Stadswandeling Joods Nijmegen Stadsdeel Nijmegen Oost Eerste route
Inleiding Deze wandeling wordt u aangeboden door Stichting Kitty de Wijze. De stichting hoopt, in de voormalige Synagoge aan de Gerard Noodtstraat, het Kitty de Wijze Centrum te vestigen. Het Kitty de Wijze Centrum wil voor een breed publiek een brug slaan tussen de Joodse cultuur en geschiedenis én de actuele maatschappelijke thema’s. Het Kitty de Wijze Centrum ijvert hiermee voor een verdraagzame pluriforme samenleving en houdt het bijzondere gebouw, en de verhalen welke ermee verbonden zijn, in stand. In deze voormalige Synagoge uit 1913, een van de markantste creaties van Oscar Leeuw, wordt de eeuwenlange geschiedenis van de Joden in Nijmegen zichtbaar. Het is bij uitstek de locatie voor activiteiten rondom etnische, culturele en levensbeschouwelijke onderwerpen. Deze wandeling Joods Nijmegen laat u raken aan onbekende levensverhalen.
2
De route in kaart gebracht
Beschrijving van de Eerste route door Nijmegen Oost
3
Startpunt is de voormalige Synagoge aan de (1) Gerard Noodtstraat 121. U wandelt richting Keizer Traianusplein via (2) Graadt van Roggenstraat naar de (3) Barbarossastraat. Vervolgens slaat u de tweede straat rechts in. U komt nu in de (4) Hugo de Grootstraat. Nadat u deze straat hebt doorlopen, keert u terug naar de Barbarossastraat. Deze straat gaat over in de (5) Ubbergseveldweg. Via de Huygensweg aan de rechterzijde wandelt u een stukje over de Berg en Dalseweg. Dan slaat u linksaf de (6) Jozef Israëlsstraat in. Op het einde van deze straat bent u in de Tooropstraat. Aan linkerzijde doorlopen naar het ronde plein. Sla rechts de (7) van Langeveldstraat in. U houdt links aan, om aan het einde van de straat, via de Hobbemastraat, de (8) Ruisdaelstraat in te wandelen. Desgewenst loopt u, rechtsaanhoudend, nog naar de (9) Vermeerstraat, een zijstraat van de Heydenrijckstraat. De Ruisdaelstraat gaat over in de St. Geertruidestraat. U volgt deze straat en komt aan in de Dominicanenstraat. Linksaf steekt u de (10) Daalseweg over. Staande voor de Begraafplaats houdt u links aan. U wandelt via de van Beethovenstraat naar de (11) Bachstraat. Aan het einde van de straat rechts aanhouden. U bent nu in de Groesbeeksedwarsweg. Wandel door naar de (12) Daalsedwarsweg en (13) Beijensstraat. Via de (14) van den Havestraat en de (15) Dominicanenstraat loopt u richting Mariaplein terug. Wandel richting St. Canisiussingel. Via de eerste straat links door de Jacob Canisstraat. Op het einde van de straat links aanhouden naar de (16) Prins Hendrikstraat. Via de grote singels, de Oranjesingel en St. Canisiussingel, loopt u richting Trajanusplein om bij de voormalige Synagoge aan de Gerard Noodtstraat terug te keren.
4
Fragmenten van verhalen bij de Eerste Routebeschrijving door Altrade (1) Gerard Noodtstraat 20, 21, 27, 28, 35 De voormalige Synagoge is nu nr. 121, was nr. 21. Ontworpen door de Nijmeegse architect Oscar Leeuw. Op 11 april 1913 werd dit nieuwe gebeds- en leerhuis (sjoel) ingewijd. Voor de Joodse Gemeente in Nijmegen een heugelijke dag. Tijdens de tweede wereldoorlog werd er zeer veel vernield. Decoraties en teksten werden weggehaald. Zo heeft er boven de ingang een Hebreeuwse tekst gestaan. Nu onzichtbaar. In november 2000 betrok de Joodse Gemeente de oude –inmiddels gerestaureerde – Synagoge aan de Nonnenstraat. Familie Bergmann – Schwarzkachel Gerard Noodtstraat 20 Dit pand is verwoest. Isaak (1899) en Regina (1908) kwamen met hun zoon Salomon ofwel Sally (1932) vanuit Haarlem in 1940 naar Nijmegen. Regina komt om in Auschwitz (1942), Isaak is dwangarbeider en komt om in Midden Europa (1944). Sally verblijft in een instelling voor verstandelijk gehandicapte kinderen ( Rudelsheimstichting) te Hilversum en sterft in Sobibor. Familie A. Salomons – Hes Gerard Noodtstraat 27 Het huidige huisnummer is 127. Vader Alexander (1890) komt met zijn vrouw Roosje (1894) en kinderen Louis (1923), Sara (1925), Sprins (1926) en Abraham ook wel Brammetje (1930) naar Nijmegen in december 1925. Vanuit Amsterdam. Hij is rabbijn en verbonden aan de Joodse Gemeente. De familie woonde boven de Synagoge. In 1943 vertrok het gezin aanvankelijk naar Amsterdam. Via Westerbork komen allen om in Sobibor. Het adresboek van 1926 vermeldt nummer 33 voor de Synagoge en nummer 37 voor het Israëlitische Badhuis. Op nummer 35 woonde I. Wolf en familie en op huisnummer 39 A. Salomons. Volgens het archief woonde in 1940 op huisnummer 27 A. Hes. 5
Jozef en Dora Prins- Finberg Gerard Noodtstraat 28 Dit pand is verwoest. Vanuit Johannesburg komen Jozef en Dora Prins op 15 januari 1916 in Nijmegen wonen. Jozef (1886) werd in Den Bosch geboren en is koopman. Dora (1893) is geboren in Leeds, Engeland. Het echtpaar werd in 1942 via Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd en vermoord. Isaäc Wolf Gerard Noodtstraat 35 (latere bronnen: 23, nu huisnr. 123) In 1914 komt Isaäc Wolf (1888) vanuit Hoogeveen naar Nijmegen. Zijn vrouw Johanna Zilversmit overleed op 5 juni 1942. Zij hadden één kind. Dhr. Wolf was leraar bij de Joodse Gemeente en eveneens chazzan. Hij wordt in 1943 gearresteerd, brengt vier dagen in een cel door. Hij sterft te Auschwitz (1943). In 1916 komt hier ook Wed. Henriëtte Zilversmit- Abrahamsohn wonen. Zij is de moeder van Betje Zilversmit die rond 1940 als pensionhoudster aan de Ubbergscheveldweg 71 (nu 79) begint. (2) Graadt van Roggenstraat 26 Sal Kuijt Graadt van Roggenstraat 26 Sal Kuijt (1911), geboren in Amsterdam, komt in 1938 in Nijmegen wonen. Hij was werkzaam bij de firma Gerzon. Bij een inval in deze modezaak werd hij, geboeid, door zes Duitsers afgevoerd. Hij werd vermoord in concentratiekamp Blechhammer in Duitsland. De overlijdensdatum is onbekend. (3) Barbarossastraat 37 Familie Polak Barbarossastraat 37 (het huis is er niet meer) De in Nijmegen geboren Emil Polak (1888) was sinds het overlijden van zijn vrouw M. Bernstein weduwnaar. Dhr. Polak is handelaar in muziekinstrumenten (Hertogstraat, later van Welderenstraat). Hij woont hier met zijn drie zonen Frits Phillip (1917), Hans Rudi ( 1919), en Kurt Emil (1923). Hans Rudi was violist en verwierf grote bekendheid. Aan de Radboud Universiteit staat op een gedenkplaat ook de naam van Fritz Phillips vermeld. 6
Ter nagedachtenis aan omgekomen academici. De vader en zijn drie zonen werden op 15 oktober 1942 opgehaald en in Auschwitz vermoord. Helene Stern Barbarossastraat 37 Helene Stern (1893) kwam in 1937 naar Den Haag, vanuit Franzensbad Tsjechoslowakije . Vanaf oktober 1940 woont zij in Nijmegen op diverse adressen ( Frans Halsstraat 65 , Vermeerstraat 18, Hindestraat 58 en in de Barbarossastraat 37 vanaf 18 augustus 1941). Zij had de Tsjechische nationaliteit. Onder de Duitse bezetting wordt die nationaliteit haar ontnomen (1941). Dan is ze statenloos. Via Westerbork wordt zij naar Auschwitz gedeporteerd waar ze in 1942 sterft. (4) Hugo de Grootstraat 15, 16, 29, 33 Het eerste deel van de Hugo de Grootstraat heette tot 1955 van Rosendaelstraat. Alle oneven huisnummers in de Hugo de Grootstraat zijn in september 1944 door oorlogshandelingen verwoest. Hugo de Grootstraat 16 (bouwjaar 1927) had tot 1929 huisnummer 44 en sinds 1955 huisnummer 88. Samuel Wallach Hugo de Grootstraat 15 S. Wallach (1869) werd geboren in Viersen (Dld) en was gehuwd met Mathilde Kahn. Zij kregen een zoon, Ernst Adolf (1898), die in 1944 in Auschwitz is vermoord. Dhr. S. Wallach is op 26 november 1943 in kamp Westerbork omgekomen en dezelfde dag nog gecremeerd. Zijn urn werd overgebracht naar de Joodse begraafplaats in Diemen. Hoe hij om het leven kwam is niet bekend. Zijn vrouw Mathilde overleefde, aldus www.joodsmonument.nl Zij verbleef in Westerbork vanaf april 1943. Volgens het overzicht (2007) van F. Eliëns m.b.t. omgekomen Joodse Nijmegenaren zou ook Mathilde Wallach-Kahn in Westerbork zijn omgekomen.
7
Abraham Mendes Da Costa Hugo de Grootstraat 16 Dhr. Mendes Da Costa ( 1885) werd geboren in Amsterdam. Hij was ongehuwd en bezat de Nederlandse nationaliteit. Hij was werkzaam als vertegenwoordiger en kwam, uit Amsterdam, in 1934 in Nijmegen wonen. Hij was de enige Jood in Nijmegen die in februari 1941 protesteerde tegen de verplichting zich als Jood te laten registreren. Omdat hij geen steun kreeg van het stadsbestuur zag hij zich in augustus 1941 gedwongen zich als Jood te laten inschrijven. Kort daarop dook hij onder. Hij werd echter in Amsterdam gearresteerd en is op 30 september 1942 in Auschwitz vermoord. Zijn zus Judith Mendes Da Costa werd Dominicanes te Voorschoten. Via Westerbork, waar zij ook Etty Hillesum en Edith Stein aantrof, kwam zij in Auschwitz om het leven. Zus Rachel Mendes Da Costa en zwager Albert Cohn woonden aan de Groesbeekseweg 85. Zie voor meer informatie de Namenwand website Stichting Kitty de Wijze.
Albert Cohn en Rachel Mendes da Costa Siegmund en Simon Hoffmann Hugo de Grootstraat 29 Siegmund (1925) en Simon (1927) Hoffmann werden in Duisburg (Dld) geboren en statenloos. Siegmund was student en medewerker Joodse Raad, afd. Nijmegen. Vanuit Haarlem vestigde hij zich in Nijmegen in 1940.
8
Hij vertrok op 10 juli 1941 naar Zutphen om op 24 september 1941 weer in Nijmegen terug te keren. Hij werd via Westerbork op transport gesteld naar Auschwitz waar hij in 1943 werd vermoord. Simon Hoffmann (1927) was leerling boekbinder, en bezocht de ambachtsschool De Kronenburg. Vanuit Eindhoven komt hij in 1940 naar Nijmegen. Via Westerbork werd hij naar Auschwitz gedeporteerd. Waarschijnlijk zijn zij broers. Zij kwamen op dezelfde dag om. Familie Chaim Hugo de Grootstraat 29 In dit pand woonden twee Joodse families: Julius Chaim (1892) met zijn vrouw Esther Chaim-Tannenhaus (1897) en hun drie dochters: Renate (1928), Elfride (1930) en Brigithe (1935). Ook woonde hier Salomon Chaim (1898) en zijn vrouw Johanna Chaim-Kahn (1896). Zij kwamen rond 1940/41 bij Julius en zijn gezin wonen. Julius en Salomon Chaim, geboren in Tarnow te Polen, waren statenloos. Mogelijk twee broers. Salomon was koopman in textiel. Esther werd geboren in Bajazesty, Roemenië. Ook zij was statenloos en zonder beroep. Julius en Esther trouwden in 1925 te Eger (Dld). Het gehele gezin is op 1 februari 1943 omgebracht in Auschwitz. Salomon en Johanna werden op 17 september 1943 in Auschwitz vermoord. Zie voor meer informatie over deze familie de Namenwand van de website Stichting Kitty de Wijze. Familie Stolzenberg – Leopold Hugo de Grootstraat 33 Leo Stolzenberg (1907) werd geboren in Guttstadt (Dld). Hij is stateloos, fabrikant in damesjaponnen, en gehuwd met Elfriede Stolzenberg-Leopold (1911) Zij is geboren in Guntersblum (Dld). Het echtpaar vestigt zich met hun dochter Renate (1938) te Nijmegen in oktober 1940. Komende vanuit Zandvoort. De familie werd in mei 1943 vanuit Westerbork op transport gesteld naar Sobibor en komen om.
9
(5) Ubbergseveldweg 71 Er heeft een hernummering plaatsgevonden na de bouw van de Ubbergseweg 51 t/m 69 (bouwjaar 1951). Dit betekent dat het pand waar Betje Zilversmit haar pension hield momenteel Ubbergseveldweg 79 is.
Ubbergseveldweg destijds nr. 71 nu huisnummer 79
Woningkaart Bron: RAN
10
Betje Zilversmit Ubbergseveldweg 71 Mevrouw Betje Zilversmit (1882) werd geboren in Gramsbergen. Ze had de Nederlandse nationaliteit en was ongehuwd. Zij vestigde zich in 1930 in Nijmegen, komende uit Leeuwarden. Ze was de dochter van Wed. H.K. Zilversmit- Abrahamsohn die in 1916, vanuit Hardenberg naar Nijmegen kwam. Betje was de zus van A. Zilversmit, wonende aan de Hindestraat 58. Als pensionhoudster verhuurde Betje Zilversmit kamers aan de Ubbergseveldweg 71. De razzia van 17 november 1942 in Nijmegen werd haar fataal. Via Westerbork werd zij naar Auschwitz gedeporteerd en kwam in 1942 om het leven. Rosa Abrahamsohn- Sichel Ubbergseveldweg 71 Rosa Abrahamsohn- Sichel (1861) werd geboren in Hildesheim (Dld). Ze was weduwe van David Abrhamsohn die koopman was. Over haar zoon Ernst, geboren op 30 december 1887 in Hannover, is weinig bekend. Rosa kwam op 16 februari 1939 naar Nijmegen, komende vanuit Hannover. Zij woonde in bij de pensionhoudster Betje Zilversmit. De razzia van 17 november 1942 in Nijmegen werden haar fataal. Via Westerbork komt zij in Auschwitz om (1942). Zie voor meer informatie de Namenwand op de website van Stichting Kitty de Wijze. Mathilde Rothschild-Buttenwieser Ubbergseveldweg 71 Mathilde Rothschild-Buttenwieser (1875) werd geboren in Odenheim (Baden, Zuid Dld). Zij vestigde zich in 1940 in Nijmegen, komende vanuit Haarlem. Mathilde is statenloos, weduwe en zonder beroep. Zij woonde in bij Betje Zilversmit en het gezin van Salomon Voet dat later verhuisde naar de Pontanusstraat 42. Is zij ook woonachtig geweest aan de Barbarossastraat 21? Bij de razzia van 17 november 1942 in Nijmegen werd zij opgepakt en overgebracht naar Westerbork. Vervolgens op transport gesteld en direct na aankomst op 27 november 1942 in Auschwitz vermoord.
11
Lehman en Hendrika Frank- de Beer Ubbergseveldweg 71 Hendrika (roepnaam: Rie) Frank- de Beer (1915 ) werd geboren in Enschede. Zij vestigde zich in 1942 in Nijmegen, komend vanuit Enschede. Rie was getrouwd met Lehman Frank uit Nijmegen. Vermoedelijk was de Lehman Frank, woonachtig aan de Kannenmarkt 3/3a, een oom van haar man. Zij dook voor de jaarwisseling onder, evenals haar echtgenoot. Van beroep was ze naaister. Rie en Lehman werden opgepakt en in 1943 in Auschwitz vermoord. Familie Godlieb – Soesan Ubbergseveldweg 71 Isaac Godlieb (1876 ) is geboren in Nijmegen. Met zijn gezin vestigt hij zich in 1916 hernieuwd in Nijmegen, komend vanuit Oss. De familie heeft de Nederlandse nationaliteit. Mevrouw Anna Godlieb-Soesan (1883) is geboren in Amsterdam. Anna en Isaac trouwen op 26 maart 1908 in Amsterdam en kregen een dochter, Annette Godlieb (1909), geboren te Oss. Annette is ongehuwd en kantoorbediende. Isaac, Anna en Annette werden bij de grote razzia van 17 november 1942 opgepakt, en via Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd waar zij bij aankomst direct worden vermoord in november 1942. (6) Jozef Israëlsstraat 49 Phillip en Jeanette Phillips Jozef Israëlstraat 49 Dhr. Phillip Wijnand Phillips (1863), geboren in Hengelo Gld., was vader van vier kinderen en gepensioneerd weduwnaar. Hij vestigde zich in 1939 in Nijmegen, komende vanuit Kleef (Dld). Hij werd opgepakt en op 27 april 1943 en vanuit Westerbork op transport gesteld naar Sobibor. Zijn huis werd op 10 maart 1943 ontruimd. Aanvankelijk werden hij en Jeannette Susanne Phillips (1905) in december 1942 of januari 1943 ondergebracht in het voormalige Rotterdamse Kindertehuis in Arnhem. Hierop volgde spoedig het transport naar Westerbork en de deportatie naar Sobibor waar hij overleed op 30 april 1943. Mogelijk was Jeannette 12
Phillips zijn dochter. Zij was ongehuwd en werd geboren in Ruurlo (Gld). Zij werd op 27 april 1943 vanuit Westerbork op transport gesteld naar Sobibor, waar zij direct na aankomst op 30 april 1943 werd vermoord. (7) van Langeveldtraat 5 Familie Meijer – van Goor van Langeveldstraat 5 Louis Meijer (1899) woonde hier met zijn vrouw Gordina Meijer- van Goor (1898) en hun zoon Emanuel Meijer (1926). Het gezin vestigde zich in 1929 te Nijmegen, komende uit Enschede. Vader Meijer was geboren in Groningen, moeder in Steenwijkerwold. Hun zoon Emanuel in Zwolle. Hij was in Nijmegen leerling van de School voor Ambachtsonderwijs aan de Nieuwe Marktstraat (Bron: www.noviomagus.nl ) Mogelijk werden zij samen op 9 oktober 1942 vanuit Westerbork op transport gesteld naar Auschwitz. Gordina kwam aldaar op 12 oktober-1942 om het leven. Vader en zoon overleden op 31 januari 1943 in Auschwitz (8) Ruisdaelstraat 73 Familie Fraenkel- Silberbach Ruisdaelstraat 73 Hans Walter Fraenkel (1891) werd geboren in Berlijn. Hij was koopman en statenloos burger. Met zijn vrouw Hildegard FraenkelSilberbach (1906) vestigden zij zich in januari 1935 in Nijmegen. Zij komende uit Keulen, waar ze ook geboren was, en hij komende uit Dortmund. Zij hebben twee dochtertjes , Susanne Ester (1937) en Liselotte Ruth (1938). Op 10 maart wordt het gehele gezin vanuit Westerbork op transport gesteld naar Sobibor. Fraenkel is er met zijn gezin vermoord op 13 maart 1943. (Vermoedelijk staat het oorspronkelijke huis er niet meer). (9) Vermeerstraat 18
13
Leo Kaufmann Vermeerstraat 18 Dhr. Leo I. Kaufmann (1878), geboren te Bitburg (Dld), vestigde zich in 1940 in Nijmegen, vanuit Haarlem. Hij was getrouwd met Ida Juhl. Zij hadden een dochter. Hij staat als weduwnaar, koopman en statenloos beschreven. Op 26 februari1943 vertrekt hij naar Amsterdam. Op 06 april 1943 wordt hij vanuit Westerbork op transport gesteld. Hij wordt op 9 april 1943 in Sobibor vermoord. (10) Daalseweg 59 Marianna Frank (voorheen Spetter-Frank) Daalseweg 59 Marianna Frank (1879) was één van de tien kinderen van Alexander Meijer Frank en Charlotte Bronkhorst. Vier van deze kinderen, te weten Marianna, Marcus, Lehman en Sophia werden in Auschwitz vermoord. Het huwelijk van Marianna met Simon Spetter in Amsterdam eindigde in een echtscheiding in 1937. Al eerder, in 1934, was Marianna teruggekeerd naar Nijmegen. Ook woonde zij aan de Ridderstraat 22. Haar broer Marcus (1877) was gehuwd met Alida Helena Kruijer, die in 1936 overleed. Hun enig kind overleefde de oorlog. Marcus Frank woonde aan de Oude Stadsgracht 8 in Nijmegen en was snelfotograaf. Haar broer Lehman (1883) was ongetrouwd en woonachtig aan de Kannenmarkt 3/3a . Hij was koopman in metalen en dreef een textielzaak. Haar zus Sophia (1881) was ook ongehuwd. Vanuit Amsterdam kwam zij in 1915 opnieuw naar Nijmegen en woonde in huis bij haar broer Lehman aan de Kannenmarkt 3/3a. Bij de razzia van 17 november 1942 werd Marianna Frank opgepakt. Via Westerbork kwam ze in Auschwitz terecht waar zij bij aankomst direct werd vermoord.
14
(11) Bachstraat 21 Familie Rosa Prins- Rodrigues Bachstraat 21
Joseph van Dijk, Rebecca van Dijk Marianna Flory
Rosa Prins-Rodrigues (1892) geboren in Amsterdam, was gescheiden van de Joodse cabaret- dichter Joseph van Dijk. Bij haar aan de Bachstraat 21 woonden haar twee dochters Rebecca van Dijk (1916) en Marianna Flory van Dijk (1924). Rebecca en Marianna werden in Amsterdam geboren. Rebecca Rodrigues- Reindorp (1869) was weduwe en geboren in Maassluis. Zij komt in 1941 naar Nijmegen en woont bij Rosa in. Is zij de moeder van Rosa? De exacte verwantschap is onbekend. Komend uit Den Haag komt dochter Rebecca van Dijk in 1928 naar Nijmegen. Zij was ongehuwd en kantoorbediende. Komend uit Sassenheim komt dochter Marianna Flory in 1938 ook in Nijmegen wonen. De vier vrouwen worden allen in Auschwitz vermoord. Joseph van Dijk, zoon van Aron van Dijk en Mirjam d' Ancona, schreef onder andere teksten voor het cabaret van Max Tak. Twee liedjes van hem zijn: "Morgen gaat het beter" en "Onder de bomen van het plein". Joseph was gescheiden van Rosa Rodrigues en had drie kinderen en twee kleinkinderen. Hun twee dochters woonden bij hun moeder. Zijn zoon Aron woonde met zijn gezin op een ander adres. Zijn kleinkinderen hebben de oorlog overleefd.
15
Joseph van Dijk, Rosa Rodrigues, en hun twee dochters. Dame links is Rebecca Rodrigues- Reindorp? (12) Daalsedwarsweg 25 Alida Rosette Jacob Daalsedwarsweg 25 Mevr. Alida Rosette Jacob (1926) kwam op 17 februari 1942 in Nijmegen wonen. Zij dook onder en werd op 8 april 1943 op transport gesteld naar Vught. Via kamp Westerbork werd zij op 6 juli 1943 op transport gesteld naar Sobibor. Haar ouders zijn niet bekend. Ze staat niet vernoemd als gehuwd. (13) Beijensstraat 29 Familie Rosenbaum-Richter Beijensstraat 29 Julius Rosenbaum (1874) werd in Rosniatow (Polen en nu Oekraïne) geboren. Hij vestigt zich met zijn vrouw Olga en hun drie kinderen in september 1939 in Nijmegen. Komende vanuit Schiedam. Zijn beroep is zeepzieder. Olga Rosenbaum-Richter (1891) werd geboren in Komrowitz, Polen. Haar echtgenoot Julius is 17 jaar ouder. Allen geboren in Polen waren hier statenloos.
16
Dochter Lina (1923) geboren in Bielitz was ongehuwd, fabrieksarbeidster en woonde in bij haar ouders aan de Beijensstraat. Hun zoon Kurt (1928) werd geboren in Teschen. Het gezin werd op 17 november 1942 bij de grote razzia op Joden in Nijmegen opgepakt en een dag later naar Westerbork overgebracht. Op 24 november volgde de deportatie naar Auschwitz, waar het echtpaar met hun zoon Kurt onmiddellijk werd vergast. Dochter Lina heeft nog twee maanden dwangarbeid moeten verrichten voor zij werd vermoord. Eén kind overleefde de oorlogsverschrikkingen. (14) van den Havestraat 84 Jacob de Jong en Carolina de Jong- Heineman van den Havestraat 84 Jacob de Jong (1884), geboren in Den Bosch, had de Nederlandse nationaliteit en was marktkoopman in textiel. Zijn eerste huwelijk werd gesloten met Jettchen Heineman (17-101879 – 06-07-1938). Zij werd in Duisburg geboren en overleed in Amsterdam. Jacob de Jong vestigde zich 1930 in Nijmegen, komende vanuit Amsterdam. Hij hertrouwde met Carolina Heineman (1874). Ze werd in Venlo geboren en stierf in Auschwitz. Carolina vestigde zich in 1939 in Nijmegen, komende vanuit Amsterdam. Zij heeft de Nederlandse nationaliteit. Zij staat ook vermeld onder Gickler-Heineman. Zij trouwde drie keer. Met Mozes Krengel (geboren in Krakau, overleden in Keulen). Met Bernhard Gickler (geboren in Brühl, overleden in Keulen). Sinds 1939 was zij getrouwd met Jacob de Jong. Hij had al twee zonen: Isaac (1908) kleermaker, en Marcus (1910) perser van beroep. Deze twee broers komen op dezelfde dag om in Auschwitz. De derde zoon, Mozes de Jong (1940) heeft de oorlog overleefd, aldus Martha de Jong, klein-dochter van Jacob de Jong. Op 27 november 1942 worden Jacob en Carolina op dezelfde dag in Auschwitz vermoord. Het huis van de familie de Jong werd op 2 maart 1943 ontruimd. (15) Dominicanenstraat 3
17
Familie Schöner-Blumenberg Dominicanenstraat 3 De in Polen (Przemysl) geboren Hersch Izak Schöner (1896) trouwde met de eveneens in Polen (Sedrzesjowka) geboren, 14 jaar jongere, Rywka Schöner-Blumenberg (1910). Hun huwelijk werd op 27 februari 1931 te Duisburg (Dld) gesloten. Het gezin vestigde zich in 1940 in Nijmegen, komende vanuit Haarlem. Hersch Izak Schöner is stoffeerder. Zij krijgen drie kinderen: Edith (1932), geboren in DuisburgHamborn, Mirjam (1935 ), geboren in Duisburg en Marlene (1939) geboren in Amsterdam. Het gezin is statenloos. Op 4 december 1942 wordt het gezin vanuit Westerbork op transport gesteld naar Auschwitz in Polen. Direct na aankomst wordt moeder Rywka met haar drie dochters (10, 7 en 3 jaar) vermoord. Vader Hersch Izak werd nog drie maanden gedwongen tot arbeid voor hij werd vermoord. Hun huis aan de Dominicanenstraat werd op 3 mei 1943 ontruimd. Franziska Glaser-Krause Dominicanenstraat 3 De relatie tussen Franziska Glaser-Krause en de familie Schöner is onbekend. Mogelijk is er sprake van (ver-)huur. Mevrouw Franziska Glaser-Krause (1889), geboren in Kalisch (Dld), ging in 1924 naar Nijmegen, komende vanuit Darmstadt. Ze was weduwe en had de Nederlandse nationaliteit. Zij werd vanuit het Wilhelmina Ziekenhuis, waar zij werd verpleegd, gedwongen te vertrekken naar Westerbork. Daar moest ze worden opgenomen in een ziekenhuis in Groningen waar zij op 16 april 1943 overleed. (16) Prins Hendrikstraat 5 Familie Zwarenstein- Rubens Prins Hendrikstraat 5 In dit huis woonde het echtpaar Salomon Zwarenstein (1878) en Helena Zwarenstein-Rubens (1877). Zij hadden twee zonen: Charly Salomon (1912) en Jacob Cato (1919). 18
Charly woonde later ook aan de Pontanusstraat en per 13 juli 1942 in Amsterdam aan de Sarphatistraat 13. In het slachtofferregister staat het beroep van Charly Salomon vermeld: apotheker. Dhr. Salomon Zwarenstein vestigt zich in 1911 in Nijmegen, komende uit Johannesburg. Van beroep was hij dames- en herenkleermaker. Mevr. Helena Zwarenstein-Rubens kwam in 1911 te Nijmegen wonen vanuit Zutphen. Van beroep was zij naaister. Haar twee zussen wonen hier ook: de weduwe Sophia Kaas-Rubens (1872) en de ongetrouwde zus Selina Rubens (1883). Sophia vestigt zich in 1940 in Nijmegen, komende uit Amsterdam. Selina in 1929, komende vanuit Den Haag. Na wegvoering van Salomon en Helena Zwarenstein- Rubens naar Westerbork in september 1942, komt ook Sophia om in Auschwitz. Charly sterft in Mauthausen (1942), Jacob en Selina worden in Sobibor vermoord in 1943. Het huis van de familie Zwarenstein werd betrokken door de NSB-er en SS-man, de commissaris van politie A.J.M. van Dijk. Hij werd in juli 1943 in de Hertogstraat door het verzet neergeschoten en stierf op 31 augustus 1943 (Koninginnedag). Einde van de wandeling
19
Bronvermelding Deze wandeling is tot stand gekomen middels twee bronnen: www.oorlogsdodennijmegen.nl en www.joodsmonument.nl Alle hier geboden informatie kunt u via deze bronnen terugvinden. De website van Stichting Kitty de Wijze laat u delen in de resultaten van historisch onderzoek. De informatie wordt verwerkt middels sociale portretten. Achter de Namenwand van www.stichtingkittydewijze.nl treft u in toenemende mate aanvullende gegevens aan. Aanvullende informatie is te vinden via: Websites: www.ogs.nl (Oorlogsgraven Stichting, OGS) www.nijmegen.nl/archief (Regionaal Archief Nijmegen) www.arianverheij.nl (A. Verheij/ Woord en Geschrift) www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl www.nignijmegen.nl (Joodse Gemeente Nijmegen) www.stichtinginparadisum.nl www.relikwi.nl www.joodszwolle.nl Literatuur en documenten: Collectie Bart Janssen; Gedenkboeken; Jaarboeken Numaga; Google Maps; Persoonskaarten (PK); F.M.Eliëns, Nijmegen tussen bezetting en bevrijding; H. van den Berg, Onse Joeden, Nijmegen en de geschiedenis van haar Joden. Uitg. Walburg Pers, Zutphen, 2002. Zuster Judith Mendes da Costa. Autobiografie in eigen beheer van de Zusters Dominicanessen Voorschoten. Samenstelling Deze wandeling is uitgegeven door Stichting Kitty de Wijze. Redactie: Jem van den Burg, Emmy Smithuis
20
