongeren zichzelf daardoor als een betere trainer, begeleider of animator beschouwden en ze vonden dat ze meer zelfvertrouwen kregen met betrekking tot hun functioneren als vrijwilliger (coach/animator). Daarnaast is ontwikkeling van sleutelcompetenties belangrijk omdat deze overdraagbaar blijken naar andere levensdomeinen. Op het vlak van deze sleutelcompetenties gaven jongeren aan zowel persoonlijkheidsgerelateerde als sociale competenties te ontwikkelen. Deze bredere focus op competentieontwikkeling is, naast bijvoorbeeld jobspecifieke kennis en competenties, relevant omdat deze jongeren zelf ook aangaven de ontwikkelde competenties te transfereren naar andere levensdomeinen, zoals school, club, buurtsportactiviteit en thuis. Daarnaast gaven jongeren ook aan meer inzicht te verwerven in hun eigen persoonlijke competenties, attitudes, gedrag en evolutie, wat voor hen belangrijk bleek. Verder gaven deelnemers aan nieuwe en verbeterde relaties te sluiten met peers, volwassenen en kinderen binnen en buiten de praktijken (bv. wederzijds respect, opbouwen vertrouwensband programmaorganisatoren, beroepskracht). Indirect gaven jongeren ook aan hun sociaal kapitaal te ontwikkelen. Dit is een belangrijke vaststelling. Zo geven verschillende onderzoekers bijvoorbeeld aan dat ondanks het feit dat menselijk kapitaal op zichzelf effectief en belangrijk is en een essentieel onderdeel vormt van het welslagen van een individu, het niet los mag gezien worden van sociale relaties. Sociaal kapitaal is volgens sommige onderzoekers (Schuller, 2001) belangrijk voor informele manieren van leren en de competenties die ontwikkeld worden door ervaringsleren. 1.3.3
VOLDOENDE VOORWAARDEN
Voldoende voorwaarden zijn deze voorwaarden die essentieel zijn om een gewenst gevolg mogelijk te maken. Met betrekking tot dit onderzoek zijn voldoende voorwaarden deze die positieve uitkomsten door sport mogelijk kunnen maken. Het invullen van voldoende voorwaarden biedt de mogelijkheid om ontwikkelingskansen aan te bieden voor de deelnemende jongeren. De interviews met zowel de jongeren als de programmaorganisatoren binnen de drie studies toonden aan dat door het opnemen van vrijwilligerswerk in de sport en andere vrijetijdssettings positieve jeugdontwikkelingservaringen manifesteerden op verschillende manieren. Deze ontwikkeling kan gefaciliteerd worden door het organiseren van een jeugdontwikkelingsprogramma omtrent vrijwilligerswerk en dit op een systematische manier. Voldoende voorwaarden die we hiermee kunnen linken, zijn ondermeer: • het scheppen van een vertrouwensband tussen organisatoren en deelnemers; • het investeren in een veilig klimaat waar jongeren zichzelf kunnen en durven zijn; • een voldoende lange duurtijd van het programma; • het voorzien van interactieve begeleiding; • het leggen van de nadruk op ervaringsleren; • een systematische opbouw van het ontwikkelingstraject (bv. vormingen gevolgd door oefenstages);
5
• • • • •
het stimuleren van jongeren om voor elkaar op te komen en van elkaar te leren; de jongere als uitgangspunt beschouwen; het tastbaar en zichtbaar maken van competenties; het toekennen van een officieel attest …
Het betrekken van expertise uit andere sectoren (jeugdwerk) rond het ontwikkelen van jongeren uit deze doelgroep kan hierbij een meerwaarde opleveren. Zoals de integratie van jeugdwerkmethodieken (competentiemodel en inschalingsinstrument, gebruik animatorrollen), maar ook een ruime focus op competentieontwikkeling (ruimer dan sporttechniek en –didactiek), zowel gericht op de vrijwilligersfunctie als op transfereerbaarheid naar andere levensdomeinen. Verder kunnen we ook een aantal algemene voldoende voorwaarden onderscheiden zoals: • de motivatie van de jongeren; • de motivatie van de organisaties/praktijken; • het samenwerken tussen verschillende actoren en beleidsdomeinen; • het betrekken van ouders; • de jongeren wijzen op hun voorbeeldfunctie; • rekening houden met andere praktische factoren (bv. bereikbaarheid, laagdrempeligheid (bv. m.b.t. inschrijvingsgelden, benodigd materiaal, taalbarrières, tijdstip,…)).
1.4 Aanbevelingen beleid Op basis van het onderzoek binnen WP1 en in overleg met de klankbordgroep kunnen een aantal beleidsaanbevelingen worden geformuleerd. Deze worden hieronder weergegeven op twee niveaus: Vlaams (de Vlaamse overheid en de koepelorganisaties zoals VSF en ISB vzw) en lokaal (de lokale overheid en lokale organisaties). Per aanbeveling formuleerden we ook telkens een aantal mogelijke maatregelen. Deze zijn terug te vinden onder hoofdstuk 8. Vlaams niveau 1. werken aan een duidelijke beleidsvisie rond sport als middel 2. werken aan kennisvermeerdering en –deling 3. faciliteren van implementatie en verduurzamen van succesvolle strategieën Lokaal niveau 1. finaliteit en doelstellingen bepalen van het lokaal sportbeleid op basis van een omgevingsanalyse 2. structurele samenwerking/ lokale samenwerkingsverbanden faciliteren 3. trajectbegeleiding/ondersteuning op maat aanbieden (bv. naar sportclubs en andere organisaties)
6
2
Engelstalige samenvatting
A considerable number of youth in Flanders live or risk ending up in socially vulnerable situations. To break out this vicious circle of vulnerability, it is recommended to invest in these youngsters’ human capital (Lamote et al, 2013). Different social channels (e.g., education, on the job training) exist through which youth can develop their human capital (Heckman, 2000). However, socially vulnerable youth stands fewer chances in school and the labour market than their peers (Vettenburg, 1998; 2011). Furthermore, traditionally, the broad domain of leisure has also been regarded as providing an opportunity to positively strengthen the human capital and development of youth (Glover & Hemingway, 2005). Sport, as one of the most popular leisure pastimes among youth (Vanhoutte, 2007), has long been viewed as a means of socialization as well. In addition, there is a growing belief that sport in particular can help the development of socially vulnerable youth (Haudenhuyse, Theeboom & Coalter, 2012). In this respect, Flemish sport policy makers are convinced about the surplus value of sport. Sport is amongst others regarded as an ideal way to reach social goals -‐or so-‐ called “sport-‐plus” aims (Coalter, 2007). It is regarded as a means to invest in a person’s human capital (see ‘Vlaamse beleidsnota sport 2014-‐2019’ / Flemish policy statement sport). This belief is reinforced by the fact that in addition to participation in sport, sport also offers opportunities for volunteering which in turn is regarded to facilitate developmental opportunities for those involved (Kay & Bradury, 2009). Smith (2010) for example stated that volunteer work can confer both youth’s human and social capital. Moreover, different researchers have conceptualized volunteering as a method by which people can invest in their own human capital (e.g., Day and Devlin, 1998). They indicated that people learn, amongst others, organizational, leadership, speaking and writing skills through volunteering. Today however, little understanding exists of the potential development of socially vulnerable youngsters through volunteering and of the mechanisms through which volunteering in sport can foster development. Therefore, within the context of this WP1, 3 studies were conducted. This included two case studies (one in a neighbourhood setting, a second in a setting where a youth work approach was introduced in a soccer club) and one broader study. The latter was aimed to develop better insight in practice-‐based evidence concerning the possible development of the human capital of socially vulnerable youth through volunteering in sport and the underlying mechanisms that may contribute to this development. In each study a qualitative research design (i.e., semi-‐structured in-‐ depth interviews, group interviews, focus groups, document analysis, observation) was used to analyze developmental experiences of participants (n study 1 =26, n study 2 =11, n study 3=27) and program organizers (nS1=26, nS2=3, nS3=9) and to gain more insight into the mechanisms underlying the different programs. The interviews with youngsters and program organizers showed positive youth developmental experiences in different ways during volunteering in sports. According to the youngsters, they developed within the different technical competence domains, as well as with respect to different key competences. These competences were primarily related to taking responsibilities and initiative, goal setting goal and time management. Additionally, youngsters indicated that they acquired insights into their own personal competences, attitudes, behaviour and evolution, that were regarded as important to them. Furthermore, they stated that their experiences made them think more clearly about their own behaviour and attitude. In addition, they also stated that they had made new and improved relationships with peers, and developed relationships with adults and youth inside and outside the club. Findings also revealed that the youngsters, as well as the program organizers, showed respect for each other and that a bond of trust was created. They also stated that they had improved their social competences (e.g., collaborating as a team, communicating more effectively, dealing with feedback and taking up social responsibility). We can conclude that these
7
youngsters were indirectly referring to the development of their social capital to both Putnams’ (2000) bonding (close ties between friends; in this program, with other participants) and bridging (more distant ties; in this program, with the responsible of the youth trainers at the soccer club) as well as to Woolcocks’ (2001) linking social capital (relationships between individuals and groups in different social strata; in this program, with the program organizers). Furthermore, youngsters indicated that they transferred and applied the knowledge and competences acquired during the program to their daily lives (e.g., club, school, home). With regard to the underlying mechanisms that might contribute to this development, a distinction can be made between ‘necessary’ and ‘sufficient’ conditions. Necessary conditions involve conditions which have to be fulfilled in order to reach and attract youngsters living in socially vulnerable situations to a sport offer). Sufficient conditions are conditions under which the potential outcomes of sport and volunteering in sport might be achieved) (Coalter, 2007). Within this study we were able to gain more insight in both necessary and sufficient conditions. Necessary conditions involve, amongst others, a clear vision with regard to aiming and implementing social goals and well-‐defined goals; embedding the project in a general local policy; collaboration between sport and social partners; support from a coordinating organisation; regular offer with guidance. Sufficient conditions can be divided in two categories. A first category involves sufficient conditions related to a systematic approach: investing in a safe environment; investing in a relationship of trust; provision of an interactive guidance; emphasizing informal and experiential learning; systematic developmental trajectory; seeing youth as a starting point; making competences tangible and visible. A second category involves general sufficient conditions: motivation of youngsters; motivation organisations/practices; collaboration between different actors and policy domains; other practical factors (e.g., approachability). Based on the results of the studies within WP1 and in consultation with the steering group of this WP, we were able to define six main policy recommendations, three on Flemish level and three on local level. Flemish level • Working towards a clear policy vision concerning sport as a means • Working towards an increase of knowledge and knowledge sharing • Facilitating the implementation of and ensuring successful strategies Local level • Determining suitability and goals of the local sport policy based on an environment analysis • Structural collaboration/facilitating local networks • Tailor-‐made counselling/supporting (e.g. towards sport clubs and other organisations)
8
3
Inleiding
3.1 Het geloof in sport De Vlaamse sportbeleidsmakers zijn overtuigd van de meerwaarde van sport. Zo valt in de Vlaamse beleidsnota sport 2014-‐2019 (“door samenspel winnen”) te lezen dat sport ondermeer beschouwd wordt als een ideale hefboom om verschillende maatschappelijke doelen te bereiken. Zo wordt sport door het Vlaamse sportbeleid bekeken als: • een ideale weg om mensen te re-‐integreren in onze samenleving (bv. kwetsbare jongeren); • het middel bij uitstek om sociale inclusie te bevorderen; • een manier om competenties te verwerven die in alle domeinen van het leven van belang kunnen zijn; • een ideale hefboom om laaggeschoolden de nodige competenties en arbeidssituaties te laten verwerven, zodat hun kansen op de doorstroom naar de arbeidsmarkt worden verhoogd; • … Het Vlaamse sportbeleid staat hierin trouwens niet alleen, denken we maar aan het vertrouwen dat de Verenigde Naties stelden en nog steeds stellen in sport met betrekking tot het bereiken van de millenniumdoelstellingen tegen 20154 alsook als onderdeel van hun post-‐2015 ontwikkelingsagenda5. Met betrekking tot het verbeteren van de situatie van jongeren (15-‐24 jaar) in Vlaanderen die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties, ziet men dus een belangrijke rol weggelegd voor sport. Dit kadert binnen één van de twee strategieën die men in de literatuur benadrukt om deze jongeren een beter perspectief te bieden. Een eerste strategie (bv. Coakley, 2011; Hartmann & Kwauk, 2011; Haudenhuyse, Theeboom & Coalter, 2012; Haudenhuyse, Theeboom & Nols, 2013; Vettenburg, 1998) stelt dat er structurele veranderingen dienen te gebeuren binnen onze maatschappelijke instellingen als mogelijke (re)generator en instandhouders van sociale ongelijkheden. De tweede strategie focust meer op het investeren in de mogelijkheden van de jongeren, een benadering waar in de literatuur vaak naar wordt gerefereerd als positive youth development (zie bv. Holt & Neely, 2011; Lerner, Brown & Kier, 2005; Weiss 2008). Volgens verschillende onderzoekers is het van belang om daarbij te investeren in het menselijk kapitaal van deze jongeren (bv. Krauss, Hamzah, Suandi & Tamam, 2007). Echter, voor de handliggende strategieën om in dit menselijk kapitaal te investeren, zoals formele educatie (competentieontwikkeling op school) en on-‐the-‐job-‐training (competentieontwikkeling via arbeidsmarkt) zijn allesbehalve vanzelfsprekend voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties (zie bv. Bynner, 2005; Spaaij, 2009; VDAB, 2012; Vettenburg, 2011). Het is hier dat sport in beeld komt. Vrijetijdsactiviteiten, en in het bijzonder sport, worden namelijk ook gezien als een middel om mogelijkheden te bieden om het menselijk kapitaal van jongeren te ontwikkelen. Dit wordt niet alleen onderschreven in de literatuur, maar ook vanuit het Vlaamse sportbeleid ziet men sport, zoals hierboven geschetst, als een manier om te investeren in het menselijk kapitaal van personen en kansengroepen (Vlaamse beleidsnota sport, 2014-‐2019). Hier blijkt ook een belangrijke rol weggelegd voor vrijwilligerswerk. Naast regelmatige sportparticipatie door jongeren (die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties) levert ook vrijwilligerswerk in de 4
http://www.unmillenniumproject.org/goals/ http://www.olympic.org/news/un-general-assembly-includes-sport-in-post-2015-sustainabledevelopment-goals/247226
5
9
sport mogelijkheden tot uitbreiding van hun sociaal en menselijk kapitaal. Bepaalde onderzoekers conceptualiseren vrijwilligerswerk zelfs als een methode waardoor personen kunnen investeren in hun menselijk kapitaal. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er een aantal sportgebaseerde jeugdontwikkelingsprogramma’s werden en worden georganiseerd rond vrijwilligerswerk (bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk). Onderzoek toont aan dat betrokkenheid in dergelijke trainingsprogramma’s rond vrijwilligerswerk, net zoals vrijwilligerswerk in het algemeen, mogelijkheden biedt voor zowel ontwikkeling van sociaal als menselijk kapitaal.
3.2 Kanttekeningen Echter, zowel op basis van beleidsteksten (beleidsnota sport, 2014-‐2019) als vanuit de literatuur kunnen we ten opzichte van deze verwachtingen een aantal kanttekeningen maken. Ten eerste staat beschreven in de beleidsnota sport dat sociale ongelijkheid weerspiegeld wordt in de sportparticipatiecijfers, wat onderschreven wordt vanuit de literatuur. Naast problemen in formele contexten (school, onderwijs) worden personen en jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties dus ook geconfronteerd met een aantal problemen binnen informele (vrijetijds)settings. Denken we maar aan bestaande ongelijkheden in sport (zie bv. Cobbaert, 2008) en jeugdwerkpraktijken (zie bv. Coussée, 2006). Ten tweede wordt sport als middel al langer in vraag gesteld. Het ontbreekt tot op vandaag immers voor meerdere positieve functies van sport aan duidelijk empirisch onderbouwd (wetenschappelijk) bewijs. Er is nood aan een kritisch perspectief om de werkelijke (ontwikkelings)waarde van sport in kaart te brengen. Zowel voor haar deelnemers in het algemeen, als met betrekking tot de doelgroep van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties. Daarnaast ontbreekt het ook aan inzicht in de onderliggende mechanismen en processen waaronder deze (ontwikkelings)waarde kan worden gegenereerd. Ten derde mag men niet voorbijgaan aan de noodzaak om in te zetten op het wegwerken van die invloeden die jongeren (buiten hun wil om) in een maatschappelijk kwetsbare positie hebben gebracht. Met andere woorden, dienen er naast veranderingen gericht op de jongeren zelf, ook veranderingen op het niveau van de maatschappelijke instellingen te gebeuren. Desondanks blijkt uit onderzoek naar het potentieel van sport, dat sport zinvol kan zijn. Zo toont onderzoek van Vanhoutte (2007) aan dat sportgebaseerde praktijken, in vergelijking met andere socio-‐culturele praktijken (bv. jeugdbewegingen, jeugdcentra), beter in staat zijn om jongeren onafhankelijk van hun socio-‐economische status aan te trekken. Daarnaast benadrukken Coussée en Roets (2011) dat sportgebaseerde sociale interventies hun waarde hebben, omdat ze contexten kunnen bieden waarin jongeren competenties kunnen verwerven om betekenis te geven aan hun leven en hen helpt om te gaan met hun moeilijke situatie en deze te veranderen.
3.3 Noodzaak onderzoek Het doel van het onderzoek binnen WP 1 was om na te gaan onder welke omstandigheden (voorwaarden) vrijwilligerswerk in de sport een meerwaarde kan bieden voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties en wat deze meerwaarde dan kan zijn. De volgende drie onderzoeksvragen stonden hierbij centraal. 1. Wat zijn ‘noodzakelijke’ voorwaarden opdat jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties zich aangetrokken voelen tot een (sport)aanbod en zich er ook willen blijven voor engageren? 2. Wat is de mogelijke ontwikkelingswaarde van (vrijwilligerswerk in de) sport voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties? 3. Wat zijn ‘voldoende’ voorwaarden die ervoor zorgen dat er naast participatie ook ontwikkelingskansen worden geboden door het opnemen van vrijwilligerswerk?
10
3.4 Opbouw rapport In een volgend hoofdstuk wordt dieper ingegaan op relevante literatuur die betrekking heeft op dit WP1 rond de mogelijke ontwikkeling van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties door het opnemen van vrijwilligerswerk in de sport en de onderliggende mechanismen die hiertoe kunnen bijdragen. Nadien gaan we dieper in op de omschrijving van de verschillende studies en onderzoeksmethoden (hoofdstuk 5) en op de data en de analyse (hoofdstuk 6). Vervolgens geven we de belangrijkste conclusies (hoofdstuk 7) en beleidsaanbevelingen en -‐relevantie weer (hoofdstuk 8). Tot slot geven we nog enkele bedenkingen mee (hoofdstuk 9).
11
4
Literatuurstudie
4.1 Jongeren in Vlaanderen Ondanks het feit dat we in België in een welvaartsstaat leven, tonen cijfers aan dat niet alle jongeren er zorgeloos in het leven staan. Zo is 12% van alle jongeren in België vandaag ‘not in education, employment or training’ – afgekort ‘NEET’ (bron Eurostat, 2014). België leunt hierbij sterk aan bij het Europese gemiddelde van 15,9%. Deze cijfers zijn verontrustend, te meer omdat onderzoek aantoonde dat de kansen voor jonge mensen op de arbeidsmarkt sterk afhangen van hun onderwijskwalificaties (met minder kansen voor niet-‐ of laaggekwalificeerde jongeren) (zie bv. Sourbron & Herremans, 2013). Ook blijkt dat het bereikte onderwijsniveau gerelateerd is met armoederisico’s, waarbij het beschikken over een lager diploma een hogere kans inhoudt om in armoede terecht te komen (Dierckx et al, 2013). Dit is een zeer kwetsbare situatie waarin heel wat jongeren vandaag (dreigen) terecht (te) komen. Wanneer we inzoomen op het Vlaamse niveau, constateren we dat het armoederisicopercentage van jongeren in Vlaanderen vandaag 20,4% bedraagt6. Anno 2015 leven dus heel wat Vlaamse jongeren (15-‐24 jaar) in maatschappelijk kwetsbare situaties of dreigen hier in terecht te komen. Verschillende termen werden en worden gebruikt om deze jongeren te omschrijven (Haudenhuyse, Theeboom & Coalter, 2012; Vettenburg, 2011) zoals ‘probleem-‐, ‘achtergestelde’, ‘kansarme’ jongeren, waarbij vaak de individuele oorzaken van maatschappelijke kwetsbaarheid worden benadrukt. Echter, de oorzaak van een zwakkere sociale positie van deze groep jongeren is multidimensioneel en dient volgens verschillende onderzoekers te worden gesitueerd binnen de ruimere context van onze samenleving met haar maatschappelijke instellingen zoals justitie, school, arbeidsmarkt en gezondheidszorg (bv. Hartmann & Kwauk, 2011; Vettenburg, 1998). Jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties worden vaak geconfronteerd met de negatieve aspecten van maatschappelijke structuren en instellingen en genieten in veel mindere mate van de voordelen van het maatschappelijk aanbod. Ze krijgen bijvoorbeeld minder kansen op school (Spaaij, 2009; Vetenburg, 1998) of op de arbeidsmarkt (Bynner, 2005; VDAB, 2012) waardoor ze in mindere mate competenties, meerbepaald kennis, vaardigheden en gedrag, kunnen ontwikkelen dan hun leeftijdsgenoten. Wil men deze jongeren een beter perspectief bieden, zijn dus vooreerst veranderingen op institutioneel niveau nodig. Daarnaast concluderen onderzoekers dat het ook aangewezen is om te investeren in het menselijk kapitaal van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties (bv. Krauss, Hamzah, Suandi & Tamam, 2007; Lamote et al, 2013). Menselijk kapitaal wordt door het OESO (organisatie voor economische samenwerking en ontwikkeling) gedefinieerd als: De kennis, vaardigheden, competenties en bekwaamheden van individuen, die bijdragen tot de vorming van persoonlijk, sociaal en economisch welzijn. Naast specifieke cognitieve vaardigheden en expliciete kennis, omvat een bredere notie van menselijk kapitaal ook verschillende non-‐cognitieve vaardigheden en bekwaamheden die kunnen bijdragen tot het welzijn van een persoon.(p.18) In dit verband verwijst de OESO onder andere naar communicatie competenties (bv. luisteren, spreken, lezen, schrijven), intra-‐persoonlijke competenties (bv. motivatie, zelfdiscipline, leren leren), inter-‐persoonlijke competenties (bv. teamwork, leiderschap) en andere competenties en bekwaamheden (bv. probleemoplossend vermogen, fysieke bekwaamheden, behendigheid). Echter de meest voor de handliggende strategieën om in dit menselijk kapitaal te investeren, namelijk via formele educatie (competentieontwikkeling via onderwijs) en ‘on-‐the-‐job-‐training’ 6 Armoederisicopercentage= het percentage personen met een equivalent netto beschikbaar inkomen lager dan 60 % van het mediaan netto nationaal equivalent inkomen. Bron:Algemene Directie Statistiek-‐Statistics Belgium: EU-‐SILC 2014 12
(competentieontwikkeling via arbeidsmarkt), zijn zoals hierboven aangehaald, net voor vele jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties allesbehalve vanzelfsprekend.
4.2 Rol van sport en vrijwilligerswerk Het is hier dat sport in beeld komt. Het brede domein van vrije tijd in het algemeen en sport in het bijzonder wordt namelijk ook bekeken als een middel om het menselijk kapitaal van jongeren (die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties) te ontwikkelen. Velen zijn overtuigd van de sociale meerwaarde van regelmatige sportbeoefening voor jongeren in het algemeen en in maatschappelijk kwetsbare posities in het bijzonder (zie o.a. Coalter 2007). Sport wordt met betrekking tot deze doelgroep dan ook vaak ingezet als middel om te werken rond hun integratie en persoonlijke ontwikkeling om op deze manier hun sociale positie te versterken. Sport maakt bijvoorbeeld vaak onderdeel uit van jeugdontwikkelingsprogramma’s, meestal dan omschreven als ‘sport-‐plus’ programma’s (Coalter, 2007). Hierbij staat dan naast participatie in sport ook een sociale meerwaarde centraal. Naast regelmatige sportparticipatie door jongeren in (anders)georganiseerde sportpraktijken wordt ook vrijwilligerswerk in de sport bekeken als een manier om ontwikkelingskansen te bieden voor jongeren die zich bevinden in maatschappelijk kwetsbare situaties. In eerste instantie wordt vrijwilligerswerk in verband gebracht met prosociaal gedrag ten voordele van anderen (bv. Penner, 2002), maar het houdt volgens bepaalde onderzoekers ook voordelen in voor de vrijwilligers zelf (bv. Wilson & Musick, 1999), waaronder uitbreiding van hun sociaal7 en menselijk kapitaal (bv. Smith, 2010). Bepaalde onderzoekers conceptualiseren vrijwilligerswerk zelfs als een methode waardoor personen kunnen investeren in hun menselijk kapitaal (bv. Day & Devlin, 1998). Het is dan ook niet verwonderlijk dat er een aantal sportgebaseerde jeugdontwikkelingsprogramma’s werden en worden georganiseerd rond vrijwilligerswerk (bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk). Onderzoek toont aan dat betrokkenheid in dergelijke trainingsprogramma’s rond vrijwilligerswerk, net zoals vrijwilligerswerk in het algemeen, mogelijkheden biedt voor zowel ontwikkeling van sociaal (interacties, banden met jonge kinderen, peers, leerkrachten, clubleden,..) als menselijk kapitaal (onder andere transfereerbare sociale competenties, gestegen gevoel van eigenwaarde, groter gevoel van altruïsme, leiderschapscompetenties) (Eley & Kirk, 2002; Kay & Bradbury, 2009).
4.3 Blind geloof versus kritische kijk Er worden dus hoge verwachtingen gekoesterd ten aanzien van betrokkenheid in sport. Er zijn echter twee belangrijke vaststellingen die ons kritisch naar deze verwachtingen doen kijken. Ten eerste wordt vastgesteld dat ondanks beleidsinspanningen om de algemene sportparticipatie te doen toenemen in Vlaanderen, de betrokkenheid in sport onder jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties laag blijft, voornamelijk in de (traditioneel) georganiseerde clubcontext (Vandermeerschen, Vos & Scheerder, 2013). Ten tweede zijn er de laatste jaren een stijgend aantal onderzoekers die het blinde geloof in het ontwikkelingspotentieel van sport in vraag stellen (bv. Coakley, 2011; Coalter, 2007; Darnell, 2010, Guest, 2009). Volgens Giulianotti (2004) bijvoorbeeld ontbreekt het ‘believers’ aan een kritisch perspectief om de werkelijke waarde van sport in kaart te brengen. Het is onduidelijk of sport aan deze hoge verwachtingen kan tegemoet komen en hoe. Vandaag bestaat er weinig inzicht in wat de werkelijke ontwikkelingsimpact van sport of sportgebaseerde jeugdontwikkelings-‐programma’s op jongeren die leven in maatschappelijk 7 Portes (1998) refereert sociaal kapitaal naar ‘het vermogen van actoren om, dankzij hun lidmaatschap van sociale netwerken of andere sociale structuren, individuele en wederkerige voordelen te behalen’. p.4
13
kwetsbare situaties kan zijn. Alsook in de onderliggende mechanismen en processen waaronder deze impact kan worden gegenereerd (Hartmann & Kauk, 2011). Vaak is dit omwille van een gebrek aan monitoring en evaluatie van deze praktijken (Theeboom et al, 2010) en duidelijke doelstellingen (Coalter, 2011). In de literatuur wordt hier vaak naar verwezen als de ‘black box’ van sport (Coalter, 2007). Omdat men meestal wel zicht heeft op de input en output van sport en dergelijke (sportgebaseerde) programma’s, maar niet op de processen en mechanismen die tot deze uitkomsten kunnen leiden (namelijk de throughput). Daarnaast kunnen we ook dezelfde vaststellingen maken op het specifieke niveau van vrijwilligerswerk in de sport. Ondanks dat vrijwilligerswerk in sport ook bekeken wordt als een middel om ontwikkelingsmogelijkheden te bieden voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties (Kay & Bradbury, 2009), blijken deze jongeren ondervertegenwoordigd onder de vrijwilligers in de sport alsook binnen sportgebaseerde jeugdontwikkelingsprogramma’s omtrent vrijwilligerswerk (bv. Eley & Kirk, 2002; Kay & Bradbury, 2009). Dit is niet verwonderlijk aangezien educatie, inkomen en sociale netwerken beschouwd worden als de meest consistente voorspellers van vrijwilligerswerk (bv. Penner, 2002; Taylor, Panagoulas, & Nichols, 2012; Wilson, 2000). Naast deze participatiedrempels ontbreekt het vandaag ook aan duidelijk inzicht in wat de werkelijke ontwikkelingsimpact (van een jeugdontwikkelingsprogramma omtrent) vrijwilligerswerk in de sport kan zijn voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties. Net zoals het ontbreekt aan inzicht in de mechanismen en voorwaarden waaronder dergelijke ontwikkelingsuitkomsten zouden kunnen worden gegenereerd voor deze groep.
4.4 Nood aan gericht verwerven van inzicht Deze vaststellingen tonen enerzijds de noodzaak aan van een onderzoek dat het inzicht vergroot in wat men in de literatuur omschrijft als noodzakelijke en voldoende (toereikende) voorwaarden (Coalter, 2007). Het invullen van noodzakelijke voorwaarden zorgt ervoor dat jongeren tot het aanbod aangetrokken worden en hier blijvend in participeren. Jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties dienen eerst en vooral toegang te hebben tot een sportaanbod, hier actief aan deel te nemen en een zekere regelmaat in hun deelname te brengen. Maar dit is niet voldoende om te kunnen spreken over ontwikkeling. Deelname aan sportactiviteiten zal met andere woorden niet automatisch leiden tot ontwikkeling. Daarvoor dienen voldoende voorwaarden te worden vervuld, namelijk deze die essentieel zijn om positieve uitkomsten door sport mogelijk te maken. Het invullen van voldoende voorwaarden biedt de mogelijkheid om ontwikkelingskansen aan te bieden voor de deelnemende jongeren. Het louter deelnemen aan sport biedt immers geen garantie tot het scheppen van ontwikkelingsmogelijkheden. Het spreekt daarbij voor zich dat eerst de noodzakelijke voorwaarden dienen te worden vervuld vooraleer men rond ontwikkeling kan gaan werken. Anderzijds tonen de vaststellingen ook de nood aan van een onderzoek dat de ontwikkelingservaringen door vrijwilligerswerk in de sport in kaart brengt van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties.
4.5 Onderzoeksvragen Op basis van deze vaststellingen schoven we drie onderzoeksvragen naar voor die we via dit onderzoek trachten te beantwoorden. 1. Wat zijn ‘noodzakelijke’ voorwaarden opdat jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties zich aangetrokken voelen tot een (sport)aanbod en zich er ook willen blijven voor engageren? 2. Wat is de mogelijke ontwikkelingswaarde van (vrijwilligerswerk in de) sport voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties? 3. Wat zijn ‘voldoende’ voorwaarden die ervoor zorgen dat er naast participatie ook ontwikkelingskansen worden geboden door het opnemen van vrijwilligerswerk?
14
Om deze vragen te beantwoorden, werden er drie deelstudies uitgevoerd. Voor het beantwoorden van de eerste onderzoeksvraag onderzochten we buurtsportinitiatieven (Street Action van ISB vzw) waarvan men doorgaans aanneemt dat ze laagdrempelig zijn (Theeboom & De Maesschalck, 2006). In sportparticipatieonderzoek blijft dit soort context evenwel vaak onderbelicht (zie bv. Scheerder et al., 2013). Het betrof een studie naar verschillende steden en gemeenten waarbij sportactoren in samenwerking met sociale partners ondersteund werden om een buurtsportaanbod (verder) te gaan ontwikkelen. De focus van dit onderzoek was inzicht verwerven in de mogelijke rol van vrijwilligerswerk in de sport voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties, meerbepaald op het vergroten van het inzicht in de voldoende voorwaarden en de mogelijke ontwikkelingswaarde (onderzoeksvragen 2 en 3). Dit onderzochten we eerst binnen twee specifieke praktijken, namelijk binnen een buurtsportaanbod (Street Action) en een jeugdwerkmethodiek geïntegreerd binnen de traditioneel clubgeorganiseerde sportsector (Kort op de Bal van JES vzw). Deze tweede case study betrof een onderzoek naar een trainingsprogramma dat ontwikkeld werd voor jonge vrijwilligers (voetbaltrainers) die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties. Tot slot werden de onderzoeksvragen 2 en 3 bekeken binnen zeven andere specifieke praktijken. Binnen de verschillende studies werden de onderzoeksvragen dan ook verfijnd. De algemene term ‘sportaanbod’ uit de overkoepelende onderzoeksvragen kreeg per studie telkens een meer specifieke invulling. Meerbepaald ‘andersgeorganiseerd sportaanbod’ in de eerste case study, ‘jeugdontwikkelingsprogramma opgezet rond vrijwilligerswerk voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties’ in de tweede case study en ‘(sport)gerelateerde vrijetijdsettings’ in de derde studie. Onder paragraaf 5.3 en in bijlage 11.2 worden deze zeven verschillende sportgerelateerde vrijetijdspraktijken uit studie 3 nader beschreven. Binnen de drie studies werd gewerkt via een practice based evidence benadering. Met andere woorden, het ontwikkelen van kennis op basis van de praktijk. Hierbij werden verschillende praktijken bestudeerd via kwalitatieve onderzoeksmethoden (semi-‐gestructureerde diepte-‐ interviews, focusgroepgesprekken, groepsinterviews, documentenanalyses en observaties). Dit onderzoekstraject werd uitgetekend en bijgestuurd waar nodig in overleg met een klankbordgroep. Deze bestond uit volgende vertegenwoordigers uit het veld. • David Nassen/Piet Van der Sypt -‐ Instituut voor Sportbeheer en Recreatiebeleid • Tim Lamon -‐ Vlaamse Sportfederatie • Tatjana Van Driessche -‐ Demos • Eva Vonck -‐ Sport Vlaanderen • Stijn Vlasschaert -‐ JES vzw • Griet Huibrechts -‐ projectmanager diversiteit Rapid AC + Deurne OB • Pieter Van Leemputten – JES vzw / Later: BX Brussels
15
5
Methodiekomschrijving
Voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen werd, zoals hierboven gesitueerd, een onderzoekstraject opgezet bestaande uit drie deelstudies. We hanteerden een practice based evidence benadering (nl. het ontwikkelen van kennis op basis van de praktijk), waarbij we de verschillende praktijken analyseerden en evalueerden via kwalitatieve onderzoeksmethoden.
5.1 Case study 1: Street Action 5.1.1
OMSCHRIJVING PRAKTIJK
Het project ‘Street Action – Powered by Buurtsport’ was een initiatief van het Vlaams Instituut voor Sportbeheer en Recreatiebeleid (ISB vzw). Het liep van 2012 tot en met 2014. Vlaamse steden en gemeenten werden vanuit het ISB financieel en inhoudelijk ondersteund om binnen hun specifieke aandachtsbuurten een sportaanbod te ontwikkelen gericht op jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties. Doel hierbij was om de sportparticipatie onder deze jongeren te verhogen, maar daarnaast ook om hun betrokkenheid en engagement in de organisatie van dat aanbod te verhogen (opnemen van vrijwilligerstaken). Street Action bestond uit 2 fasen: eerst werd er gewerkt met 8 pilootprojecten die liepen van begin 2012 tot eind 2013. Daarna volgden dan 15 andere projecten (2013-‐2014). Het aangaan van een samenwerking tussen een sportpartner, vaak de sportdienst, en een sociale partner (jeugddienst, organisatie uit jeugdwerk, straathoekwerk, preventiedienst, OCMW,…) was een voorwaarde om in te stappen in het project. De specifieke deelprojecten waren divers van aard. Zo ging het ondermeer over een sportaanbod georganiseerd op pleintjes en in buurten, zoals voetbaltornooien, uitstappen naar fitness, maar ook over het opknappen van een buurtpleintje, of sport gecombineerd met koken. Het bereiken, aantrekken en behouden van jongeren uit de doelgroep in het sportaanbod bleek daarbij niet evident. Twee gemeenten organiseerden daarnaast een vormingscursus (bewegingsanimator), om de jongeren te ondersteunen en te begeleiden in het opnemen van meer verantwoordelijkheid en vrijwilligerswerk8. Binnen dit WP 1 verrichtten we tussen 2012 en 2014 onderzoek bij de acht pilootprojecten (op termijn is er 1 project gestopt, waardoor er in 2014 7 pilootprojecten overbleven). Via kwalitatieve onderzoeksmethoden werden zowel de programmaorganisatoren als deelnemende jongeren bevraagd. Binnen deze case study verfijnden we de onderzoeksvragen als volgt: 1. Welke noodzakelijke voorwaarden dienen te worden ingevuld om de toegankelijkheid te verhogen tot het andersgeorganiseerde sportaanbod voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties? 2. Wordt een sociale meerwaarde gegenereerd door het verhogen van deze betrokkenheid in het andersgeorganiseerde sportaanbod voor deze jongeren? Welke? 3. Welke voldoende voorwaarden dienen te worden ingevuld om de betrokkenheid van deze jongeren in het andersgeorganiseerde sportaanbod te verhogen en om een sociale meerwaarde via sportparticipatie en vrijwilligerswerk te faciliteren?
8
In bijlage 1 wordt dieper ingegaan hoe dit vormingstraject er in deze gemeenten uitzag. In beide gemeenten werd dit systematisch aangepakt
16
5.1.2
DATAVERZAMELINGSMETHODEN EN ONDERZOEKSEENHEDEN
1. Op het niveau van de deelnemers verzamelden we data aan de hand van vier focusgroepsgesprekken. Twee focusgroepen van deelnemers (n=14, 11 jongens en 3 meisjes, gemiddelde leeftijd: 13,3, SD 1,06) en twee focusgroepen waarbij de jongeren naast deelname ook al betrokken waren bij de organisatie van het Street Action-‐aanbod (n=12, 9 jongens en 3 meisjes, gemiddelde leeftijd: 17,17, SD 1,17). Via deze focusgroepen trachten we in kaart te brengen hoe de jongeren de programmastrategieën ervaarden, alsook de manier waarop ze mogelijke persoonlijke impact van het programma ervaarden. Verder liet het ons toe om af te toetsen in welke mate deze ervaringen overeenstemden met de intenties van de projectorganisatoren. 2. Gedurende het volledige verloop van het Street Action project werden de acht pilootprojecten gemonitord en geëvalueerd. Op het organisatorisch niveau, werden drie metingen georganiseerd (namelijk T1: bij aanvang, T2: na één jaar en T3: op het einde). Gedurende elke meting interviewden we telkens de verantwoordelijke lokale sportpartner en sociale partner(s) aan de hand van semi-‐gestructureerde diepte-‐interviews met open vragen. Tijdens T1 brachten we de doelstellingen, verwachtingen en het plan van aanpak van elk project in kaart. Tijdens T2 en T3 keken we naar de concrete realisaties van de plannen van aanpak, de valkuilen en drempels en de kritieke succesfactoren met als doel in kaart te brengen welke strategieën en plannen van aanpak al dan niet werkten en waarom. Na deze drie metingen organiseerden we een ronde tafel discussie met de sportpartners van vier projecten om bevindingen uit het onderzoek te reflecteren. In totaal werden er 26 verschillende personen geïnterviewd door middel van 53 interviews. De meeste interviews waren individueel (n=38). Sommige waren in duo (n=6) of trio (n=1) in het geval er meerdere sociale partners in eenzelfde mate betrokken waren in het project. 3. Daarnaast werd er ook een documentenanalyse van de jaarlijkse rapporten van de programmaorganisatoren uitgevoerd. Deze analyse voorzag ons van meer inzicht in de projecten en liet ons toe de data te interpreteren binnen haar specifieke context.
5.2 Case study 2: Kort op de Bal 5.2.1
OMSCHRIJVING PRAKTIJK
Het project Kort op de Bal (KodB) was een initiatief van de jeugdwerkorganisatie Jeugd en Stad vzw (JES), een stadslabo voor kinderen in Antwerpen, Brussel en Gent. KodB was onderdeel van één van de proeftuinen sport binnen het participatiedecreet, namelijk ‘Sport in grootsteden’. KodB liep van 2008 tot 2013. De doelstelling was om recreatieve voetbalclubs uit achtergestelde Brusselse buurten te versterken door een samenwerking op te zetten tussen het jeugdwerk en de clubgeorganiseerde sport. In totaal werden 7 clubs hierbij betrokken. De initiële strategie bestond eruit om voetbalclubs van bovenaf te ondersteunen op organisatorisch niveau. Dit bleek evenwel te weinig concrete resultaten op te leveren. Daarom koos JES in 2010 voor een meer directe benadering waarbij men de focus verlegde naar het ontwikkelen van jonge vrijwilligers in de deelnemende clubs. Hiervoor ontwikkelde JES een trainingsprogramma voor adolescente voetbaltrainers, die leven in kwetsbare buurten. Centraal hierbij stond een door JES ontwikkeld competentiemodel. Gedurende drie opeenvolgende seizoenen (2010-‐2013) organiseerde JES het programma. Elk seizoen bestond uit twee clusters van vier vormingen telkens gevolgd door een
17
trainersstage, die liep gedurende een week en waaraan kinderen uit de verschillende clubs deelnamen. In totaal organiseerde JES tijdens de 3 seizoenen dus 24 vormingen en 6 trainersstages9. Deze case study betrof een zeer specifieke setting. Een jeugdwerkbenadering werd geïntegreerd binnen de traditioneel georganiseerde clubsport, meerbepaald werd een jeugdontwikkelings-‐ programma opgezet rond vrijwilligerswerk. Voorwaarde om deel te nemen, was dat de jongeren actief dienden te zijn als trainer in een Brusselse voetbalclub. Daarom werden de onderzoeksvragen binnen deze studie verder verfijnd: 1. Wordt een sociale meerwaarde gegenereerd door het verhogen van deze betrokkenheid in een jeugdontwikkelingsprogramma opgezet rond vrijwilligerswerk voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties? Welke? 2. Welke voldoende voorwaarden dienen te worden ingevuld om de betrokkenheid van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties in een jeugdontwikkelingsprogramma opgezet rond vrijwilligerswerk te verhogen en om hierdoor een sociale meerwaarde te faciliteren? 5.2.2
DATAVERZAMELINGSMETHODEN EN ONDERZOEKSEENHEDEN
1. Alle deelnemende jongeren (n=11) aan het programma gedurende het laatste seizoen dat het traject liep (2012-‐2013) werden geïnterviewd tijdens één of beide stages. Doel was om alle jongeren tweemaal te interviewen, maar sommige jongeren namen enkel aan één van beide stages deel. Zes jongeren namen deel aan beide stages en werden tweemaal bevraagd (met een interval van 4 maanden). Vijf jongeren werden éénmaal bevraagd (3 jongeren namen enkel deel aan de eerste stage (in oktober/november 2012), 2 jongeren enkel aan de tweede (in maart 2013)). A. Semi-‐gestructureerde diepte-‐interviews (n=17) werden afgenomen. De gemiddelde duur bedroeg 31 minuten. De gemiddelde leeftijd van de jongeren was 17,64 jaar (SD= 1,63) en ze waren allemaal van het mannelijke geslacht. Er werden twee interviewleidraden met voornamelijk open vragen ontwikkeld. i. Interviewleidraad voor jongeren die een eerste maal geïnterviewd werden, met de thema’s: achtergrondkenmerken jongeren, situatie van de jongeren in de club, hoe de jongeren zichzelf als coach bekijken, hoe ze naar de voorbereidende vormingen en de stages kijken, en de mogelijke impact van het programma op hun persoonlijk leven en de clubs. ii. Interviewleidraad voor jongeren die een tweede maal geïnterviewd werden. Hierbij lag de focus meer op de mogelijke impact en de geleerde lessen ten aanzien van de vorige stage en voorbereidende vormingen en de verschillen tussen de eerste en tweede stage. 2. De drie programmaorganisatoren, jeugdwerkers van JES vzw, werden tweemaal geïnterviewd. Semigestructureerde diepte-‐interviews werden afgenomen tijdens de eerste stage (oktober/november 2012). Hierbij werd voornamelijk ingegaan op de methode van het programma. Onmiddellijk na deze stage werd een groepsinterview afgenomen waarbij de drie programmaorganisatoren gevraagd werd te reflecteren op de ervaringen van de jongeren en om dieper in te gaan op de methode. 9
In bijlage 1 wordt de methodiek en systematische aanpak nader beschreven
18
3. Daarnaast voerden we tijdens de stages ook observaties uit en een documentenanalyse van de jaarrapporten. Deze methoden lieten ons toe om nog meer inzicht te verwerven in het programma en om de data te interpreteren binnen haar specifieke context.
5.3 Onderzoek opentrekken naar andere praktijken Waar we binnen de twee case studies onderzoek deden naar twee zeer specifieke settings, was het initiële doel van een derde studie om de onderzoeksvragen te bekijken binnen de traditioneel georganiseerde clubsport. Gaandeweg het onderzoek merkten we echter dat het moeilijk was voldoende respondenten te kunnen betrekken omdat jongeren die leven in kwetsbare situaties, ondervertegenwoordigd blijken te zijn onder de traditionele clubsporters én vrijwilligers in de sport. Daarnaast bleek het moeilijk clubs te vinden die deze jongeren aantrekken en hieromtrent doelstellingen opzetten. Daarom werd er op aanraden van en in samenspraak met de klankbordgroep geopteerd om een verdiepende studie op te zetten binnen verschillende sport-‐ en andere vrijetijdscontexten (buurtsport, sportclubs ondersteund vanuit jeugdwerkorganisaties, jeugdwerk) waarbij bevindingen en vraagstukken uit de eerdere case studies verder werden afgetoetst en uitgediept. Concreet deden we onderzoek bij zeven praktijken. Praktijken werden in samenspraak met de klankbordgroep geselecteerd en dienden zich in de sport-‐ en vrijetijdssector te situeren en vrijwilligers te hebben vanuit de doelgroep gedurende reeds meer dan één jaar binnen de praktijk. Ook binnen deze studie deden we voornamelijk onderzoek naar volgende onderzoeksvragen: 1. Wordt een sociale meerwaarde gegenereerd door het verhogen van deze betrokkenheid in hun (sportgerelateerde) vrije tijd voor deze jongeren? Welke? 2. Welke voldoende voorwaarden dienen te worden ingevuld om de betrokkenheid van deze jongeren in hun (sportgerelateerde) vrije tijd te verhogen en om hierdoor een sociale meerwaarde te faciliteren? Daarnaast grepen we dit onderzoek ook aan om de eventuele meerwaarde voor de verschillende praktijken waar deze jongeren vrijwilligerswerk deden, in kaart te brengen. 5.3.1
OMSCHRIJVING PRAKTIJKEN
Concreet hebben we onderzoek gedaan binnen zeven verschillende praktijken. In onderstaande tabel worden de praktijken gesitueerd en het aantal respondenten binnen de verschillende praktijken weergegeven. In bijlage 11.2 worden de verschillende praktijken nader omschreven. Praktijk Situering Jongeren Beroepskrachten Pleintjesvoetbal Buurtsport Buurtsportpraktijk, 3 jongens 3 Antwerpen ondersteund door buurtsportmedewerkers Gigos Genk Jeugdwelzijnswerking, ondersteund 3 meisjes 1 door beroepskrachten JES Antwerpen Jeugdwerkorganisatie, ondersteund 1 jongen 1 door beroepskrachten 2 meisjes Project Voetbal-‐ en basketbalclubs, 4 jongens 2 diversiteitsmanagers ondersteund door beroepskrachten (voetbal/basketbal) Antwerpen Atlemo Molenbeek Atletiekclub, ondersteund door 3 jongens 1 beroepskracht 2 meisjes BC Foyer Molenbeek Basketbalclub voor meisjes, 4 meisjes 1 ondersteund door professional
19
Kras Jeugdwerk afdeling Jeugdwerkorganisatie, ondersteund 3 jongens 0 Kiel door beroepskrachten Afdeling Kras sport Kras sport (zaalvoetbal) 2 jongens Binnen deze studie kozen we ook voor een kwalitatieve onderzoeksmethode, meerbepaald semi-‐ gestructureerde diepte interviews. Data werd binnen zeven verschillende praktijken in Vlaanderen op twee niveaus verzameld gedurende een periode van drie maanden (november 2013 -‐ januari 2014). 1. Enerzijds onder de jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties en een vrijwilligersfunctie in sport opnemen gedurende reeds meer dan één jaar (n=27, 16 jongens en 11 meisjes). De jongeren waren tussen 15 en 26 jaar oud (gemiddelde leeftijd= 19,15 jaar; SD= 3,16 jaar). 2. Anderzijds onder de beroepskrachten die deze jongeren ondersteunen (n=9, 4 mannen, 5 vrouwen). Binnen drie praktijken (met name project diversiteitsmanagers, Atlemo en basketbalclub Foyer) werden sportclubs ondersteund door een beroepskracht (vanuit de stad of een jongerenwerker). Eén praktijk (pleintjesvoetbal) betrof een buurtsportpraktijk. De twee andere praktijken bevonden zich in het jeugd(welzijns)werk.
20
6
Beschrijving van data en analyse
6.1 Data-‐analyse Alle interviews en focusgroepsgesprekken binnen de verschillende studies werden op geluidsband opgenomen en volgens een verbatim transcriptie nadien inductief geanalyseerd. In een eerste stap van de data-‐analyse lazen de onderzoekers de transcripten verscheidende keren afzonderlijk, op zoek naar zinvolle informatie-‐eenheden (nl. tekstsegmenten die begrijpbaar zijn op zichzelf en één specifiek idee, episode of stuk van informatie bevatten (Tesch, 1990), alsook naar gelijkaardige patronen en concepten. Deze onafhankelijke analyses van de onderzoekers werden gevolgd door discussies om conflicten in interpretatie met betrekking tot het coderen en de thema’s op te lossen. Codes met eenzelfde betekenis werden dan gegroepeerd wat leidde tot verschillende subthema’s. Het computer software programma, Nvivo 10, werd gebruikt om te helpen bij het coderen en sorteren van de data. Voor deze data-‐analyse hanteerden we een interpretatieve fenomenologische benadering (IPA), net als andere onderzoekers die de ervaringen van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties onderzoeken binnen sportinterventies (zie bv. Haudenhuyse et al., 2012). Deze benadering liet ons toe om de data te analyseren en interpreteren vanuit het perspectief en de ervaring van de geïnterviewden in relatie tot zowel het organiseren als deelnemen van/aan sport(gerelateerde) jeugdontwikkelingsprogramma’s en vrijwilligerswerk. In dit verband is zowel het perspectief van de organisatoren als van de deelnemers relevant.
6.2 Data 6.2.1
OMSCHRIJVING DEELNEMENDE JONGEREN
De mate waarin en of iemand maatschappelijk kwetsbaar is, is niet zo eenvoudig en eenduidig vast te stellen. Voor alle projecten deden we beroep op hoe de organisatoren of beroepskrachten deze doelgroep zelf omschreven en brachten we daarnaast een aantal indicatoren in kaart om te bepalen welke jongeren we in overweging konden nemen voor het onderzoek (bv. onderwijsniveau, arbeidsmarktsituatie). In elk van de drie studies kwamen omschrijvingen naar voor die gelinkt waren met de theorie van maatschappelijke kwetsbaarheid (Vettenburg, 1998). Binnen ‘Kort op de bal’ kwamen de deelnemende jongeren uit Brusselse wijken en hadden ze overwegend ouders van Noord-‐Afrikaans origine. De meeste jongeren waren drietalig (Arabisch, Nederlands, Frans), maar volgens een jeugdwerker beheersten ze geen van de talen perfect om de subtiliteit ervan te kunnen uitdrukken, wat een aantal frustraties kan veroorzaken en eventueel kan leiden tot occasioneel negatief gedrag. Binnen ‘Street Action’ voegde een straathoekwerker daar onder andere volgende omschrijving aan toe: ‘Het is niet georganiseerde jeugd. Het zijn jongeren die nergens anders terecht kunnen, ze kunnen niet terecht in een voetbalclub of atletiekclub … de situatie zelf van die jongeren is precair.’ In één van de praktijken binnen de derde studie omschreef men de jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties voornamelijk als jongeren met ouders van allochtone afkomst en/of ouders die in kansarmoede zitten. In wat nu volgt, trachten we een antwoord te formuleren op de drie hoofdonderzoeksvragen binnen dit WP1. 6.2.2
NOODZAKELIJKE VOORWAARDEN
Het invullen van de voorwaarden die moeten worden ingevuld om jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties te bereiken, aantrekken en op regelmatige basis te laten participeren, blijkt op basis van dit onderzoek niet eenvoudig te zijn. Een belangrijke voorwaarde om
21
deze te kunnen invullen, is ten eerste het inzicht hierin te vergroten. Voornamelijk het onderzoek naar Street Action stelde ons in staat om inzicht te verwerven in een aantal van deze noodzakelijke voorwaarden omdat men daar in de meeste projecten bij aanvang aangaf jongeren uit de doelgroep niet of onvoldoende te bereiken. Dit wou men bereiken door verbetering van een bestaand of een nieuw te ontwikkelen buurtsportaanbod. Omdat de focus van dit onderzoek echter de mogelijke rol van vrijwilligerswerk in de sport voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties onderzocht, lag de focus echter voornamelijk op het inzicht vergroten in de voldoende voorwaarden en de mogelijke ontwikkelingswaarde. Daarom betroffen de andere studies praktijken waarin de jongeren reeds werden bereikt (zoals bv. een buurtwerking of een sportclub). Uit het onderzoek bij Street Action10 kwamen een aantal noodzakelijke voorwaarden met betrekking tot een andersgeorganiseerd sportaanbod naar voor, zoals: • het belang van een heldere visie en SMART-‐gedefinieerde doelstellingen (specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdsgebonden). Al te vaak bleken verschillende gemeenten/steden te starten met vage doelstellingen, onrealistische en moeilijk evalueerbare doelstellingen en plan van aanpak; • inbedding binnen het algemeen lokaal beleid. Het inbedden van het project in het algemeen lokaal beleid blijkt belangrijk te zijn in functie van het uittekenen en in praktijk brengen van een heldere visie. Cruciaal hiervoor is het streven naar een integrale samenwerking tussen deze verschillende diensten en organisaties; • samenwerking tussen sport-‐ en sociale partner(s). Uit ons onderzoek bleek dat dit een meerwaarde voor de verschillende partners kan opleveren. Voorbeelden van sociale organisaties zijn buurtwerkingen, straathoekwerkingen, jeugd(welzijns)werkingen, lokale overheid. Een samenwerking met een partner, die reeds aanwezig is in een specifieke buurt (er een werking heeft), levert de grootste kans op succes. Daarnaast kan men ook samenwerkingen aangaan met sportverenigingen en scholen. De complementariteit van de kennis en expertise van de verschillende betrokken diensten en instanties kunnen een meerwaarde voor dergelijke projecten leveren, • overkoepeling vanuit een ondersteunende organisatie (ISB). Dit blijkt voor gemeenten, steden, organisaties en diensten voordelen in te houden. Heel concreet zorgde het ISB met betrekking tot de Street Action-‐projecten voor ondersteuning zowel op financieel vlak als inhoudelijk vlak (intervisies, bezoek projectmedewerker,…). Zeker ook met betrekking tot de continuïteit en verzelfstandiging naar de toekomst toe en het verankeren van dergelijke projecten na afloop van de projectsubsidies. Van belang is om iets duurzaams op te bouwen, zodat men op lange termijn iets kan uitbouwen met jongeren die leven in specifieke aandachtsbuurten; • begeleiding. De lesgevers, animatoren en begeleiders dienen niet alleen over sporttechnische kennis te beschikken, maar ook en vooral over kennis inzake (het werken met) de doelgroep. Ze dienen over een aantal eigenschappen te beschikken om jongeren te enthousiasmeren en gemotiveerd te houden (o.a. lesgeefstijl, sociale en pedagogische vaardigheden: bv. geduld, communicatie, positieve bekrachtiging, inlevingsvermogen,…). Het opbouwen van een vertrouwensband, onder andere door een luisterend oor te bieden en tijd te investeren, is hierbij belangrijk; • de organisatie van het activiteitenaanbod. Jongeren die leven in kwetsbare situaties ervaren drempels om deel te nemen aan een (buurt)sportaanbod zoals het zich vooraf moeten inschrijven voor een activiteit, financiële drempels, bereikbaarheid,…. Flexibiliteit van het 10
Voor een meer diepgaande analyse van de onderzoeksresultaten met betrekking tot Street Action verwijzen we naar het onderzoeksrapport ‘onderzoek Street Action: opvolging van de 8 pilootprojecten’
22
aanbod (tijdstip, inhoud,…) en van de organisatoren (jongeren die niet of later komen opdagen, vroeger de activiteit verlaten of bij een onverwachte last minute wijziging van het programma) zijn belangrijke aandachtspunten in het wegwerken/helpen overwinnen van deze drempels. Verder blijkt het werken volgens een vast tijdstip voor de jongeren een houvast te zijn. Jongeren bekijken dan nog wel bij elke activiteit of ze aanwezig zullen zijn, maar het zorgt voor een bepaalde zekerheid. Om jongeren te bereiken, is het voornamelijk van belang om vindplaatsgericht en laagdrempelig te werk te gaan. 6.2.3
ONTWIKKELING VIA VRIJWILLIGERSWERK
Een cruciale vraag doorheen de drie onderzoeken was of jongeren zich ontwikkelden door het opnemen van vrijwilligerswerk in de sport en zo ja, hoe dit dan concreet gebeurde. Binnen de verschillende praktijken lieten we hiervoor de jongeren aan het woord en lieten we hen in hun eigen woorden hun ontwikkelingservaringen omschrijven. Daarnaast peilden we ook bij de organisatoren/ondersteuners naar hun ervaringen hieromtrent. De resultaten toonden aan dat het opnemen van vrijwilligerswerk en deelname aan een vrijwilligerstrainingsprogramma volgens de jongeren erg interessant is en volgens hen een duidelijke meerwaarde en ontwikkelingskansen oplevert. Zo gaven jongeren uit de praktijken aan: • dit een zinvolle vrije tijdsbesteding te vinden. Vrijwilligerswerk houdt hen bijvoorbeeld weg van straat en behoedt hen om, dixit de jongeren, domme dingen te doen; • ervaring te kunnen opdoen met betrekking tot het begeleiden en organiseren van sport-‐ en animatieactiviteiten; • zich op eigen ritme te kunnen ontwikkelen binnen hun eigen interesseveld; • competenties te ontwikkelen op verschillende vlakken. Zowel binnen wat in het Kort op de Bal-‐programma omschreven werd als ‘technische competentiedomeinen’ en ‘sleutelcompetenties’. Dit is een indeling naar competenties die we ook in de andere praktijken konden onderscheiden. Zo ontwikkelden de jongeren naar eigen zeggen technische competenties (sportdidactiek, animatie en pedagogiek) waardoor ze zichzelf als een betere trainer, begeleider of animator beschouwden en ze meer zelfvertrouwen kregen met betrekking tot hun functioneren als vrijwilliger (coach/animator). Op het vlak van de sleutelcompetenties gaven jongeren aan zowel sociale als persoonlijkheidsgerelateerde competenties te ontwikkelen. De eerste soort betreft onder andere samenwerken, communiceren, omgaan met feedback, hun mening kunnen en durven uiten en sociale verantwoordelijkheid nemen. De tweede soort gaat onder andere over het opnemen van verantwoordelijkheid, initiatief nemen, plannen, timemanagement en doelen stellen; • meer inzicht te verwerven in zichzelf, in hun eigen competenties, attitude, gedrag en evolutie (ontwikkeling) en hierover meer na te denken; • kennis, expertise en ontwikkelde competenties te transfereren en integreren binnen hun dagelijkse leven, zowel binnen de trainingen op de club of de activiteiten die ze mee begeleiden en/of organiseren in de buurt, als binnen andere levensdomeinen (bv. school, thuis); • nieuwe en verbeterde relaties te ontwikkelen met leeftijdsgenoten, kinderen en volwassenen (bv. ouders, sportfunctionarissen, buurtsportmedewerker, begeleiders uit jeugdwerk,…), zowel binnen als buiten de club. Indirect refereerden ze hier naar uitbreiding van hun sociaal kapitaal; • meer aanzien te genieten in de buurt en nieuwe mensen te leren kennen waardoor volgens hen hun netwerk uitbreidde. Ook hier refereerden ze indirect naar uitbreiding van hun sociaal kapitaal; • dat een vertrouwensband werd gecreëerd tussen de deelnemende jongeren onderling en met de organisatoren doordat ze elkaar leerden respecteren; • deelname en bijhorend attest als een meerwaarde te ervaren voor hun CV. 23
Deze bevindingen werden eveneens bevestigd door organisatoren/ondersteuners. In onderstaande figuur 6.1 worden de mogelijke competenties die ontwikkeld kunnen worden door het opnemen van vrijwilligerswerk in de sport door jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties schematisch weergegeven. Menselijk kapitaal Technische competenties Sportdidactiek en -‐techniek Animatie Pedagogiek Training kunnen Speluitleg kunnen geven Consequent zijn voorbereiden Kennis hebben over Anderen kunnen Voorbeeldfunctie opnemen trainingsvormen en -‐opbouw enthousiasmeren Begeleiden van oefeningen, Voorzien van een veilige Kunnen straffen en belonen training omgeving … … … Sleutelcompetenties Persoonlijke Sociale Verantwoordelijkheid nemen Samenwerken Initiatief nemen Communiceren Plannen Omgaan met feedback Timemanagement Mening uiten Doelen stellen Sociale verantwoordelijkheid nemen … … Sociaal kapitaal Bonding Bridging Linking ‘Strong connections’, bv. met ‘Weak connections’, bv. met ‘Weak connections’, bv. met peers begeleiders, ouders programmaorganisatoren Figuur 6.1: Weergave competenties die jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties kunnen ontwikkelen via vrijwilligerswerk in de sport. De vraag is vervolgens hoe dit soort ontwikkelingen dan tot stand komt en welke mechanismen en processen hierbij dan een rol spelen? Zoals herhaaldelijk aangehaald, blijkt dat dit vooral te maken heeft met het scheppen en invullen van voorwaarden (Coalter, 2007). 6.2.4
VOLDOENDE VOORWAARDEN
Om persoonlijke en sociale ontwikkeling te faciliteren, dienen naast de noodzakelijke voorwaarden (zie 5.2.2), ook voldoende voorwaarden te worden ingevuld, namelijk deze die essentieel zijn om positieve uitkomsten door sportvrijwilligerswerk mogelijk te maken. Het invullen van voldoende voorwaarden biedt dus de mogelijkheid om ontwikkelingskansen aan te bieden voor de deelnemende jongeren. Uit onze verschillende studies bleek dat het opnemen van vrijwilligerswerk ontwikkelingskansen biedt voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties. We stelden er bijkomend bij vast dat deze ontwikkeling gefaciliteerd kan worden door het aanbieden van een ontwikkelings-‐ en vormingstraject waarin jongeren systematisch werden begeleid en ondersteund in het opnemen van
24
vrijwilligerstaken. In de beide case studies bestond het ontwikkelingstraject uit een trainingsprogramma waarbij verschillende vormingen gevolgd werden door verschillende stages. Deze ontwikkelingstrajecten worden beschreven in bijlage 11.1. In de praktijken betrokken in de derde studie probeerde men jongeren ook systematisch te ondersteunen (namelijk het begeleiden, toeleiden naar bestaande opleidingen of voortrajecten,…). Het opzet van de studie liet echter niet toe deze systematiek gedetailleerd in kaart te brengen. Binnen de systematische aanpak binnen Kort op de Bal en de twee projecten van Street Action kunnen we een aantal voldoende voorwaarden onderscheiden die bijdroegen tot de positieve ontwikkelingservaringen van de deelnemende jongeren. Dat het ontwikkelingsprogramma in beide projecten georganiseerd of begeleid werd door een jeugdwerkorganisatie zorgde voor een aantal kenmerkende factoren. Zo integreerde de programmaorganisatoren methodieken vanuit het jeugdwerk (competentiemodel, verschillende animatierollen) en lag de focus ruimer dan enkel op sporttechniek en -‐didactiek. Men wou jongeren daarbij niet enkel laten ontwikkelen tot trainer, maar men focuste ook op competenties die transfereerbaar kunnen zijn naar andere levensdomeinen. De verschillende voldoende voorwaarden worden hieronder opgelijst. • het scheppen van een vertrouwensband tussen organisatoren en deelnemers. Het opbouwen van een vertrouwensband blijkt zowel volgens de jongeren als programmaorganisatoren cruciaal; • een voldoende lange duurtijd van het programma. Het spreiden van het programma over meerdere voetbalseizoenen is volgens de organisatoren belangrijk voor bijvoorbeeld het opbouwen van een vertrouwensband tussen organisatoren en deelnemers; • investeren in een veilig klimaat. Een veilig klimaat waar jongeren zichzelf kunnen zijn en fouten kunnen en durven maken en een band tussen jongeren onderling en tussen de jongeren en de begeleiders blijkt cruciaal; • het voorzien van interactieve begeleiding. Van belang hierbij is dat de zelfredzaamheid van jongeren wordt gestimuleerd door het stellen van gerichte en open vragen. De constante aanwezigheid en bijsturing van de organisatoren, alsook de intense en frequente interacties (zowel formeel als informeel) betekenen een groot verschil met de begeleiding die sommige jongeren binnen Kort op de Bal bijvoorbeeld in de club ervaren, waar ze vinden er vaak alleen voor te staan; • het leggen van de nadruk op ervaringsleren. Belangrijk binnen dit ervaringsleren is dat jongeren kunnen leren via ‘trial-‐and-‐error’ en dat een veilige context wordt gecreëerd waar ze fouten kunnen en durven maken en deze zelf kunnen rechtzetten. De langere duurtijd en opbouw van de programma’s (vormingen gevolgd door stages) biedt kansen voor ervaringsleren; • een systematische opbouw van het ontwikkelingstraject. Het opsplitsen van het ontwikkelingstraject naar voorbereidende vormingen gevolgd door een stageperiode, waarin jongeren worden voorbereid op wat komt tijdens een stage, is van belang; • het stimuleren van jongeren om voor elkaar op te komen en van elkaar te leren. Bijvoorbeeld door het laten samenwerken van (ervaren en onervaren) trainers/begeleiders en het organiseren van groepsdiscussies waarbij men elkaar feedback geeft; • de jongere als uitgangspunt beschouwen. Het programma stimuleerde jongeren zich stapsgewijs te ontwikkelen op hun eigen ritme en binnen die domeinen en competenties die zijzelf belangrijk vinden. Daarnaast is het van belang om inspraak te geven aan de jongeren; • het tastbaar en zichtbaar maken van competenties. Zoals men dat bijvoorbeeld binnen het Kort op de Bal-‐programma deed aan de hand van een competentiemodel mét een inschalingsinstrument. Op die manier worden jongeren gestimuleerd om na te denken over zichzelf, de situaties waarin ze terechtkomen en de doelen die ze voor zichzelf willen stellen. Van belang hierbij is dat jongeren zelf het heft in handen hebben;
25
•
het toekennen van een officieel attest. Voor vele jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties is dit een belangrijke vorm van erkenning. Aan het attest wordt door deze jongeren dan ook veel waarde gehecht omdat ze, zoals hierboven beschreven, er op school vaak niet of heel moeilijk in slagen een diploma te behalen.
Verder kunnen we op basis van de drie studies ook een aantal algemene voldoende voorwaarden onderscheiden zoals: • de motivatie van de jongeren. Jongeren formuleerden zowel wat in de literatuur omschreven staat als persoonlijke en ‘altruïstische’ motieven om vrijwilligerswerk te verrichten/deel te nemen aan ontwikkelingsprogramma omtrent vrijwilligerswerk. Persoonlijke motieven duiden op motieven die betrekking hebben op de eigen persoon, altruïstische motieven hebben betrekking op het belang van andere personen. Jongeren die leven in kwetsbare situaties doen dus enerzijds omwille van persoonlijke motieven aan vrijwilligerswerk. Op deze manier willen ze bijvoorbeeld hun vrije tijd op een zinvolle manier invullen en/of willen ze competenties ontwikkelen binnen verschillende domeinen. Daarnaast is het in het licht van hun kwetsbare situatie waarin ze vaak leven, opvallend dat ze vrijwilligerswerk als een manier zien om van straat weg te blijven en dat het hen behoedt om eventueel, wat zij omschrijven als ‘domme dingen’, te gaan doen. Ook geloven ze dat via vrijwilligerswerk hun kansen op de arbeidsmarkt verhogen, omdat ze op deze manier hun CV kunnen opbouwen en hun netwerk kunnen uitbreiden via connecties met bv. de organisatie waar ze vrijwilligerswerk doen. Anderzijds doen jongeren ook omwille van altruïstische motieven aan vrijwilligerswerk. Ze willen anderen, zoals hun club of organisatie helpen. Vaak zien de jongeren het opnemen van vrijwilligerswerk als een manier om iets terug te geven aan de organisatie of club waar ze tijdens hun kindertijd veel tijd doorbrachten. Opvallend hier is dat ze goed willen doen voor andere kinderen en jongeren die leven in kwetsbare situaties door hen een kwalitatief, laagdrempelig sport-‐ of vrijetijdsaanbod te voorzien en zelf als rolmodel op te treden; • de motivatie van de organisaties/praktijken. Ook de motieven van de organisaties en clubs kunnen onderverdeeld worden naar persoonlijk en altruïstisch. Voornamelijk op basis van onze bevindingen binnen Street Action en de derde studie kunnen we besluiten dat organisaties of praktijken het investeren in jonge vrijwilligers uit kwetsbare buurten bekijken als een mogelijkheid om het trainers-‐ of begeleidingskorps uit te breiden. Onderliggende doelen zijn het eigen aanbod uit te breiden naar andere kinderen en jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties; om de afstand te verkleinen tussen de organisatie en de kinderen en de jongeren en ook om het imago van de organisatie in specifieke aandachtsbuurten te verbeteren door het inschakelen van vrijwilligers uit de buurten. Tot slot kunnen de vrijwilligers ook een voorbeeldfunctie vervullen voor andere jongeren uit de buurt (ze spreken dezelfde taal, kennen specifieke culturele gevoeligheden,...) wat belangrijk is om een vertrouwensband op te bouwen. Het belangrijkste altruïstische motief bleek de noodzaak en wil om een sociale rol in de maatschappij te spelen. Organisaties/praktijken/clubs willen competenties van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties ontwikkelen door middel van sport, hen empoweren en hen helpen hun netwerk uit te breiden; • het samenwerken tussen verschillende actoren en beleidsdomeinen. Zoals bijvoorbeeld tussen de sportsector en het jeugdwerk; • het betrekken van ouders. Ouders kunnen een positieve invloed uitoefenen waarbij ze hun kind stimuleren vrijwilligerswerk op te nemen. Vaak geven jongeren aan dat hun ouders hier positief tegenover staan omdat het hun kinderen weghoudt van de straat en een zinvolle vrijetijdsbesteding is. Van belang hierbij is om als club of organisatie de ouders goed te informeren. Daarnaast kunnen organisaties of clubs de ouders uit de buurt bereiken en betrekken via de jongeren die actief zijn binnen hun werking;
26
•
•
6.2.5
jongeren wijzen op hun voorbeeldfunctie. Leeftijdsgenoten of oudere jongeren spelen vaak een rol in de keuze om te starten, vol te houden of te stoppen als vrijwilliger. Vrijwilligers in de club of de buurt inspireren vaak andere kinderen en jongeren om de stap te zetten naar de club/ het buurtsportaanbod; rekening houden met andere praktische factoren. Van belang is dat de club, buurt of praktijk goed bereikbaar is (bv. ligging) en laagdrempelig is (bv. met betrekking tot inschrijvingsgelden, benodigd materiaal, taalbarrières, tijdstip waarop de activiteiten doorgaan). MEERWAARDE PRAKTIJKEN
Niet alleen voor de deelnemende jongeren betekende projecten en praktijken omtrent vrijwilligerswerk een meerwaarde, ook voor de organisatoren betekende het inzetten op het aantrekken van en ontwikkelen van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties, een meerwaarde. Zo leidde de Street Action-‐projecten ondermeer tot: • een verbeterde samenwerking tussen verschillende gemeentelijke diensten en/of specifieke organisaties (bv. sportdienst en OCMW of sport-‐ en preventiedienst); • toegenomen aandacht van de organisatoren voor de noden en behoeften van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties; • verbeterd contact tussen de organisatoren en jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties; • meer betrokkenheid in het lokale (sport)aanbod van jongeren die in bepaalde, meer kwetsbare buurten wonen (nl. ook meer verantwoordelijkheid opnemen); • in sommige gemeenten en/of steden toonde het Street Action project ook de nood voor extra aandacht (in sommige gevallen extra werkkracht) door het lokale beleid om dergelijk aanbod te ontwikkelen; • grotere bewustwording en bewustzijn met betrekking tot de doelgroep. Niet alleen bij de verschillende betrokken partners, maar ook met betrekking tot het bredere lokale beleid in bepaalde gemeenten/steden. Binnen de laatste studie werd volgende meerwaarde omschreven: • het inschakelen van extra medewerkers in het project/de praktijk; • beter aanzien van de praktijk in de buurt, omwille van het aantrekken van en inschakelen van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties (het beschikken over een ‘uithangbord’ en voorbeeldfunctie voor andere kinderen en jongeren); • als organisatie zelf een beter contact kunnen maken met de ouders van kinderen, kinderen en jongeren in de buurt. Het is een meerwaarde iemand in de organisatie te hebben die is opgegroeid met dezelfde problematiek, dezelfde taal spreekt en bekend is in de buurt (i.f.v. vertrouwen winnen en het verkleinen van de afstand tussen kinderen en ouders met de organisatie); • verrijkend voor een organisatie om te werken rond ontwikkeling van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties.
27
7
Conclusies
7.1 Belangrijkste conclusies 7.1.1
•
7.1.2
•
•
•
TOEGANKELIJKHEID
op basis van ons onderzoek naar Street Action bleek dat buurtsportactiviteiten, waarvan men mag verwachten dat ze laagdrempelig zijn en een goed middel om jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties te bereiken (Theeboom & De Maesschalk, 2006), in de praktijk niet altijd even toegankelijk zijn. Zo stelden we vast de 5 van de 7 overgebleven pilootprojecten, moeilijkheden hadden jongeren uit deze doelgroep te bereiken en aan te trekken. SAMENWERKING
sociale (sport)projecten gericht op het aantrekken en ontwikkelen van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties (bv. Street Action, Kort op de Bal) kunnen zorgen voor een verhoogde bewustmaking binnen steden en gemeenten om meer specifiek aandacht te hebben voor een beleid gericht op deze doelgroep. één van de belangrijkste voorwaarden om jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties te betrekken in vrijwilligerswerk in de sport, blijkt een integrale en transversale samenwerking tussen verschillende sectoren (bv., sport, school, jeugd, welzijn,…) te zijn, zowel op strategisch niveau tussen verschillende beleidsdomeinen als op uitvoerend niveau. Hierdoor is men in staat om deze jongeren gemakkelijker te bereiken en ook te werken aan hun ontwikkeling. Een duidelijke taakafbakening waarbij er complementair gewerkt wordt in functie van de eigen ervaring, kennis en expertise blijkt daarbij belangrijk te zijn. Daarnaast blijkt uit onderzoek naar Street Action en binnen de derde studie het belang van het aanstellen van een ‘regisseur’, die het sociale (sport)project trekt. o bijkomend wordt vastgesteld dat men daarbij niet mag verwachten dat door samenwerking men automatisch sociale doelstellingen zal kunnen bereiken; § Uit ons onderzoek blijkt dat dit inspanningen vereist van elke partner, op welk niveau dan ook. § En dat elke partner daarbij dient open te staan voor een inbreng/inmenging binnen ‘zijn terrein’ vanuit andere sectoren. o uit onze drie studies binnen dit WP1 bleek dat de inbedding en de steun vanuit een overkoepelend beleid en binnen verschillende diensten van belang is voor de continuïteit en gedragenheid van het project. Sommige projecten/praktijken bleken namelijk te afhankelijk van één of bepaalde personen. samenwerking tussen verschillende sectoren blijkt eveneens een stap in de goede richting te zijn om veranderingen te genereren op het niveau van maatschappelijke instellingen. o Specifiek gaat het hier over instanties betrokken bij de vrije tijd van jongeren, zoals clubs, gemeentelijke (buurt)sport-‐ en jeugddiensten, jeugd(welzijns)werkingen, specifieke organisaties,… Bijvoorbeeld door het implementeren en overnemen van methodieken en benaderingen uit andere sectoren met betrekking tot het bereiken, inschakelen en ontwikkelen van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties; o daarnaast blijkt dat projecten waarbij men samenwerkt met reeds bestaande structuren zoals stedelijke diensten of andere organisaties (bv. Street Action) een meerwaarde betekenen omdat de jongeren via deze weg op een positieve manier met maatschappelijke instellingen in aanraking kunnen komen en ze ook na het stopzetten van het project ergens terecht kunnen. 28
7.1.3
•
•
7.1.4
•
7.1.5
DUURZAAMHEID
bovenvermelde integrale en transversale samenwerking tussen verschillende beleidsdomeinen op strategisch niveau en verschillende sectoren op uitvoerend niveau blijken ook belangrijk te zijn om duurzame sociale (sport)projecten te ontwikkelen, gericht op jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties. het is ook van belang dat sociale (sport)projecten niet op zichzelf staan als afzonderlijk project, maar linken leggen met bestaande instanties zoals sportclubs en scholen. EXPERTISE
het organiseren van sociale (sport)projecten die jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties via vrijwilligerswerk trachten te helpen in hun ontwikkeling, is erg tijdsintensief en vereist heel wat competenties vanwege de aanbieders (bv. sociale competenties, kennis doelgroep, (sport)technische competenties). o zo stelden we ondermeer vast op basis van de resultaten van het deelonderzoek bij Street Action, dat (project)organisatoren meestal niet weten hoe men precies via sport competenties kan ontwikkelen en hoe men dit dan kan meten. Organisatoren van projecten worden dan ook vaak geconfronteerd met meerdere uitdagingen en vragen zoals o.a.: § over welke competenties gaat het dan concreet? § hoe kunnen jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties deze competenties verwerven? § hoe kan men jongeren aanzetten deze te willen verwerven? § hoe kan men deze competenties meten? § hoe kan men jongeren aanzetten tot het opnemen van (meer) vrijwilligerstaken? o vaak worden zij ondersteund door één of meerdere beroepskrachten, komende uit de jeugd(welzijnswerk)werksector of buurtsportsector. § uit ons onderzoek11 naar Kort op de Bal en het project diversiteitsmanagers (voor meer informatie zie bijlage 11.2.4) bleek dat ondersteuning door een beroepskracht vaak de basistaken van een club op orde te brengen, inhoudt. De vraag is echter of dit tot de kern van het takenpakket van deze beroepskrachten behoort. AANPAK
een systematische aanpak rond competentieontwikkeling (ondermeer door het opzetten van een trainings-‐ of vormingsprogramma blijkt faciliterend te werken, zoals dat het geval was binnen Kort op De Bal en binnen de twee gemeenten van Street Action die er in slaagden te werken rond de ontwikkeling van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties). o ontwikkelingservaringen werden daarbij gegenereerd via informeel leren en ervaringsleren (en dus niet op een directe manier via formele educatie of ‘on-‐the-‐ job-‐training’); o een systematische aanpak houdt diverse aspecten in: bv. het scheppen van een vertrouwensband tussen organisatoren en deelnemers, een voldoende lange duurtijd van het programma, het voorzien van interactieve begeleiding, het leggen •
11
Voor meer informatie rond het eigen onderzoek naar verenigingsondersteuning, verwijzen we naar het boekhoofdstuk Buelens, E., Huibrechts, G., Mangelinckx, P., & Onzia, F. (2015). Sportverenigingen van de toekomst: schipperen tussen traditie en innoveren -‐ Sportverenigingsondersteuning in het bereiken van sociale doelstellingen. In M. Theeboom, R. Haudenhuyse, & J. Vertonghen, (eds.), Sport en sociale innovatie, (pp.175-‐ 186). Brussel: ASP.
29
•
•
7.1.6
•
•
•
van de nadruk op ervaringsleren, een systematische opbouw van het ontwikkelingstraject (bv. vormingen gevolgd door oefenstages), het stimuleren van jongeren om voor elkaar op te komen en van elkaar te leren, de jongere als uitgangspunt beschouwen en het tastbaar en zichtbaar maken van competenties. een laagdrempelig vormingsaanbod gericht op brede competentie-‐ontwikkeling (bv. animator in het jeugdwerk, de voorbereidingscursus als opstap naar de cursus initiator voetbal uit het project diversiteitsmanagers in Antwerpen) blijkt zinvol te zijn voor jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties en kan hen voorbereiden op meer hoogdrempelige opleidingen. zowel binnen het Street Action-‐onderzoek, als uit de derde studie naar verschillende praktijken blijkt het inschakelen van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties als vrijwilliger een meerwaarde te betekenen voor organisaties, projecten en praktijken (bv. toegang tot de doelgroep, een beter imago van het project in de buurt, het kunnen inschakelen van extra vrijwilligers), op voorwaarde dat de vrijwilligers hierin door de organisatie begeleid worden. MONITORING EN EVALUATIE
Ons onderzoek naar Street Action en binnen de derde studie toont aan dat een systematische monitoring en evaluatie van projecten en praktijken gericht op het aantrekken, behouden en ontwikkelen van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties belangrijk is om (startende) projecten te verbeteren en bij te sturen. In de praktijk blijkt dit evenwel niet altijd te gebeuren. bij het opzetten van projecten, initiatieven en praktijken gericht op het aantrekken, behouden en ontwikkelen van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties ontbreekt het vaak aan een duidelijke begripsomschrijving, SMART-‐gedefinieerde doelstellingen (zoals blijkt uit volgend voorbeeld: ‘jongeren een sociaal engagement laten opnemen’) en een duidelijk bijhorend plan van aanpak. het blijkt onmogelijk te zijn om de werkelijke ontwikkelingsimpact objectief te gaan meten. Er bestaat vaak onduidelijkheid van de begrippen die men hanteert (bv. ‘persoonlijke ontwikkeling’) en het ontbreekt vaak aan inzicht in hoe men vervolgens kan bepalen of en hoe dit gerealiseerd wordt. Dit maakt het volgens organisatoren moeilijk om de effectiviteit van hun project aan te tonen (zowel naar beleidsmakers, subsidieverstrekkers als partnerorganisaties toe). Het is echter wel mogelijk om inzicht te verwerven in de interpretaties van deelnemers en organisatoren met betrekking tot deze ontwikkelingsimpact. o zo konden we op basis van interpretaties van de organisatoren en vrijwilligers besluiten dat volgens hen de programma’s en praktijken onderzocht binnen dit WP1 investeerden in zowel het menselijk als sociaal kapitaal van deze jongeren. § menselijk kapitaal werd hierbij beschouwd als de ontwikkeling van een brede waaier aan competenties (ontwikkeling van zowel technische als persoonlijkheidsgerelateerde en sociale sleutelcompetenties) + het verwerven van inzicht van deze jongeren in hun eigen competenties en evolutie § sociaal kapitaal betrof zowel ontwikkeling naar wat Putnam (2000) omschrijft als bonding capital (strong connections) en bridging capital en Woolcock’s (2001) linking capital (weak connections).
7.2 Conclusies binnen een ruimer kader Uit ons onderzoek blijkt dat het opnemen van vrijwilligerswerk in de sport de ontwikkeling van het menselijk kapitaal en sociaal kapitaal van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties
30
kan faciliteren. We moeten evenwel meteen stellen dat deze inzichten gebaseerd zijn op ervaringen van jongeren. Dit zijn, met andere woorden, percepties van rechtstreeks betrokkenen. Door eveneens organisatoren en begeleiders aan het woord te laten, werd het perspectief verruimd. De positieve bevindingen van de deelnemers werden duidelijk bevestigd door deze andere respondenten. Toch zullen we moeten beseffen dat bijkomende inzichten nodig zullen zijn om met nog meer zekerheid uitspraken te kunnen doen (zie punt 7.3, enkele reflecties). Uiteraard is dit geen evidente opdracht. Hoewel het interventies zijn, kunnen dergelijke programma’s nooit beschouwd worden als gecontroleerde experimentele settings waarin men zonder problemen allerlei metingen kan verrichten. Het zijn immers open sociale systemen waarbij ook contextgebonden factoren een invloed kunnen hebben op de uitkomsten. Vandaar ook de aandacht binnen dit onderzoek voor heel wat voldoende voorwaarden. Het bewijst eens te meer dat het geen evidentie is dat een betrokkenheid als vrijwilliger relevante ontwikkelingservaringen zal opleveren. Het organiseren van sociale (sport)projecten is bijgevolg erg tijdsintensief en vereist specifieke deskundigheid en expertise vanwege de aanbieders (onder andere op sociaal en (sport)technisch vlak alsook met betrekking tot kennis over de doelgroep). Het werken rond dergelijke competentieontwikkeling behoort evenwel niet tot een ‘kerntaak’ van de sportsector. Sportdeelname wordt traditioneel immers vooral gezien als een recreatieve en gezonde vrijetijdsbesteding. Organisatoren van projecten worden dan ook vaak geconfronteerd met meerdere uitdagingen en vragen. Zo stelden we ondermeer vast op basis van de resultaten van het deelonderzoek bij Street Action, dat (project)organisatoren uit de sportsector meestal niet weten hoe men precies via sport dergelijke competenties kan ontwikkelen, hoe men deze dan kan meten of zelfs hoe men deze jongeren kan aanzetten tot het opnemen van vrijwilligerswerk. De vaststelling dat dergelijke sociale (sport)projecten vaak ondersteund worden door één of meerdere beroepskrachten, vaak komende uit het jeugd(welzijns)werk, is dan ook niet verwonderlijk. Dergelijke sectoren zetten namelijk al veel langer in op competentieontwikkeling van jongeren. Bij het jeugdwelzijnswerk gaat het immers vaak ook over jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties. Tot op heden verloopt de samenwerking tussen de sportsector en de jeugdwerksector echter eerder gefragmenteerd (Buelens, Huibrechts, Mangelinckx & Onzia, 2015). Maar indien men van mening is dat de sportsector hier een belangrijke taak dient te gaan vervullen, dan zal er werk moeten gemaakt worden van kennisoverdracht om dit soort expertise te kunnen verankeren binnen de sportsector zelf. Ons onderzoek toonde ook de noodzaak aan van samenwerkingen op organisatorisch (zoals samenwerkingen met scholen en sportverenigingen) en beleidsmatig niveau wil men sociale doelstellingen via sport nastreven. Eén van de belangrijkste voorwaarden om jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties te betrekken in vrijwilligerswerk in de sport, blijkt namelijk een transversale samenwerking tussen verschillende sectoren te zijn, zowel op strategisch niveau als op uitvoerend niveau. Hierdoor is men in staat om deze jongeren gemakkelijker te bereiken en ook te werken aan hun ontwikkeling. Een duidelijke taakafbakening waarbij er complementair gewerkt wordt in functie van de eigen ervaring, kennis en expertise blijkt daarbij belangrijk te zijn. Sociale (sport)projecten kunnen bovendien niet op zichzelf staan als afzonderlijk project, maar dienen verbanden te leggen met bestaande instanties zoals sportclubs en scholen. Projecten waarbij men samenwerkt met reeds bestaande structuren zoals stedelijke diensten of andere organisaties (ondermeer binnen Street Action) betekenen een meerwaarde omdat de jongeren via deze weg op een positieve manier met maatschappelijke instellingen in aanraking kunnen komen en het kansen biedt voor duurzaamheid.
7.3 Enkele reflecties •
van belang is om met een genuanceerde blik naar ontwikkelingsuitkomsten door middel van sport te kijken. Ten eerste kan onze interpretatie van de ontwikkelingsimpact beïnvloed zijn door het feit dat we enkel de ervaringen onderzochten van diegenen die de 31
•
•
programma’s/projecten/praktijken organiseerden en eraan participeerden. Voor verder onderzoek kan het interessant zijn om de kijk en ervaringen mee op te nemen van diegenen die niet (wilden) deelnemen of hebben afgehaakt. ten tweede mag het maturiteitseffect niet uit het oog worden verloren wanneer men tracht om ontwikkelingservaringen van jongeren te verklaren. Naarmate ze ouder worden, zullen jongeren zelf wellicht ook verder ontwikkelen, waarbij eveneens gebeurtenissen en ervaringen binnen andere levensdomeinen een invloed kunnen hebben. De ervaringen die ze opdoen binnen een sportcontext kunnen dan ook nooit als volledig losstaand van andere invloeden gezien worden. omwille van het tijdsintensieve karakter en de specifieke deskundigheid die vereist is van de medewerkers van sociale (sport)projecten die jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties via vrijwilligerswerk trachten te helpen in hun ontwikkeling, is de vraag of dergelijke sociale doelstellingen ook wel mogen/kunnen worden vooropgesteld ten aanzien van bijvoorbeeld reguliere sportclubs die vaak draaien op de goodwill en inzet van vrijwilligers. Verder onderzoek om te kunnen bepalen of er dan een sociale meerwaarde zou kunnen zijn van vrijwilligerswerk van deze jongeren aan reguliere sportclubs is dan ook relevant.
32
8
Beleidsaanbevelingen
Op basis van het onderzoek binnen WP1 en in overleg met de klankbordgroep kunnen een aantal beleidsaanbevelingen worden geformuleerd. Deze worden hieronder besproken op twee niveaus: Vlaams (de Vlaamse overheid en de koepelorganisaties zoals VSF en ISB vzw) en lokaal (de lokale overheid en lokale organisaties).
8.1 Vlaams niveau 1. Werken aan een duidelijke beleidsvisie rond sport als middel Algemeen Ondanks het algemene geloof bij veel beleidsmakers in de maatschappelijke meerwaarde van sport, wordt dit vaak in vage bewoordingen omschreven. Er is bijgevolg nood aan het ontwikkelen van een duidelijke beleidsvisie rond sport als middel. Hierbij is het van belang dat er meer concreet wordt aangegeven wat men via een Vlaams sportbeleid wil realiseren met betrekking tot het gebruik van sport als middel. Dit impliceert ondermeer het formuleren van duidelijkere begripsomschrijvingen en doelstellingen, alsook reflecteren in welke mate sport een onderdeel kan vormen van een ruimer gecoördineerd en geïntegreerd beleid met betrekking tot kansengroepen in het algemeen en jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties in het bijzonder. Mogelijke maatregelen/acties I. het organiseren van een rondetafelconferentie met verschillende relevante actoren rond het ontwikkelen van een algemene beleidsvisie met betrekking tot de maatschappelijke meerwaarde van sport o thema’s § begripsafbakening en –verheldering (o.m. mbt. sport, sportbeleid, doelstellingen, doelgroepen, …) § relevante actoren en hun rol/samenwerkingsverbanden § aanpak (activiteiten, begeleiding, …) § monitoring en evaluatie § … II. het overkoepelende thema ‘maatschappelijke meerwaarde van sport’ incorporeren binnen bestaande denktanken en strategische structuren, zoals armoede en interculturaliteit III. het uittekenen van een gecoördineerde doelgroepgerichte aanpak door een optimale samenwerking, afstemming en taakverdeling op strategisch niveau tussen verschillende beleidsdomeinen (sport, welzijn, jeugd, integratie, onderwijs, ….), met aandacht voor (communicatie, overleg, uitwisseling,…). o hierbij is het van belang om uit te gaan van het principe van progressief universalisme (zie bv. Vlaams actieplan armoedebestrijding). Zo dienen er naast algemene maatregelen die ten goede kunnen komen aan alle jongeren ook bijkomende initiatieven worden genomen met als doel bepaalde (kwetsbare) doelgroepen extra te ondersteunen. 2. Werken aan kennisvermeerdering en –deling Algemeen Dit onderzoek toont aan dat specifieke kennis en inzichten noodzakelijk zijn om de maatschappelijke meerwaarde van sport te kunnen realiseren. Deze inzichten hebben betrekking op:
33
•
•
•
het bevorderen van de toegankelijkheid (voor het aantrekken en behoud van jonge vrijwilligers) met betrekking tot noodzakelijke voorwaarden voor sociale (sport)projecten gericht op het aantrekken van jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties; het aanwenden van sport als een middel voor competentieontwikkeling met betrekking tot voldoende voorwaarden voor sociale (sport)projecten gericht op het ontwikkelen van deze jongeren; het meten en evalueren van sociale (sport)projecten.
Mogelijke maatregelen/acties I. het aangaan van een samenwerking met kennispartners II. valorisatie van wetenschappelijke kennis door middel van: o het ontwikkelen van gebruiksvriendelijke ondersteunings-‐, monitoring-‐ en evaluatie-‐ instrumenten voor organisatoren. Deze zijn dan gebaseerd op duidelijk omschreven proces-‐ en uitkomstindicatoren, zowel kwantitatief als kwalitatief; o het ontwikkelen van vormingstrajecten voor overkoepelende actoren; o het installeren en/of uitbreiden van helpdeskfuncties, waarbij organisaties of diensten terecht kunnen die een sociaal (sport)project (verder willen) ontwikkelen III. specifieke kennis en expertise, die ontwikkeld werd binnen de jeugdwerksector valoriseren, implementeren en ter beschikking stellen van sportprojecten die willen werken rond sociale doelstellingen IV. het delen en verspreiden van ontwikkelde kennis via verschillende (kennis)partners (Expertisecentrum Buurtsport, ISB, KICS, VTS, VSF, Démos…) (gerichte bijscholingen, publicaties, websites, …) 3. Faciliteren van implementatie en verduurzamen van succesvolle strategieën Algemeen Naast kennisvermeerdering en –deling is er een nood aan het succesvol implementeren, verduurzamen en optimaliseren van strategieën binnen sociale (sport)projecten. Mogelijke maatregelen/acties I. het voorzien van ondersteuning (bv. aanbieden en implementeren van verschillende tools/instrumenten) en incentives aan sociale (sport)projecten gericht op het aantrekken en ontwikkelen van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties o faciliteren en stimuleren van (inhoudelijke) ondersteuning aan inspiratievolle praktijken, welke specifieke sociale doelstellingen nastreven; § ondermeer het ondersteunen en stimuleren van projecten en praktijken die reeds ervaring hebben rond deze thematiek met daarbij inzet op sectoroverschrijdende samenwerking en structurele verankering o het implementeren van (verenigings)ondersteuning-‐ en begeleidingstrajecten II. het stimuleren van gezamenlijke initiatieven (met verschillende (kennis)actoren) o om een laagdrempelig vormingsaanbod gericht op brede competentieontwikkeling (bv. animator in het jeugdwerk, bewegingsanimator, voorbereidingscursus voor initiator voetbal) van jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties te ontwikkelen en verder uit te breiden. Deze opleidingen kunnen daarbij fungeren als voorbereiding en toeleiding naar andere bestaande opleidingen; § het voorzien van hieraan gekoppelde erkenningsbewijzen (attesten); § herbekijken of een systematisch ontwikkelingstraject kan worden opgenomen binnen de VTS-‐opleidingen (met naast sporttechnische aspecten ook aandacht voor algemene pedagogische, persoonlijke en sociale
34
o
competenties, bv. omgaan met jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties, communicatie, samenwerking) nagaan hoe opleidingen binnen het jeugdwerk en de sport een plaats kunnen hebben binnen bestaande kwalificatiesystemen
8.2 Lokaal niveau 1. Finaliteit en doelstellingen bepalen van het lokaal sportbeleid op basis van een omgevingsanalyse Algemeen Allereerst is er een voortdurende noodzaak om op lokaal vlak na te gaan in welke mate men met het sportbeleid alle jongeren kan bereiken die willen sporten. Één van de meest relevante vragen in dat verband is dan ook of er een ondervertegenwoordiging is van bepaalde jongeren onder de participanten, zoals jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties. Indien dat laatste het geval zou zijn, is het aan te bevelen om te kijken in welke mate men naast het vergroten van hun sportdeelname ook met het sportbeleid verder wil gaan om zich eveneens te richten naar sociale doelstellingen. Hierbij dient dan te worden nagedacht hoe hierbij een optimale afstemming kan gebeuren met andere lokale beleidsdomeinen (welzijn, jeugd, onderwijs, integratie, …) en relevante actoren. Mogelijke maatregelen/acties I. het voorbereiden, ontwikkelen en uitvoeren van een breed gedragen sociaal geïnspireerd beleid op basis van een omgevingsanalyse, een ruim overleg met relevante stakeholders, een bepaling van prioritaire doelstellingen en een realistisch plan van aanpak 2. Structurele samenwerking/ lokale netwerken faciliteren Algemeen Omwille van het feit dat de kennis over en de toegang tot deze groep jongeren vaak niet bij de traditionele actoren binnen de sportsector ligt, is het van belang dat er op een structurele wijze kan worden samengewerkt tussen diverse relevante actoren om een sociaal geïnspireerd sportbeleid te realiseren. Het is dan aan te bevelen om te werken aan een gecoördineerde doelgroepgerichte aanpak door een integrale en transversale samenwerking, tussen verschillende sectoren, zowel tussen verschillende beleidsdomeinen (sport, jeugd, welzijn, onderwijs, gelijke kansen, …), als tussen en met verschillende organisaties. Van belang hierbij is een duidelijke taakafbakening waarbij elke partner complementair kan werken in functie van de eigen ervaring, kennis en expertise. Mogelijke maatregelen/acties I. de evolutie naar een meer structurele thematische beleidsdomein overschrijdende samenwerking (burger-‐ en themagericht i.p.v. vertrekkende van structuren) binnen een lokale setting, zou in dit verband een stap in de goede richting kunnen zijn, op voorwaarde dat deze evolutie niet zomaar leidt tot een afslanking van het betrokken personeelskader, maar vooral een stimulans is om samen te werken, expertise optimaal in te zetten en een administratieve en organisatorische vereenvoudiging te verwezenlijken o nastreven van een structureel partnerschap, waarbij de partners de gezamenlijke doelstellingen trachten te behalen. Deze vormen van samenwerking dienen prioriteit te hebben boven kortlopende gezamenlijke projectmatige activiteiten II. het (beter) afstemmen van het sport-‐ en vrijetijdsaanbod op de jongeren uit de doelgroep waarbij methodieken en benaderingen uit verschillende sectoren kunnen worden overgenomen en geïmplementeerd van uit andere sectoren zoals het jeugd(welzijns)werk
35
III. IV.
het bevorderen van mede-‐eigenaarschap van jongeren, organisaties en partners (expliciteren van de meerwaarde voor elke partner). het faciliteren van specifieke lokale samenwerkingsverbanden (o.m. via aangepast subsidiesysteem).
3. Trajectbegeleiding/ondersteuning op maat aanbieden (bv. naar sportclubs en andere organisaties) Algemeen Omwille van de diversiteit van praktijken en de lokale eigenheid is een algemene kennisdeling en mobilisering vaak onvoldoende. Er is dan in vele gevallen ook nood aan een meer gerichte ondersteuning (meer op maat). Mogelijke maatregelen/acties I. het ontwikkelen van competenties van de betrokken actoren zelf door middel van: o samenwerking met andere actoren en het opbouwen van lokale samenwerkingverbanden; o het binnenbrengen van competenties uit andere sectoren § specifieke kennis en expertise, die ontwikkeld werd binnen de jeugdwerksector valoriseren, implementeren en ter beschikking stellen van sportprojecten die zich richten op het aantrekken en behouden van jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties en willen werken rond sociale doelstellingen. II. het opzetten van systematische trajectbegeleiding van sociale (sport)projecte III. het hanteren en implementeren van ondersteunings-‐, monitoring-‐ en evaluatie-‐ instrumenten
36
9
Literatuurlijst
Bynner, J. (2005). Rethinking the Youth Phase of the Life-‐course: The Case for Emerging Adulthood?, Journal of Youth Studies, 8(4), 367-‐384, DOI: 10.1080/13676260500431628 Coakley, J. (2011). Youth sports: What counts as “positive development”? Journal of Sport & Social Issues, 35(3), 306-‐324. doi:10.1177/0193723511417311 Coalter, F. (2007). A wider social role for sport: Who’s keeping the score? (1st ed.). London: Routledge. Coalter, F. (2011). Sport development’s contribution to social policy objectives. The difficult relationship between politics and evidence. In B. Houlihan & M. Green (Eds.), Routledge handbook of sports development (1st ed., pp. 561-‐578). London: Routledge. Coalter, F. (2012). ‘There is loads of relationships here’: Developing a programme theory for sport for-‐change programmes. International Review for the Sociology of Sport. Doi:1012690212446143. Cobbaert, P. (2008). ISB-‐meeting sportparticipation: an impression. Vlaams Tijdschrift voor Sportbeheer, nr. 290, 40-‐45. Coene, J., Van Haarlem, A., Dierckx, D. (2013). Rapport Armoedebarometer 2013. In opdracht van Decenniumdoelen 2017. Coussée, F. (2006). De pedagogiek van het jeugdwerk. Academia Press. Coleman, J. S. (1988). Social capital in the creation of human capital. American journal of sociology, 94(Suppl. 1), S95-‐S120. doi:10.1086/228943 Coussée, F., & Roets, G. (2011). Vrijetijdsbeleving van kinderen in armoede. Onderzoek in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap, CJSM, Afdeling Jeugd. Eindrapport [Leisure time experiences of youngsters living in poverty. Research supported by the Flemisch community, CJSM, youth department. Final report]. Gent: Vakgroep Sociale Agogiek. Darnell, S. C. (2010b). Sport, race, and bio-‐politics: Encounters with difference in “sport for development and peace” internships. Journal of Sport and Social Issues, 34(4), 396-‐417. doi:10.1177/0193723510383 141 Day, K., & Devlin, R. A. (1998). The payoff to work without pay: Volunteer work as an investment in human capital. Canadian Journal of Economics, 31(5), 1179-‐1191. doi:10.2307/136465 Dierckx, D., Coene, J., Van Haarlem, A., & Raeymaekers, P. (2013). Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek 2013 [Poverty and social exclusion. 2013 annual] Social Inclusion, 2015, Volume 3, Issue 3, Pages 82-‐97 95 (1st ed.). Leuven, Acco. Eley, D., & Kirk, D. (2002). Developing citizenship through sport: The impact of a sport-‐based volunteer programme on young sport leaders. Sport, Ed-‐ucation and Society, 7(2), 151-‐166. doi:10.1080/ 1357332022000018841 Eurostat. (2014). Retrieved from http://ec.europa.eu/eurostat Giulianotti, R. (2004). Human rights, globalization and sentimental education: The case of sport. Sport in Society, 7(3), 355-‐369. doi:10.1080/174304304200 0291686 Guest, A. M. (2009). The diffusion of development-‐through-‐sport: Analysing the history and practice of the Olympic Movement’s grassroots outreach to Africa. Sport in Society, 12(10), 1336 1352. doi:10. 1080/17430430903204868
37
Hartmann, D., & Kwauk, K. (2011). Sport and development : An overview, critique, and reconstruction. Journal of Sport and Social Issues, 35(3), 284-‐305. doi:10.1177/0193723511416986 Haudenhuyse, R., Nols, Z., Coussée, F., & Theeboom, M. (2013). Wij Sporten Mee. Verkennend onderzoek naar de rol van sportclubs in het leven van maatschappelijk kwetsbare jongeren. Dēmos onderzoeksrapport 2013/1. Brussel: Demos-‐CERA-‐Uit De Marge-‐VUB. Kay, T., & Bradbury, S. (2009). Youth sport volunteering: Developing social capital? Sport, Education and Society, 14(1), 121-‐140. doi:10.1080/135733208026 15288 Haudenhuyse, R., Theeboom, M., & Coalter, F. (2012). The potential of sports-‐based social interventions for vulnerable youth: Implications for sport coaches and youth workers. Journal of Youth Studies, 15(4), 437-‐454. doi:10.1080/13676261.2012.663895 Haudenhuyse, R, Theeboom, M., & Nols, Z. (2013). Sports-‐based interventions for socially vulnerable youth: Towards well-‐defined interventions with easy-‐to-‐follow outcomes? International Review for the Sociology of Sport, 48(4), 471-‐484. doi:10. 1177/1012690212448002 Holt, N. L., & Neely, K. C. (2011). Positive youth development through sport: A review. Revista iberoamericana de psicología del ejercicio y el deporte, 6(2), 299-‐316. Krauss, S. E., Hamzah, A., Suandi, T., & Tamam, E. (2007). Focusing on the'human'in human capital: positive youth development as a foundation for maximising human capital investment. Commonwealth Youth and Development, 5(2), 9-‐20. Lamote, C., Van Landeghem, G., Blommaert, M., Nicaise, I., De Fraine, B., & Van Damme, J. (2013). Voortijdig schoolverlaten in Vlaanderen: een stand van zaken en een voorstel tot aanpak. In M. Callens, J. Noppe, & L. Vanderleyden (Eds.), De sociale staat van Vlaanderen (1st ed., pp. 13-‐60). Brussels: Studiedienst van de Vlaamse Regering. Lerner, R. M., Kier, C. A., & Brown, J. (2005). Adolescence: Development, diversity, context, and application. Pearson/Prentice Hall. Marlier, M., Cardon, G., De Bourdeaudhuij, I., & Willem, A. (2014). A Capacity Building Approach to Increase Sports Participation in Disadvantaged Urban Communities: A Multilevel Analysis. Journal of Urban Health, 91(6), 1114-‐1128. OESO (Organisation for economic co-‐operation and development, OECD). (2001). The well-‐being of nations. The role of human and social capital. Report (p.18). Penner, L. A. (2002). Dispositional and organizational influences on sustained volunteerism: An interactionist perspective. Journal of Social Issues, 58(3), 447-‐467. doi:10.1111/1540-‐ 4560.00270 Portes, A. (1998). Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Sociology. Annual Review of Sociology, 24, 1-‐24 Putnam, R. D. (2000). Bowling alone: The collapse and revival of American community (1st ed.). New York: Simon and Schuster. Scheerder, J., Vandermeerschen, H., Borgers, J., Thibaut, E., & Vos, S. (2013). Vlaanderen sport! Vier decennia sportbeleid en sportparticipatie. status: published. Schuller, T. (2001). The complementary roles of human and social capital. Canadian Journal of Policy Research, 2(1), 18-‐24.
38
Smith, V. (2010). Enhancing employability: Human, cultural, and social capital in an era of turbulent unpredictability. Human Relations, 63(2), 279-‐300. doi:10.1177/0018726709353639 Sourbron, M., Herremans, W. Jeugdwerkloosheid in Europa: Vlaanderen in een Europees regional vergelijkend perspectief. Leuven: Steunpunt Werk en Sociale Economie, 2013, p.24 Spaaij, R. (2009). The social impact of sport: diversities, complexities and contexts. Sport in Society, 129), 1109-‐1117. Taylor, P. D., Panagoulas, T., & Nichols, G. (2012). Determinants of sports volunteering and sports volunteer time in England. International journal of Sport policy and Politics, 4(2), 201-‐220. doi:10.1080/ 19406940.2012.656679 Tesch, R. (1990). Qualitative research analysis types and software tools (1st ed.). London: Routlegde Falmer. Theeboom, M., & de Maesschalck, P. (2006). Sporten om de hoek: een brede kijk op buurtsport in Vlaanderen. Vlaams Instituut voor Sportbeheer en Recreatiefbeleid. Vandermeerschen, H., Vos, S., & Scheerder, J. (2013). Who's joining the club? Participation of socially vulnerable children and adolescents in club-‐organised sports. Sport, Education and Society, (ahead-‐of-‐print), 1-‐18. Vanhoutte, B. (2007). Doe je mee? Jongeren en participatie aan het verenigingsleven [Are you in? Youth and participation in leisure associations]. In N. Vet-‐tenburg, M. Elchardus, & L. Walgrave (Eds.), Jongeren in cijfers en letters. Bevindingen uit de JOP-‐monitor 1 (1st ed., pp. 175-‐ 187). Leuven: Lannoo. VDAB. (2012). Kansengroepen in kaart. Allochtonen op de Vlaamse arbeidsmarkt (2nd ed) [Target groups assessed. Immigrants on the Flemish labor market]. Retrieved from https://www.vdab.be/sites/web/files/doc/trends/KiK_allochtonen_2012.pdf Vettenburg, N. (1998). Juvenile delinquency and the cultural characteristics of the family. International journal of adolescent medicine and health, 10(3), 193-‐210. doi:10.1515/IJAMH.1998.10.3.193 Vettenburg, N. (2011). Jongeren, maatschappelijke kwetsbaarheid en emancipatorisch Jeugdwerk [Youngsters, social vulnerability and emancipatory youth work. In F. Coussée, & C. Mathijssen (Eds.), Uit de marge van het jeugdbeleid. Werken met maatschappelijk kwetsbare jeugd (1st ed., pp. 25-‐38). Leuven: Acco. Weiss, C. H. (1997). How can theory-‐based evaluation make greater headway? Evaluation Review, 21(4), 501-‐524. Weiss, M. R. (2008). 2007 CH McCloy Lecture: “Field of Dreams:” Sport as a Context for Youth Development. Research quarterly for exercise and sport, 79(4), 434-‐449. Woolcock, M. (2001). The place of social capital in understanding social and economic outcomes. Isuma: Canadian Journal of Policy Research, 2, 1-‐17. Wilson, J. (2000). Volunteering. Annual doi:10.1146/annurev.soc.26.1.215
Review
of
Sociology,
26,
215-‐240.
Wilson, J., & Musick, M. (1999). The effects of volunteering on the volunteer. Law and Contemporary Problems, 62(4), 141-‐168. doi:10.2307/1192270
39
10 Bijlagen 10.1 Bijlage 1: omschrijving ontwikkelingstrajecten case studies 10.1.1 ONTWIKKELINGSTRAJECT STREET ACTION
Binnen Street Action boden twee gemeenten een vormingscursus aan (met name ‘animator in het jeugdwerk’). De vorming gebeurde in samenwerking met JES. De cursus, welke erkend wordt door het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap -‐ afdeling Jeugd, bestond uit 60 uur kadervorming en een stage van eveneens 60u. Wanneer de jongeren de cursus en de stage succesvol afrondden, kregen ze het officieel attest ‘animator in het jeugdwerk’. De vormingscursus werd georganiseerd tijdens 8 opeenvolgende weekdagen tijdens een vakantieperiode (bv. einde zomervakantie, paasvakantie). Tijdens de cursus werd er gewerkt rond een aantal verschillende inhouden, zoals straffen en belonen, leefwereld van kinderen en jongeren, dag-‐ en weekprogramma’s opstellen, creatief werken (zoals papier, verf, drama, …), EHBO, ik als begeleider, de stad als speelterrein, … Hierbij maakte men gebruik van 6 verschillende animatorrollen, die elk symbool staan voor een aantal competenties die een animator moet bezitten: met name de ‘clown’ (entertainen), uitvinder (creativiteit), ‘scheidsrechter’ (nemen van verantwoordelijkheid, straffen, belonen), ‘bouwvakker’ (uitdenken en implementeren van activiteiten), ‘vriend’ (luisteren, respect tonen) en ‘gids’ (communicatie). Deze verschillende rollen vormden de rode draad doorheen de cursus. Jongeren werden tijdens de vormingen ook geleerd te reflecteren over hun eigen competenties aan de hand van deze rollen. Na afloop van de vormingscursus volgde een stage binnen verschillende gemeentelijke diensten (bv. buurtsport, speelpleinwerk). De bedoeling van deze stage was dat de stagiair animator een aantal verantwoordelijkheden leerde opnemen, een groep kinderen of jongeren kon begeleiden en verschillende activiteiten met hen kon doen. De jongeren werden begeleid, geëvalueerd en bijgestuurd door een stagebegeleider vanuit de betrokken diensten (bv. buurtsportmedewerker, preventiewerker), waarbij de 6 animatorrollen opnieuw dienden als rode draad. 10.1.2 ONTWIKKELINGSTRAJECT KORT OP DE BAL
Binnen Kort op de Bal vormde een competentiemodel de rode draad doorheen het ontwikkelingstraject. Dit model bestond uit verschillende technische competentiedomeinen en sleutelcompetenties. Elk technisch competentiedomein, namelijk sporttechniek en -‐didactiek, animatie en pedagogiek, werd op haar beurt onderverdeeld in verschillende niveaus. Met de jongeren werkte men dan per domein trapsgewijs rond verschillende competenties, afhankelijk van waar een jongere zich op een bepaald moment bevond en of men al dan niet vooruitgang boekte. Doel was te streven naar een verticale evolutie, waarbij de jongeren bijvoorbeeld konden doorgroeien van assistent-‐trainer of assistent animator, naar hoofdtrainer en hoofdanimator, waarbij ze dan zelf een assistent onder hun hoede kregen. Tijdens de verschillende voorbereidende vormingen werd door de programmaorganisatoren aandacht besteed aan de verschillende technische competentiedomeinen. Het feit dat het programma niet enkel inzette op ontwikkeling op sporttechnisch en –didactisch vlak, maar ook op animatievlak, onderscheidde het programma van andere trainersopleidingen in Vlaanderen. Een andere onderscheidende factor was dat het programma zich ook richtte op de ontwikkeling van sleutelcompetenties, welke transfereerbaar zouden kunnen zijn naar andere levensdomeinen (thuis, school). Voorbeelden van dergelijke competenties zijn ondermeer luistervaardigheden, communicatievaardigheden, sociale competenties, initiatief en verantwoordelijkheid nemen. De sleutelcompetenties zaten verweven doorheen de verschillende technische competentiedomeinen. Voor aanvang van elke stage dienden de jongeren zich binnen dit model te positioneren aan de hand van een inschalingsinstrument (in de
40
vorm van een vragenlijst). Op die manier bepaalden ze zelf vooraf per technisch competentiedomein hun niveau. Nadien dienden de jongeren per sleutelcompetentie aan te geven wat deze voor hen betekende en werd hen gevraagd naar een praktijkvoorbeeld waarin ze de competentie hadden toegepast/zouden kunnen toepassen. Op basis daarvan werkten de begeleiders dan verder met de jongeren. Na afloop van de stage werden jongeren aangezet om het geleerde dan toe te passen binnen hun trainingen op de clubs. Dit werd dan opgevolgd door de programmaorganisatoren.
10.2 Bijlage 2: omschrijving praktijken derde studie 10.2.1 VOETBAL IN’T GROOT EN IN’T KLEIN (PLEINTJESVOETBAL BUURTSPORT ANTWERPEN)
Vanuit de vaststelling dat een heel aantal Antwerpse kinderen en jongeren zin hebben om te voetballen, maar de drempel naar het traditionele aanbod in voetbalclubs te groot is, startte men binnen Buurtsport Antwerpen een eigen pleintjesvoetbalaanbod. Op deze manier wou men onder andere het tekort aan recreatieve voetbalmogelijkheden in Antwerpen mee wegwerken. Wekelijks, maar niet tijdens de schoolvakanties, trainen kinderen en jongeren tussen de 6 en 18 jaar op woensdagnamiddag tussen op de voetbalvelden van Buurtsporthal All Inn. Het projecte richtte zich eerst op kinderen tot 12 jaar, maar breidde nadien uit tot een 12-‐plusaanbod. Het project werkt wijkoverschrijdend, wat inhoudt dat kinderen uit verschillende wijken eraan kunnen deelnemen. Kenmerkend is dat Buurtsport Antwerpen de normen en waarden hanteert die gangbaar zijn in een voetbalclub (zoals een verplicht intake gesprek met de ouders, het betalen van lidgeld (60eur/jaar, of sociaal tarief), afbellen indien de deelnemers niet kunnen komen wegens omstandigheden, …). In eerste instantie richtte het project zich enkel op deelnemers en had het geen doelstellingen omtrent het inschakelen van vrijwilligers. Gaandeweg echter hebben er zich een aantal jongeren, uit de aandachtswijken, zelf aangeboden om als vrijwilliger in te stappen (mee begeleiden van de trainingen) en is men hen vanuit Buurtsport Antwerpen gaan begeleiden. Concreet leidt men de jongeren onder andere naar cursussen toe, zoals begewegingsanimator of voorbereidingscursus naar initiator voetbal. 10.2.2 GIGOS GENK
Gigos Genk biedt in Genk vanuit vijf werkingen op een professionele manier jeugdwelzijnswerk gericht op kinderen en jongeren die leven in maatschappelijk kwetsbare situaties aan. Men wil een (groepsgericht) vrijetijdsaanbod aanbieden, extra aandacht hebben voor het welzijnsgerichte en een brugfunctie vervullen naar andere maatschappelijke instellingen, een signaal-‐ en belangenbehartigingsfunctie vervullen in de samenleving, werken vanuit een houding die gebaseerd is op respect voor het individu en voor de mens in het algemeen en rekening houden met de eigenheid van ieder persoon. Om dit te kunnen verwezenlijken ontwikkelde men een aantal deelwerkingen (kinder-‐, tiener-‐, jongerenwerking en sociaal artistieke en culturele ateliers) die wekelijks georganiseerd worden met verschillende instuifmomenten en activiteiten. Bij Gigos Genk kunnen jongeren kunnen vrijwilliger worden (bv. mee begeleiden van een groep met een beroepskracht, verantwoordelijk zijn voor een groep, activiteiten uitwerken en begeleiden, verantwoordelijk zijn voor inschrijvingen, affiches maken,…). De vrijwilligers krijgen vormingen via GIGOS en worden aangemoedigd een animatorcursus te volgen. 10.2.3 JES ANTWERPEN
Jeugdwerkorganisatie JES vzw, afdeling Antwerpen. JES vzw is een jeugdorganisatie actief in Gent,
41
Brussel en Antwerpen in verschillende domeinen: jeugdwerk, vrije tijd (cultuur, sport,...), opleiding en tewerkstelling, en vindplaats gericht werken in de (semi-‐)publieke ruimte. JES werkt met jongeren in een grootstedelijke context. Of ze nu muziek maken, een ontmoetingsplek zoeken, vorming willen,… ze krijgen alle ruimte om te experimenteren. Maar ook wie het spoor naar werk, opleiding of een zinvolle vrijetijdsbesteding even kwijt is geraakt, kan bij JES terecht. JES heeft een geïntegreerde aanpak. Wanneer jongeren aangeven bijvoorbeeld een vrijwilligersfunctie te willen opnemen, zal JES Antwerpen deze jongeren naar gepaste opleidingen toeleiden en deze vrijwilligers ook zelf begeleiden. 10.2.4 PROJECT DIVERSITEITSMANAGERS (VOETBAL/BASKETBAL)
Met het proefproject diversiteitsmanagers stelde de Antwerpse sportdienst in 2011 voor 2,5 jaar vijf diversiteitsmanagers tewerk. Zij werden ingeschakeld op operationeel niveau in zeven sportverenigingen uit diverse sporttakken (zwemmen, basketbal, voetbal, omnisport). Overeenkomstig was dat deze verenigingen allen gelegen waren in specifieke aandachtsbuurten. Het doel van het project was sportverenigingen structureel en duurzaam versterken in hun diversiteitsbeleid. De diversiteitsmanagers werkten hier enerzijds aan door de sportvereniging kwalitatief en duurzaam uit te bouwen (competenties van medewerkers versterken, betrokkenheid en participatie van leden en ouders maximaliseren en de toegankelijkheid van de verengingsactiviteiten vergroten). Anderzijds wou men de sportverenigingen versterken in de uitbouw van een maatschappelijk project dat wijkgericht burgers door middel van sport wou verenigingen en activeren. Hierbinnen was ook ruimte om jongeren binnen de deelnemende clubs te ondersteunen om vrijwilligerstaken op te nemen. Zo werden ze onder andere door de diversiteitmanagers begeleid in de clubs, maar ook toegeleid naar (voor)opleidingen als initiator. 10.2.5 ATLEMO (VIA FOYER)
Atlemo is een atletiekverneniging voor kinderen en jongeren binnen BIS (Brussel integratie door sport). Deze atletiekvereniging is ontstaan door een samenwerking tussen Foyer en een school in Brussel. Over de jaren verplaatste de werking zich naar de atletiekpiste te Sint-‐Jans-‐Molenbeek. De club is aangesloten bij de Vlaamse Atletiekliga. Momenteel telt de club bijna 200 actieve leden en nemen haar leden deel aan wedstrijden op regionaal, nationaal en zelfs internationaal niveau. Doel is in de eerste plaats kinderen en jongeren uit de Brusselse aandachtswijken de kans te geven en aan te sporen om op een gestructureerde en duurzame wijze te sporten. Daarnaast wil men deze sportende jongeren (waar mogelijk) helpen om zichzelf te ontplooien, niet enkel op sportief vlak maar ook op andere vlakken en te werken rond ieders talent. Jongeren worden aangemoedigd vrijwilligerstaken op te nemen (bv. assistent-‐trainer, trainer, coördinator kleine projectjes,…) binnen de clubwerking en worden hierin begeleid en gestimuleerd om opleidingen (aspirant-‐initiator, initiator atletiek) te volgen. De jongeren worden zowel ondersteund door een beroepskracht uit de jongerenwerking Foyer (pedagogisch) als door een vrijwilliger, de hoofdtrainer (sportief) 10.2.6 MEISJESBASKET (VIA FOYER)
BC Foyer Molenbeek is een basketbalclub voor meisjes die binnen BIS (Brussel integratie door sport), werd opgericht in 2006. De club ontwikkelde zich de voorbije jaren tot een erg succesvolle vereniging met meer dan 100 leden tussen 5 en 50 jaar. De club is aangesloten bij de Vlaamse Basketballiga en bij de recreatieve basketballiga van Sporta. Niet minder dan vijf teams komen momenteel uit in competitie, drie teams spelen recreatief. Doel is in de eerste plaats meisjes uit de
42
Brusselse aandachtswijken de kans geven en aansporen om op een gestructureerde en duurzame wijze te sporten. Daarnaast wil men deze sportende jongeren (waar mogelijk) helpen om zichzelf te ontplooien, niet enkel op sportief vlak maar ook op andere vlakken en te werken rond ieders talent. Een eerste doelstelling was meisjes bereiken, daar is BC Molenbeek goed in geslaagd. Een tweede doelstelling was om meisjes de kans te geven vrijwilligerswerk te doen en zich op deze manier te ontwikkelen door hen ondermeer toe te leiden naar opleidingen en te begeleiden in de club. Meisjes worden al vanaf jonge leeftijd betrokken (openhouden cafetaria, (assistent) coach, scheidsrechter; begeleider op kamp) en naarmate ze ouder worden kan hun verantwoordelijkheid toenemen. Jongeren worden door vrijwilliger als vanuit foyer (beroepskracht) ondersteund. 10.2.7 KRAS JEUGDWERK/ KRAS SPORT
Kras is een Antwerpse jeugdwerkorganisatie. In verschillende activiteitencentra en op diverse plekken in de stad verzorgen zij een aanbod in de vrije tijd van kinderen, tieners en jongeren. Kras wil in de eerste plaats kinderen, tieners en jongeren bereiken die het moeilijker hebben om aan te sluiten bij wat er te beleven is in de stad. Kras vind je dan ook in buurten waar maatschappelijke uitsluiting sterk speelt. Kras wil aansluiten bij de leefwereld van jonge mensen in de stad. Het aanbod is makkelijk te vinden en hedendaags van opzet. De activiteiten zijn fantasierijk en gedurfd, sportief, creatief en cultureel. Het aanbod prikkelt en nodigt uit om te experimenteren en te groeien. Het gaat om engagement en verantwoordelijkheid nemen, samen met leeftijdsgenoten. Kras Sport biedt competitief en recreatief zaalvoetbal aan. Het competitieve luik staat in het kader van de jeugdopleiding en werkt aan de doorstroming naar hogere sportniveaus van geselecteerde kinderen, tieners en jongeren. Het recreatieve luik wil zoveel mogelijk kinderen, tieners en jongeren aan het sporten krijgen. Daarnaast zet Kras Sport sterk in op de opleiding van jonge vrijwilligers, het aanscherpen van de ouderparticipatie en de verhoging van de diversiteit in de bereikte deelnemersgroepen. Sinds 2010 wordt er specifiek ingezet op het zaalvoetbalprogramma voor meisjes vanaf 12 jaar. Naast de kwalitatieve jeugdopleiding zaalvoetbal werd meer geïnvesteerd in de organisatie en ondersteuning van recreatieve tornooien op buurtpleintjes.
43
